ЛЕНИН ОРДЕНА УХТАСА ЛЕСПРОМХОЗ
Велалісны артасьны
Меным, кыдз шуласны, медводзсяньыс мойвиис: леспромхозӧ воӧм мысти ме пырысь-пыр жӧ веськалі йӧзаинӧ, став лесопунктъясысь воӧм инженеръяс, техникъяс да экономистъяс пӧвстӧ, и найӧс кывзігӧн, накӧд сёрнитігӧн да на бӧрся унджык тӧдмавны зільысь синъясӧн видзӧдігӧн, ме быттьӧ тшӧтш лолышті сійӧ сынӧднас, кодӧн быд лун лолалӧны найӧ; ме быттьӧ тшӧтш понді лолавны Ленин ордена Ухтаса леспромхозлӧн сынӧдӧн.
Кутшӧм нӧ мог суис тайӧ йӧзсӧ? Мыйла найӧ чукӧртчисны буретш талун?
— Талун серӧда, — вочавидзисны меным. — Быд тӧлысьӧ, коймӧд серӧдаӧ, ми чукӧртчылам экономическӧй тӧдӧмлунъяс кузя Университетӧ.
Ме эг нин этшаысь волывлы леспромхозъясӧ, но татшӧмторйыскӧд кыдзкӧ эг на паныдасьлы, и, дыр думайттӧг, тшӧтш вӧтчи книгаяса да тетрадьяса войтыр бӧрся.
Ми пырим ыджыд залӧ, кодӧс вӧчӧмаӧсь леспромхоз конторалӧн мӧдӧд судтаын. Залыс шоныд, югыд, жургыштӧны лунъюгыдӧн ӧзйысь кузь сисьяс кодь лампаяс, стенъясын вежӧдӧны дзоридзьяс: сцена вылын — виж нойӧн вевттьӧм пызан, неуна бокынджык кафедра, ещӧ пыдіынджык сьӧда тыдалӧ пианино.
Ставсӧ тайӧс аддзигӧн менам кыдзкӧ, ас тӧдлытӧг, шоналіс сыысь, мый буретш татшӧм вӧр лэдзысьяслӧн штабыс — мый первой видзӧдлӧмсяньыд жӧ сійӧ казьтыштӧ ӧнія кадся предприятиелӧн культура йылысь.
А сэк кості йӧз пуксялісны пызанъяс сайӧ да, кыдзи и овлӧ быд велӧдчанінын, паськӧдісны книга-тетрадьнысӧ. Тані вӧліны нывбабаяс и мужичӧйяс, олӧмаяс и томъяс, ставыс морт ветымын. Ӧткымынлӧн чужӧмъясыс меным кажитчисны зэв тӧждысянаӧн, кутшӧмӧн тай овлӧны сэк, кор морт оз зумыда тӧд велӧданаторсӧ — эз вевъяв повторитны — и полыштӧ, мый сійӧс вермасны юавны. Татшӧм войтырыс ӧні, став йывсьыс вунӧдӧмӧн, лукйысисны асланыс конспектъясын.
— Буракӧ, тіян тані тшӧтш и юасьлывлӧны? — шыаси ме сусед дорӧ, кушмыны заводитӧм юра ыджыд тушаа дядьӧ дорӧ.
— Кыдз ещӧ юасьӧны! — зэв збыльысь вочавидзис сійӧ мелань сетчыштӧмӧн. — Мукӧддырйиыс директор корас дӧска дорӧ да пӧсь петтӧдзыд «гӧняйтас».
Буретш дас часын велӧдысьяслӧн пызан сайӧ воисны кыкӧн: леспромхозса главнӧй экономист Павел Герасимович Жданов да леспромхозса директор Анатолий Дмитриевич Курбатов.
— Но мый нӧ, ёртъяс, заводитам! — дыр нюжмасьтӧг шуис директор. — Талун миян, кыдзи и пыр, первой лоӧ семинар. Сы бӧрын кутам велӧдны выль тема: «Предприятиелӧн хозяйственнӧй уджлы анализ». А помланьыс сёрнитыштам миян быдлунъя делӧяс йылысь.
Директор — том на, кыдзи бӧртинас тыдовтчис, комын квайт арӧса; шӧркодь тушаа, зумыд да статя, спортсмен кодь; гӧгрӧс мугов чужӧмыс — спокойнӧй, тӧлка; сьӧд юрсиыс водзсяньыс ёнакодь нин кушмӧма. Сёрнитӧ оз нин сэтшӧм шыльыда, и ньӧжмыда, та вӧсна мен кажитчӧ: сійӧ яндысьыштӧ быттьӧкӧ та мында йӧзсьыс, кодъясӧс сылы лоӧ велӧдны.
Курбатовӧс ме мыйтакӧ тӧдышта нин — во вит-ӧ-квайт сайсянь. Сэки сійӧ директораліс Яснӧгын, и сылӧн нимкӧд вӧліны йитчӧмаӧсь не этша выльторъяс, кодъяс медводдзаӧн лоины миян вӧръясын.
Шуам, векни лентаясӧн вӧр пӧрӧдӧм, кор делянкаясӧ ловйӧн кольӧ уна посни понӧль. Тайӧ заводитчис Яснӧгсянь. Сэсся и разаліс республика пасьтала. Тані жӧ выль ногӧн пондісны босьтны ягысь пӧрӧдӧм вӧрсӧ агрегатнӧй машинаясӧн — сідз шусяна гӧгрӧс делянкаясӧн. Вӧр лэдзысьяс, буракӧ, помнитӧны на, мый яснӧгсаяслӧн комплекснӧй бригадаяс — Иван Товпеколӧн, Александр Чихаловлӧн — сетлывлісны шемӧсмӧдана выработка: быд морт вылӧ 25 да унджык кубометрӧн. Сэки на дінӧ волывлісны велӧдчыны, босьтны опыт республикалӧн быд пельӧсысь, и налӧн выльторъясыс, тӧдӧмысь, не этша отсалісны миян войвылын вӧр лэдзан уджъяс сӧвмӧдӧмлы.
Яснӧгсаяс сэки не сӧмын пыр вевтыртісны план, но и вочасӧн чинтісны лэдзӧм вӧрыслысь донсӧ; ӧти кубометр кер налӧн вӧлі пӧшти меддонтӧм республика пасьтала. А тайӧ лои позяна сы вӧсна, мый леспромхозын велӧдчисны гӧгӧрбок да пыдісяньджык артасьны, кутісны велӧдны экономика. Водзмӧстчысьнас тані бара жӧ вӧлі налӧн директорныс — инженер Курбатов.
Во нёль сайын Анатолий Дмитриевичӧс вуджӧдісны Ухтинскӧй леспромхозӧ. Выль местаӧ воӧм бӧрын медводдза воськовъясысь ӧтиӧн сылӧн вӧлі — экономическӧй тӧдӧмлунъяс кузя Университет котыртӧм...
...Курбатов кызӧктыштіс, бур видзӧдласӧн синнас кытшовтіс велӧдчысьясӧс да шуис:
— Медводдза вопрос: прибыль да кыдзи сійӧ видзсьӧ планируйтӧмлӧн выль система дырйи. Коді кӧсйӧ сёрнитны та кузя?
Водз радъясын пукалысьяс лыдысь морт куим-ӧ-нёль лэптісны кинысӧ. Курбатов чӧвтліс на вылӧ синъяссӧ, нюммуніс да некодӧс на пӧвстысь эз юав, а юаліс пельӧсланьджык йӧршитчӧм том нывбабаӧс. Мӧдыс сувтіс, кыв-мӧд-коймӧд шуис дай джӧмдіс. Оз тӧд мортыд. Гӧрдӧдлас, едждӧдлас. Дерт, кӧнкӧ, яндзим. Медылыс лесопунктсянь воӧма, уджалан лун воштӧ велӧдчӧм ради, а оз тӧд.
— Мишарин, Алексей Константинович, отсалӧй, — тшӧктіс директор.
Воддза пызан сайысь сувтіс олӧма мужичӧй, гӧрдоват чужӧм-юрсиа, да сибдӧмакодь гӧлӧсӧн пондіс ратшкӧдны-висьтавлыны, кыдзи артмӧ прибыль да кыдзи сійӧ юксьӧ планируйтӧмлӧн да материальнӧя стимулируйтӧмлӧн выль система серти. Сійӧ тӧдчӧдіс, мый выль система серти планысь вывті босьтӧм прибыльысь 90 процентыс кольӧ предприятиелы. Сійӧс видзӧм вылӧ лӧсьӧдӧма куим фонд:
1. Йӧзӧс материальнӧя ышӧдан-козьналан фонд,
2. Производство водзӧ сӧвмӧдан фонд,
3. Социально-культурнӧй мероприятиеяс вылӧ да олан керкаяс стрӧитӧм вылӧ фонд.
Водзӧ пансис интереснӧй сёрни тайӧ фондъяс йывсьыс.
— Позьӧ оз тайӧ фондъяс вылас стрӧитны санаторий? — нюмъялігтыр юаліс директор том зонлысь.
— Мыйла нӧ оз позь! Позьӧ. Мед сӧмын планным тырӧ, да прибыльыс лоӧ, — кыпыда вочавидзис мӧдыс.
— А кӧні кутам стрӧитнысӧ?
— Ме чайта, Сочи либӧ Ялта дорын, — эз шӧйӧвош мӧдыс.
Ызӧбтіс серам. Серам — серамӧн, но, ме чайта, пукалысьяс пӧвстысь унджыкӧныс бура гӧгӧрвоисны, мый тайӧ сёрниыс абу нин сэтшӧм подулавтӧм. Ӧд выль система серти уджалігӧн предприятиелы сетсьӧны воддза серти ёна ыджыдджык правояс да позянлунъяс; ӧні позьӧ вӧчны унатор, мед эськӧ уджавны прибыльнӧйджыка; а лоӧ кӧ унджык прибыль, эм право веськӧдны сійӧс медся коланаинӧ — мыйкӧ ньӧбӧм-стрӧитӧм вылӧ либӧ бурджыка уджалысьясӧс козьналӧм вылӧ.
Ме ог кут кузя сёрнитны семинар йывсьыс, но век жӧ шуа, мый сэні видлавсисны сэтшӧм экономическӧй вопросъяс, кодъяс быд лун паныдасьлӧны вӧр лэдзысьяслӧн уджын, кодъясӧс тӧдтӧг инженерно-техническӧй аппарат уджаліс эськӧ сӧмын сьӧдас, позьӧ шуны, тамыша...
Дерт, эз быдӧн петкӧдлы тайӧ семинар вылас ӧткодь джуджыд тӧдӧмлун — мукӧдыс, кыдз шуласны, не этша уялісны. Но, колӧ чайтны, и татшӧмъясыслы сёрни-басниыс муніс бур вылӧ. Гортаныс воӧм бӧрын тайӧ йӧзыс, гашкӧ, и пырысь-пыр жӧ выльысь восьтасны учебникъяс да конспектъяс, мед крепыдджыка да гӧгӧрбоксяньджык стӧчмӧдны-тӧдмавны сійӧ вопросъяссӧ, кодъяс кыптісны семинар вылын. А кор морт унджык тӧдӧ, сэки сылы кокньыдджык уджавны, сэки сійӧ казялӧджык, кодарлань колӧ синны аслас уджын. А ӧд Университетын велӧдчӧны сэтшӧм йӧз, кодъяслы быть колӧ тӧдны экономикатӧ, велӧдчӧны лесопунктъясса начальникъяс да технорукъяс, экономистъяс да плановикъяс, старшӧй бухгалтеръяс, леспромхозлӧн отделъясысь уджалысьяс.
— Мый серти тайӧ велӧдчӧмыс? — татшӧм юалӧмӧн ме сибӧдчылі перемена дырйи ӧткымынъяс дінӧ. И со мый найӧ вочавидзисны:
— Зэв уна сетӧ, — шуис Айювинскӧй лесопунктысь экономист А. К. Мишарин. — Меным дум вылӧ усьӧны первой занятиеясыс, кор муртса на воссис Университетным. Сэки унаӧн экономикатӧ тӧдісны сідзи жӧ, кыдзи, шуам, ошъяс тӧдӧны грамота. — Алексей Константинович наяна нюмъялӧ да читкыра видзӧдӧ ме вылӧ лэчыд синъяснас. — Водзті вӧлі мырдысьӧн пычкам кубометртӧ: «Давай, давай!» А ӧні мӧдджык делӧыс, ӧні быд начальник нин босьтлӧ киас карандаштӧ. Мастеръяс тшӧтш и... Ӧд тайӧ Университетсьыс кындзи быд лесопунктын эмӧсь нӧшта технико-экономическӧй тӧдӧмлунъяс кузя Школаяс. Сэні велӧдчӧны мастеръяс, бригадиръяс... Ме верма висьтавны тіянлы, мый миян лесопунктын бӧръя занятиеыс муніс Университетын дорысь ёсьджыка.
— Содтышталанныд жӧ кӧ-а? — ог помӧдз эскы ме.
— Ньӧти ог! — читкырасьӧ Мишарин. — Волӧй, колӧкӧ, да видзӧдлӧй.
Вылӧ донъялӧ велӧдчӧмсӧ и леспромхозса финансист Мухин:
— Мый сетӧ, шуанныд? — вочавидзис сійӧ. — Хм... Неважӧн ме вӧлі Ленинградса лесотехническӧй Академияын, курсъяс вылын. И веськыда шуа: мый сэні велӧдім, унджыкыс меным тӧдса нин вӧлі.
Нинӧм он шу: абу омӧль донъялӧм!
Но вайӧ кежаламӧй леспромхозлӧн планӧвӧй отделӧ, сэні ӧттор-мӧдтор стӧчмӧдам Университет йывсьыс, а ӧттшӧтш и тӧдмалам, кутшӧмӧсь делӧясыс леспромхозлӧн экономика боксянь.
Ыджыд сӧстӧм комната. Фанируйтӧм пызанъяс, кодъяс вылын куйлӧны меӧн тӧдтӧм кутшӧмкӧ аппаратъяс, а пызанъяс сайын пукалӧны... нывъяс.
— Тайӧ нӧ планӧвӧй отдел? — Буракӧ, менам чужӧмӧй вӧлі не этша чуймӧма. Сы вӧсна мый планӧвӧй отделъясысь таӧдз ме пырджык аддзывлывлі кыз ӧчкиа зумыд дядьӧясӧс, кодъяслӧн чужӧмъясын оз вӧлі тӧдчы весиг нюм пас. А тайӧяс ставныс нюмъялӧны воча да шуӧны:
— Да, тайӧ и эм.
— А код нӧ эськӧ тіян пӧвстысь начальникыс?
— Ме... — И паныда пызан сайысь чеччис пашкыр юрсиа, ломзьысь бандзибъяса да ясыд синъяса нывбаба.
— Ті?! — Менам чуймӧмӧй, буракӧ, эз на разав. — Абу ӧмӧй ті зэв на томӧсь?
Ия Ивановна Балыбина (тадзи шуӧны планӧвӧй отделса начальникӧс) кыпыда серӧктіс, сэсся и шуис:
— Том!.. Да ме тані кӧкъямысӧд во нин нокся, кыдз вои институтысь...
Ия Ивановна тӧдмӧдіс пӧдругаясыскӧд — инженер-экономист Таисья Николаевна Наседкинакӧд, коді быдмӧма да велӧдчӧма Сыктывкарын, да учёт кузя экономист Валентина Петровна Ковалёвакӧд.
— Сэсся нӧ ті мужикуловсӧ он и сибӧдӧй отделаныд? — водзӧ юася.
— Мыйла нӧ ог, — тшӧтш шмонитӧ Ия Ивановна. — Рӧд вылас эм жӧ ӧти. Со тайӧ пызан саяс пукалӧ Фёдор Платонович Малых — старшӧй инженер-экономист. Зэв шань дядечка, ӧні сійӧ командировкаын. Фёдор Платонович — миян ветеран, уджалӧ леспромхоз котыртан первой лунсянь.
— А кор нӧ эськӧ котыртсис леспромхозныд?
— Регыд, декабрь 14-ӧд лунӧ, кызь вит во мӧдам пасйыны. Волӧй, зэв гажа лоӧ.
— Ия Ивановна, ме эськӧн ӧттор-мӧдтор юасьны пыри да... Сӧмын тай тіян вылӧ видзӧдігӧн мӧдтор юассьӧ.
— Нинӧм, позьӧ кыкнанторсӧ юасьны! — сералӧны.
— Висьталыштӧй, пӧжалуйста, кыв-мӧд Университет йывсьыныд.
— Мый нӧ ме тіянлы сы йылысь висьтала? — Ия Ивановналӧн шыльыд чужӧм вывсьыс кусӧ нюмыс, чужӧмыс лоӧ тӧждысянаӧн. — Веськӧдлӧ Университетнас директорным, Анатолий Дмитриевич Курбатов. Буракӧ, сійӧ жӧ и медуна сетӧ сылы сьӧлӧмсӧ. Кор ачыс кӧзяинным нуӧдӧ занятиеяссӧ, найӧ пыр мунӧны кыдзкӧ кыпыдджыка. Буракӧ, сы вӧсна, мый йӧзыс ёнджыка пыдди пуктӧны сійӧс. Сэсся и мортыс бура тӧдӧ экономикатӧ... Директорысь кындзи лекцияяс лыддьӧны леспромхозса главнӧй экономист Павел Герасимович Жданов, производственнӧй отделса начальник Эдуард Абрамович Немзер да мукӧд. И ме тшӧтш... Велӧдчӧмыс мунӧ водзвыв лӧсьӧдӧм программа серти. Ми зілям сетны кывзысьяслы тӧдӧмлунъяс планируйтӧм, техническӧй нормируйтӧм, удж производительность кузя, отсалам бурджыка гӧгӧрвоны основнӧй да оборотнӧй фондъяс используйтӧм, рентабельность да хозрасчёт. Быд тема урчитӧма сійӧ либӧ мӧд велӧдысьлы да водзвыв индӧма лун, кор лоӧ лекцияыс. Кор кутшӧмкӧ тема прӧйдитам, сы кузя овлӧ семинар. Велӧдчысьяс сетӧм материалсӧ конспектируйтӧны, сувтлӧмӧн, тэрмасьтӧг гижӧдам формулаяс да определениеяс.
— Ме сёрнитышті ӧткымынкӧд, и найӧ ошйысисны: бур вылӧ пӧ мунӧ тайӧ велӧдчӧмыс, — шуа Ия Ивановналы.
— Лёк вылӧ кӧ муніс, нинӧмла эськӧ вӧлі и кадсӧ каттьыны, — сьӧлӧмсяньыс вочавидзӧ сійӧ. — Ме верма висьтавны тіянлы, мый водзті леспромхозным миян уджавліс убыточнӧя. Сійӧс вӧлі сідзи и шуӧны — планово-убыточнӧйӧн. Сэки мыйлакӧ кажитчыліс, мый мӧд ногыс оз и позь миянлы уджавнысӧ. А кор экономикаад ёнджыка кутім нырччыны, лоим прибыльнӧйӧсь: государстволы прибыль сетам, и аслыным на не этша кольӧ.
— Уна-ӧ нӧ эськӧ лои тіян прибыльныд таво?
Ия Ивановна видзӧдліс ыджыд кыз тетрадьӧ, кӧні быд лист бокын сярвидзисны помтӧм лыдпасъяс, да висьталіс:
— Ӧкмыс тӧлысьӧн ӧти миллион 614 тысяча шайт. ^Став тайӧ сёрнияс вӧліны 1968 вося ноябрь помын./^
— Ті тай абу, сідзкӧ, дась нянь сёйысьяс!
— Абу... — нюмъялігтыр вочавидзӧ Балыбина, и сылӧн гӧлӧсысь ме кыла аслас леспромхозӧн, сылӧн зіль коллективӧн нимкодясьӧм.
Ия Ивановна шуис, мый 1968 во джынсянь леспромхоз уджалӧ планируйтӧмлӧн да материальнӧя стимулируйтӧмлӧн выль система серти. Ме бура дыр юаси сылысь тайӧ реформалӧн аслыспӧлӧслун йылысь, да мый бурсӧ сетӧ сійӧ предприятиелы. Балыбина зэв гӧгӧрвоанаа да пӧся висьтавліс меным:
— Со кӧть босьтам татшӧмтор. Леспромхоз кӧ могмӧдас сылы индӧм заданиеяс, то сӧмын во джынйӧн содтӧд лоӧ: 187 тысяча шайт йӧзӧс материальнӧя ышӧдӧм-козьналӧм вылӧ; 168 тысяча шайт производство водзӧ сӧвмӧдӧм вылӧ; 107 тысяча шайт оланінъяс стрӧитӧм да социально-культурнӧй мероприятиеяс вылӧ... Нӧшта ӧтчыд шуа, — тӧдчӧдіс Балыбина, — мый ставыс тайӧ лоӧ содтӧд, титульнӧй списокъясын индӧмысь вывті. А леспромхоз кӧ тӧдчымӧн вевтыртас ассьыс заданиеяссӧ, то сэки индӧм лыдпасъясыс ёна на содасны.
— Сэтшӧм позянлуныс эм?
— Ӧнӧдз тай бура на муніс ставыс-а. Дас тӧлысьӧн планысь вывті сетім 22 тысяча кубометр делӧвӧй вӧр. Куш сӧмын заданиеысь вывті мӧдӧдӧм продукцияысь воис 591 тысяча шайт.
Шулӧны: лыдпасъясыд пӧ косӧсь. Кор ме кывзі найӧс Ухтинскӧй леспромхозлӧн планӧвӧй отделын, найӧ меным ньӧти эз кажитчыны косӧн.
Плановикъяс дінысь петтӧдз ме юалі, мыйся аппаратъяс налӧн быд пызан вылын.
— Счётно-вычислительнӧй машинаяс, — окотапырысь вочавидзис Балыбина. — Найӧ ёна кокньӧдӧны миянлысь уджнымӧс.
— Кыдз нӧ эськӧ найӧ уджалӧны?
Ия Ивановна кузя сёрниттӧг кымыныськӧ чуткис сьӧд клавишаяс вылӧ, кутіс кывны чирклӧн кодь сьылӧм, сэсся и здук мысти куим паса кык лыдпас лои босьтӧма ӧта-мӧд вылас.
— Сэтшӧм регыдӧн! — ас тӧдлытӧг шусис менам. — Эз-ӧ ылӧдлы?
— Абу ылӧдчысьӧсь, — сералісны том нывбабаяс. — Честнӧя уджалӧны!
Бӧртиджыкнас Анатолий Дмитриевич Курбатов нуӧдліс менӧ улі судтаса ыджыд жырйӧ, кӧні татшӧм сяма аппаратыс чирксис-сьыліс вель уна.
— Кыдзи вермам, вочасӧн лӧсьӧдам НОТ-лы подув (удж научнӧя котыртӧм), — пӧся шуис директор и мугов чужӧмыс аслас югдіс. — Наперво, вочасӧн кутам чукӧртны татчӧ кызвын артасян уджъяссӧ. Мед эськӧ плановикъяслы да инженеръяслы унджык кад вичмис творческӧяджык уджалӧм вылӧ.
Ёртасьӧны НОТ-кӧд
«Этша кад кольӧ творческӧй, збыльысь инженернӧй удж вылӧ! Кубометр вӧсна быдлунъя тӧждысьӧмъяс сёйӧны став кадсӧ!»
Кымынысь кывлан татшӧм норасьӧмъяссӧ леспромхозъясӧд ветлӧдлігӧн. Но куш норасьӧмнад ӧмӧй вежсяс мыйкӧ?
Ухта леспромхозын татшӧм норасьӧмсӧ ме эгджык кывлы. Буракӧ, сы вӧсна, мый татшӧм сяма шуасьӧмъяс вылас вочасӧн чинны кутіс подулыс. Бӧръя воясӧ уна инженерно-техническӧй работниклы тані лои уджавны зэв творческӧя.
И медводзӧн талы сьӧлӧмсӧ сетіс бара жӧ директор — Анатолий Дмитриевич Курбатов. Уна лыда сёрниясысь ӧтиын Курбатов кыдзкӧ виччысьтӧг шуис:
— Оз, оз прӧста ӧні сэтшӧма сёрнитны НОТ йывсьыд.
— Анатолий Дмитриевич, а кутшӧм эськӧ тіян леспромхозлӧн ӧнія техническӧй вынйӧрыс? — юалі.
И директор меным сетіс ӧти гижӧд, кӧні уна мукӧдторкӧд тшӧтш вӧлі пасйӧма со мый:
1968 воын Ухтинскӧй леспромхозын уджалӧ:
Электро- да бензомоторнӧй пилаяс — 390
Трелюйтчысь тракторъяс — 115
Бульдозеръяс да мукӧд тракторъяс — 115
Автомашинаяс — 180
Сӧвтчан кранъяс (БКС–14, ККУ–7,5) — 7
— А ӧні видзӧдлӧй, мый вӧлӧма леспромхозын 20 во сайын, — шуис Анатолий Дмитриевич.
Ме видзӧдлі. 1946 воын Ухтаса леспромхозын уджалӧма: 9 электропила, 6 трелюйтчысь трактор (и то пес чуркаясӧн ломтанаяс), 14 автомашина да... 59 вӧв.
Ме видзӧдлі тайӧ лыдпасъяс вылас, и кыдзкӧ тӧдлытӧг вӧрзис сьӧлӧмӧй. Буракӧ, сы вӧсна, мый буретш тайӧ воясас меным тшӧтш ковмис тільсьыны вӧрын, и менам син водзӧ сувтіс сэкся уджыс. Ми, зонпосни, пӧрӧдчим на сэки лучковкаясӧн (весиг сійӧ кадся сьӧкыд электропилаяс миянлы эз на вичмыны), вӧрсӧ петкӧдім-кыскалім вӧвъясӧн. Мыйкӧ жӧ леглісны-дзӧрлісны коньӧр вӧвъясыд сьӧкыд додьтӧ вӧрзьӧдігӧн, мыйкӧ жӧ сӧткылім ми яг пасьтала кер додьтӧ зоръясӧн йӧткиг... Быттьӧ неважӧн на ставыс тайӧ вӧлі, а мый ылнаӧ нин кольӧма бӧрӧ!.. Мый ылнаӧ нин водзӧ мунӧма вӧр лэдзан уджным!..
— Но, мый ӧні ті шуанныд та вылӧ? — кыла, сёрнитӧ Анатолий Дмитриевич.
— Та мында техниканад важ мозыд уджавны, дерт, абуджык кивыв, — вочавидза ме.
Мый жӧ вӧчӧма да мый вӧчӧны ухтасаяс, мед эськӧ леспромхозаныс бурджыка котыртны производствонысӧ? Мед эськӧ медколана, шӧр уджъяссӧ вӧчны кыдзкӧ збыльысь научнӧйджыка, не нин пӧльяс моз?
Тайӧс тӧдмалӧм могысь ме волі лесопунктъясӧ, сёрниті не этша йӧзкӧд, и тані окота дженьыдика висьталыштны, мый медъёна воис меным сьӧлӧм вылӧ да мый мукӧдлаысь он на зэв аддзыв.
Выль воысьясӧс ылысянь на шензьӧдӧ аслас мыгӧръяснас Сосногорскын лесобаза. И медвойдӧр джуджыд, быттьӧ кӧрт прӧшви моз кыӧм консольно-козловӧй установкаясӧн, кодъяс таджгӧдӧмаӧсь вына кокъяснысӧ кӧрт туй визьяс вомӧн. Тані лун и вой мургӧны вӧр додь ректысь лебёдкаяс, дзижгӧны пу орйӧдлысь электропилаяс, помала дзуртӧны-нуӧны кер транспортёръяс, швачкӧны-пессьӧны тьӧс пилитан пилаяс...
Вӧрсӧ парма ягъясысь татчӧ кыскӧны некымын лесопунктысь. Сідзкӧ налӧн коллективъяслы оз ков тӧждысьны вӧр чинталӧм да сійӧс мӧдӧдӧм вӧсна. Найӧ тӧдӧны сӧмын ӧтитор: пӧрӧдны да кыскыны вӧрсӧ. Сідзкӧ, эмӧсь унджык позянлунъяс тайӧ уджъяссӧ бурджыка котыртӧм вылӧ.
Усть-Ухтинскӧй лесопункт, коді тшӧтш кыскӧ татчӧ вӧрсӧ, дас тӧлысьӧн вӧлі сетӧма нин планысь вывті 12 тысяча кубометр. Лесопунктса начальник Борис Фёдорович Липницкий висьталіс миянлы, мый 1968 воын нин налӧн коллектив пӧртас олӧмӧ пятилетка вылӧ босьтлӧм обязательствояс: куим воӧн заданиеысь вывті ставсӧ лоӧ мӧдӧдӧма Рӧдиналы 35 тысяча кубометр вӧр.
Но воим кӧ нин ми лесобазаӧ, вайӧй бурджыка видзӧдламӧй сы вылӧ, сы гӧгӧрджык панлам сёрнинымӧс.
Медводз колӧ индыны, мый леспромхозъясса улыс складъяслӧн тӧдчанлуныс век вӧвлі зэв ыджыдӧн. Ӧд тані налӧн медбӧръя цех, тані вӧчӧны пуясысь колана сортиментъяс. Татчӧс уджалысьяс кӧ сюсьджыкӧсь, сяммӧны кӧ найӧ вӧчны донаджык сортиментъяс, этшаджык кӧ найӧ шыблалӧны бокӧ да сотӧны вӧр колясъяссӧ, — сэки леспромхоз босьтӧ унджык прибыль.
Со мый вӧсна ухтасаяс, кодъяс, кыдзи тӧдчӧдсьыліс нин вылынджык, бурджыка велалісны артасьны, дерт, эз вермыны вунӧдны татшӧм колана цехъяс йывсьыд. Бӧръя воясӧ найӧ выльмӧдісны леспромхозлысь став складъяссӧ, ёна механизируйтісны найӧс да весиг автоматизируйтісны.
— Ӧні Сосногорскын лесобаза вермӧ чинтавны да мӧдӧдны ӧти суткиӧн 1300 кубометрӧдз вӧр, — нимкодьпырысь шуӧ Анатолий Дмитриевич Курбатов.
Таысь кындзи базаын, кыдзи и мукӧд лесопунктъяслӧн улыс складъясын, пилитӧны быд пӧлӧс тьӧссӧ да пӧвсӧ. И тані окота тӧдчӧдны, мый вӧр пилитӧмсьыс да вӧр колясъяссӧ кужӧмӧн иналӧмысь леспромхоз босьтӧма прибыльсӧ унджык кер мӧдӧдӧм дорысь!
Дерт, ставыс тайӧ эз ло вӧрсалӧн тшӧктӧм серти, тайӧ лои коллективлӧн некымын вося творческӧй уджысь. 1966 воын леспромхозын вӧлі котыртӧма НОТ-лысь техническӧй Сӧвет, коді ӧтувтіс 13 группаӧс. И тайӧ войтырыс кутісны уджавны сы могысь, кыдзи эськӧ выльмӧдны, бурмӧдны производственнӧй процессъяс. Вӧлі лӧсьӧдӧма НОТ-лысь некымын план, найӧс вӧчигӧн новаторъяс артыштісны ассьыныс став позянлунъяссӧ, а тшӧтш и сійӧс, мый эм нин странаса медся передӧвӧй леспромхозъясын...
1967 воын сӧмын рационализаторъяслысь вӧлі пыртӧма уджӧ 45 предложение. Леспромхозса войтыр уналаӧ ветлісны опытла, торйӧн кӧ, паськыда нималысь Бисертскӧй леспромхозӧ.
И со, улыс складъясын лоины полуавтоматическӧй линияяс, лоины выль лебёдкаяс, кодъяс не сӧмын ректӧны вӧрсӧ машинаяс вылысь, но и кронштейнъяс отсӧгӧн разӧдӧны ӧта-мӧдныскӧд топалӧм-кысьӧм пуяссӧ площадка пасьтала; кутісны уджавны выль транспортёръяс, кодъяс гольгӧдӧны-нуӧны керсӧ, а сэсся коланаинӧ асьныс шыбитӧны сійӧс мыш вывсьыныс. Мед озджык пӧльтны чизыр тӧвъяс да озджык пырзьы лым, кузялаыс вӧчӧма пӧвъясысь вевт ув сямаӧс... Лювгӧ-мунӧ кӧрт лента, тшӧкыда пукалысь тшупӧдъяснас нӧбӧдӧ керъяссӧ. Но, со, виччысьтӧг ӧвтыштчӧ кӧрт ки да йӧткыштӧ керсӧ бокӧ, и керйыс гольгысьӧ-усьӧ сылы вылӧ дасьтӧм «зептӧ». Мӧд, кузьджык керйӧс, татшӧм жӧ ки тойыштӧ мӧд зептӧ...
Вӧлӧмкӧ, ставыс вӧчсьӧ кнопкаяс отсӧгӧн. Со эсійӧ югыд ӧшиньяса будкаас пукалӧ оператор да личкалӧ кнопкаяс вылӧ — татшӧм ногӧн «ловзьӧдлывлӧ» сійӧ либӧ мӧд кӧрт киӧс.
А «зепъясӧ» чукӧрмӧм вӧрыс оз жӧ дыр куйлы сэні — кузь кока козлӧвӧй установкалӧн крукыс кокниа лэптӧ чукӧрсӧ да шнёпкӧбтӧ-пуктӧ вагонӧ.
Уна дум чужӧ юрад, ёна шонавлӧ сьӧлӧмыд, кор сулалан Айювинскӧй лесопунктлӧн улыс складын да видзӧдан, кыдзи уджалӧ ПЛХ–3 полуавтоматическӧй линия. Тані вӧрысь вайӧм пуяс дінӧ морт, позьӧ шуны, кисӧ оз чуткыв. Транспортёр вылӧ шыблалӧны найӧс кӧрт «сӧнъяса» манипуляторлӧн клещи кодь киясыс, машина бритӧ-шыльӧдӧ увъяс, автоматическӧя уджалысь пила ӧти здукӧн дзижкнитӧ-орӧдӧ колана кузьта сортимент. И ставсӧ тайӧс вӧчӧны кык морт, кодъяс пукалӧны будкаын, пульт дорын.
— Уна-ӧ нӧ вермӧны тайӧ кыкӧныс увйыны да чинтавны вӧрсӧ? — юалі ме лесопунктса начальник Николай Павлович Петросовлысь.
— 200 кубометрӧдз, — вочавидзис сійӧ нимкодьпырысь. Сэсся здук мысти сук сьӧд синкымъяса чужӧмыс дзугыльмыштіс: — Ёна буртор эськӧ татшӧм линияыд, но сӧмын тай запаснӧй частьяссӧ сы вылӧ омӧля на вӧчӧны. Мыйкӧ кӧ лоӧ, аслыным ковмылӧ юрнымӧс жуглыны, ас вынъясӧн вӧчны...
Вылынджык ме казьтышті нин, мый леспромхоз ыджыд прибыль босьтӧ вӧр пилитӧмысь да вӧр колясъяс иналӧмысь. Но шедӧдӧмъяс вылын ухтасаяс оз кӧсйыны ланьтӧдчыны, найӧ зільӧны вӧчны сідз, мед эськӧ вӧр колясъясыс ньӧти эз кутны шыбласьны бокӧ. Сосногорск лесобазаын пӧшти дась выйын технологическӧй чаг вӧчан установка, позьӧ шуны, быдса цех. Чагсӧ сэні кутасны тшытшны вӧр колясъясысь да мӧдӧдны целлюлоза пуан заводӧ. Сідзкӧ, предприятиелы бара на содтӧд прибыль лоӧ и — государстволы пӧльза.
Айювинскӧй лесопунктлӧн улыс складын дыркодь нин мырсьӧны сідз шусяна энергохимустановка стрӧитӧм вылын, локтан воын кӧсйӧны заводитны уджӧдны сійӧс.
Мый пондас сетны сійӧ?
Быд во кутас пуны-сотны ас пытшкас 25 тысяча кубометр вӧр коляс — пилипызь, увъяс, пу йывъяс. Тайӧ шыбласъяссьыс быд во сэні кутасны пычкыны-вийӧдны 2 тысяча тонна сир, а сідз жӧ не этша кислота, генераторнӧй газ да ещӧ ӧткымынтор.
Ӧні став тайӧ коланаторъясыс мунӧны на тшынйыв. Быд леспромхозын мунӧны тшынйыв! А мыйта содтӧд озырлун эськӧ вӧлі сетӧма народнӧй овмӧслы, вӧр лэдзысьяс кӧ быдлаын ухтасаяс моз жӧ висисны сьӧлӧмнаныс вӧр вӧсна, налы кӧ эськӧ жаль жӧ вӧлі сотны да шыблавны вӧр колясъяссӧ.
Производство котыртӧм йылысь сёрнитігӧн оз позь не сувтлыны сы вылӧ, кыдзи ухтасаяс вӧчӧны туйяс, кыдзи найӧ тӧждысьӧны на вӧсна.
Вӧр лэдзысьяс шуткаӧн-сорӧн шулывлӧны:
— Оз машина кыскы, а туй!
Татшӧм шуӧмыдкӧд ӧдвакӧ кутан вензьыны. Торйӧн нин Ухта леспромхозлӧн вӧръясын, кӧні эмӧсь уна нюраинъяс да джуджыд керӧсъяс, а керсӧ кыскӧны 50–70 километр сайысь. Сэсся и вӧрыс тані зэв посни да шоч.
Дыр кад чӧж леспромхоз ёнакодь чотіс туйяс тырмытӧм вӧсна — лесопунктъяс некыдз оз вӧлі удитны писькӧдавны найӧс. Та вӧсна рӧспутаяс дырйи, тулысын да арын, вӧр кыскӧмыс век вӧлі чинӧ, ёнджыка жугласисны и машинаяс. Кыдзи и уна мукӧд леспромхозъясын, артмыліс тӧдса кытш — план омӧля тырӧ сы вӧсна, мый омӧльӧсь да оз тырмыны туйяс; а туйяс жӧ омӧльӧсь сы вӧсна, мый став выныс мунӧ вӧр лэдзӧм вылӧ.
Кыдзи петны тайӧ кытшсьыс?
Леспромхоз бердын шуисны лӧсьӧдны туйяс вӧчан цех, коді эськӧ куш сӧмын тайӧ уджсӧ и нуӧдіс. И котыртісны! А веськӧдлысьнас индісны том да зіль инженер Александр Кузьмич Тимофеевӧс. Тайӧ цехас ӧні 80 гӧгӧр морт — трактористъяс, плӧтникъяс, шофёръяс, слесаръяс. Эм налӧн дас трактор, куим бульдозер, сизим автомашина (тшӧтш и самосвалъяс), ӧти грейдер, ӧти пневматическӧй каток да ӧти тягач. Став тайӧ йӧзсӧ да техникасӧ юкӧма квайт отряд вылӧ, и быдӧн на пиысь уджалӧ сылы индӧм лесопунктын.
Сӧмын кольӧм во цехса коллектив вӧчис 97 километр туй, сы лыдын — 38 километр лежневӧй да 9 километр чорзьӧдӧм веркӧсаӧс. Ӧти воӧн!
Ӧні ухтасаяслӧн туй вӧчӧмыс ёна пановтӧ вӧр лэдзӧмсӧ. Шуам, лесопункт помалӧ вӧр лэдзӧмсӧ тайӧ ягысь, и некод оз шогсьы мӧд ягӧ вуджӧм йылысь — сэтчӧ туйсӧ важӧн нин вӧчӧма. Бур и сійӧ, мый туй писькӧдысьяслӧн отряд оз сӧмын выль туйяс вӧчав, сійӧ жӧ дӧзьӧритӧ и дасьяссӧ нин, кыв кутӧ на вӧсна, оз лэдз кадысь водз жугласьны, а лоӧ кӧ мыйкӧ, пырысь-пыр дзоньталӧ. Тадзинад, дерт, и рӧспутаыд озджык торкав, и машинаясыд озджык жугласьны.
Вот сэсся и эн шу, мый вӧртӧ оз машина кыскы, а — туй.
Кыв-мӧд висьтала тшӧтш и ухтасаяслӧн медбӧръя выльтор йылысь; сійӧ чужӧма неважӧн на, но ӧні нин унаӧн шуӧны, мый сылӧн аскиа луныс лоӧ зэв нималанаӧн. Водзмӧстчысьнас тані лои Айюва лесопунктысь мастер Емельян Николаевич Бокалец. Мый сійӧ вӧзйис вӧчны? Ӧтувтны ягын уджалысь став мастерскӧй участокъяссӧ ӧтиӧ...
Но тайӧ выльторсӧ стӧчмӧдтӧдз меным окота тӧдмӧдны тіянӧс аскӧдыс Бокалецыскӧд.
— Доныс сылы абу! — шуис Емельян Николаевич йылысь леспромхозса директор, кор на ми ныртӧ чеплялысь кӧдзыд лунӧ тӧвзим Айювалань ГАЗ–69-ӧн. — Бокалец кӧ уджалӧ ягын, начальниклы сэні нинӧм вӧчны, ставыс лоӧ бур. Ачыс лӧнь морт сідзсӧ, скромнӧй, но быдӧн кывзысьӧ сылысь. Сы вӧсна мый сьӧлӧмнас сибалӧ йӧз дінӧ — кужӧ ёна пыдди пуктыны мортӧс, но кужӧ и требуйтны сылысь. — Тайӧс висьталігӧн Курбатовлӧн синъясыс и гӧгрӧс чужӧмыс ставнас тӧдчымӧн шоналісны. — Некысь мӧдлаысь он аддзы сэтшӧм пӧрадоксӧ, кутшӧм сылӧн. Веськыд визьясӧн сулалӧны столӧвӧй, конторка да быд пӧлӧс будкаяс. Тракторъяс радӧн сулалӧны, быдӧн аслас номер весьтын. Быдлаын сӧстӧм, шонтысян будкаясын пыр мыськӧны джодж, газетъяс эмӧсь. Кыдзкӧ ӧтчыд ме дырйи сералісны уборщица вылын; сійӧ пӧ казялас ягсянь воысь мастерӧс да повзьӧмӧн горӧдас: «Ой, старикыд воӧ нин, а менам джоджъяс век на мыськавтӧмӧсь!» Тайӧ унатор йылысь висьталӧ... Мукӧдлаас, кӧні озджык тӧждысьны уджалысь морт вӧснаыд, вӧрса будкаясад — чунь кызта няйт, некор оз и мыськывлыны найӧс... Сылӧн и столӧвӧяд чӧскыда да донтӧма вердӧны.
...Рытнас ыджыд тушаа, ар ветымына морт топыда кутліс менсьым киӧс да бур синъясӧн видзӧдігтыр кыдзкӧ зэв скромнӧя шуис:
— Бокалец.
Сылӧн ыджыд юр, коді крепыда пукалӧ паськыд пельпомъяс вылын; гырысь черлыяса чужӧмыс не этша нин чукырӧссьӧма, сы вылӧ видзӧдігӧн думайтсьӧ, мый олӧмсӧ вуджигӧн мортыслы вичмылӧма нин не этша сьӧкыдлун.
Ухтаса леспромхозын Бокалец мастералӧ нин уна во, чӧжис бур опыт. Сійӧ — РСФСР-са социалистическӧй ордйысьӧмын отличник.
Ӧні Емельян Николаевич да удж кузя сылӧн ёртъясыс ӧтлаӧдісны ягысь нёльнан мастерскӧй участоксӧ ӧтиӧ.
Мый тайӧ сетӧ?
— Ӧні меным, кыдзи старшӧй мастерлы, бурджыка позьӧ маневрируйтны, — шуӧ Бокалец. — Кытчӧ содтӧд трактор либӧ йӧзӧс веськӧдны, кыткӧ кӧ жугалӧ-торксьӧ, пырысь-пыр жӧ вежны ковтӧмджыкинысь вайӧмӧн. А водзті тайӧс некыдз оз позь вӧлі вӧчны: ӧти участокын кӧ мыйкӧ лоӧ, суседыс оз на зэв уськӧдчы вӧлі отсӧг вылӧ, сы вӧсна мый сылӧн аслас план. Сэсся вӧрсӧ ӧні ми сӧвтам машинаяс вылӧ челюстник отсӧгӧн и ӧтувъя участокад бурджыка жӧ позьӧ уджӧдны сійӧс.
Колӧ шуны, мый тайӧ челюстникыс, коді дзик на неважӧн тыдовтчис миян ягъясын, ёна и воӧма сьӧлӧм вылас вӧр лэдзысьяслы. Носорог ли бегемот модаа кодь, водзлань чургӧдӧм паськыд кӧрт вома, сійӧ шамыртӧ-босьтӧ челюстьяснас быдса кер чукӧр да кокниа лэптӧ машина вылӧ. Додь сӧвтӧм вылӧ колӧ сӧмын 15 минут. А смена чӧжӧн тайӧ «носорогыс» муркӧдӧ-лэпталӧ 200 кубометрӧдз! Зэв бур и сійӧ, мый ветлӧдлӧ ас кок йылас, быд пельӧсӧ сибалӧ. Лӧсьыд машина, ёна кокньӧдас сійӧ вӧр уджтӧ!
Водзӧ ме юалі Бокалецлысь: мися, овмӧсыс сылӧн бура ыджыд лоӧма да, абу-ӧ сьӧкыд аслыс?
— Ог суссьы: сьӧкыдджык, — вочавидзис Емельян Николаевич и содтіс: — Но сы пыдди — интереснӧджык...
Емельян Николаевич висьталіс, мый ягса мукӧд мастеръяслысь уджсӧ ӧні мӧдногджык жӧ юклӧма. Шуам, ӧти кыв кутӧ технология вӧсна, а мӧд нин экономика вӧсна. Тыдовтчис, мый тадзсӧ кивывджык жӧ вӧлӧма.
Сӧмын тай вӧр кыскӧмыс Айюваын кутіс джӧмдавны. Сы вӧсна мый уна машина сулалӧ — оз тырмыны запаснӧй частьяс; вӧр лэдзысьяс век сёрнитӧны та йылысь, век норасьӧны, а запаснӧй частьяс оз тырмыны сідз жӧ, кыдзи и уна во сайын.
Колӧ пыдди пуктыны мортӧс...
Шоча овлысь кӧдзыдъяс уськӧдчисны таво миян войвыв му вылӧ ноябрь помсянь нин, зэлӧдісны-топӧдісны вӧр и ва и некыдз оз вӧлі кӧсйыны личӧдны. Татшӧм кӧдзыдъясыд вӧр лэдзысьяслы, буракӧ, медъёна инмисны: ӧд налӧн ывла выв удж, а видлы сэтшӧм каднад ноксьыны кӧрт техника дорад, кор ставыс доналӧма кӧдзыдысла, кор кын пуыс чирйысьӧ-чегъясьӧ йи моз. Ёна лоис кынмавны вӧрса войтырлы. Уна кубометр лои воштӧма...
Буретш татшӧм кӧдзыд рытӧ ме пукалі Айюва лесопунктлӧн диспетчерскӧйын да виччыси ягысь ӧти мортӧс; сійӧс аддзывтӧг меным эз на вӧв окота бӧр мунны гортӧ. Весь олігмоз кывзыси йӧзлӧн сёрниясӧ, кодъяс вӧліны йитчӧмаӧсь друг кучкысь кӧдзыдъяскӧд жӧ.
— А, гашкӧ, миянлы этайӧ матысаджык делянкасӧ декабрнас петкӧдны? — сёрнитіс лесопунктса начальник Петросов. — А то планнад вермам пуксьыны, нюжалас кӧ кӧдзыдыс...
— Позьӧ эськӧ да, — вочавидзисны сылы, — сӧмын тай туйсьыным бокӧджык кольӧ сійӧ.
— Гашкӧ, видлыны бульдозёрӧн?.. — шуис начальник и меліа шыӧдчис, буракӧ, бульдозерист дорӧ: — Кыдз ті аски ассьыныд шойччан луннытӧ кӧсйинныд коллявны? Эн эськӧ вермӧй ветлыны? Видлыны писькӧдчыны нюр вомӧныс?
— Кхм... — кызӧктыштіс мӧдыс, сэсся и дӧзмытӧг шуис: — Позьӧ ветлыны, Николай Петрович!
— Вот и бур! — долыдмис мӧдыс. — Сӧмын ті видзчысьӧмӧнджык, гашкӧ, нюрыс эзджык на кынмы. Нюрас пырны мышкӧн видлӧй, мед эськӧ, не сідз-тадз кӧ, пырысь-пыр жӧ позис чепӧсйыны водзлань.
Мыйла ме вайӧді тайӧ сёрнисӧ? Сы вӧсна, мый тані кутшӧмакӧ кылыштӧ йӧзлӧн ӧтувъя делӧ понда сьӧлӧмсяньыс тӧждысьӧм; а медсясӧ сы вӧсна, мед тӧдчӧдыштны начальниклысь прӧстӧй рабочӧйӧс пыдди пуктӧмсӧ. Шулӧны, мый бур кыв пӧ чегӧм лы йитӧ. Кор ме не ӧтчыдысь кывзі Петросовлысь вӧр лэдзысьяскӧд сёрнияссӧ, бара на мӧвпышті та йылысь. Быдӧнӧс сійӧ уважайтанаа шуӧ тіӧн, быдӧнӧс бура кывзӧ да сетӧ гӧгӧрбоксянь подулалӧм воча кыв. Ме ньӧтчыд эг кывлы сылысь лёкысь горӧдӧм, кӧть эськӧ и мортыс нуӧдлывліс ӧткымынъяскӧд эз нин сэтшӧм небыд сёрнияс.
Йӧзкӧд пыр татшӧм жӧ мелі да сёрниа и лесопунктысь партийнӧй организацияса секретарь Алексей Константинович Мишарин, кодкӧд меным мойвиис тӧдмасьны леспромхозын на. Тайӧ олӧма нин мортыс пыр варов, сёрнитігъясӧ век нин кужас тувйыштны серамбана кыв, мыйысь йӧзлӧн быттьӧ югдыштӧ лолыс. Оз ӧд весьшӧрӧ лесопунктсаяс век бӧрйывны сійӧс общественнӧй уджъяс вылӧ. Алексей Константинович нуӧдӧ ыджыд экономическӧй удж, ӧні, планируйтӧмлӧн выль система серти, ноксьӧм-тӧждысьӧмыс сылӧн водзӧ на соді, но мортыс оз элясь, кыкнанлаас на сылӧн судзсьӧны киясыс: и экономика сӧвмӧдӧм вылӧ, и лесопунктса коммунистъясӧн веськӧдлӧм вылӧ.
Алексей Константинович долыдпырысь висьтавліс, кутшӧма бӧръя воясӧ бурмис олӧмыс лесопунктса вӧр лэдзысьяслӧн.
— Миян ӧні эм асланым больнича; и весигтӧ рентгенкабинет дай пинь дзоньталысь техник. Быд керкаын видзӧдӧны телевизор, эм квайт магазин.
— Весигтӧ квайт? — шензьыштсис менам.
— Огӧ жӧ кутӧй ӧтилаын вузавны сёян-юан да ситеч. Либӧ кутшӧмкӧ дозмук! Ставыс торйӧн. Став общественнӧй керкаясӧ воӧ котельнӧйсянь шоныд, — читкыралӧ синсӧ парторг. — А воланныд кӧ ті гожӧмын да петаланныд улич вылӧ водз асылын, верманныд думыштны, мый веськалінныд совхозӧ: сы ыджда стада ті казяланныд. Куш сӧмын мӧс-куканьыс посёлокын артавсьӧ 200 гӧгӧр. Верманныд пасйыны, мый йӧв ми лесопунктӧ огӧ вайӧй — асланым тырмӧ. А картупельла миянӧ волӧны весиг орчча посёлокъясысь и весигтӧ Ухта карысь.
— Буракӧ, скӧтсӧ видзны войтырыслы отсалӧ администрацияныд?
— А кыдз жӧ! Видзьяс сеталам. Турунсӧ вайны отсалам, кӧть эськӧ, шуам, 150 мотора пыж асланыс йӧзыслӧн эм... Сэсся и отпускъястӧ сэтшӧм йӧзлы турун пуктігӧнджык сеталам... Дерт, сьӧкыд овлӧ тайӧ тӧлысьясас, но кыдзи он пыдди пукты бур мортӧс? Ӧд турунсӧ кӧ лӧсьӧдас, мортыслӧн тӧвбыд йӧв и яй аслас лоӧ. И уджавны кутас бурджыка. Сылӧн оз кутны чужны думъяс лесопунктысь мунӧм йылысь.
— Тадзинад оліг-вылігад йӧзыд, кӧнкӧ, озджык вешъявны?
— Ми важӧн нин эновтчим вербуйтчӧмысь, — шуӧ Мишарин. — Босьтам удж вылӧ сӧмын найӧс, кодъяс асьныс вӧзйысьӧны. Да и то ог быдӧнӧс... Но бӧр мунысьыд тай век на жӧ эм. Юысь-гуляйтысьыд и. Вӧр лэдзан уджыд абу зэв кокни, пемыдсянь пемыдӧдз морт вийсьӧ ягын, и мукӧдыс винаӧн-кодалӧмӧн на частӧ веськӧдлӧ мудзсӧ.
И век жӧ парторг тӧдчӧдӧ, мый ӧні пыр унджык и унджык йӧз пондӧны овны интереснӧйджыка. Лесопунктын эм духӧвӧй оркестр, художественнӧй самодеятельность. Налӧн футбольнӧй команда лои медводзын леспромхозын, бурмӧдӧны ворсӧмнысӧ и волейболистъяс да баскетболистъяс. А штангист Николай Головин ветліс весиг республиканскӧй ордйысьӧмъяс вылӧ. Содӧ и книга радейтысьяслӧн лыдыс; ӧткымынӧн, кыдз шуам, плӧтник Евгений Тихонович Яковлев, чукӧртісны гортаныс ыджыдкодь библиотекаяс.
Йӧз унджык кутісны тӧждысьны и челядьнысӧ велӧдӧм-сӧвмӧдӧм вӧсна. Весиг диспетчерскӧйысь ме казялі педагогическӧй бюллетень — ыджыд стенгазет кодь; сэні вӧліны и бать-мамлы сӧветъяс, и челядьлӧн кузь списокъяс, кӧні пасъялӧма, кыдзи велӧдчӧ быд школьник. «4» да «5» гӧгрӧстӧма гӧрдӧн, а «2» — лӧзӧн. Буракӧ, ӧткымын бать-мам не этшаысь гӧрдӧдлӧны тайӧ газетсӧ лыддигӧн.
Айювинскӧй лесопунктлӧн посёлокыс — и не сӧмын сылӧн! — бӧръя воясӧ ёна паськаліс да мичаммис. Кыптісны мича олан керкаяс, на пиысь уна — кык судта, вӧр лэдзысьяс лӧсьӧдісны весиг парк. Йӧз сьӧлӧмсяньныс уджалӧны, бур удждон босьтӧны. Эм позянлун чӧскыдджыка сёйны-юны и бурджыка пасьтасьны. Магазинӧн заведуйтысь М. К. Сверчевская шуӧ, мый ӧні лесопунктсаяс ньӧбасигас некутшӧм дон вылын оз сувтны — мед сӧмын мичаджык вӧлі-а. Сэсся кӧть 200, кӧть унджык шайт сулалӧ пальтоыд. Модельнӧй туфлиясыд оз бусӧссьыны джадж вылын ни... Сӧмын тай бурджык тӧваръяснад оз на зэв лышкыдасьны вӧр лэдзысьяскӧд.
«Колӧ пыдди пуктыны мортӧс, колӧ ёнджыка эскыны сылы...» — Ухта леспромхозын олігӧн ме не этшаысь думыштчылі та вылын. Коркӧ ӧтчыд ме юалі директорлысь: мися, мый медъёнасӧ отсалӧ тіян лесопунктъяслы тыртны да вевтыртны план?
— Буракӧ, сійӧ, мый ме, кыдз директор, а тшӧтш и леспромхозлӧн аппаратыс огӧ торкасьӧй налы уджавнысӧ, — шуткаӧн моз шуис Курбатов. Но тайӧ шуткаас эм бур подув. Ӧд, шуам, лесопунктса начальникӧс сы вылӧ и пуктӧма, мед сійӧ кыдзкӧ бурджыка нуӧдіс ассьыс овмӧссӧ, ёнджыка думайтіс-тӧждысис сы понда. И кутан кӧ быд во вежлавны начальникъястӧ, он кӧ кут эскыны налы, кутан кӧ колӧ и оз ков сюйсьыны на уджӧ, — сэки помӧ ни дорӧ он во.
Тайӧс Анатолий Дмитриевич Курбатов зэв ясыда гӧгӧрвоӧ; сійӧ некор оз вунӧдлыв, мый руководительлысь ӧнія кадӧ бурджыка кывзысьӧны сэк, кор сійӧ унджык тӧдӧ да зільӧ нуӧдны лӧсяланаджык экономическӧй да техническӧй политика, кор сійӧ сьӧлӧмсяньыс эскӧ йӧзлы; а оз сэк, кор сӧмын горзӧ да ыджыдалӧ на вылын.
А директорыд кӧ татшӧм, то и мукӧдыс тшӧтш кӧсйӧны лоны сы кодьӧн; лоны сійӧ мортыс кодьӧн, кодлысь уджсӧ страна донъяліс аслас медыджыд наградаӧн — Ленин орденӧн.
...Но со, диспетчерскӧйӧ пырис сійӧ мортыс, кодӧс ме важӧн нин виччыся. Шӧркоддьӧмысь неуна джуджыдджык тушаа, лӧсьыдкодь паськыд чужӧма, изьвасаяслӧн тшӧкыда паныдасьлысь вӧсни да кузьмӧс ныра; ывлавывса лёк кӧдзыдыс вӧсна чужӧмыс сылӧн гӧрдӧдӧма, кӧдзыдысла доналӧмаӧн кажитчисны и мавтчӧм фуфайкаыс да гачыс.
Тайӧ мортыс — Алексей Иванович Терентьев — Айюваса шофер, Социалистическӧй Уджвывса Герой, ВЦСПС-са член да профсоюзъяс Коми областнӧй Сӧветса член.
Алексей Иванович вӧлі мудзыштӧма — ӧд вӧр тыра машинатӧ новлӧдлӧмыд абу таксиӧн журкъялӧм кодь, — и сылы, тӧдӧмысь, эз ёна окота вӧв сёрнитны тӧдтӧм морткӧд. А сэсся, гашкӧ, и дӧзмыштіс нин ме кодь юасьысь-гижысь войтырсьыс — ӧд бӧръя каднас унаӧн нин волісны сы дінӧ; тшӧтш и яндысьыштіс ёртъяссьыс, мый бара воӧмаӧсь сы дінӧ... Ме сьӧлӧмӧн кылі тайӧс да синтӧм гут моз эг жӧ кут сюйсьыны. Но Алексей Иванович ачыс шуис тӧждысяна мелілунӧн:
— Эм кӧ кадныд, ветламӧй миянӧдз. Изьваса сук чайӧн юктала.
Терентьевъяслӧн асланыс ыджыдкодь керка-карта, мӧс эм и. Алексей Иванович Киония Семёновна гӧтырыскӧд быдтӧны вит пиӧс.
Сук чайтӧ юигӧн регыд и тӧдмасим. И, буракӧ, талы тшӧтш отсаліс и сійӧ, мый ми тшӧтшъяяс, да весиг челядь дырным пӧшти ӧткодьӧн вӧлӧма. Алексей Ивановичлӧн томӧн-кадӧн жӧ усьӧма батьыс война вылын, а сэсся и мамыс кувсьӧма. Алексей кольӧма ичӧтджык чоя-вокаыслы бать пыдди и мам пыдди. А мортыслы война помасян вонас тыри дас сизим арӧс на.
Оз ков уна висьтавлыны сы йылысь, мыйта удж вичмис тайӧ поколениеыслы! Зонпоснияслы 13–14 арӧссянь лои вежны война вылӧ мунӧм батьяснысӧ — ковмис гӧрны-кӧдзны и лэдзны сортовка вӧр, кылӧдчыны и вӧравны... Миян пиысь шоч морт вермис ас кадӧ велӧдчыны — институтъяснас миянлы лоины изӧрмӧм колхознӧй муяс да помасьлытӧм вӧр делянкаяс, а став наукаяс пыддиыс — сӧнъяснымӧс чорзьӧдысь удж. Но кутшӧм кӧть сьӧкыд эз вӧв, ми, война кадся зонпоснияс, эгӧ на жӧ дзикӧдз усьӧй сьӧлӧмнаным, аддзим пыр выль и выль вынъяс олӧм да уджалӧм вылӧ, асшӧр туйӧд мунӧм вылӧ.
Татшӧм зонпоснияс пӧвстсьыс не ӧти лои Уджвывса Геройӧн, не ӧти пукалӧ Верховнӧй Сӧветъясын. На дінӧ инмӧдчис лышкыд бордъяснас Слава. Но уджӧн калитӧм тайӧ войтырыс эз чатӧртны таысь юрнысӧ, эз пондыны ышнясьны, а колины сэтшӧм жӧ прӧстӧй, ыджыд сьӧлӧма йӧзӧн.
На пиысь ӧти, Изьва вылысь Аким сикта зон, пукалӧ со меным паныд, гӧститӧдӧ печорасаяс ногӧн солалӧм, дуксьыштӧм кӧра комӧн (дерт жӧ, ачыс кыйӧ!) да висьтавлӧ олӧм-вылӧм йывсьыс. А меным тайӧ олӧм-вылӧмыс быттьӧ важӧн нин тӧдса, быттьӧ ме сыкӧд орччӧн олі... Колхозын мырсьӧм, армия, пӧрӧдчӧм-кылӧдчӧм, шофералӧм — татшӧм и эм менам тшӧтшъяяслӧн олан формулаыс. Но, думыштчылан кӧ, мыйта удж тайӧ формула саяс! Мыйта вын да уджалан сям сетӧма йӧзлы, страналы!.. И ӧні на со оз личӧд сӧнъяссӧ мортыс — пятилетка зільӧ тыртны нёль воӧн! Кӧть эськӧ и бӧръя каднас ёна лоӧ ветлӧдлыны... Ме кывза Алексей Ивановичӧс, а ачым тшӧтш видзӧдлывла шань чужӧма зонкаяс вылӧ, сылӧн пиян вылӧ, кодъяс диван вывсянь азыма кывзӧны жӧ нормыштӧм синъяса батьнысӧ. Мый найӧ думайтӧны Герой-батьныс йывсьыс? Мый найӧ думайтӧны сэки, кор батьыс ветлывлӧ Москваӧ, ВЦСПС-лӧн заседаниеяс вылӧ? Либӧ кор гырысь пакетъясын ыстывлӧны сэтысянь государственнӧй тӧдчанлуна бумагаяс?
Татшӧм бать йывсьыд лёк думъяс оз вермыны воны налӧн юръясӧ!
Бӧркыв пыдди
Тайӧн ме помала Ухтаса леспромхоз йылысь ассьым висьтӧс. Дерт, ставсӧ, мый эськӧ коліс, ме сэтчӧ эг вермы тӧрӧдны, уна шань йӧз йылысь весиг эг вермы казьтыштны. Ме пасъялышті сӧмын сійӧс, мый медъёна вӧрзьӧдіс сьӧлӧмӧс, и, буракӧ, та вӧсна гижӧдыс лои ошканаджыкӧн... Сійӧс лыддигӧн ӧткымынъяс, гашкӧ, думыштасны, мый Ленин ордена леспромхозын ставыс бур, ни ӧти сім чут абу. Абу сідзи. Тырмытӧмторъясыс ухтасаяслӧн эмӧсь на жӧ, вӧр лэдзан уджад ӧнія кадӧ ӧдвакӧ на позьӧ помӧдз бырӧдны найӧс... Ме нарошнӧ эг зіль пырӧдчыны тырмытӧмторъясас, и торйӧн кӧ сы вӧсна, мый леспромхозса коллектив кыпыда вӧлі пасйӧ ассьыс кызь вит вося юбилей. А сэсся колӧ кутны тӧд вылын и сійӧс, мый страна пасьталаын Ленин ордена леспромхозыс ӧти на и эм. Асьныс ухтаса вӧр лэдзысьяс бура гӧгӧрвоӧны тайӧс, нимкодясьӧны таысь; дона Ильичлӧн радейтана образыс ышӧдӧ найӧс уджын выль вермӧмъяс вылӧ.
