КОММУЫН

Коми-пермяк округӧд ветлӧм-мунӧм

1. ТУЙ

Коммуыд эськӧ орчча Коми обласьткӧд, кыткӧ Кулӧмдінса районӧд, Вылыс Вочсянь, овлӧ веськыд тӧвся туй Гайнаӧ, да ме эг лысьт аръявылыд сэті мунны: кытчӧкӧ, мися, сибдан либӧ вошан да, он и волы Кудымкарад. Муні Сыктывкарсянь Котлас пыр, Вятка пыр, Перым пыр, — зэв ыджыд кытш эськӧ лои вӧчны да туйыс сэті восьсаджык дай регыдджык воан. Мӧдысь, кор мича туйясӧн тасавласны да йитласны Коми му Коммукӧд, пондам шливкъявны, дерт, веськыда. Нималӧ нин сэтшӧм туйяссӧ вӧчӧмыс.

Котлассянь Перымӧдз муні кӧрт туйӧд. Перымсянь Кама ю кузя каті паракодӧн Пожваӧдз.

Гожӧм помся луныд кӧть и зэв мича эськӧ вӧлі да, абу нин воддза кодь жар. Тӧдчӧ нин арлӧн лолалӧмыс, ывлавыв чужӧм вылӧ тувччӧмыс: лунъяс дженьыдӧсь, вижӧдӧны да гӧрдӧдӧны коръя пуяс, рытланьыс прамӧя нин ыркнитлӧ, войяснас весиг чорыда пужъявлӧ. Кольӧма нин гожся гажа кадыд!.. Водз пемдӧ, ӧдйӧ воӧ войыс — арся пемыд вой, оз нин ньӧти тӧдчы воддза моз кыа югӧрыд...

Рытнас сёрӧн нин, сьӧд эжӧда вой улӧ, вӧрзьӧдчис Перымсянь паракод, Волгаса мича кык судта паракод «Чермоз». Петі палуба вылӧ, видзӧдлі гӧгӧр да шензьӧм босьтіс: ӧтарӧ и мӧдарӧ, кытчӧдз синмыд судзӧ, дзирдалӧны югыд бияс — гашкӧ, кымынкӧ сюрс электричество бияс! Веськыдвывсянь помыс оз тыдав, шуйгавывсянь — Мотовилика заводын — сыысь югыдӧсь да уна биясыс. Лӧнь, пемыд Кама ю вылас, пыдӧстӧм рӧмпӧштанӧ моз усьӧны налӧн югӧръясыс да, быттьӧ паракодыс шлывгӧ кыткӧ выліті, сьӧд сынӧдӧдыс...

Буса, дука вагонад туплясьӧм бӧрын мича паракод вылад мунӧмыд кажитчӧ зэв бур шойччӧгӧн: абу дзескыд, оз зӧркӧд-таркӧд, шы ни тӧв, — кылыштӧ сӧмын палуба вывсянь кӧлесаясыслӧн шыыс да нырнас васӧ юковтӧмыс. Лэччыси перилӧ вылас, видзӧда мича серпассӧ Перым гӧгӧрысь, лолала морӧс тырнам ыркыд сӧстӧм сынӧднас. Кывза да, весиг паракод кӧлесаыс быттьӧ мыйкӧ нимкодьтор меным висьталӧ. Думнам лӧсьӧдлыны понді, мый, мися, кӧлесаыс шуалӧ. Кӧкъямыс борда кӧлесалӧн тшупкӧдӧмсьыс артмыны кутіс быттьӧ:

«Ката, ката, Кама юӧд,

Нуа тэнӧ Коми муӧ...»

Кама ю таті абу зэв паськыд, Сыктывкар гӧгӧрса Эжва кодь кымын лоӧ. Сӧмын берегъясыс Эжвалӧн дорысь мичаджыкӧсь. Воласны джуджыд муговгӧрд рӧма слудаяс. Уна на паныдасьлісны и пуръя паракодъяс, — абу на жӧ вермӧмаӧсь ӧнӧдз став вӧрсӧ кылӧдны. Быд пристаньын эм паракодлы лӧсьыд сувтланін — пристань, миянын моз оз сувт берегас люкасьӧмӧн. Прӧйдитім аскинас Обва вом, Иньва вом, лун шӧр гӧгӧр воим Пожва дінӧ (Усть-Пожва), 174 километр Перымсянь. Петі берегӧ. Сэні тэчӧма зэв уна груз — ящикъяс, бӧчкаяс, плугъяс, уна пӧлӧс кӧрт, чукӧрӧн-чукӧрӧн куйлӧны тыртӧм вина сулеяяс. Сэні жӧ сулалӧны вӧлаяс, жӧдзӧны йӧз, унджыкыс крестяна, нинкӧмаӧсь да лӧз дӧра паськӧмаӧсь. Найӧ локталӧмаӧсь ылісянь — тӧварла, грузла, йӧзла. Ставныслӧн нёль гӧгыля телегаяс, «ӧднӧколкаыд» некӧн абу. Кодсюрӧлӧн рӧспустас кӧрталӧма кӧрӧб — пассажиръясӧс сэтшӧмыд кыйӧдӧ. Кӧнсюрӧ сэтшӧм телега дінас донъясьӧны, кылӧ роч и коми (пермяк) сёрни. Мекӧд тшӧтш Пожваӧ паракод вылысь чеччисны бура унаӧн, а кӧрӧба рӧспустъяс этша. Сы вӧсна сэсся ямщикъяс унджык и корӧны нуӧмысь. Меным ямщик сюрис ичӧтик тушаа, первойсӧ весиг чайті зонмӧн, а вӧлӧма сполнӧй мужик нин, нимыс Ваньӧ. Ачыс кыськӧ Крӧкалёвысь, коми-пермяк, гӧль крестянин, Гӧрд Армияын служитлӧма; тэрыба сёрнитӧ да этша пыскыльтӧ да, бура уна пӧв лоӧ вӧлі меным юавны ӧтиторсӧ.

Мӧдім. Туй пӧлӧн, берегас, зэв уна руда чукӧръяс — кӧрт руда татчӧ вайӧны Майкар да Пожва заводъяслы. Ылынджык — чугун «леканъяс»: тайӧ заводъясысь кыскалӧны татчӧ кисьтӧм чугунсӧ нин. Тасянь Майкарӧдз 17 километр. Поездад ӧдйӧ мунӧм бӧрын да паракодад лӧсьыда шывгӧм бӧрын вӧв доддяд мунӧмыд зэв лёк кажитчӧ: ньӧжйӧн, дзобӧдӧ дай зэв буса туйыс.

Ме первойсӧ Ваньӧкӧд рочӧн сёрниті (сійӧ бура кужӧ рочнас), сэсся, ме сылы тӧдтӧм да, сійӧ менӧ рочӧн и чайтіс. Паныдасьласны комияс, Ваньӧлысь юаласны:

— Кинӧс кыскан, кытчӧ?

Ваньӧ шуас:

— Рочӧс, Кудымкарӧ.

Бӧртиджык ме сыкӧд комиӧн куті сёрнитны да чуймис мортыд. Сэсся туй чӧж сёрнитім Ваньӧкӧд комиӧн, сӧмын сійӧ унаысь рочӧ пӧрліс.

Пожвасянь Кудымкарӧдз сё кык километр. Став грузсӧ и тӧварсӧ Коми округӧ тасянь кыскӧны вӧлӧн. Ылын!.. Туйыс эськӧ бур — тракт, лӧсьыд, абу зэв тёпканӧсь. Луныс удайтчис мича, шоныд, ӧвтыштӧ паныда рытыв-лун тӧв. Водзвылын и бӧрвылын вӧлаяс; бура ӧдйӧ рӧдтӧны да, туй вывсьыс зэв кыза бусыс кыптӧ, синмӧ и вомӧ пырӧ. Панъян эськӧ ӧти вӧла чукӧрӧс, да мӧдӧс суан да сэтшӧм жӧ. Майкарӧ воим да, вӧлисти этша бусысь мездмим: сэсянь шочджык лоины вӧлаясыс, кӧнсюрӧ сӧмын пановтлан груз тыра доддяясӧс.

Туй паськыд, веськыд, сярвидзӧны телеграп сюръяяс, кӧнсюрӧ сулалӧны на пӧлӧстчӧм важ верстӧвӧй столбъяс. Кыкнанладор бокас — вӧр, миянын моз жӧ рас сора козъя тшӧкыд вӧр; кӧть эськӧ оз зэв гажӧд синъястӧ да нинӧм керны кӧрӧбад пукалігӧн — быть лоӧ видзӧдны ывлавывтӧ. Тӧвся туйӧд мунігӧн кӧ эськӧ, гашкӧ, узьыштін доддяд, а рӧспустаад и вугыртныд он вермы: пыр таркнитӧ, дзобнитӧ, дзетйӧдлӧ... Этша кӧ ӧд мый: тадзсӧ ӧд ковмас кыссьыны сё километр!.. Сэсся пыр лоӧ мунны ӧти вӧвъясӧн, сӧветскӧй станцияяс абуӧсь — вӧвъястӧ он вежлав. Первойсӧ эськӧ Ваньӧлӧн вӧвъясыс бура ӧдйӧ котӧртісны, сэсся пыр вочасӧн надзмӧдісны да бӧръя помыс ӧдва-ӧдва шлёпиктыны пондісны. Дӧзман эськӧ да мый керан...

Вуджим медводдза вӧлӧк, 17 километр. Воис Майкар — заводскӧй сикт. Посньыдик сьӧдов керкаяс. Тонӧ веськыдвылын — металлистъяслӧн клуб, омӧлик важ керка; шуйгавылын, сад пиын, ичӧтик пу вичко; сыкӧд орччӧн стрӧитлӧмаӧсь эськӧ выль каменнӧй вичко, да сӧмын кӧлӧкӧльничасӧ удитӧмаӧсь босьтны — жыннянъяс ӧшалӧны, а вичкоыс вевттӧм ни ӧшиньтӧм, — сідз нин, дерт, и кольӧ. Водзынджык — театр. Заводыс бокынджык, шуйгавылас, горулын. Сиктыс дзик пуста кодь кажитчис: куш, некӧн морт лов оз тыдав, быттьӧ став йӧзыс кытчӧкӧ пышйӧмаӧсь ли ланьтӧмаӧсь. Миянлы паныдасьліс сӧмын ӧти нывбаба — вӧв нуӧ вӧлі туй кузя, да нӧшта аддзылім гоз-мӧд порсь котырӧс, зэв посньыдик мисьтӧм порсьяс. «Шондібанӧй, завод жӧ!» — мӧвпышті ме сикт помас воим да.

Ньӧжйӧник рӧдтам водзӧ. Вӧр пӧшти дзикӧдз быри — гӧгӧр эрд. Туй пӧлӧн муяс, — гырысь муяс, паськыда ливквидзӧны. Рудзӧг (сю) да ид ставсӧ нин пӧшти вундӧмаӧсь, сулалӧ сӧмын зӧр (зӧрсӧ тані ёна вӧдитӧны).

— Кутшӧм таво няньясыс артмисны тані? — юалі Ваньӧлысь.

— Умӧля, — шуис Ваньӧ. — Рудзӧгыс сӧвсем эз во...

Ме думышті: «Тыдалӧ, и таті гожӧмбыд зэрӧма, миянын моз, да тшыкӧмаӧсь няньясыс». Збыльысь, рудзӧг чумалиясыс (сусланъясыс) зэв шочӧсь дай кольтаясыс дженьыдӧсь, сэсся йӧн сораӧсь. «Дерт, зэрла», — мӧвпышті бара да юалі:

— Тані зэра жӧ вӧлі гожӧмыс?

— Эз, тулыссяньыс эз зэрлы.

Со колӧкӧ сэсся и шензьы: миянын гожӧмбыд пӧшти эз коблы, пыр зэрис, а тані — засука! Ыджыд-ӧ эськӧ костыс — 200 километр гӧгӧр миянсянь лоӧ. Ме чайтлі Коммутӧ зэв няня инӧн, сідз жӧ Илля Вась аслас поэмаын «Мунӧны» шуӧ:

«Олан жӧ вылан тэ...

Няньӧн тыр Комму,

Печӧра тас,

Став Коми му выв —

Парма и рас.»

Унаысь весиг мӧвпавлывлі: мися, няня местатӧ жаль буракӧ воштыны да, сійӧн и пыксьӧны кодсюрӧыс Коммутӧ Коми обласьтад сюйӧмысь... Ваньӧ висьталӧм серти кӧ, вывті уна няньяс Коммуын бӧръя воясас абу нин вӧлӧма. Дерт, йӧзыс олӧны асшӧр няньӧн, мунӧ весиг заготовка, сӧмын этша. Крестяна муяссӧ уджалӧны воддза ногӧн на, куим переменаӧн, колхозъяс зэв на этшаӧсь, машинаяс кӧнкӧ-кӧнкӧ на жӧ муртса петкӧдчӧны.

— Тэ нӧ, Ваньӧ, мыля он кутчысь колхозсӧ лӧсьӧдны? Краснӧй Армияын вӧвлӧм мортлы ӧд колӧ водзмӧстчыны мукӧдсьыс.

— Тӧлкыс абу. Миян деревня учӧт (ичӧт), 8 кӧзяйство токо, а пашняыс ӧтваын мӧдік деревнякӧд. Землеустройство кӧр вовас (лоас), сэки ни, натьтӧ...

Тыдалӧ, Ваньӧлӧн эм окотаыс ӧтувтчыны; тӧлкыс мыйӧн лоас — сэки, натьтӧ (буракӧ), босьтчылас...

Воим медводдза коми сиктӧ — Ӧнь (Майкар район улын на, абу на Коми округын). Ичӧтик деревня. Ваньӧ пыраліс лавкаӧ — табак ньӧбны, да абу сюрӧма: нижка вылӧ пӧ сӧмын сеталӧны, — босьтӧма папирос.

— Макорка сӧвсем бырӧма быдлаын, — висьталӧ Ваньӧ.

Мунім километр 4–5. Вуджим ичӧтик шор пос. Ваньӧ плетьнас индіс шуйгавыв да шуис:

— То — гранича миян ӧкругвӧн. — Туй бокас сулалӧ сюръя, нинӧм абу гижӧма.— Этчӧсянь вовӧны (лоӧны) виль стовббез, краситӧм басӧк стовббез, — содтіс Ваньӧ.

Граничаса столбыс краситтӧм: быттьӧ сатшкӧмаӧсь недыр кежлӧ. Сьӧлӧм вылын кыдзкӧ лӧсьыдджык лоис: гранича ӧд! Со кытчӧдз нюжалӧ паськыд Коми муыд — Межӧгсянь Ӧньӧдз! Татысянь сэсся Коми му кузя нин ме рӧдта. Весиг Ваньӧ ӧддзӧдыштліс вӧвъяссӧ: ас муас воис да, быттьӧ этша тшапмыштіс.

Збыльысь, километр сюръяяс воны кутісны выльӧсь, гӧрдӧн да еджыдӧн гартӧма-краситӧма. Наысь кындзи сулалӧны нӧшта ляпкыдик сюръяяс — быд 100 метр мерайтӧма. Туйыс быттьӧ воддза дорысь бурджык лоис — посньыдик галя сора лыаӧн вольсалӧма кытсюрӧ. Медводдза сюръяыс висьталӧ 24 километр, ӧтарӧ (бӧрланьӧ) 10, мӧдарӧ 14.

— Кытчӧдз 14 километрыс?

— Купрӧсӧдз.

Купрӧс — медводдза сикт (сельсӧвет) Коми-пермяк округын. Бура гажа кодь сиктыс. Кодсюрӧлӧн ӧшиньясас ӧшалӧны занавесъяс, чветъяс; куричьяссӧ (кӧсякъяссӧ) мичаа баситӧмаӧсь — серӧдӧмаӧсь торъя пӧвъяс да краситӧмаӧсь уна пӧлӧс рӧмӧн. Уна керка водзын сулалӧ ичӧтик сад. Эмӧсь и кӧрт вевта керкаяс. Сикт джынсяньыс туйыс друг чукыльтӧ шуйгавылӧ. Ӧтилаын сулалӧ прамӧй мича керка.

— Тайӧ нӧ кодлӧн?

— Важ тӧргӧвечвӧн, — висьталӧ Ваньӧ. — Ветвис Сибырӧ да бӧр воктіс. То бӧра (бара) овмӧдчис эстчӧ (татчӧ).

— Мыля нӧ эз босьтны керкасӧ сылысь, згӧдитчис ӧд эськӧ клуб улӧ ли мый ли?

— Ог тӧд, мыля керкусӧ эз босьтны.

Сикт помас сулалӧ километр сюръя: ӧтарас гижӧма 24, мӧдарас — 0.

Нуль километр!.. Ме медводдзаысь на аддза татшӧм пастӧ сюръясьыд. Миян Коми муын бура уна сюръя жӧ эм да некысь он аддзывлы нультӧ.

— Кытчӧдз нӧ тайӧ нуль километрыс? — юала Ваньӧлысь.

— Юсьваӧдз, — шуӧ.

— Ме, другӧ, тэныд нульсьыд нинӧм ог мынты, — шмонита Ваньӧлы. — Нульыд ӧд — нуль и эм, нинӧм!..

— Кин тӧдас, мыйла эстӧн, ӧнджа ^Мыйкӧ, кыдз сійӧ./^, нуль сувавӧ? Юсьваӧдзыс 38 километр.

Сідзи и вӧлӧма. Мунім водзӧджык да воис сюръя: ӧтар бокас сулалӧ 1, мӧдарас — 37. Кужлӧмаӧсь-гӧгӧрволӧмаӧсь тай кодъяскӧ гижны — 0?.. Позис жӧ ӧд эськӧ воддза сюръяас пасйыны: ӧтар бокас 24, мӧдарас — 38. Коми округӧд ветліг-мунігӧн ме унаысь аддзылі 0 километртӧ: быдлаын, кӧні помасьӧ станция костыс, сулалӧ 0.

Ывлавыв рӧмдыны кутіс, ыркнитіс. Мӧд километр мунім Купрӧссянь да воис бура кузь пос.

— Тайӧ нӧ кутшӧм ю, гашкӧ, Иньваыд да? — юалі Ваньӧлысь.

— Эсійӧ озеро, ты. Эстӧні, — шеныштіс плетьнас веськыдвыв, — сӧвсем оз сюр этійӧ тыыс. Важын сэті и вӧвлӧма туйыс, сэсся кутшӧмкӧ инженер стрӧитӧма виль туй эсті (таті) мылякӧ. Водзын эшӧ воас мӧдік эстшӧм пос жӧ.

Муныштім километр джын кымын да мӧд пос вуджим.

— Кор нӧ стрӧитлӧмаӧсь тайӧ посъяссӧ?

— Важын ни, сар дырйи. Инженерыс эшӧ кӧсйӧма ӧтік пос стрӧитны Иньва вомӧн, да абу удитӧма — арестуйтӧмаӧсь. Лешман тӧдас, мыля эсті дорогасӧ керӧма? Ылынджык дай васӧд местаыс.

Регыд воис Иньва — коми-пермякъяслӧн медыджыд юыс, — ичӧтик, векньыдик ю. Веськыдвылын туй бокас бура джуджыд мыльк (насып) тӧдчӧ — инженерыд вӧчлӧма. Вуджим пос кузя. Поссӧ быд во косявлӧны: тулыснас, ытва дырйи, вӧр кылӧдігӧн мед оз ну, сэсся бара лӧсьӧдӧны. Ме ногӧн, инженерыд бӧрӧн уджас кутчысьлӧма: колі эськӧ войдӧр Иньва вомӧн поссӧ вӧчны (ён пос), сэки эськӧ эз ковмы быд тулыс кежлӧ разьлыны да выльысь посйыны.

Иньва дорсянь туйыс мунӧ увтас местаӧд, васӧдінті. Ваньӧлӧн вӧвъясыс ӧдва нин вӧрӧны, унджыклаті восьлӧн мунӧны. Прамӧя ыркнитіс, пемдіс. Воим коз вӧраинӧ. Кытысянькӧ тшын дук кылыштіс — тыла ли мый ли, буракӧ, сотӧны кӧнкӧ вӧрас.

— Эстӧн, вӧрас, — индіс Ваньӧ шуйгалань, — виль коммуна эм. Первой год на овӧны.

Сэсянь, тыдалӧ, и тшын дукыс кылӧ. Зэв окота лои тӧдмавны унджыктор коммуна йывсьыс. Мыйла коммунаыс овмӧдчӧма дзик вылинӧ, вӧр шӧрӧ? Эз ӧмӧй позь коммунаыслы вундыны (торйӧдны местасӧ) дась видз-му уджаланінысь? Абу-ӧ тані кутшӧмкӧ личкӧм, мед коммунаръясыс дӧзмисны сьӧкыд уджсьыс да эновтчисны, мед киссис коммунаыс? Ваньӧ висьталіс со мый:

— Купрӧсын вӧви поп — сыльнӧй. Сывӧн пӧ пиыс кытӧнкӧ служитӧ ыджыт инженерын. Попыд эстчӧ, кӧні коммунаыд, кутор керас, басӧк керку стрӧитас. Пиыс отсавас вӧсьӧтны машинаэз. Попыд эстӧн овмӧтчас дай попалӧ тшӧтш Купрӧсас — ӧддьӧн (зэв) лӧсьыт! Сэсся босьтісны сывысь кутортӧ. Ӧні эстӧн коммуна. Муыс нӧ бур. Овмӧтчисны асьныс, уна деревняысь — Купрӧсысь, Юсьваысь, Крӧкалёваысь, абу уна кӧзяйство — вит ли мый токо на.

Вӧр помасис, воны кутім Крокалёвӧ. Асыв-лун енэжтассянь мыччысьӧ ыджыд бурня пыдӧс кодь вижов рӧма тыр тӧлысь. Крокалёвӧ вотӧдз, ичӧтик шор дорын, веськыдвылас сулалӧ ӧтка керка, ӧшиньӧдыс дзузгыштӧ би югӧр.

— Эстӧн овӧ коммунист, — висьталӧ Ваньӧ. — Партияӧ пырис да пыр на кӧнсюрӧ служитӧ, ӧні Юсьваын, натьтӧ.

— Ӧтнас и олӧ?

— Ӧтнас.

Веськыдвылын тыдалӧны турун зорӧдъяс, шуйгавылын — муяс, зарвидзӧны чумалияс да ливквидзӧ вундытӧм зӧр, — бура уна гектар.

— Тайӧ быдӧс (ставыс) эсійӧ коммунистыдвӧн, — бӧрланьӧ бергӧдчылӧмӧн шуис Ваньӧ да плетьнас ыджыда кытшовтӧдіс муяссӧ. «Быдсяма коммунистыд эм, — мӧвпышті ме: — помещик моз овмӧдчӧма».

Крокалёвӧд мунім ёна нин сёрӧн, йӧзыс узьӧны нин вӧлі. Нӧшта мунім куим километр да воим ичӧтик деревняӧ — кӧкъямыс керка сӧмын. Татысь и менам ямщикӧй. Тані шойччам сэсся асылӧдзыс.

— Мыйкӧ нӧ сёйыштны, Ваньӧ, тіян сюрас оз? — юалі деревняас воигӧн.

— Ог тӧд... Миян гортын нем абу-а... Няньыд, может, эм-а...

— Мыйкӧ ӧд асьныд сёянныд жӧ?

— А мый мийӧ сёям? Лук да редька...

Вот тэныд и «няньӧн тыр Комму»! Мый олӧм и олӧны? Сёйныныс нинӧм, а лыддьыссьӧны крестянаӧн жӧ асьныс... Менам сьӧрысь вӧлі ӧтик консерв кӧрӧбка: сійӧн, мися, ужнайтышта да тшай юа дай зэв бур лоӧ.

— Самӧварыд эм тіян? — юалі.

— Абу. Миян деревняын некодвӧн абу самӧварыс, быдӧн овамӧ ӧддьӧн гӧля...

Тшайник менам вӧлі; кӧнкӧ, мися, ывлаас битор вӧчыштла да пузьӧда.

— Ваныд ӧд эм жӧ кӧть?

— Ваыд выйим...

— Сідзкӧ тшайник пузьӧдам кӧнкӧ, ывлаас биасьлам да.

— Оз ков ӧтарын (ывлаын), гор (пач) тшӧктам ломтыны да сэні чугунын пизьӧтасны.

Воим. Ваньӧ восьтіс паськыд ӧдзӧс да пыртіс вӧвъяссӧ (менӧ тшӧтш и) кутшӧмкӧ вевт улӧ.

— Пыр керкуас. — Ачыс таркӧдыштіс ӧшиняс, керкаын биасисны. Кага, кылӧ, бӧрддзис.

— Ладнӧ.

Чеччи доддьысь. Кок улын небыд: вольсалӧма идзас. Воськовтан да, чурскакылӧ ва. Тані вӧлӧм колӧ керкаад пырны карта пыр, куйӧд вывті. Керкаыс бура ыджыд, пачводздорсӧ торйӧдӧма заборкаӧн. Пӧсь, дука, гутӧсь, няйт. Ужнайтышті. Ваньӧ эськӧ тӧждысьӧ вӧлі пач ломтыны, тшай пузьӧдны да эг нин тшӧкты.

— Йӧвтор оз сюр тіян?

— Эм абу йӧвныт? — юаліс Ваньӧ пачводздор вежӧсӧ юрсӧ сюйӧмӧн.

— Эм, сейчас! — шыасис нывбаба гӧлӧс да петіс томиник ичмонь — Ваньӧлӧн гӧтырыс, Паладь.

Паладь вайис кыськӧ посводзсьыс кык зӧр нянь тупӧсёк да йӧв. Йӧвсӧ вайис пӧдӧнчанас... Няйт тасьтіӧ сысъялігас ме видзӧдлі да йӧв пиас зэв уна гут — унджыкыс нин кулӧма, кымынкӧ ловъя на, вӧрӧдчӧны кокъяснаныс... Зывӧккодь эськӧ вӧлі, да эг кӧсйы ӧбӧдитны бур кӧзяевалысь «гостеприимствосӧ», сэсся 55 километр локтӧма сёйтӧг да, — синмӧс куньӧмӧн юи...

Ужын бӧрын бура дыр на варовитім. Ме чемоданысь перйи сэсся «Парма юргӧм» да унатор сэтысь лыдди — пӧшти ставсӧ гӧгӧрвоӧны. Паладь грамотнӧй вӧлӧма. Корис менсьым нигаӧс, пуксис пызан помас, дзузган водзӧ, да кутіс лыддьыны аслыс. Ме весиг эг нин кывлы, кор сійӧ дугдӧма лыддьысьӧмсьыс — унмовсьысьӧма. Узьны эг вермы эськӧ прамӧя: югдігас садьми — пӧсь, гутӧсь дай лудікӧсь. Ваньӧлӧн пачыс нин вӧлі ломтысьӧ. Мыйкӧ, кылӧ, польскӧдчыштісны-сёйыштісны пачводздор вежӧсас да мунісны вундыны. Гортас колины Ваньӧ да мамыс. Пӧсь ва юим (чугунӧн пузьӧдісны) да мӧдӧдчим водзӧ мунны. Меным зэв тешкодь кажитчис налӧн пачыс. Нӧшта локтігӧн на казявлі: вӧсньыдик кӧрт трубаяс чурвидзӧны керка вывъясын. Ме первойсӧ чайті, мися, сійӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс трубаяс, а вӧлӧма пач трубаясныс сэтшӧмӧсь. Пач вомас лӧсьӧдӧма кӧрт листысь чуман кодьӧс, сэтчӧ и веськалӧ пачсяньыс тшыныс медвойдӧр. Сэсянь сэсся кӧрт труба чукыльтӧма бокӧ да помсӧ йӧртӧма кирпич трубаӧ. Кирпич трубаыс кайӧ йирк вылӧдзыс, сэтісянь бара вӧсньыдик кӧрт труба керка вылӧдзыс.

Час витын кымын петім Ваньӧкӧд бара туйӧ. Шойччӧм вӧвъяс бура ӧдйӧ гӧнитӧны. Асывводзыс зэв мича. Туйыс шыльыд — лӧсьыд мунны. Бура уна посньыдик деревня паныдасьліс. Воим Юсьваӧ — районнӧй сикт. Пыралі столӧвӧйӧ, кӧсйи сёйыштны, — нинӧм на абу, водз на пӧ, шуисны. Мӧдім водзӧ. Юсьваын кык вичко, ӧтисӧ эновтӧмаӧсь нин, тыдалӧ, сулалӧ ӧшиньтӧм, ставсӧ кодкӧ быттьӧ тойлӧма. Ӧтик ӧшинь розьын тоньялӧ кӧв йылын важ нинкӧм пӧв, — мыйла нинкӧмсӧ сэтчӧ ӧшӧдӧмаӧсь, — ог куж висьтавны, юавны некодлысь жӧ эг юав-а. Лавка дорын, туй бокас сулалӧ километр сюръя: ӧтарас пасйӧма 38, мӧдарас — бара 0... Кудымкарӧдз эськӧ, дерт, абу нуль километр тасянь да — 21 километр на сэтчӧдз.

Юсьвасянь Кудымкарӧдз туйыс, километр 8 кузя, мунӧ бара вӧраинті.

Ӧкмыс километр сайсянь, бура джуджыд чой йывсянь, тыдовтчис Кудымкар. Ылісянь видзӧдлігӧн дзик миян Сыктывкар кодь: гӧра бокын, сад пӧвстын... Воны куті... Мӧвпала, кытчӧ сувтны, кыдзи менӧ примитасны, кутшӧм ногӧн уджавны пондам, мый вӧчны...

Вуджим Иньва вомӧн поскӧд (временнӧй пос жӧ). Каям веськыд уличаӧд — ул. Ленина. Видзӧда ӧтарӧ и мӧдарӧ. Уличаяс векньыдикӧсь, веськыдӧсь. Керкаяс — карса модааӧсь. Лыддяла гижӧдъяс (вывескаяс): «Больница», «Амбулатория», «Аптека», «Союз-керку» — медводдза коми гижӧд аддзи, «Отделение Госиздата», «Госторг». Уличаыс зурасьӧ вичкоӧ, кыдзи Сыктывкарын Коммунистическӧй улича Степан вичкоӧ. Шуйгавылас — кык судта выль пу керка, сэні окружнӧй исполком. Сэсся — базарнӧй рад, лавкаяс. Вичко дорас вӧлаяс сулалӧны. Сэтчӧ и ми сувтім. Кӧлуйӧс доддьӧ коли, ачым муні гижысь ёртъясӧс корсьны — Ликачёвӧс да Питю Ӧньӧӧс (Зубовӧс). Первой пыралі исполкомӧ «явитчыны», сэсся мӧдӧдчи «Гӧрись» газет редакцияӧ. Туй вылын меным паныдасисны Ликачёв и Зубов. Ёна нимкодьпырысь чолӧмбыттьӧасим ставным. Ветлім Окроноӧ патера меным корсьны. Индісны ыджыд (ІІ ст.) школаысь ӧтик вежӧс. Сэтчӧ Питю Ӧньӧкӧд нуим менсьым кӧлуйӧс.

— Ашын (аски) баитам, кыдзи уджӧ заводитчыны, — шуӧ Зубов.

— Дерт, ашын, талун колӧ шойччыны, — воча шуа ме.

Туйвывса буссӧ паськӧмысь весалі, мысси да муні сёйны столӧвӧйӧ. Кудымкарса потребобществолӧн столӧвӧйыд, ме чайта, Сыктывкарса столӧвӧйтӧ на перетшапитӧма... Няйт, йӧзыс уна, прислугаыс кык, ӧчередь виччысьны лоӧ час-мӧд... Ставыс сульӧ-вутшӧ, тэрмасьӧ, ызгӧ (сур юӧны сэні тшӧтш). Меным первой волігӧн и «сюрис»: шыдӧн (ладнӧ эз вӧв пӧсь) киськалісны юр вывсянь... Коркӧ (куим час лои овны!) сёйсис, петі ывлаӧ да аддзи стенсьыс кутшӧмкӧ объявленньӧ. Матыстчи да кӧсъя лыддьыны вӧлі. Сэки кодкӧ ӧшиньсяньыс меным бара юр вылӧ кисьтіс быдсяма ёгсӧ... Видзӧдлі вывлань пыркӧдчигтырйи, кутшӧмкӧ нывбаба пыркӧдӧ ме вылӧ пепельнича. Аддзис менӧ да аньыд сералігмоз рочӧн шуис:

— Ах, извиняйте!

Ме сылы, нюмъялӧмӧн, рочӧн жӧ воча шуи:

— Ничего, ничего, не беспокойтесь...

Муні патераӧ да пу койка вылӧ (вайисны кыськӧ общежитийӧсьыс) шойччыны воді. Зэв нимкодь вӧлі: примитісны быдӧн бура, патера сетісны гажаӧс — вылыс судтаас, пельӧс комлата, ӧтарӧ и мӧдарӧ ылӧ тыдалӧ. Медся нин рад вӧлі, местаӧ вои да... Тайӧ вӧлі серӧдаӧ, август 21-ӧд лунӧ.

ІІ. УДЖ

«Сьӧд ӧдзӧсӧд» пыран да менам вежӧсӧ (патераӧ) он на другӧн и письт — верман вошны: сымында калидор пыр, ӧдзӧс пыр да комлата пыр колӧ мунны улітіыс и вылітіыс — дзик лабиринт кодь. Первой луннас ме ӧтнам ог вӧлі аддзы туйсӧ да, нуӧдаліс стӧрӧжикаыслӧн пиыс. Рытнас ветлі пукавны Ликачёв ордӧ. Сёрнитім-варовитім бура дыр коми литература йылысь. Ликачёв лыддис ассьыс выль поэма — «Козинтӧг». Темаыс эськӧ абу выль: бура олысь крестянскӧй нылӧс — Ӧганьӧс кӧсйӧны мырдӧн верӧс сайӧ сетны озыр жӧник сайӧ. Ӧганьлӧн вӧлі мусаыс Дёма — комсомолеч, колкозник. Сійӧ Дёмаыс сэсся и мездӧ Ӧганьӧс — гӧтрасьӧны найӧ козинтӧг. Сӧмын сюжетсӧ кужӧма бура паськӧдны да мича художествоа кывйӧн гижны — сійӧн и бур тайӧ поэмаыс, торъя лӧсьыда да мича артмӧма бытӧвӧй серпасъясыс. Меным кажитчис поэмаыс. Позьӧ шуны, Ликачёв тайӧ поэманас быдмис бура вылӧ — быдса юр судта ^Печатайтӧма поэмасӧ № 8–9 «Ордым» журналын./^.

Сёрӧн кодь нин локті патераӧ. Кӧсйи биасьны, да эз ӧзйы электроыс. Лампочка ӧшалӧ и быдтор, а би эз шед. Сідзи и лои сэсся водны пу койка вылӧ. Войнас садьмӧдісны шыръяс да лудікъяс: шыръясыс быдлаын, комлата тыр, ыджыд шумӧн шарӧдчӧны; лудікъяслӧн мӧд ногса олӧмыд — найӧ выль тӧдтӧм морттӧ («свежинатӧ») пурӧмӧн-пурӧны, польдытӧдзныс менӧ сёйӧмаӧсь, гӧгӧр зӧлитӧ яйӧй... Тайӧ «патераас» ме узи на ещӧ кык вой, пызан вылын, электричество биӧн (лампочкаыс вӧлӧм сотчӧма да, сійӧн оз ӧзйы), сэсся петі Питю Ӧньӧ ордӧ да сэні жыруйті мунтӧдз.

Мӧд луннас ветлі бара столӧвӧйӧ, — мунлі эськӧ асывнас затрӧкайтны, да луныс сэтчӧ и вошис менам: затрӧк нюжаліс ӧбедӧдз, ӧбед нюжаліс рытӧдз. Эг весиг удит нинӧм вӧчны аслам удж кузя. Рытнас Ликачёвкӧд ветлӧдлім Кудымкарӧд, видзӧдлім сад, гожся театр, — прамӧй лӧсьыдӧсь.

Коймӧд луннас эг нин пырав столӧвӧйӧ: лучшӧ нин, мися, тшыгъяла ӧтик лунсӧ да удж вылӧ лӧсьӧдча. Луныс буретш пекнича вӧлі дай, позьӧ видзалыштны...

Окроноын чукӧртчылім сёрнитны: кытчӧ медвойдӧр ветлыны да мыйджык вӧчны. Ликачёвӧс редакция лэдзӧ тшӧтш ветлыны; Питю Ӧньӧ прӧст (сійӧ педтехникумын велӧдысьын да, каникул кад на вӧлі коллялӧ), — куимӧн лоим нин, колӧ нӧшта оратор кодьӧс босьтны, медым ичӧтика висьталас коми культура кыпӧдан мог йылысь. Кӧсйӧ вӧлі ветлыны Саватей Зубов (Окроноса юралысьӧс вежысь), да буретш вӧскресенньӧ кежлас чукӧртчӧ районса инспекторъяслӧн совещанньӧ да, эз эшты мунныс, — ветліс сэсся миянкӧд окрполитпросветысь Иван Григорьевич Петуков (роч).

Первойсӧ вӧлі кодсюрӧ шуӧны ветлыны Карповаӧ, субӧта кежлӧ, медым вӧскресенньӧнас сэні позис утка кыйыштны да бӧр Кудымкарӧ воны — коми рыт вӧчны вӧскресенньӧ рытас. Ме куті личкыны ветлыны вӧскресенньӧ кежлас кутшӧмкӧ районнӧй сиктӧ, медым унджык крестяна вермисны волыны кывзыны да видзӧдны коми рытсӧ. Ме дор сувтісны тшӧтш Саватей Зубов да Яков Ярков (Видз-му юкӧдын юралысь). Синім — лӧсьӧдчим медвойдӧр ветлыны Кӧчӧ (Кочево, 87 километр Кудымкарсянь войвывлань). Ярков ёрт весиг шмонитігмоз шуис:

— Вӧвъясныд кӧ тіянлы оз сюрны, ме сетла племеннӧй ужъясӧс ОКРЗУ-ысь.

Ыджыд «аттьӧ» Яков Ермолаевичлы кӧсйӧмсьыс кӧть!.. Ме аддзылі сійӧ племеннӧй ужъяссӧ — ок, мичаӧсь да тэрыбӧсь! Сӧмын кузь туйӧ найӧ оз, дерт, туйны. Ми корим Ярковӧс, медым сійӧ телефонӧн висьталас Кӧчас райисполкомлы миян локтӧм йылысь да сэні юӧртасны йӧзсӧ вӧскресенньӧ кежлӧ коми рыт вылӧ. Ярков ёрт зэв сьӧлӧмсьыс кӧсйысис «талун жӧ юӧртны».

Ми, коми гижысьяс, куимӧн лӧсьӧдім коми рыт кежлӧ программа. Спектакль йылысь сёрни эз и вӧв весиг — йӧзыс (ворсысьясыс) абуӧсь. Программаӧ сюйим кымынкӧ кывбур висьталӧм (декламация) да сьылӧм. Татчӧ ме ёна мытшасьлі. Сыктывкарысь мунігӧн эг босьт некутшӧм коми литература («Парма юргӧм» да «Ордым» № 6—7 сӧмын вӧлісны сьӧрысь): мися ӧд, Коми муӧ жӧ муна да, сэтысь сюрас ставыс. А сэні нинӧм абу вӧлӧма! Весиг «Ордым» журнал некод вӧлӧм оз судзӧд, — тешкодь! «Югыд туй» воӧ сӧмын кыклаӧ: «Гӧрись» редакцияӧ да Окружнӧй исполкомӧ. Ме кӧсъя вӧлі висьтавны ассьым кывбурӧс «Станция Сыктывдінкар» (печатайтӧма 66-ӧд № «Югыд туй»-ын да 5-ӧд № «Ордым»-ын), да буретш сійӧ №-ыс некӧн абу. Коми зыранаса газетъяс да журналъяс, нигаяс вылӧ сэні видзӧдӧны зэв омӧля. Весиг коми гижысь ёртъяс оз судзӧдны! Ме сэсся выль пӧв лӧсьӧді «Станция Сыктывдінкар» (медводдза куплетсӧ) да нӧшта нотаяс вӧліны менам да, программа кыдзкӧ-мыйкӧ лепитім.

Субӧта асывводзӧ мунім ми нёльӧн Кӧчӧ. Луныс зэв мича. Вӧвъяс ӧдйӧ рӧдтӧны. Абу вывті жар ни абу кӧдзыд, — зэв лӧсьыд. Кӧнсюрӧ крестяна вундӧны. Бура уна завор ӧдзӧсӧд лои петны туй кузяыс. Быд завор дорын сулалӧны гоз-мӧд челядь. Водзвыв восьтӧны, медым эз ков мунысьяслы сувтлыны. Дерт, оз прӧста челядьыд сэні овны — кияснысӧ чургӧдӧмӧн дон корӧны услужитӧмсьыс.

Шойччыны сувтлім Юрлаӧ — районнӧй сикт, 43 километр Кудымкарсянь. Столӧвӧйӧ пыралім ӧбедайтны. Тані эськӧ и куш столӧвӧйыс, йӧзыс абу, да и сёяныс абу: лишнӧйсӧ пӧ огӧ лӧсьӧдӧ, шуис завыс. Ми закажитім аслыным ӧбедсӧ да вӧчисны. Сэсся петалім сиктсӧ видзӧдлыны. Юрла сулалӧ ичӧтик ю дорын (Лопва), сідзсӧ абу зэв гажтӧм сиктыс. Питю Ӧньӧ коркӧ дзолядырйиыс тані велӧдчывлӧма да, унатор тӧдӧ. Йӧзыс Юрлаас — стрелечьяслӧн потомокъяс: пышйывлӧмаӧсь Пётр Великӧй дырйи (стрелечса бунт бӧрын) да овмӧдчывлӧмаӧсь татчӧ да Юмӧ (сикт эм). Сулалӧ кык вичко — каменнӧй да пу. Пу вичкоыс ичӧтик, ляпкыдик, зэв нин важ — моданас петровскӧй каддырся кодь. Тані гражданскӧй война дырйи вӧлӧма кулакъяслӧн кыпӧдчылӧм (восстание). Мунлӧма ён тыш, бура унаӧс вилӧмаӧсь. Площадь вылын сулалӧ братскӧй гу. Сиктас эм бура ыджыд сад, сэтчӧ спортивнӧй площадка да восьса сцена вӧчӧмаӧсь. Кымынкӧ керка вылын антенна везъялӧ. Ортсысяньыс видзӧдны — быттьӧ йӧзыс культурнӧя олӧны, а керка пытшкас няйт. Тані йӧзыс рочӧсь. Да, муртса эз вун: километра сюръяӧ тані бара пасйӧмаӧсь 0 (нуль).

Юрласянь ми эгӧ тракт кузя мунӧ, кежим веськыдвыв. Колӧ вӧлі пыравны Петуков ордӧ: сійӧ ачыс Лойнаысь. Морттӧ ми нетшыштім туйӧ петігӧн нин да, нинӧм абу удитӧма босьтны сьӧрсьыс, мунӧ куш пинжак кежсьыс. Сэсся Ликачёв да Питю Ӧньӧ пищаляӧсь да Петуков пищаль жӧ кӧсйӧ гортсьыс босьтны. Таті туйыс ёна нин омӧль — абу трактыд: тёпканӧсь, чукльӧсь, рас пӧвстті мунӧ. Прӧйдитім Чужъя сикт, рӧмдігӧн воим Лойнаӧ. Лойнаас лӧсьӧдӧмаӧсь коммуна. Ӧтувтчӧма 31 овмӧс (136 сёйысь). Коммуналӧн эм 2 вундан машина, 1 ытшкан машина, 1 куртан машина, 2 кӧдзан машина. Став скӧтыс и овмӧсыс ӧтувъя, сӧмын йӧзыс олӧны асланыс керкаясын на.

Километр нёль кымын мунім Лойнасянь да бара петім тракт вылӧ. Пемыд нин вӧлі, вуджим поскӧд Кӧса ю вомӧн (Кама вылӧ усьӧ). Тасянь туйыс мунӧ увтасінті да уна пос волас. Ӧтар-мӧдар бокас тыяс дільквидзӧны.

— Вот бы эстӧн окотитчыныд! — шуӧ Ликачёв.

Дзурс пемыдӧн нин, час ӧкмысын кымын, воим Кӧчӧ. Сиктас некодлӧн нин би оз тыдав — узьӧны йӧзыс. Сӧмын Чепӧль ю вылын дзувъялӧны бияс — чери кыбӧны.

Нинӧм оз тыдав да, кималасӧн моз корсим патерасӧ Густоев ёртлысь (РИК-са председательлысь). Унзіль йывсьыд Густоев быдӧн повзис миянысь. Абу и дивӧ: вой шӧр войын зуркӧдчӧмӧн пырӧны кутшӧмкӧ йӧз, куимӧн пищаляӧсь, ме ӧчкиа да портфеля — дзик тӧдтӧм!?. Бӧрвылас Густоев ёрт висьталіс: ме пӧ чайті кутшӧмкӧ комиссияӧн тіянӧс... Миян татчӧ локсьӧма дзик виччысьтӧг: Кудымкарсянь некод абу юӧртлӧма, весиг кӧсйысь Ярковыд вунӧдӧма!.. Ми прамӧя жугыльтчылім: мися, аски оз бура удайтчы вӧчны коми рытсӧ, йӧзыс оз тӧдны да. Густоев ёрт кӧсйысис ставсӧ лӧсьӧдны аски, а талун — тшайӧн юктӧдіс миянӧс да водтӧдіс узьны джодж шӧрас. Патераыс Густоевлӧн важ поп керкаын, улыс судтаас. Коркӧ гашкӧ эськӧ и гажа вӧвлӧма, ӧні ёна нин омӧльтчӧма: шпалеръяс кульсьӧмаӧсь, джодж плакаясыс катликасьӧны да, неладнӧ кӧ тувччан, пызаныс тшӧтш турки-тарки йӧктӧ — сёйиг-юигъясӧн лоӧ видзчысьны, мед эз киссьы. Узьны, дерт, позьӧ...

Аскинас, югдыштіс да, куим друг мунісны лыйсьыны — Чепӧль пӧлӧн утка кыйны. Густоев ёрт петіс райкомӧ:

— Чукӧртла комсомолечьясӧс да пионеръясӧс, тшӧкта юӧртны войтырсӧ коми рыт кежлад.

Ме кольччи гижны: колӧ вӧлі лӧсьӧдны рыт кежлӧ «Станция Сыктывдінкар». Сӧмын ӧти куплет кындзи нинӧм эз артмы — вунӧма.

Коркӧ воисны кыйсьысьяс (нинӧм некод эз вай); локтіс Густоев — вӧчӧма ставсӧ: афишаяс ӧшлӧмаӧсь пионеръяс быдлаӧ. Волісны миянӧс видлыны уна представительяс. Ёна отсаліс миянлы велӧдысь Герман Николаевич Будрин. Сійӧ бура кужӧ гудӧкӧн ворсны да, ми велӧдім кымынкӧ коми сьыланкыв: Будрин аккомпанируйтӧ, ме да Питю Ӧньӧ сьылам.

Луныс тшыксис: асывсяньыс гудрасис-кымрасис, рытнас сэсся зэрмис.

Квайт часын петім театрӧ, коми рыт вылӧ. Театрыс важиник керкаын, йӧзыс тӧрӧ морт 200 гӧгӧр. Миян бӧрся сэтчӧ пырисны бура унаӧн. Вочасӧн пыр чукӧрмис публика, сизим час кежлӧ театр тырис йӧзӧн: унджыкыс томулов, волісны и олӧма войтыр, локтӧма тшӧтш став «райса» интеллигенцияыс...

Коми рыт восьтіс кӧчса избач. Медвойдӧр Петуков ёрт вӧчис ичӧтик доклад «Культурнӧй революция Коми-пермяк округын вӧчӧм» йылысь. Аслас докладын Петуков тшӧтш кыв-мӧд шуис Коми обласьт кузя: миян суседъяс пӧ, коми-зырана ӧкмысӧд во нин тэчӧны культурасӧ асланыс кывйӧн, асланыс оласног серти, налӧн пӧ эм нин миянысь ыджыдджык опыт, сійӧ опытсӧ пӧ колӧ босьтны и миянлы тшӧтш. Сэсся висьтыштіс ичӧтика ме йылысь дай помаліс.

Коми рытыс бура муніс, йӧзыс ёна кекӧначисны. Ме висьталі кымынкӧ кывбур да балалайкаӧн ворсӧм сорӧн сьылі коми сьыланкывъяс; Ликачёв лыддяліс аслас выль поэмаысь «Козинтӧг» кутшӧмсюрӧ торъяс; Питю Ӧньӧ гажӧдіс аслас «Ӧнджаӧн» — «Шоголь Петра», «Проповедь» да мукӧдтор. Сэсся сьылім хорӧн (3 морт) гудӧкӧн ворсӧм улӧ. Мыйӧн миян помасис, йӧзыс ас костсьыныс бӧрйисны 3 мортӧс (комиссия) — «Гӧрись» газетӧ коми рыт йывсьыс гижны да аттьӧ висьтавны рытсӧ вӧчысьяслы.

Миян рыт бӧрын воссис кӧчса том йӧзлӧн асланыс гаж: сьылӧм да йӧктӧм. Сьылісны тшӧтш «Чужи, быдми» неуна мӧд ногӧн лӧсьӧдышталӧмӧн кытсюрӧ. Йӧктісны «кадрель», «вальсъяс», «краковяк», медся ёнасӧ ассьыныс йӧктантор «тусь масьтан». «Тусь масьтан» йӧктӧны тадзи: сувталӧны мӧда-мӧд бӧрсяньыс (сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн) кытш джынйӧ моз да водзӧ мунӧмӧн пыр ӧти ногӧн йӧктӧны, быттьӧ шыдӧс чирсӧны (пермяк ногӧн кӧ шуны, тусь масьтӧны), гудӧк пыр ӧтитор ворсӧ-пилитӧ: «тяпурӧ да кекурӧ»...

Театрысь ми мунім 12 часын войнас, а том йӧз колины на сэні гажӧдчан.

Тайӧ коми рытыс ёна матыстіс кӧчса коми-пермякъясӧс коми-зыраналань, тӧдмӧдіс ӧта-мӧднысӧ коми кывйӧн. Ме унаысь юавлі рыт вылас:

— Вежӧртад али онӧ менсьым висьталӧмсӧ?

— Вежӧртам, — воча шуасны йӧзыс.

Кӧчын сёрнитӧны ёна нин миян ногӧн — «л» вылӧ (иньваса комияс «в» вылӧ): сьӧвӧм пыдди сьӧлӧм, овӧм — олӧм, сідз водзӧ. Эмӧсь, дерт, коми кывъяс, кодъясӧс оз тӧдны пермякъяс: гач — вешъян, пач — гор, сэсся уна роч кыв пырӧма пермякъяс сёрниӧ: ӧмидз — малина, во — год. Коми-пермяк гижысьяс вочасӧн сюйӧны литератураӧ сэтшӧм роч кывъясыс пыдди коми кывъяс, сэсся найӧ оз нин гижны иньваса сёрни ногӧн «в» вылӧ — гижӧны «л». Оз позь шуны, быттьӧ оз гӧгӧрвоны пермякъяс зыраналысь сёрнисӧ кымынкӧ тӧдтӧм кыв понда, — гӧгӧрвоӧны, дерт. Ме дінӧ коми рыт вылын воліс кутшӧмкӧ тшапкодь томиник морт да шуӧ:

— Ог вежӧрт (гӧгӧрво) ме коми-зырана ног баитӧмтӧ (сёрнитӧмтӧ).

— Мый нӧ он вежӧрт? — юалі ме.

— Босьтам кӧть пач. Мый сійӧ пачыс? «Мун, пач ломты». Мыя не шуны гор?..

— Вежӧртан тай тэ, мый сійӧ пачыс.

Эськӧ «пач» кывсӧ некод эз шулы коми рыт вылас, тшап мортыд ачыс мыйлакӧ мыччис сійӧс.

Дерт, татшӧм типъясыд эмӧсь, найӧ зільӧны падмӧдны коми войтырлысь кывсӧ ӧтувтны.

Петуков ёртӧс Коми рыт бӧрын вӧлі кодсюрӧ прамӧя топӧдлӧмаӧсь зыраналысь культурнӧй опыт босьтны вӧзйӧмысь... Сійӧс весиг шуӧны (мыждӧны) шовинистӧн (роч морттӧ!). Ме бӧртиджык тӧдмаси да, коми зырана йылысь вӧлӧм оз позь явӧ вывті сёрнитны, мед пӧ коми-пермякъяс эз ыштыны ӧтувтчыны коми зыранакӧд да пырны Коми обласьтӧ... Тайӧ, тыдалӧ, збыль сідзи и эм: кор ми мӧдӧдчим Кудымкарсянь Кӧчӧ, меным шуисны: тэ пӧ политика йылысь (дерт, националь политика йылысь) нинӧм эн сёрнит...

Вӧскресенньӧ войнас жӧ ми бӧр мунім Кӧчысь. Зэрӧ. Кӧдзыд арся вой. Югдандор воим Лойӧ. Петуков ордын ичӧтика шойччыштім-узьыштім. Асывводзнас коммунаса столӧвӧйын затрӧкайтім: вердісны яя шыдӧн да йӧлӧн, юкталісны ырӧшӧн. Миян локтӧдз эськӧ мыськалісны столӧвӧйсӧ, да ёна на няйт гӧгӧр. Пырны лоӧ куйӧд вывті моз дай сёян дозмукыс абу дзик сӧстӧм. Ёна на ковмас коммуналы пелькӧдчыны, няйтсӧ весавны. Видзӧдлім коммуналысь машинаяссӧ, ветлім выль стрӧйба дорӧ — стрӧитӧны ыджыд шоныд карта скӧтлы. Удж вылӧ чуксавны ӧшӧдӧмаӧсь жыннян, сійӧн жӧ и шабашитӧны. Нарадитӧ председатель, — миян дырйи вӧлі ветлӧдлӧ, киняулас нига босьтӧма да, норасьӧ — оз пӧ кывзыны том пӧлӧсъяс (челядь), лоӧ пӧ кык пӧв да куим пӧв найӧс уджӧ вӧтлыны...

Лун шӧр гӧгӧр воим Кудымкарӧ. Мукӧд сиктъясӧ ветлӧм сэсся эз нин ло: Питю Ӧньӧлы некор — лӧсьӧдчыны колӧ велӧдан кад кежлӧ (сійӧ педтехникумын велӧдӧ), Ликачёв редакцияӧ сибдіс — оз позь мунны, а ме ӧтнам, дерт, ёна гажӧдны ог вермы. Кудымкарын коми рыт шуим вӧчны пекничаӧ. Сэтчӧдз куим лун на вӧлі колӧ виччысьны. Ме гижи «Гӧрись» газетӧ стаття (рочӧн): «К культурному сближению народа коми». Сӧмын редакторыс (Бражкин) эз лэдз газетас: нинӧм пӧ оз сет йӧзыслы статтяыс. Ме сыкӧд ёна вензи. Сэсся сійӧ менсьым статтяӧс нуис окружкомпартӧ (статтяӧс вӧлі печатайтӧмаӧсь сентябр 10-ӧд лунся газетӧ, кор редактор пыддиыс вӧлӧма С. И. Зубов, — дерт, абу ставнас, кытсюрӧ чинталӧмаӧсь). Волі музейӧ — бура унатор чукӧртӧмаӧсь сэтчӧ, лӧсьыда ставсӧ пукталӧмаӧсь, сӧмын ёна дзескыд да быттьӧ этша вошӧ бурлуныс, пӧрадокыс. Музей восьса быд лун 10 чассянь 3 часӧдз. Эм торъя научнӧй удж нуӧдысь, быдтор лючки висьтавлӧ волысьяслы. Меным ёна лӧсьыдӧн кажитчис коми-пермяк краювса музейыс. Видзӧны зэв пелька, пыригад на аддзан гижӧд: «Шапкатӧ пӧрччы, вылыс паськӧмӧн эн пыр». Эм бура уна юкӧд: археология, геология, история, быт, да мукӧд.

Сэсся ме бара на пукті дзонь лун «Югыд туй» да «Ордым» корсьӧм вылӧ, сӧмын эз сюр нинӧм. Кудымкарын эм бура лӧсьыд сад да сэні гожся театр. Коми рыт лӧсьӧдім вӧчны сійӧ театрас. Кӧсйим пианиноӧн ворсӧм улӧ сьывны коми сьыланкывъяс, да эз удайтчы: пианисткаыс мунӧма вӧлі В. Иньваӧ.

Кудымкарын коми рыт муніс нӧшта бура: ӧти-кӧ, программасӧ содтім; мӧд-кӧ, унджык вӧлі висьталысьыс (гижны босьтчысьяс тшӧтш висьтавлісны ассьыныс произведенньӧяснысӧ); коймӧд-кӧ, йӧзыс вӧліны гӧгӧрвоысьяс. Воддза кыв висьталіс Сергей Иллич Зубов ёрт (АПО-ын юралысь). Колӧ шуны татчӧ бара со мый: Зубов ёрт зэв сьӧлӧмсяньыс висьталіс коми культура йылысь, сӧмын мыйӧн воис медся интереснӧй инас (коми зырана йылысь), друг кыдзкӧ быттьӧ тшӧкмуныштіс мортыд да небыдика сэсся и помаліс. Медъёнасӧ, дерт, меным лои тайӧ рыт вылас зэвтчывныс. Важӧн нин сэтшӧма ме эг выступайтлыв, — гашкӧ, во 8–9: балалайкаӧн и, сідзи и ёна гажӧді кудымкарсаӧс. Дерт, вывті революционнӧй программа эз вӧв, унджыкыс вӧлі бытовӧй торъяс, медся унаыс — коми сьыланкывъяс (аслам и йӧзкостса). Кутшӧм впечатленньӧ сетіс йӧзыслы тайӧ рытыс — шуны ог вермы. Мӧд луннас аддзысьлі окружкомса секретаркӧд да нӧшта кодсюрӧкӧд, да шуӧны лӧсьыдӧн. Газетӧ ӧнӧдз на некод, тыдалӧ, эз гижлы нинӧмтор Кӧчса рыт йылысь ни Кудымкарса рыт йылысь.

Сентябр 1ʼ лунӧ ме бӧр муні Коми обласьтӧ. Веськыда кӧ шуны, округса юралан удж нуӧдысьяс кедзовтӧны быттьӧ коми-зыраналысь культурасӧ, литературасӧ (оз судзӧдны нинӧмтор), водзмӧстчӧмсӧ. Ёна на колӧ сэні нуӧдны культурнӧй удж. Позьӧ шуны, коми-пермякъяслӧн культураыс миянысь ёна улын, — олӧны няйта, дурка, пемыда, — кӧть олан условйӧыс и оз ёна миянысь торъяв. Медся ыджыд могыс, ме ногӧн, — колӧ матыстны тайӧ кык пӧлӧс сёрниа коми войтырсӧ, медым ӧдйӧджык ӧтвылысь кыпӧдны культурасӧ. Коми-пермякъяс да коми-зырана — ӧти йӧз.