КОМИ ЭПОС ЙЫЛЫСЬ КЫВ
Паметьысь некор оз вушйыны челядьдырся мойдчӧмъяс. Кор кузь тӧвся рытӧ керкаын кусӧдӧма дзузган би, пач трубаын шутьлялӧ вой тӧв либӧ керка пельӧсъясын трачкӧдчӧ-лыйсьӧ кӧдзыд, а ми, челядьпиян, топӧдчӧмаӧсь мойдысь гӧгӧр да, лов шынымӧс кутӧмӧн, азыма кывзам сылысь быд кыв. Сьӧлӧмъяс миян пӧся тіпиктӧны, найӧ то ыззьылӧны кутшӧмкӧ геройкӧд ӧтлаын югыд подвигъяс вӧчӧм вылӧ, то ойдылӧны миритчытӧм лӧглунӧн, кор лёк йӧз кодӧскӧ дойдалӧны.
Торйӧн нин шызьӧдлывліс бабушлӧн нориника лывкйӧдлӧм-сьылӧмыс, кӧні сійӧ лыддьӧдлывліс, кыдзи мисьтӧм чужӧма вӧрӧгъяс мырдӧн нуӧдӧны коми нылӧс йӧз муӧ.
Ёна и жаль вӧлі тайӧ нылыс!
Уна ва визувтіс сысянь Сыктылӧд да Эжваӧд, олӧм вояс вевттисны кыз пӧимӧн унатор, тшӧтш и ичӧт мортлысь тайӧ майшасьӧмъяссӧ. Но, вӧлӧмкӧ, найӧ век на кутшӧмакӧ чусалыштӧны сьӧлӧмын. Тайӧс ме выльысь казялі, кор неважӧн лыдди Анатолий Константинович Микушевӧн лӧсьӧдӧм книга: «Коми эпическӧй сьыланкывъяс да балладаяс».
Тайӧ книгасӧ любӧпырысь босьтан киад: вӧчӧма сійӧс бур кабалаысь, лэдзис «Наука» издательство, Ленинградын. Коми текстъяскӧд орччӧн сэні вайӧдсьӧны роч вылӧ вуджӧдӧмъяс, сідзкӧ, ӧні и рочьяслы да роч кыв тӧдысь мукӧд йӧзлы позяс тӧдмасьны миян сьылан эпосӧн. А ӧд ӧнӧдз, кыдзи тӧдчӧдӧ А. Микушев, коми народлӧн эпическӧй фольклор йылысь тӧдісны зэв на этша. Книга лӧсьӧдысьыс висьталӧ, мыйла тадзисӧ лои, эскӧдана гижӧ и сы йылысь, кыдзи артмис-чужис миян сьылан эпосыс.
Дерт, сэтшӧм йӧзлы, кодъяс бура тӧдӧны коми фольклор, книгаын вайӧдӧм ӧткымын сьыланкывъяс тӧдсаӧсь нин, ӧти-мӧдлаын йӧзӧдсьывлісны, но унджыксӧ ми аддзам первойысь на, торйӧн нин — Колваса эпическӧй сьыланъяс...
Окота вайӧдны неыджыд юкӧн пӧлӧнӧ нуӧдан ныв йылысь сьыланкывйысь — а сэтшӧмъяссӧ книгаӧ пыртӧдӧма уна ногаӧс, — кодысь менам сьӧлӧмӧй вӧрзис челядьдырся моз:
Круг гӧгӧр сьӧд тотара сулалӧ,
Лабич гӧгӧр сӧс войтыр пукалӧ,
Мича нылӧс пӧлӧнитӧны, пӧлӧнӧ босьтӧны
Ыргӧн трубаӧн трубитанінӧ,
Морт юрӧн мачасянінӧ.
— Батьӧй пӧ батьӧй дай, батюшкоӧй,
Менӧ пӧ вешты дай, вешты жӧ
Ыджыд ыбсьыс дай паськыд мусьыс,
Ыргӧн трубаӧ трубитанінысь,
Дай морт юрӧн мачасянінысь!
— Нылӧй пӧ, нылӧй дай, муса нылӧй,
Мыйӧн пӧ тэнӧ-й дай вешта?
— Батьӧ пӧ дай, батюшкоӧй.
Гидня шӧрад пӧ тай эм бордъя Рыжкоыд,
Сійӧн жӧ пӧ-й вешты!
— Нылӧй пӧ, нылӧй дай, муса нылӧй,
Сы доныд пӧ ӧд-й ачыд он сулав!..
Шудтӧм ныв шыасьӧ отсӧгла и мамыс дінӧ, и чой-вокыс дінӧ, но найӧ оз вермыны отсавны, корсюрӧ мездӧ сійӧс пӧлӧнӧ нуӧмысь сӧмын мусукыс.
Ог тӧд, коді кыдзи, а ме тайӧ сьыланкывъяссьыс быттьӧ кутшӧмакӧ аддзышта, кутшӧмакӧ кылышта аслам народлысь уна нэмъяслӧн кыз личкӧд улӧ саялӧм челядь дырсӧ... Дерт, абу кокниа овсьылӧма коми йӧзлы, кодъяскӧдкӧ ковмылӧма чорыда тышкасьны, пӧлӧнӧ босьтлывлӧмаӧсь сылысь пи-нывсӧ, «лёк струб» пытшкӧ йӧршитлывлӧмаӧсь. А кыдзи мездан? Кысь чукӧртан «юр донсӧ», кор тэнад куш сӧмын ӧти мӧс да ӧти вӧв, куш сӧмын ӧти пась и эм... Буракӧ, ныв-мортыд сэки донтӧмджык вӧлӧма вӧлысь да мӧскысь. Гашкӧ, чайтлісны, мый татшӧм добраыд пӧ бара на лоӧ, а вӧвтӧ кӧ сетан, ковмас тшыглы кувны.
А нӧшта ёна менӧ шензьӧдӧ тайӧ сьылӧмъясас налӧн мыла ладыс да образностьыс. Мем кажитчӧ, мый нылыслӧн бать-мамыскӧд да чоя-вокаыскӧд сёрниыс зэвтӧма сьӧлӧм дойлӧн медся вылі тшупӧдӧдзыс, позьӧ шуны, оран выйӧдзыс. И сэк жӧ — кутшӧм ясыд, кутшӧм стӧч образъяс эмӧсь сэні: «Менӧ пӧ вешты дай, вешты жӧ... морт юрӧн мачасянінысь».
Ӧдвакӧ позьӧ шуны война йылысь таысь бурджыка да лов пытшкӧсӧдзыд мӧрччанаджыка.
А мыйта татшӧм жӧ мича да шемӧсмӧдана вежӧртасыс эм и мукӧдлаын — Чожмӧр ныв, Мича Рӧман йылысь да багатыръяс йылысь сьыланкыв-балладаясын. Комын пудъя чугуннӧй пулятӧ «кык ки костас шлопкис — пӧим моз паркмуні». Вӧв гӧрӧктіс, и «шӧр нэма керкаяс пӧлыньтчисны, а лёк керкаяс киссисны». Колӧ кӧ сиравны пыж, то нин сэтчӧдз, мед сійӧ лоӧ «кырныш кодь сьӧдӧн». А керкаыд кӧ вевттӧм — позьӧ «кымӧрӧн вевтавны», ведратӧ — «тӧлысьӧн пыдӧсавны» да сідз водзӧ...
Видлалан книгаын унджык юкӧнсӧ сетӧма Колваса эпослы, код йылысь ми бӧръя кадӧдз зэв на этша кывлім. Тӧдмалӧмаӧсь сійӧс СССР-са Наукаяс Академиялӧн Коми филиалса фольклорнӧй экспедицияяс бӧръя дас воӧн. А. Микушев гижӧ, мый тайӧ эпосыс паськалӧма Изьватас да Колваса ненецъяс пӧвстын — миян Республика войвылын, а сідз жӧ Ненецкӧй национальнӧй округын да Тюменскӧй областьса Ямало-Ненецкӧй национальнӧй округын. Сьылӧны сказаниеяссӧ комиӧн, Изьваса ног, но геройясыс уналаын ненец нимаӧсь.
Тайӧ эпосас ӧткымын сьыланъяс вель гырысьӧсь. «Важӧн вӧлі ӧти Сюдбей» тэчӧма 985 строкаысь. Прамӧй поэма! «Керча-ю кӧзяин» — сыысь на кузьджык, сэні 1095 строка.
А. Микушев эскӧдӧ, мый Колваса эпос чужис уна сё во сайын. И, видзӧд со, кольӧма миян кадӧдз. Гижавтӧг-паськӧдтӧг пыр олӧма и олӧма народлӧн паметьын поколениеысь поколениеӧ, кӧть эськӧ и сы кузя былинаястӧ абу зэв кокни кутны юрад.
Сідзкӧ, куш нин тайӧторйыс висьталӧ, мый сьыланкывъясыс кажитчылӧмаӧсь йӧзлы, бурмӧдлывлӧмаӧсь налысь сьӧлӧмъяссӧ. И кор тайӧ кӧдзыд муыс оліс пемыда на, эз тӧд гижӧм ни лыддьысьӧм, — сэки, колӧ чайтны, мойдъяс да сьыланъяс вӧліны ылі войвывсаяслы медыджыд гажнас, отсавлісны налы мортъяммыны, бурджыка гӧгӧрвоны ас гӧгӧр олӧмсӧ, бурсӧ да лёксӧ сэтысь.
Колваса сьыланъясын медводз синмад шыбитчӧ ныв вӧсна, гӧтырпу вӧсна тыш. Вына зонъяс, ёнджыкасӧ Дзоля вок, мунӧны корсьны мича да колана нылӧс кытчӧкӧ зэв ылӧ, сы вӧсна мый матысь оз позь вайнысӧ, вермас веськавны рӧдня да сорасьны ӧти рӧдлӧн вирыс. Невестасӧ корсиг-босьтігӧн Дзоля вокъяслы ковмӧ уна мытшӧд пыр мунны, вермасьны-тышкасьны быдсяма Сюдбей-багатыръяскӧд да Море нырд кӧзяинъяскӧд, юр дон мынтыны сё кыньӧн да сюрс кӧрӧн. Налӧн татшӧм бурлачитӧмъясысь, гӧтрасьӧм-керӧмысь ми аддзам уна сэтшӧмтор, мый отсалӧ миянлы бурджыка тӧдмавны войвывса комияслысь, а тшӧтш и ненецъяслысь, важ олӧм-вылӧмсӧ, налысь обычайяссӧ, кодъяс не этша торъявлӧмаӧсь эжвасаяслӧн да сыктывсаяслӧн оланногысь. А. Микушев индӧ, мый сьылысьясыс весиг шуӧны асьнысӧ Колва яранъясӧн, Колва комиясӧн. Тайӧн пӧ найӧ, буракӧ, кӧсйӧны тӧдчӧдны, мый налӧн кӧть и уна эм ӧткодьыс и комияскӧд, и ненецъяскӧд, но найӧ век жӧ — торйӧн асьныс, налӧн оланногыс — аслыспӧлӧс.
Тайӧс тӧд вылын кутігӧн юрад быть воӧ мӧвп, мый колваса эпоссӧ бордйӧдіс комияслӧн да ненецъяслӧн матысса, ӧтувъя олӧмыс, войвывса важ сюжетъяс мича да озыр коми кывйӧн вежӧртӧм. А кор шедӧны бордъяс, сэки позьӧ и быдлаті лэбавны. Ме видзӧда книгалӧн бӧр гижӧд вылӧ и шензьӧмӧн казяла, мый зэв ылі да паськыда разалӧм пельӧсъясысь «сюрӧмаӧсь» сьыланъясыс: «Евильӧ-вок» гижӧма Колваын, «Важӧн вӧлі ӧти Сюдбей» — Ненецкӧй национальнӧй округса Харутаын, а медкузь сьыланыс — «Керча-ю кӧзяин» — Урал изсайса Мужи сиктын.
Кыдз та бӧрын бур кывйӧн он казьтышт сійӧ важ коми дядьяссӧ, кодъяс, мырсиг-вӧралігтыр, паськыда овмӧдісны кӧдзыд Войвывнымӧс, а ӧти сайын и тэчисны-лӧсьӧдалісны кузь сьыланкывъяс, быдса сказаниеяс, мед кӧть нин наӧн кутшӧмакӧ гажӧдыштны ассьыныс сьӧкыд олӧм-вылӧмсӧ, ӧтмоза кывтысь лун-войсӧ.
Колваса сказаниеяс сьывсьӧны, буракӧ, кокниа, визула, кывбур тэчасыс налӧн прӧстӧй, гора, уна лыда повторъяс ньӧти оз сьӧктӧдны лыддьӧм-сьылӧмсӧ, а отсалӧны стӧчмӧдны, бурджыка вежӧртны сійӧ либӧ мӧд образ. Со некымын строчка «Важӧн вӧлі ӧти Сюдбей» сьыланысь. Сюдбейлӧн ныв висьталӧ шогсьысь мамыслы, мыйла сійӧ мунӧ Сизимӧд вок сайӧ (бара жӧ Дзоля вок) верӧс сайӧ:
...Сизимӧд вокыс
Медся вына вӧлӧма,
Медся вына вӧлӧма,
Медся озыр вӧлӧма.
Квайт вок тай нин и
Сутки вермасисны,
Некодӧс эз вермыны личкыны,
Сизимӧд вокыс
Кор тай вошйис да,
Ставсӧ личкаліс,
Ставсӧ тай и личкаліс.
Сійӧн ме сы сайӧ муна...
Колваса сьыланъясын бура жӧ тӧдчӧ коми кывлӧн образностьыс, вӧр-ва, йӧзӧс да керан-вӧчантор кыдзкӧ лӧсьыдджык да мичаджык вежӧртны да шуны зільӧмыс. Кӧраяс кӧ тӧвзьӧны, то «дадь увсьыс пурга петӧ», Море нырд кӧзяин дінӧ кӧ кӧсъян мунны, то тӧд — «сэтчӧ мунан гыжтуй (кӧрлӧн) эм, а бӧрсӧ воан — абу»...
Сӧмын, гашкӧ, ӧтиторйӧ мытшасясны колваса эпос лыддигӧн коми литературнӧй кывлань матысаджык сёрниа йӧз: вывті нин ёна тӧдчӧ сэні диалектыслӧн торъялӧмыс. Эз кӧ вӧв орччӧн роч перевод, уналаті эськӧ ме, коми морт, эг и вермы дзик стӧча вежӧртны, мый йылысьджык мунӧ сёрниыс, верми не казявны сійӧ либӧ мӧд образлысь пытшкӧсса мичлунсӧ. Тайӧ сьӧктӧдӧ лыддьӧмсӧ, и сьӧлӧмыд озджык сэтшӧма бурмы, кутшӧма, колӧ чайтны, бурмылӧ Изьватас сёрниа йӧзлӧн.
Оз-ӧ позь эпос кывсӧ, вуджӧдісны кӧ нин сійӧс бумага вылӧ, кыдзкӧ видзчысьӧмӧн ёнджыка матыстны коми литературнӧй кывлань да сёрнитанноглань? Сылысь сюрӧссӧ да аслыспӧлӧслунсӧ дзугтӧг-дойдавтӧг? Сэки эськӧ и ми вокыс, Эжваса да Сыктывса комияс, ёнджыка нимкодясим сійӧ жӧ «Керча-ю кӧзяинсӧ» лыддигӧн.
Аслам пасйӧдъяс помын окота шуны, мый ме радпырысь тӧдмаси «Коми эпическӧй сьыланкывъяс да балладаяс» книгаӧн. Сійӧс лыддигӧн ме нимкодьмывлі и шогӧ усьлі, сы вӧсна мый народӧн лӧсьӧдӧм сьыланъясад быдторйыс тырмӧ — гажаыс и сир курыдыс. Книгасьыс, а сійӧс сигӧртӧма коми фольклор йылысь зумыд статьяӧн да стӧчмӧдалан бӧр гижӧдъясӧн, ме тӧдмалі не этша выльтор ас йӧз олӧмысь, не этша дум менам чужліс.
И таысь кӧсйыссьӧ шуны ошкана кыв книгасӧ лӧсьӧдысьлы, Анатолий Константинович Микушевлы, да сылӧн ёртъяслы — Наукаяс Академиялӧн Коми филиалса уджалысьяслы, кодъяс, лыа пӧвстысь зарни чиръясӧс моз, ӧктӧны-чукӧртӧны Войвыв пасьталаысь коми йӧзлысь творчествосӧ.
Налӧн выль уджныс, дерт жӧ, лоӧ колана ён венечӧн коми фольклорлӧн мича кыпыд керкаын.
