БӦРЫНЬТЧИГӦН

І. РЕВКОМЫН

Еджыд кытш. — Коми муын война воссис. — Дезертиръясысь рота. — Партизанъясӧс снарадитӧм. — Куш киӧн этша водзсасян. — Сыктывкар эвакуируйтӧм.

1919 вося арын томиник Сӧвет республика воліс зэв сьӧкыд олӧмӧ, сы вывті муніс ыджыд-ыджыд лёк. Гашкӧ, став гражданскӧй войнасӧ кӧ босьтан, сійӧ кадыс медся омӧль да дзескыд вӧліс. Гӧгӧрбок фронт, республика кольліс ки пыдӧс пасьта. Асыввывсянь топӧдӧ Колчак, Глазовӧ пырӧма; лунвывсянь локтӧ Деникин, Тула дорӧ воӧма; рытыввывсянь сюйсьӧ Юденич, Петроград кӧсйӧ босьтны; войвывсянь пищитчӧ Миллер. Со кутшӧм вӧлі сэки кадыс, топалӧ вӧлі Сӧвет республика гӧгӧр еджыд кытш.

Эз коль гражданскӧй войнаысь бокӧ и миян Коми му. Воссисны фронтъяс Печӧраын, Изьваын.

Здрӧгнитісны ыджыд война шысьыс нэмӧвӧйся зумыш коми пармаяс; шонавлӧмӧдз резсис биӧн, свинечӧн, вирӧн войвывса кӧдзыд муыс, вӧр-ваыс; ёнтіс, сьӧлӧмӧдзныс йиджис война юкалӧмыс шы ни тӧв олысь коми уджалысь войтырлы.

Миянсянь асыввылын и войвылын кылӧ нин лыйсьӧм шы. Коми му вывті ветлісны нин войскаяс. Сӧмын аръявылыс ставсӧ нуисны мукӧд фронтъясӧ, коми «граничаяс» колисны кушӧсь, асланым вын улӧ. Вын миян эз вӧв ён, оружйӧ этша. Вӧлі корасны Изьвайывса башнясянь военнӧй припас, да ӧдва верман мӧдӧдыштны гоз-мӧд винтовка да кымынкӧ патрон... Со кутшӧм кад вӧлі 1919 вося арын.

Сэки буретш Павел Васильевич Забоев (вӧлі военнӧй комиссар пыдди) вайис миянлы нӧшта виччысьтӧм лёк юӧр:

— Войвывсянь, Кардорсянь, Удора пыр, петӧмаӧсь Эжва вылӧ еджыдъяс, босьтӧмаӧсь Айкатыла. Нырщикалӧ Степан Латкин, командуйтӧ капитан Орлов.

Миян уезднӧй власьт шызис. Воссис выль фронт, кӧть мӧд уездын (Яренск), да матын, сё километр сайын Сыктывкарсянь, да ӧд сэсся ӧткодь — быдӧн водзын сулалӧ ӧти пӧлӧс мог: вермыны, вӧтлыны врагӧс. Эжва вылӧ кӧ петісны еджыдъяс да найӧс кӧ вайӧдіс Латкин, колӧ вӧлі видзчысьны татчӧ локтӧмысь.

Пырысь-пыр жӧ Сыктывкарын лӧсьӧдім уезднӧй ревком, вит морт: Напалков, Забоев, ме, Маегов да Чижов. Кык вежон чӧж уджаліс карын ревком лун и вой, оръявлытӧг, шойччывтӧг. Медвойдӧр колӧ вӧлі мӧдӧдны еджыдъяслы воча отрад, медым кыдзкӧ накӧд водзсасьны да кутны найӧс талань локтӧмысь. Военкоматлӧн вӧлі ичӧтик караульнӧй рота — унджыкыс дезертиръяс. Сійӧс кыдз-мый вермим снарадитім да мӧдӧдім. Сы шӧрӧ-водзӧ — арся рӧспута: прамӧй туй абу, Эжва кузя наридз кывтӧ, паракодъяс оз нин ветлыны. Сулаланінысь «Иртыш»-ӧс мӧдӧдім:

— Кытчӧдз верманныд, кытчӧдз кӧлесаясыс дзикӧдз оз йизьыны да кынмыны — кывтӧй!

Ыджыд надея дезертиръяс вылӧ, дерт, эз вӧв, сӧмын некодӧс сэсся ыстыныс вӧлі сійӧ здукын. Командирӧн муніс Прокушев, политрукӧн — Елисеев, нӧшта гоз-мӧд карса коммунист кывтісны. Муртса Часӧдз вӧлі воӧмаӧсь, сэсся паракод абу нин вермӧма мунны. Сэтісянь Емдінӧдз отрад муніс подӧн.

Ревком йитчис веськыда телеграфӧн да телефонӧн Емдінкӧд, штабкӧд. Пондім лӧсьӧдчыны кык гырысь уджӧ: партизан отрад чукӧртны да мӧдӧдны фронт вылӧ да Сыктывкар эвакуируйтны. Бӧръя уджас доддялім утрамотӧс ^Уезднӧй транспортнӧй отдел. — «Мусюр сайын» небӧгысь пасйӧд./^.

— Кыдз гажныд, мед вӧлі лӧсьӧдӧма тырмымӧн вӧвъяс! — шуим утрамотса удж нуӧдысьяслы. Унаысь найӧс корлім ревкомӧ, тӧдмасьлім удж йылысь.

Партизанъяс чукӧрмисны асьныс, медвойдӧр коммунистъяс да комсомолечьяс (сэки муртса на комсомолыс тані котыртчис). Накӧд тшӧтш окотитіс мунны и Домна Каликова, — сійӧ лун дас сайын, партийнӧй вежон дырйи, пырис коммунист партияӧ. Локтіс ревкомӧ, чужӧмыс веськыда ӧзъялӧ, синъясыс югъялӧны кӧсйӧмӧн:

— Менӧ тшӧтш мӧдӧдӧй!

— Кытчӧ нӧ, Домна, тэнӧ мӧдӧдам? Сэні ӧд колӧ лыйсьыны кужны, — шуам.

— Фронт вылын уджыд сюрас на и мем. Ме сьӧлӧмсянь кӧсъя, мый верма, уджавны революциялы! Мӧдӧданныд ӧд?

— Мун нӧ, сэтшӧма окотитан да!

Нимкодьпырысь петіс Домна ревкомысь. Партизанӧ гижсисны и беспартийнӧйяс. Йӧз чукӧрмис вель уна, нювчимсаяс тшӧтш волісны и. Сӧмын оружйӧ абу — нинӧмӧн тышкасьны, водзсасьны.

— Реквизируйтны окотникъяслысь! — шуис ревком.

Ваялісны окотническӧй пищальяс, быдсяма пӧлӧссӧ: ӧтка и кык стволаяс, пистоннӧйяс и централкаяс, берданкаяс, крымкаяс, весиг винчестер-винтовкаяс, — кодлӧн кутшӧм сюрис, кодлӧн кутшӧм вӧлӧма. Бӧрйим бурджыкъяссӧ. Оружйӧ лоис, сӧмын ӧд дрӧбйӧн резсьыны он мун еджыдъяскӧд. Ми кывлім нин, налӧн пӧ зэв бур оружйӧ: английскӧй винтовкаяс, автоматъяс, пулемётъяс.

— Синцовлы кисьтны пуляяс, — тшӧктіс ревком.

Ремесленнӧй школаса мастерскӧйын воссис выль ремеслӧ — пуля кисьтӧм. Вайис Синцов пуляяс, уна калибера свинеч мольяс, унджыкыс оз лӧсявны пищаль стволъясӧ: гырыся кисьтӧма. Топӧдліс, стращайтыштіс ревком Синцовӧс да выль пӧв тшӧктіс кисьтны.

Шур-шар босьталісны партизанъяс пищальяс. Ревкомын (ӧнія Обком) зиля-зёлякылӧ — видлалӧны затворъяс. Кодкӧ, кылӧ, дізьгис-лыйис залас.

— Мый нӧ? Коді?

— Ме прӧступитчи, — вашъялӧмӧн висьталӧ Паня Чеусов. — Курӧкыс чорыд да, кыдзкӧ мыніс, трустыд!..

Ладнӧ, некодӧс эз дойд да. Пуляыс пӧтӧлӧкас веськалӧма, тыдалӧ розь, штукатуркаыс гӧгӧрсьыс гылалӧма джоджас.

Партизанъяс мунісны фронт вылӧ, муніс тшӧтш командуйтысь — Юркин ёрт.

Проньдор пыр лӧсьӧдім ловъя связь фронткӧд да еджыд тылкӧд. Центрӧс юӧртны регыдӧн некыдзи: ӧти телеграф провод Устюгӧ сӧмын вӧлі, дай сійӧс орӧдісны еджыдъяс. Ыстім нарошнӧйӧс пакетӧн, гижим ставсӧ, корим отсӧг.

Клуб «Звезда»-ын вӧчлім собранньӧ карса гражданалы да служащӧйяслы. Тырыс вӧлі йӧз. Висьталім, кутшӧма делӧ мунӧ фронтын, кыдзи колӧ асьсӧ кутны ӧнія пӧраӧ быд гражданинлы. Бӧрвылас чукӧртім сьӧм гӧснеч вылӧ — фронтӧ мӧдӧдім Октябрса революциялы кык во тыран лун кежлӧ папирос да, тшай-сакар да, мый да. Зумыштчӧмӧн колляліс Сыктывкар Октябрса праздник, унджыкыслӧн вӧлі юрас ӧти пӧлӧс мӧвп, ӧткодь мог: вермыны, вӧтлыны, жугӧдны еджыдъясӧс. Дерт, кодъяслыкӧ и нимкодь вӧлі, гашкӧ, енмӧс моз виччысисны карӧ «губернаторӧс».

Фронтсянь регыд и воны кутісны омӧль юӧръяс: еджыдъяс, капитан Орлов команда улын, мунӧны Яренсклань, мукӧдыс локтӧны Сыктывкарлань. Айкатылаын коммунистъясӧс лыйлӧны, виалӧны, Эжва юкмӧсӧ сюялӧны. Шожымын пленӧ сюрӧмаӧсь да виӧмаӧсь миянлысь кык коммунистӧс: упродкомиссар Мартюшов ёртӧс да карса комхозын уджалысь Мишарин ёртӧс. Сэсся воис нӧшта лёк юӧр:

— Емдінын, медводдза тыш дырйи, сетчӧма еджыдъяслы Прокушев став отраднас.

Омӧльтчис миян положенньӧ фронт вылын. Колины сӧмын партизанъяс, китыр войтыр, омӧлик оружйӧясӧн. Еджыдъяс кутісны пыр вочасӧн зырны миянлысь отраднымӧс бӧрӧ, Сыктывкарлань. Сэки заводитчис эвакуация. Мӧдӧдім Сыктыв вожӧ, — первой Визинӧдз, сэсся Занулльӧӧдз медколанторъяссӧ: нянь, военнӧй кӧлуй, учрежденньӧяслысь делӧяссӧ.

Буретш вӧлі бӧръя паракодъясӧн кооперативӧ воӧма тӧв кежлӧ уна тӧвар сиктса потребобществояслы. Коралім вӧвъяс сиктъясысь, мед воласны асланыс тӧварла. Коді вермис — воліс, мукӧдыс сідзи колис. Кооператив грабитігӧн уналы, кӧнкӧ, сійӧ тӧварсьыс «пай» веськаліс.

Мунісны фронт вылӧ Маегов, Чижов... Еджыдъяс пӧ Слӧбӧдаӧ нин воӧны. Налӧн пӧ командирыс — Прокушев.

Карсянь помасьлытӧг люзьгӧны тыра доддяяс. Кытчӧдз мый воӧ мӧдӧдӧм грузыс — нинӧм огӧ тӧдӧ: гашкӧ, ставыс кытчӧкӧ ӧтуритчис да водзӧ оз и мун. Менӧ ревком ыстіс Ыбӧ: — Мед эз ло сэні пробка!

Мунтӧдз дзеблалім нӧшта типографияса машиналысь гырысьджык часьтъяссӧ, мед еджыдъяс эз вермыны нинӧм печатайтны. Бостонкалысь (киӧн печатайтан ичӧтик машина) чугун гӧгыльсӧ ревкомӧ вайим да пач трубаӧ сюйим — юшка пыдди (еджыдъяс дырйи сійӧ гӧгыльсӧ Следников вӧчӧма вӧлі пуысь да печатайтӧмаӧсь на бура уна «воззванньӧяс»).

Мыйсюрӧ мӧдлапӧлӧ вуджӧдалім да гуалім, кутшӧмкӧ кӧлуйяс весиг Сыктыв юӧ сюйим, вӧсньыдик йи улӧ дзебим...

Регыд ревкомын некод эз коль: Забоев фронт вылӧ жӧ муніс, Напалков эвакуируйтчис уисполкомса делӧяснас (сійӧ сэки вӧлі председательын), — петіс эськӧ карсьыс ме бӧрын да меысь водзджык вӧлі воӧма Занулльӧӧ. Ме босьті сьӧрысь укомса делӧяс (ме сэні секретарын вӧлі) да ассьым семьяӧс да войын мӧдӧдчи карысь.

ІІ. ЫБЫН

Каркӧд йитӧд абу. — Куим вожа сёрни. — «Еджыдъяскӧд» телефонӧн сёрнитӧм. — Вӧвъяс пывсьӧны.— «Миян штаб пленӧ сюрӧма». — Паника. — Пышйӧм.

Быттьӧ нарошнӧ эвакуация кежлӧ поводдяыс лёкысь кӧдздӧдіс, пашляк весиг лыйсьӧ. Лым этша, ог тӧд — ракалы пидзӧсӧдзыс лоӧ оз, муртса туйбокса эжасӧ вевттьыштӧма. Туй вылас эськӧ лымйыс абу нин — ниртчӧма додьясӧн, сорасьӧма лыаыскӧд, чирссьӧм кын няйтыскӧд. Веськыда кӧ шуны, доддьӧн ни телегаӧн эськӧ прамӧя оз позь мунны, да лоӧ тай: сэтшӧм мог суис. Туй кузя кыссьӧны-чижгӧны тыра рӧзвальяс, вӧвъяс прыськайтӧны — сьӧкыда таджъясьӧны.

— Ылӧдз-ӧ бара ковмас бӧрыньтчывны-а? — мӧвпала ме додь бӧрся восьлалігмоз.

Доддьын, кӧлуй пӧвстын, куйлӧны челядь. Асьным гозъя мунам подӧн. Додь нырӧ кӧрталӧма да турунӧн вевттьӧма торъя ящик — сэні укомпартлӧн делӧыс, став партийнӧй документъясыс и колан архивыс.

Мичаджыкинъясті рӧдтыштӧдӧ вӧвсӧ миян ямщикным. Кымынкӧ вӧлаӧс пановтім, уна тыртӧм вӧлаяскӧд паныдасьлім. Кодсюрӧ юалас:

— Еджыдъясыс эз на воны карас?

— Эз на вӧвны миян петігӧн.

Гаръяа-Ыба костын паныдасис Г. В. Потапов. Ветлӧма военкоматсянь обмундированньӧла гӧрдармеечьяслы да бӧр локтӧ.

— Но, кыдз нӧ мый? — юалӧ.

Ме мунігмоз висьталі кымынкӧ кывйӧн положенньӧ йывсьыс. Сійӧ водзӧ муніс, карлань, ме — мӧдарӧ.

Лун шӧр гӧгӧр кымын вои Ыбӧ. Некутшӧм торъя «пробка» эз вӧв грузлы. Семьяӧс коли кутшӧмкӧ крестянин ордӧ, ачым пыри пошта вылӧ, телефон дінӧ.

— Каркӧд телеграф оз уджав, — висьталӧны меным. — Мӧдӧдім мортӧс линия кузя корсьны да справитны, кыті торксьӧма.

— Важӧн-ӧ?

— Асывсяньыс.

Морт эз во лунтыр. Мӧд луннас тӧдмалім да, карас оз нин вӧлӧм уджав телеграфыс.

Визинын телеграф вылын (телефон дорын) пукалӧ-дежуритӧ Ӧ. Ӧ. Неволин. Ми сыкӧд сёрнитам. Сэсся Визин пыр жӧ сёрнитӧ Нювчим. Нювчимсянь ветлӧмаӧсь робочӧйяс карӧ да вайӧмаӧсь юӧр: карын пӧ некутшӧм власьт абу — гӧрд ни еджыд, грабитӧны пӧ кооператив... Нювчимӧ вӧлі сэсся воӧмаӧсь Маегов да И. П. Чукичев (тайӧ вӧлі Яренскӧй уезд улысь, коммунист, уполномоченнӧй штаблӧн).

Рытъявылыс друг кылім — тіннь! — полевӧй телефон. Кысянь, коді? Асланым али еджыдъяс? Неволин Визинсянь меным шуӧ:

— Осторожно, это белые.

— Алло! — шыасис тӧдтӧм гӧлӧс.

— Слушаю! — шуи ме гӧлӧсӧс вежӧмӧн.

Телефон дорын кылӧ шум, роч сёрни: «Стойте, кто-то отвечает».

— Откуда говорят? — юаліс тӧдтӧм гӧлӧс.

— Не говори, соври, — шуис Визинын Неволин.

— Это из Усть-Сысольска, — ылӧді ме.

— Врёшь! — скӧрысь шуис тӧдтӧм гӧлӧс.

— Верно!

— Верно? А где товарищ Юркин?

Меным кажитчис, быттьӧ сёрнитысьыс омӧля кужӧ рочнас да, дзикӧдз нин чайті еджыдъясӧн.

— Юркин сейчас куда-то вышел, — шуа ме. — А это кто говорит?

— Это — красные! — гораа, зэв збоя шуис тӧдтӧм гӧлӧс.

— Врёшь! Это — белые, ты — белый! — воча сылы горӧді.

— Красный!.. Мы... я — Шишкин, говорю из Пажги... Здесь есть товарищ Потапов.

Ме ог верит. Мӧвпышті: мися, Яренскӧй отрад, кӧні командирас Шишкиныс, тыдалӧ, пленӧ сюрӧма да, сійӧ нимӧн и сёрнитӧ кутшӧмкӧ еджыд опицер. Сідз жӧ, мися, и Потаповыд веськалӧма карад лэччигас еджыдъяслы.

— А как зовут товарища Потапова? — юалі.

Мортыд эз дзик пыр висьтав: кылӧ, ачыс юаліс кодлыськӧ да вӧлисти шуис:

— Георгий Васильевич.

— А еще кто там есть?

— Есть еще Журавлёв.

Ме Журавлёвлысь тӧда нимсӧ и вичсӧ, кыз гӧлӧссӧ:

— А как его зовут?

Мортыд бара, кылӧ, юаліс: «Спрашивает: как, говорит, зовут? Сказать или нет?»

— Я — Журавлёв! — кыліс выль гӧлӧс телефонын. Дзик быттьӧ сылӧн кодь эськӧ гӧлӧсыс, да оз кыдзкӧ эскыссьы. Бара юалі:

— Как вас зовут?

— А тебе на кой чёрт нужно знать? Ты кто такой — белый или красный?

— Я красный, нет — белый...

— А-а, красный, белый, белый, красный... мать!

Зэв чорыда матькыштіс сэтчӧ телефонӧн сёрнитысь. Сы бӧрын сэсся ми дзикӧдз нин тӧдім — тайӧяс, мися, еджыдъяс... Муртса ми эгӧ орӧдӧ весиг телеграф провод карланьӧ...

Ыбӧ чукӧрмим зэв унаӧн. Воисны сэтчӧ Чукичев, Колегов да мукӧд, Журавлёв тшӧтш. Ёна жӧ сералім бӧрвылас: збыль вӧлӧм сёрнитӧмаӧсь телефоннад гӧрдъяс — Шишкин да Журавлёв. А матькыштӧмыс вӧлӧма — условнӧй пас, сідзи лӧсьӧдчылӧмаӧсь Журавлёв да Маегов... Мыйӧн нӧ ме тӧді, кутшӧм «парольяс» вермасны лоны?..

Чукичев воис да, сійӧ сэсся кутіс Ыбын индавны, веськӧдлыны. Журавлёвлы тшӧктіс вӧвъясӧс корсьны, доддявны да вайны ӧшинь улӧ. Журавлёв кыкысь ли куимысь ветліс. Вӧвъяс абуӧсь, зэв этша сюрӧма, сэсся конвойӧн ветлісны, гидняясысь видлалӧмаӧсь и быдтор. Вӧвъяснысӧ вӧлӧм йӧзыс дзеблалӧмаӧсь — пывсянъясысь аддзӧмаӧсь. Вайӧдісны вӧв 20 кымын. Тыртӧм доддяӧсь сулалӧны ӧшинь улын.

— Отрад кӧ воас да ковмас ӧдйӧ бӧрыньтчыны — мед дась вӧліны вӧвъясыс! Ӧти бурджык вӧв меным да Савинлы лӧсьӧдӧй! — тшӧктіс Чукичев.

Локтіс Обухов. Жмоткис пызан вылӧ меным бура ыджыд мешӧк:

— Это тебе штаб прислал, — шуис меным Обухов. — Повезешь с собой.

Ме весиг эг видлы, мый и эм сійӧ мешӧкас. Уна сутки нин узьтӧм да, водышті гӧбӧч вылас. Ог тӧд, дыр-ӧ лои менам узьӧмыс сэні. Садьми зэв ыджыд шумӧ — веськыд суматока мунӧ, быттьӧ сотчыны кутӧма гӧгӧр. Телеграфист Макаров нетшкӧ-орйӧдлӧ сутугаяс телефонысь, ставыс шӧйӧвошӧмаӧсь — жӧдзӧны, пырӧны, петӧны, ойгӧны.

— Мый нӧ лои? — юалі.

— Спасайтчӧй, коді верманныд! — висьталӧ кашкигтырйи, мыкталігсорӧн Шишкин. — Штабным миян ставнас пленӧ веськаліс... Еджыдъяс матынӧсь нин, гашкӧ, Ыбӧ нин пырӧны... Ме вӧрӧд локті Гаръясянь!.. Ой!..

Эз тай ков мӧдысь тшӧктӧм йӧзыдлы — ставыс сюв-сяв петісны пышйыны. Штаблы лӧсьӧдӧм вӧвъясӧн ог тӧд коді муніс. Чукичевӧс ме эг нин аддзыв: тыдалӧ, медвойдӧр пышйӧма медбур вӧвнад... Бӧрвылас кывлі: Чукичев сувтлытӧг скачитӧма Лальскӧ да сэтісянь телеграмма сетӧма штаб пленӧ сюрӧм йылысь... Ме мешӧк босьті да петі жӧ ывлаӧ. Веськалі медбӧръя вӧв доддьӧ, Ярковкӧд.

Ыб помасис, суим Павел Коданёвӧс: нопъя, татшиктӧ туй кузя — пышйӧ тшӧтш карысь.

— Мунан жӧ, Павел Осипович? — юалі.

— Муна эськӧ да, ог тӧд, суасны оз белӧйясыд... Мед эськӧ эз жӧ суны — лыйласны менӧ, коммунисттӧ.

Ми Ярковкӧд Межадорӧдз мунім видзьяс вывті. Уна сёрни эз вӧв миян, сӧмын жалитӧмӧн казьтылім ассьыным ёртъяснымӧс, кодъяс вӧліны штабын, кодъяс ӧні пленӧ сюрӧмаӧсь.

— Дерт, кӧнкӧ, лыйласны ставнысӧ.

— Дерт, лыйласны.

Пышъям еджыдъясысь, асьным полам:

— Мед эськӧ эз жӧ суӧдны миянӧс!?

Эз суны ни эз пановтны миянӧс еджыдъяс: вывті ӧдйӧ лои пышйӧмным да, кысь бара!..

ІІІ. ЗАНУЛЛЬӦӦДЗ

Эновтӧм сиктъяс. — Занулльӧын центр. — Штабсянь приказ. — Медводдза отсӧг. — Чукаыбса кось бӧрын. — Вочасӧн воӧ гӧрд вын. — Быд фронтын еджыдъясӧс зырӧны. — Бӧр Сыктывкарӧ.

Воим Межадорӧ, некодӧс нин эгӧ суӧ. Исполкомын некод абу. Ӧдва весиг вӧв сюрис — став вӧвсӧ миян водзвылын нуӧмаӧсь.

— Визинын ставнысӧ суам, — сёрнитам ас костын.

Ог помнит, кодкӧд ме веськалі мунны Визинӧдз, сӧмын эз нин вӧв мекӧд Ярков. Мунім, тӧда, пу доддьын. Пановтім кымынкӧ тыра доддяясӧс да изьваса беженечьясӧс.

Визинӧ воигӧн миянлы паныдасис «коннӧй разведчик», юалӧ:

— Кӧнӧсь еджыдъясыс? Тыдалӧны оз? Кылӧ оз лыйсьӧмыс?

— Ми нинӧм огӧ тӧдӧ, эгӧ кывлӧ.

«Разведчик» бӧр бергӧдіс ассьыс серӧй вӧвсӧ да гӧнитіс Визинлань.

Визинын бара некодӧс эгӧ суӧ — ставныс водзӧ пышйӧмаӧсь. Весиг телеграф ни телефон оз уджав — ставсӧ разьӧмаӧсь, косялӧмаӧсь. Лои мунны водзӧ.

Туй вылын паныдасьлісны кутшӧмкӧ йӧз — нуалӧны, тыдалӧ, лавкаысь тӧвар: кучик, ситеч, нянь, коді пельпом вылас, коді киняулас, коді став моздор тырыс таджъялӧ... Визин пос вылын туплясьӧны салдатскӧй дӧрӧмъяс, гачьяс, — обмундированньӧ, мыйла ветлӧма вӧлі Потаповыд, кыскалӧмаӧсь, чашйӧмаӧсь...

Войланьыс воим Чукаыбӧ. Ме ассьым семьяӧс и делӧясӧс Ыбсянь нин вошті, ог тӧд кӧнӧсь. Заводитлі Чукаыбысь корсьны да эг аддзы — кысь корсян войнад тӧдтӧминсьыд!..

Асывводзын вои Кебраӧ. Сэні дежуритӧ вӧвъясӧс лӧсьӧдалысь. Ме вӧв босьті да водзӧ муні. Сьӧлӧм вылын сьӧкыд, быттьӧ ыджыд из личкӧ. Медся ёна лоӧ шогсьыны пышйӧм вӧсна: став уджыс торксис, олӧмыс дзугсис, штабыд пленӧ сюрис — жалита ставнысӧ.

Занулльӧ вӧлӧкын паныдасьліс Ст. Матюшев, бӧр вӧлі мунӧ Кебралань, земотделлысь канцеляриясӧ корсьӧ:

— Вошӧма кытчӧкӧ, трустыд, — шуӧ. — Тэ некытысь эн казявлы?

— Эг, другӧ, некытысь эг аддзыв, додь улӧ эз сюрлы ни... Кӧнӧсь нӧ миян йӧзыс? — юалі.

— Занулльӧын ставныс... Штабыс нӧ збыль пленӧ сюрӧма?

— Сюрӧма пӧ тай...

Рытъядор вои Занулльӧӧ. Ичӧтик сиктыд ставыс тыр: ывлавыв — вӧвъясӧн да додьясӧн, керкаяс — йӧзӧн. Тані ӧні уезднӧй центр. Веськӧдлысь — Напалков. Уджалӧ нин ревком тані и. Татчӧ жӧ воӧма губернясянь (Устюгсянь) уполномоченнӧй — В. Ӧ. Быстрицкий, кузь тушаа, вӧсньыдик, гӧрд юрсиа морт.

Занулльӧын олігӧн асланым штабсянь воис приказ: сувтӧдны (кутны) став йӧзсӧ пышйӧмысь, бергӧдны оружйӧа йӧзӧс, корсьны да ыстыны Чукаыбӧ патронъяс. Личмунім быдӧн — штаб действуйтӧ, пыкӧ еджыдъясӧс, некод абу сюрлӧма пленӧ. Шишкин мыйыськӧ повзьӧма да ставсӧ шызьӧдіс Ыбын.

Ме бӧр локті Кебраӧ. Регыд сэтчӧ воис медводдза отсӧг — Лальскысь 26 коммунист. Збойӧсь, кӧсйӧны вӧтлыны еджыдъясӧс:

— Только давайте нам патроны! У нас запас — только то, что в сумочках.

Мунісны Чукаыбӧ. Мӧд луннас ме Чукаыбӧ жӧ муні. Вои сэтчӧ, буретш еджыдъяскӧд кось вӧлі помасьӧма. Висьталӧны, еджыдъяслы пӧ бур пуж петкӧдлім, Прокушевӧс пӧ ранитім, куим мортӧс пленӧ босьтім. Воддза луннас Прокушев волӧма гортас — Волсяӧ. Миян кымынкӧ партизан ветлӧмаӧсь сэтчӧ да муртса удитӧма мунны. Вайӧмаӧсь вӧлі Чукаыбӧ Прокушевлысь мамсӧ — водзӧс, Юркинлысь мамсӧ Слӧбӧдаын босьтӧм пыдди.

Меным тшӧктісны куим пленнӧйӧс да Прокушевлысь мамсӧ нуны. Пленнӧйяс — зэв гырысь тушаа йӧз. Тшӧктісны конвоиравны менӧ ачымӧс. Сетісны меным винтовка, прамӧй салдатскӧй винтовка, штыка и быдтор, сӧмын эз вӧв затворыс. Шогмана оружйӧ оз вӧлі тырмы да, кысь босьтан. Нинӧм. Колльӧді пленнӧйясӧс да Прокушевлысь мамсӧ Кебраӧдз. Сэтісянь мӧдӧді водзӧ Занулльӧӧдз.

Регыд штабсянь воис меным мӧд приказ:

— Арестуйтны да пырысь-пыр конвойӧн вайӧдны штабӧ (Визинӧ нин) Журавлёвӧс.

Ме бара ветлі Занулльӧӧдз, Журавлёвӧс кутны. Сэтчӧ буретш воисны Яткасянь гӧрд лыжникъяс — мунӧны Сыктылӧ. Найӧ вайисны нимкодь юӧр: Гӧрд Армия быд фронтын вермӧ еджыдъясӧс, путкыльтӧ-зырӧ. Юденичӧс шыбитӧмаӧсь Петроград дорысь. Лунвылын вӧтлӧны Деникинӧс, Орёл нин бӧр миян войска босьтӧмаӧсь; Колчакӧс зырӧны и. Сэки буретш и Сыктылысь миян отрад пондіс зырны еджыдъясӧс.

Ме дзикӧдз воштылі ассьым семьяӧс. Напалковлысь юалі, да оз жӧ тӧд кӧнӧсь.

— А укомса делӧястӧ ме Визинын соті, — висьталіс Напалков.— Вывті ӧдйӧ еджыдъясыд кутісны миянӧс зырны да, мед эськӧ партийнӧй делӧясыд налы кыдзкӧ эз веськавны.

Тадзи вӧлі бырӧдӧма став воддза делӧяссӧ да архивсӧ Сыктывдін уездувса парторганизациялысь.

Висьталі Журавлёвлы приказ штабсянь. Мортыд ёна повзис, шуӧ:

— За что же? В чем я провинился?

— Я не знаю, в штабе скажут, поедем! — шуа сылы.

Лэччим Журавлёвкӧд Визинӧ, штабӧ. Сэні со мый воссис: повзьӧм вывсьыд пышйигӧн Ыба-Межадора костысь кодкӧ пилитӧма да пӧрӧдӧма телеграфнӧй сюръя — орӧдӧма провод. Сы понда миян отрадлӧн бӧрыньтчигас абу вӧлӧма йитӧдыс. Сыысь и мыждӧны вӧлі Журавлёвӧс. Сійӧ божитчӧмӧн соссьысьӧ: ме пӧ эг пӧрӧдлы весиг некутшӧм майӧг, недӧкмыштӧ телеграфнӧй сюръя. Бӧрвылас вӧлі кывсьӧ: сюръясӧ пӧ пилитӧма утрамотын юралысь Петухов кодкӧдкӧ.

Ме Маеговлы сеті мешӧк, кодӧс новлӧдлі ӧтарӧ-мӧдарӧ лун дас кымын. Сэні вӧлӧма тырыс кабала деньга: Сыктывкарысь петігӧн Ив. Кузнецов босьтӧма карса ЗПО-ысь. Мешӧк пыдӧсас вӧлі нӧшта кымынкӧ папирос пачка да тшай.

Гӧрд отрад тышкасигтырйи пыр вочасӧн муніс Сыктывкарлань. Штаб тшӧтш отрадкӧд лэччис. Визинӧ локтавны кутісны бӧр тыра доддя вӧлаяс да пышъялысьяс. Воис менам семья — ставныс дзоньвидзаӧсь: первой олӧмаӧсь кутшӧмкӧ ичӧтик Носкова грездын (Визин дорын, бокын), сэсся ветлӧмаӧсь Абъячойӧдз.

Сыктывкар гӧрдъяс бӧр босьтісны декабр 1 лунӧ, сійӧ вӧлі еджыдъяс киын 16 лун. Мӧд рытнас ми воим карӧ. Медвойдӧр пырим уисполкомӧ (керкаыс сотчыліс сійӧ, ӧні сы местаын сулалӧ выль керка, «Хлебопродукт» стрӧитліс). Стӧрӧж Иван тӧдіс Напалковӧс да тадзи чолӧмаліс:

— Здорово, господин председатель!

Дас квайт луннад весиг «титулыс» уисполкомса председательыдлӧн вежсьӧма...

Менам медводдза удж вӧлі сэтшӧм: пырӧмӧн тшӧтш, лампа дорын, лӧсьӧді кывбур — «Губернятӧм губернатор». Орччӧн мекӧд пукаліс да отсаліс Н. П. Анисимова.

Кольӧма нин дас во сійӧ кадыслы. Сӧвет власьт ыджыда-ыджыда нин кыптіс, ёнмис. Коми му ёна нин ылӧ воськовтіс тшӧтш социализм тэчан удж вылын. Сӧмын сійӧ кадыс некор оз вун —

«Дас ӧкмысӧд вотӧ тӧдам,

Коми войтыр, тӧдам:

Вӧлі лёк ар,

Зэв лёк ар».

Сім сьӧд кымӧр моз муніс Коми му вывті еджыд банда, уна шог вӧчис, ёна олӧм торкліс. Бура дыр ковмис бурдӧдавны сійӧ дойяссӧ. Мый керан — война, революция. Гашкӧ, сійӧ жӧ еджыд бандаыс и вежӧрсӧ югдӧдіс ёнджыка коми уджалысь йӧзлысь да мывкыдсӧ бергӧдіс чорыдджыка Сӧвет власьт дор сулавны.

Ыджыд мог на сулалӧ коми гижысьяс водзын: гижны паськыда да тырджыка Коми мувывса гражданскӧй война йылысь история. Зэв на этша та йылысь гижӧма. Тайӧ могыс тшӧтш инмӧ медвойдӧр ловъя ёртъяслы, кодъяс асьныс сэки водзсасисны, дорйысисны, косясисны.