ГИЖЫСЬ, ВЕЛӦДЫСЬ, ЁРТ
Армия бӧрын, а сэсся и дас воысь дырджык Коми радиоын репортёралӧм-редакторалӧм бӧрын менӧ пыр ёнджыка и ёнджыка кыскис литература дінӧ. Менам, быттьӧкӧ, эзджык нин кут бурмыны сьӧлӧмӧй репортажъяс да корреспонденцияяс гижӧмысь, и босьті да и петі удж вылысь, весиг мырдысьӧнмоз мунӧмыс лои.
Петнытӧ, дерт, абу на сэтшӧм сьӧкыд — кӧть эськӧ сы дыратӧ ӧтилаын уджалӧм бӧрын вель уна вез лоӧ риснитны-орӧдны, — но вот кыдзи выльысьсӧ мӧдлаас вужъясьны, торйӧн нин сэні, кытчӧ асьтӧ медъёна кыскӧ?
Ме ветлі вӧзйысьны, мед менӧ босьтісны уджавны гижысьяс дінӧ матӧджык, но меным веськыдамоз шуисны, тэныд пӧ водзджык на татшӧмтор йывсьыс мӧвпавны. Да и водзӧ вылӧ ыджыд эскӧм ни надея абу.
Ме, дерт, шогӧ уси, ог тӧд мый вӧчны, сӧмын и быд ногыс вида ачымӧс — мися, ыръян сьӧлӧмыд вӧсна бара на дьӧбӧ колин: мый вӧліс — воштін, а мый сэтшӧма кӧсъян, не судзӧдны некор, ассьыд гырддзатӧ моз...
И сэки ме паныдаси Яков Митрофанович Рочевкӧд. Сійӧ уджаліс «Войвыв кодзув» журналын редакторӧн, сыӧдз менсьым журналас йӧзӧдлӧма нин вӧлі гоз-мӧд очерк, висьт да «Ныв локтіс пармаӧ» повесть.
— Мый нӧ сэтшӧм жугыль ветлӧдлӧ талун Иваныс? — юасьӧ Яков Митрофанович, ясыд лӧз синъяснас ме вылӧ видзӧдіг.
Да, мися, ускӧттьӧ суис: радиоысь муні, уджтӧм ветлӧдла, а аслым окота кыдзкӧ литература дінӧджык сюртчыны. Но кысь сюрас сэтшӧм местаыс?
— Мунін, шуан? Но, макарӧ... — гыжйыштіс ус пӧвсӧ. — А вай лок миянӧ. Журналӧ. Миянлы буретш колӧ литсотрудник. Николай Павлович, тӧдан ӧд Жугыльсӧ, неуна уджалыштіс, но висьӧдчӧ пӧрысьыд, бӧр кӧсйӧ петны...
— Абу ӧд лӧсьыд, Яков Митрофанович... Мортыс кӧ уджалӧ на...
— Да петӧ, мися, быд лун тшӧктӧ корсьны вежысьӧс.
Менам шоналіс сьӧлӧмӧй, ыпмуніс лолӧй татшӧмторсьыд, но ме и падъяла на: тӧда ӧд, журналын став коми гижысьясыс печатайтчӧны, кыдзи на ӧд видзӧдласны найӧ литератураын нимавтӧм мортыдлӧн сэтчӧ воӧм вылӧ.
— Да ме ӧд, кӧнкӧ, ог на сяммы тіянын бурасӧ уджавны, Яков Митрофанович...
— Дугды, велалан, том мортыд. Менӧ тай нӧ, ачымӧс, первойсяньыс редакторӧн пуктылісны, кӧть кужтӧм-опыттӧм жӧ вӧлі, и со век на мырся.
— Быттьӧ эськӧ и окота жӧ видлынысӧ да... — мыктала ме ловзьӧм надеяӧн нин.
— Лок, тэд шуӧма! — гӧгрӧс, топыд чужӧм тырнас нюмъялӧ Яков Митрофанович. — Сӧмын, гашкӧ, повзян, мый удждоныс миян ичӧт?
— Да кӧть мыйта! — ыпъяла ме, сы вӧсна мый тайӧторйыс и збыльысь сэки менӧ ньӧти эз кут ни паныдав.
Ӧд менӧ, радиоса корреспондентӧс, литературнӧй журналӧ босьтӧны! Коми муын петысь дзик ӧти татшӧм журналӧ! Меным сӧмын колис пӧся топӧдлыны Яков Митрофановичлысь кыз чуньяса топыд кисӧ.
Тадзи 1966 во заводитчигӧн ме веськалі литсотрудникӧн «Войвыв кодзулӧ». Редакторнас вӧлі Яков Митрофанович, ответственнӧй секретарӧн — Иван Михайлович Вавилин. Не этша во коли сійӧ кадсяньыс, но ме бара на, сэкся моз жӧ, верма шуны — зэв шудаӧн ме кылі сэки ачымӧс. Ӧд буретш заочнӧя велӧдчи Москваса литературнӧй институтын, а ӧнісянь орччӧн мекӧд лоӧны со кутшӧм гижысьяс...
Бур батьяс дінӧ быттьӧ ме веськалі сэки, ыджыд мывкыда, шань сьӧлӧма батьяс дінӧ, кодъяслы окота сетны томджык мортлы ставсӧ, мый асланыс лов выланыс да вежӧраныс эм...
Дерт, Яков Митрофановичӧс ме таӧдз нин кутшӧмакӧ тӧдышті, ме чайта, сысянь, кор армияысь воӧм бӧрын лыдди сылысь «Кык друг» романсӧ. В. Юхнинлӧн «Алӧй лента» бӧрын коми литератураын тайӧ вӧлі мӧд книга, коді сьӧлӧм пыдӧсӧдз йиджис меным. (Ӧд быдмигӧн ми пӧшти эгӧ тӧдӧй ни И. Куратовӧс, ни Нёбдінса Витторӧс да Тима Веньӧс). И колӧ-ӧ висьтавны, мый татшӧм ыджыд да лӧсьыд гижӧдыслӧн автор дінӧ менам лои, позьӧ шуны, ачыс Енмыс дінӧ моз вежавидзӧм.
А сійӧ, вӧлӧм, со кутшӧм бур сьӧлӧма, серамбана морт, сиктса дядьӧ кодь прӧст.
Яков Митрофановичыс медводдза мортӧн жӧ лыддис менсьым «Ныв локтіс пармаӧ» повестьӧс да редколлегия вылын обсуждайтігас кӧть и висьталіс уна тырмытӧмтор, но и медводзӧн жӧ шуис, мый водзӧ уджалыштӧм бӧрын колӧ йӧзӧдны мортыслысь повестьсӧ «Войвыв кодзув» журналын.
Бордъя чибук моз ме тӧвзи сэки гортӧ, уджавны дась и быдтор керны дась, шызьӧм вежӧрӧй мыйсӧ сӧмын оз лӧсьӧдлы юрын.
А аскинас сэсся гортӧдз локтіс Павел Григорьевич Доронин, сэки сійӧ вӧлі литфондса уполномоченнӧйӧн, да шуӧ:
— Гортад тэнад, Иванушко, дзескыд, челядьыд со котралӧны. Повесть вылад водзӧ уджалӧм могысь верман кайлыны Льӧмъюса шойччан керкаӧ, сэні, пӧкранимерӧ, лӧнь, некод оз торкась, уджав пӧттӧдзыд...
Ме долыдпырысь кайи Льӧмъюӧ: вӧлі шондіа август, ыркыд и лӧнь, тшак петӧ, и сӧдз Эжваын уявны на позьӧ, и сэтшӧм кыпыда менам гижсис сэки...
А кор помасис уджыс, шойччан керкаас буретш лӧсяліс и Яков Митрофанович, ме лэпті вина доз и бур сьӧлӧмӧн кори Яков Митрофановичӧс, мед сійӧ тшӧтш пукыштас миянкӧд, мортыс эз кут ышнясьны, ӧтвылысь тшӧтш юыштіс и сымда висьтавліс быдторсӧ.
Сэки нин ме бурджыка да унджык тӧдмалі сылӧн олӧм-вылӧм йылысь. Ыджыд семьяын быдмылӧма, бать-мамыслӧн челядьыс, буракӧ, дасӧн кымын вӧлӧмаӧсь. Яков — медічӧт пи.
Сэтшӧм шоныда висьтасис Яков Митрофанович бать-мамыс йылысь, тшӧтш и чой-вокыс йылысь, а торйӧн нин медыджыд вок Дорофей йывсьыс, коді, буракӧ, кызь арӧсӧн вӧлӧма ыджыдджык Яковысь. Балтикаса матрос, Сӧвет власть вӧсна тышкасьысь да сійӧс дорйысь, югыд олӧмлань сьӧлӧм тырнас сетчысь — татшӧм вӧлӧма Дорофей Митрофанович.
Ыджыдджык чоя-вокаыс тшӧтш ёна отсалӧмаӧсь Яковлы велӧдчыны, грамота босьтны ызйӧдлӧмаӧсь. И кӧть кор та йылысь эз казьтывлы сэсся писатель, бур чужӧмыс век небзьывліс-шонавліс...
Уна гижӧма миян Яков Рочевлӧн медшӧр литературнӧй уджыс йылысь — «Кык друг», «Изьва гызьӧ» да «Му вежӧм» романъяс йылысь. Тайӧн, позьӧ шуны, Яков Митрофанович вӧчис аслыспӧлӧс подвиг — паськыда восьтіс-петкӧдліс Коми мулӧн Войвылын бушкола вояслысь ызгӧм-пессьӧмсӧ, коми войтырлысь важ олӧм-вылӧмсӧ, и ме чайта, тайӧ гижӧдъяснас дыр кутасны нимкодясьны йӧзыс, ыпъялысь сьӧлӧмӧн казьтывны сэкся вӧлӧмасӧ.
А сэсся ӧд мортыслӧн гижӧма на повесть «Паськыд туй вылӧ ме пета», гижӧма кывбуръяс, очеркъяс да мукӧдтор.
И сэк жӧ Яков Митрофанович дас вит во сайӧ уджаліс «Войвыв кодзув» журналын редакторӧн. Сылӧн кияс пыр муніс опытнӧй писательяслӧн и гижны босьтчысьяслӧн сымда гижӧд, и быдлаӧ редакторлы ковмыліс пуктыны ассьыс ки, выныштчывны мӧвпнас, — ӧд сэки ёна на этша вӧлі журналад уджалысьыс, — уна авторлы ковмыліс сьӧлӧм сетны, мед эськӧ водзӧ на бурмӧдны гижӧдсӧ журналын йӧзӧдтӧдз, ковмыліс вензьыны, эскӧдны. Абу на и зэв кокни лоны журналса редакторнад...
Сизимдасӧд воясын уна сёрнитісны коми литератураын аслыспӧлӧс взрыв йылысь. Сійӧс асланыс гижӧдъясӧн, кызвыннас, вӧчисны шӧр арлыда писательяс, кодъяслӧн челядь дырыс лӧсяліс война кадӧ. А ӧд ставным ми, сэтшӧмъясыс, ассьыным медводдза гижӧдъяснымӧс полігтырйи вайим журналӧ Яков Митрофановичлы, торйӧн нин прозаӧн гижысьяс — Пётр Шахов и Нина Куратова, Михаил Игнатов и Геннадий Юшков, мукӧдъяс.
И пыр сылы, буретш Яков Рочевлы, медводз окота вӧлі вӧзйыны гижӧдтӧ, сы вӧсна, мый тӧдан: бур сьӧлӧмӧн сійӧ босьтас да лыддяс, ёртлы моз шаня висьталас бурсӧ и лёксӧ сэтысь, и казявтӧг он ов, мый кажитчӧ кӧ сылы гижӧдыс, мортыслы аслыс быттьӧ праздник кодь лолӧ.
— Другӧ, бур ног завидьта тэнад аддзӧмторъяс вылӧ, — шуас уссӧ шылькнитӧмӧн. — Вай водзӧ ёна гиж, миянысь кызджык книгаяс маркнит.
Яков Митрофанович вермис сьӧлӧм тырнас, детинка моз восьсаа, радлыны мӧд мортлӧн вӧчӧмторйӧн, нимкодясьны ывла мичӧн, и кӧть миян сӧвмигӧн вӧлі нин паськыда нималана мортӧн, ыджыд романистӧн, — некор эз вылӧ пуксьы мукӧд водзын, век вӧлі вежавидзысьӧн, весиг быттьӧ яндысьыштӧ на вӧлі йӧзсьыд.
И ми, томджыкъяс, кыдзкӧ ӧдйӧ жӧ велалім татшӧмыд дінӧ, веськыда вӧлі крапкам-шуам, мый эм лов выланым, быттьӧ тшӧтшъя ёрткӧд сёрнитам-вензям сыкӧд, и сійӧ некор эз дӧзмывлы таысь миян вылӧ.
Сы дырйи весиг нимкодь вӧлі удж вылӧ локны, кыдзкӧ долыдпырысь уджавсис, он и тӧдлы, кыдзи луныс кольӧ. Мыйкӧ кӧ оз артмы — юалан, мудзас юрыд редактируйтчӧмысь — коран мыйкӧ висьталыштны. Аслыс сылы, буракӧ, долыд жӧ миянкӧд вӧвлі. Сёрнитлім не сӧмын литература да кутшӧмкӧ гижӧдъяс йылысь, а тшӧтш и йӧз йылысь, ӧнія да важ олӧм йылысь.
Ыджыд семьянад найӧ ёна вӧравлӧмаӧсь ставӧн, куим-ӧ-нёль вӧр керкаӧдз вӧвлӧма чӧс туйяс вылын. Найӧс кытшовтігӧн ыджыдджыкъяс частӧ босьтлывлӧмаӧсь аскӧдныс ичӧт Яковӧс. Сӧдз ваа Уква ю йывлань быд ар катлӧмаӧсь ком кыйны и пӧшти тӧвбыд кежлӧ заптысьлӧмаӧсь чӧскыд чериӧн. Сэсся и батьыскӧд на Изьва вылӧ зонка не этшаысь петавлӧма кузь зібъя адзласӧн пудъя лёльясӧс бытшлавны. Сымда озырлун вӧлӧма сылӧн быдмигӧн вӧрын и ваын! Мыйта вӧрзьӧдлытӧм на мичлун!..
Писькӧс вежӧра зонка быдтор йылысь юасьӧ гырысьяслысь, унджык зільӧ казявны да тӧдны. А паметяс зэлыда желлясьӧмаӧсь Изьва да Печора вылын белӧйяскӧд да кулакъяскӧд неважӧнъя на косьяс, Изьва йывса партизанъяслӧн чуймӧдана подвиг, ачыс сійӧ, Яша, уна салдатӧс аддзыліс сэки, налӧн сикт пыр ӧтарӧ-мӧдарӧ мунлісны. А мыйта Дорофей вокыс, вӧвлӧм балтиец, висьтавліс Петроградын ыджыд революция йылысь.
А сэсся и выль власть, выль олӧмыс сетісны позянлун велӧдчыны — мед кӧть и Изьва кузя не ӧти сё верст ковмыліс кывтны да катны гырысь шнягаясӧн Мохчаса школаӧдз да мӧдарӧ. И шудаа ӧтлаасисны том зонлӧн вежӧрын да лов вылын став тайӧторъясыс — и чужан сиктлӧн да муса вӧр-валӧн поэзияыс, и неважӧнъя бушкола вояслӧн кустӧм на лов шыыс, и бордйӧдысь тӧдӧмлунъяс... И дзоньнас Коми му вӧлі шызьӧма сэки — тэчсис выль олӧм, выль культура, Нёбдінса Витторлӧн, Тима Веньлӧн да мукӧд варышъяслӧн юргисны нимъясыс, кывбуръясыс, сьыланкывъясыс. И Яковлы тшӧтш окота лои видлыны ассьыс вынъяссӧ татшӧмторъясас. Сійӧ заводитӧ гижны кывбуръяс...
А сэсся институт помалӧм бӧрын том морт велӧдӧ ылі Абезьын.
Неважӧн менсьым юалісны: мый пӧ тэныд медъёна кажитчыліс Яков Митрофановичлӧн?
И ме вочавидзи, мый сылӧн уна шаньторъяс пӧвстысь ме эськӧ торйӧді со мыйяс: бурлун да талант.
И тайӧ шаньторъяссӧ мортыс сьӧлӧм тырнас лышкыда сетіс йӧзлы: аслас бурлунӧн отсаліс сувтны кок йылӧ, кыптыны-бордъясьны том коми гижысьяслы, аслас таланта гижӧдъясӧн отсаліс кыптыны-сӧвмыны уна-уна коми йӧзлы, ышӧдны найӧс бурджыка гӧгӧрвоны асьнысӧ, отсаліс налы пыдісяньджык кывны да паськыдаджык аддзыны чужан мунымӧс.
А сэсся и сійӧ, Яков Митрофановичным, ичӧтсянь вӧлі велалӧма удж дінӧ, том дырсяньыс ышӧдӧма асьсӧ ыджыд удж вылӧ. И ныр вылас сутшкысьтӧдз век уджаліс.
«Кык другсӧ» гижӧма мортыс дас сайӧ во. И кутшӧм условиеясын гижӧма? — семьянас олӧмаӧсь сэки сизимӧн ӧти жырйын. Мыйта узьтӧм вой, мыйта отпуск татчӧ видзӧма! Мыйта дум песӧма! Мӧд ногыс йӧзӧс вӧрзьӧдана ыджыд гижӧдыд, буракӧ, оз артмы. Некор оз усь сійӧ ачыс енэжсянь выль лым моз...
Ӧнія том йӧзлы колӧ эськӧ босьтны пример пыдди Яков Митрофановичлысь гижан уджас ныртчӧмсӧ. Мортыс том дырсяньыс лӧсьӧдлӧма дневник, сэтчӧ пасъялігас не этша сӧвмӧдӧма юр вемсӧ кыв вылын и быдтор вылын, а дас вояс мысти тайӧ дневникыс буретш да и лӧсялана ковмис, кор вӧлі гижӧ «Паськыд туй вылӧ ме пета» автобиографическӧй повестьсӧ. Яков Митрофанович ачыс жӧ вӧчаліс романъясыслы подстрочникъяс, переводчиккӧд уджалігӧн мыйта на вежлаліс-бурмӧдаліс гижӧмасӧ. Том авторъяслысь рукописьяс лыддяліс, и век тыр-бура дасьтысьліс «Войвыв кодзувлӧн» быд тӧлысся редколлегия кежлӧ. Сэки ми быдӧн век нин тӧдім — эм кӧ Яков Митрофанович, дерт, сійӧ ставсӧ гуг и бан лыддис, и быдтор йылысь шуас ассьыс кыв...
Сійӧ асывнас ми, семьякӧд, лӧсьӧдчам вӧлі лэбны лунвылӧ шойччыны. Ставыс нин дась, регыд петны туйӧ. Тюрӧбтіс телефон. Босьті трубка, кыла Яков Митрофановичлысь кыпыд, кыдзи и век, гажа серам сора гӧлӧссӧ:
— Но, другӧ, мӧдӧдчин, шуан, шоныд море дорӧ?
— Мӧдӧдчи тай со, Яков Митрофанович.
— А тшакъясыд оз и кольны жальӧсь? Буретш еджыд путникъяс петӧны льӧмъюса ялаяс вылад.
— Жальӧсь эськӧн да, ӧні мый нин вӧчан, билет зептын, нуӧдчӧны да ветлыны нин лоӧ... Вай тэ, Яков Митрофанович, унджык вот ельдӧгсӧ да путниксӧ, Ильиничнаыд тэнад бура солалӧ, воа да вина дозйӧн пырала.
— Лоӧ вӧчны! — сералӧ. — Бура шойччӧй, бур туй тіянлы...
А кык лун мысти Лунвылӧ воис телеграмма: Яков Митрофанович пӧ виччысьтӧг кувсис.
Шемӧса видзӧда, лыддя выльысь и выльысь, нинӧм ог гӧгӧрво... Кыдз нӧ сідз? Пельясын гажа гӧлӧсыс век на кылӧ... А сыӧдз лун-мӧд сайын на редакцияын ӧтлаын пукалім, эз торъясӧ норась... Дерт, висьышталӧмыс вӧліс жӧ нин — синмӧй пӧ пемдыштӧ, и паметьӧй пӧ слабитӧ, важсӧ помнита ставсӧ, а выльыс, казявны куті, вунласьны пондіс. Но ӧд, мӧвпала, пӧрысьладорыд мый оз овлы да, мортыс век кок йылын вӧлі, уджаліс на бӧръя роман вылас, «Му вежӧм» вылас, и вӧрӧ ветлӧдліс...
А мортыд, вӧрын и усьӧма-сутшкысьӧма. Петасны Льӧмъюса матіник, ялаа гажа ягӧ, тшак вотны гӧтырыскӧд, Александра Ильиничнакӧд, да сэтчӧ и сувтас сьӧлӧмыс.
«Виччысьтӧг кувсис...»
Некыдз ог вермы эскыны... Но — некыдз!.. Мый нӧ тайӧ?.. Эз-ӧ кодкӧ мыйкӧ дзуг? Эз-ӧ кодкӧ нарошнӧ?
Кӧдзалӧм нин гу вылас ме локті сэсся. Абу и абу Яков Митрофанович. Быттьӧ абу и вӧвлӧма...
Да кыдзи нӧ абу вӧвлӧма?! Кутшӧма на ещӧ вӧвлӧма! Сымда на ещӧ вӧчӧма мортыс! Став вӧчӧма-керӧмаыс тыдалӧ со, колис миянлы. И ачыс сійӧ миян сьӧлӧмъясӧ кыдзкӧ да кутшӧмакӧ овмӧдчис, и водзӧ кутас на овны наын медбӧръя лунӧдз...
Сідзитӧ сідз, но век жӧ шуа: Яков Митрофанович вӧлі менам олӧмын медся дона, медся колана мортъясысь ӧтиӧн.
