ВЫЛЬ НИМЪЯС
Том гижысьяслӧн воддза вося семинар вылын ми ӧтвылысь видлалім налысь выльӧн вайӧмторъяс. Кыв сетісны Евгений Афанасьевлы — лӧсьыд тэчаса, еджгов юрсиа том мортлы, воӧма ачыс Удораысь.
— «Кытшъяс» — тадзи ме нимті ассьым неыджыд висьтӧс, — вежавидзӧмӧн шуис сійӧ да кутіс лыддьыны. Ми чошкӧдім пельяснымӧс, а регыд мысти быдӧнлӧн чужӧмъясныс вашмунісны гажа нюмысь, а бӧръя помланьыс сэсся ми ставӧн нин пондім чиктывны-серавны ӧта-мӧд вежмӧн.
Быттьӧкӧ и дзик прӧстӧйтор босьтӧма авторыс висьтыслы шӧр гӧрӧд пыддиыс: кык старик, ӧта-мӧдсьыныс торйӧн, асъя войын петӧны ылі туйӧ турунла, а сэсся регыд вугыртӧны додьясаныс, а наысь мудерджык вӧвъясыс — кодъяслы, дерт, гортас окотаджык бӧр косны сьӧкыд додьтӧ кыскӧм дорысь — заводитӧны гӧгрӧдлыны старикъясӧс, и кыкысь воча паныдасьлӧны найӧ, кӧть эськӧ и ӧтланьӧ туй визьсӧ кутӧны...
Шемӧсмӧмаӧсь старикъяс татшӧм дивӧсьыд. А миян серамным петӧ, бур нога чӧскыд серам.
Сэк жӧ ми и старикъяссӧ, Митрейӧс да Ӧньӧӧс, ловъя йӧзӧн аддзам, вӧвъяссӧ налысь — Каркоӧс да Браслетӧс — гӧгӧрвоам, а тшӧтш казялам, тӧлысь югӧр улын коз вуджӧръясӧн серӧдӧм тӧвся туй, и весиг кыдзи Митрей дедӧс «Рам ручьяс меліалӧны», и сылы быть колӧ унмовсьны, а сэк кості репасысь ырсмунӧ чукчи, повзьӧдӧ Браслетӧс, и сійӧ бӧр бергӧдчӧ гортланьыс. Сэсся и заводитчӧны кытшъяс...
Ме кывзі сэки выль авторлысь тайӧ сӧдз, гажа висьтсӧ, и сьӧлӧмӧй дзикӧдз шонавліс И, дерт, шутӧг эг ов сэки, мед сійӧ и водзӧ ёна уджалас художествоа гижӧдъяс вылын.
Та бӧрын журнал йӧзӧдіс Евгений Афанасьевлысь нӧшта ӧти висьт — «Мирон дед писькӧдіс ӧшинь». И ӧні со мунӧ ещӧ ӧти гижӧд. И позьӧ падъявтӧг шуны, мый и тайӧ висьтъясас тӧдчӧ буретш Евгенийлы лӧсялана гижан сям — быттьӧ дзебыштӧм серам пыр висьталӧм, а бӧръя висьтас тшӧтш нин и лёк мортӧс ас ногӧн велӧдӧм.
Менӧ долыдмӧдӧ том авторлӧн тадзисӧ заводитӧмыс и ме, ас пайысь, кута виччысьны сысянь пыр выль и выль гижӧдъяс. Ме кута виччысьны Е. Афанасьевлысь гажа серам петкӧдлан висьтъяс и ёсьджыка чушканаджык гижӧдъяс, кодъяс эськӧ вӧрзьӧдісны кутшӧмкӧ ыджыдджык проблема, мӧрччана эрдӧдалісны олӧмын паныдасьлысь на нелючкияссӧ...
Вылынджык казьтыштӧм нин семинар дырйи менӧ не этша долыдмӧдісны прозаӧн гижысь нӧшта кык выль автор — Койгортысь учитель Василий Торопов да Ухтаысь партийнӧй уджалысь Борис Шахов. Найӧ эськӧ и арлыднаныс абу нин томӧсь, но литератураӧ сӧмын на жӧ заводитӧны ныртчыны, нимъясныс налӧн неважӧн на жӧ петкӧдчисны коми лыддьысьысьяслы, и меным окота жӧ кыв-мӧд шуны на йылысь гижысьяслӧн съезд водзвылын.
Василий Торопов гижӧ сиктса йӧз, матыс вӧр-ва йылысь, висьталӧмсӧ йитӧ челядькӧд. Сійӧ бура тӧдӧ видз-му овмӧс удж, ывла вежсьӧм, зверь-пӧткалысь олӧм. «Видзью дорын» висьтын быд мортлысь лӧсьыда нин серпасалӧ буретш сылы, ӧтнаслы, лӧсялана уджсӧ, сетӧ не этша йӧз кост шусьӧгъяс, приметаяс. Шуам, тьӧтка велӧдӧ зонкаӧс, мед сійӧ эз кут курансӧ пельпом вылас гатшнёвтӧмӧн — став зэра кымӧрсӧ пӧ чукӧртан. А мӧдлаын сюйыштӧны вӧнь улас турун кабыр — мед гожӧмбыд сьӧкыда уджалігӧн коскыс оз висьмы. А «Мӧс видзигӧн» висьтын сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдӧ бура гижӧм серпас сы йылысь, кыдзи энь дозмӧр ылӧдӧ челядьӧс аслас поз дінысь.
Татшӧм серпасъясыс, олӧмысь да вӧр-ваысь казявлӧмторъясыс, ёна мичмӧдӧны гижӧдтӧ, найӧ югнитлӧны сэні чардӧн моз, ыпнитӧдӧны лыддьысьысьясӧс, нимкодьмӧдӧны, кыскӧны водзӧ лыддьыны.
Но меным век жӧ окота шуны Василий Тороповлы, мед эськӧ сійӧ ёнджыка на уджаліс гижӧдъясыс вылын, торйӧн нин найӧс тэчӧм, композиция боксяньыс.
Шуам, сійӧ жӧ «Видзью дорын» вель ыджыд висьтас кӧ вӧліс топыдджык, зэлыдджык сюрӧс, сэки эськӧ сійӧ ёна пӧсьджыка босьтчӧдіс миянӧс. А ӧні кыдзкӧ быттьӧ дневник сямаджык на артмӧ — лун бӧрся лун вочасӧн висьтавсьӧ йӧзлӧн уджалӧм йылысь, ывла вежсьӧмъяс йылысь. И корсюрӧ гажтӧмыд босьтлӧ лыддигад.
А, ме ногӧн, водзысяньыс эськӧ колӧ ӧддзӧдны лыддьысьысьсӧ, мед эськӧ сылӧн — кӧсйис кӧть эз — ыпнитіс-чужис юалӧм: а мый нӧ водзӧсӧ тані лоӧ?
Борис Шахов бӧръя кык-куим воӧн йӧзӧдіс кык ыджыд повесть — «Лунтӧ ошкы рытнас» да «Визув паныд». Кыкнанныс найӧ — быдмысь промышленнӧй карса строительяс йылысь. Позьӧ шуны: татшӧм уджсӧ, татшӧм сяма удж вӧчысь персонажъяссӧ коми литератураын этша на гижлісны, и найӧс петкӧдлӧмысь бур кыв колӧ шуны Б. Шаховлы. Сьӧлӧм вылӧ воӧ меным и сійӧ, мый тайӧ авторыс оз пов восьтыны ёсь производственнӧй конфликтъяс, кодъяскӧд йитчӧмаӧсь и «гырысь» йӧз — горкомса секретарьяс, комбинатса веськӧдлысьяс да сідз водзӧ.
Но гижысьӧс тані кыйӧдӧны на не этша лэчьяс. Ӧд тыр-бура гижны сідз шусяна производственнӧй роман либӧ повесть — зэв сьӧкыдтор. Ыджыд сӧветскӧй литератураын, дерт, уна жӧ вӧлі гижӧма производственнӧй романъястӧ да повестьястӧ, но паськыда нималанаяснас, олӧмсьыс мыйкӧ да мыйкӧ вӧрзьӧдысьяснас лоисны сӧмын лыдаяс.
Сы вӧсна, мый та вылӧ колӧ авторлӧн олӧмсӧ бура тӧдӧм, ыджыд пӧсьлун да сям. Б. Шахов, гижӧд сертиыс кӧ, оз омӧля тӧд производство, буракӧ, и пӧсьлуныс мортыслӧн тырмӧ, ёсьлуныс и. Озджык на тырмышт гижан сямыс. Ачым ме тӧда — гижны заводитысьыдлы окота ӧдйӧджык, кыдз позьӧ ӧдйӧджык гындыны мӧвпыштӧмсӧ да тайӧн «шензьӧдны» став лыддьысьысьсӧ. Но, вӧлӧмкӧ, тэрмасигад он на ёнасӧ и шензьӧд, а тэрыба пӧжалӧм гижӧдыд кӧть и петалас, регыд мысти и бӧр важмас.
Кӧть эськӧ, кыдз аслыд чайтсьӧ, ставсӧ правильнӧя гижан, мый тӧдан и аддзан. Б. Шаховлӧн повестьясын производствоыс на ёнджыка личкӧ ставсӧ, унджык йӧзсӧ омӧльджыка на серпасалӧма ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс, и миян паметьысь найӧ бӧр вошӧны коркӧ нин лыддьылӧмъяс пӧвстын. Да и производственнӧй конфликтъясыс кыдзкӧ личыдджыка бӧр кусӧны — воддза повестяс вылісянь шуӧны кӧрталана кыв, а мӧдас шӧр геройыс, инженер Чисталев, медколанаинас вешйылӧ-сайӧдчылӧ ёсь тыш мунанінсьыс, а бӧртинас бара жӧ вылісянь руководство вӧзйӧ сійӧс самодур Кичигин местаӧ. Тадзи, дерт, унаысь овлӧ олӧмад, но художествоа гижӧдад, кор приказ либӧ вылісянь тшӧктӧм орӧдӧ да помалӧ зэлалӧм гӧрӧдсӧ, тайӧ оз лӧсяв, сэки геройяс дінас лыддьысьысьлӧн интерес чинӧ, либӧ весиг дзикӧдз кусӧ.
Асланым гижӧдъясын — а тайӧ инмӧ не сӧмын видлалан авторъяслы — ми унаысь чужтам персонажъясӧс, кодъясӧс асьным, чужтысьясыс, помӧдз огӧ тӧдӧй ни огӧ гӧгӧрвоӧй, и та вӧсна найӧ заводитӧны овны да уджавны-керны не сідзи, кыдзи лӧсялӧджык налӧн этшлы, налӧн характерлы, а дзик мӧдарӧ. Та вӧсна лыддьысьысь тырвыйӧсӧ оз эскы налы, ни дзоньнас гижӧдыслы. А абу кӧ гижӧд дінӧ сьӧлӧмсянь эскӧм, сэки и мӧрччана выныс сылӧн вошӧ.
Шуи нин тай: уна бурыс и пӧсьлуныс эм Б. Шаховлӧн журналын йӧзӧдӧм повестьясын. Но ме эськӧ, ас пайысь, вӧзйи авторыслы водзӧ на уджавны на вылын торъя книгаӧдз вайӧдтӧдз. Ме кӧ эськӧ быттьӧ, ачым, вӧчи кык повестьсьыс ӧти гижӧд. А мый нӧ, делӧыс мунӧ ӧти карын, ӧтиясыс — строительяс, мӧдъясыс — вӧчӧны стрӧитчан материалъяс, кыкнанныс топыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, а кык повестьнад ӧні быть лоӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ повторъяс...
Дерт, тадзи кӧ быттьӧ вӧчны, уналаті ковмас выльысь гижны, но таысь оз ков повны — кӧсъян кӧ вӧчны ыджыд да тӧдчана произведение, коді эськӧ вӧрзьӧдас йӧзлысь сьӧлӧмъяс, ковмылӧ пычиктыны ставсӧ, мый тэнад эм лов вылад, сьӧлӧмад и вежӧрад. И весигтӧ — мый эм сӧнъясад. Ыджыд уджтӧг, ыджыд мӧвптӧг — ыджыд литература некор на эз артмыв да и оз артмы!
Ме тані дженьыдика висьталі ассьым сьӧлӧм кылӧмӧс да мӧвпъясӧс коми литератураын сӧмын куим выль ним тӧд вылын кутӧмӧн. Дерт, мыйкӧ позис шуны и мукӧдъяс йылысь, медся томъясыс йылысь, шуам, сэтшӧмъяс, кыдз критикаӧ босьтчысь Анатолий Андреев, кывбур гижысьяс Михаил Елькин, Евгений Козлов, коді воис «Войвыв кодзулӧ» конкурснӧй сочинениеяс бӧрын. Но на йылысь, колӧ надейтчыны, сёрниыс лоӧ жӧ миян съезд вылын, водзын на лоӧ и...
А менам ӧні кӧсйыссьӧ помавны пасйӧдъясӧс том гижысьяслы со кутшӧм бурсиӧмӧн:
Мед эськӧ найӧ уна велӧдчисны да мӧвпалісны, быдтор казялысь синъясӧн видзӧдісны олӧм вылӧ да йӧз вылӧ, мед эськӧ сьӧлӧм тырнаныс вийсисны олӧмыс вӧсна да йӧз вӧсна, мед лоисны, кыдз шуласны, Личностьясӧн, а сэсся и синва пыр либӧ серам пыр сетісны йӧзлы сійӧс, мый чукӧрмис, мый сӧдзис лов выланыс да вежӧраныс ыджыд да помтӧм олӧмсьыс.
