МЕНАМ ОЛӦМ
1. Челядь вояс
«Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын,
Деревняысь петі»
Лыддьысь ёрт! Медвойдӧр кӧсъя со мый тэныд висьтавны: ме некор эг нуӧдлы лунысь-лунся гижӧдпас (дневник), ме комын арӧсӧдз эг мӧвпавлы лоны коми гижысьӧн, торъя нин эг надейтчыв аслам гижӧд чукӧра нига лэдзӧм вылӧ, —
Ме Октябрӧн гижысьӧ кыпті,
Водзджыксӧ «Музалӧн крам»
Вӧлі мем сиптӧса — кам!
Час, аслам «история» гыдті
Ме кытшовта, мый тырмас сям.
Дерт, «историяӧй» оз ло дзик сполнӧй тыр. Ставсӧ лоӧ гижны паметь вылысь, олӧм торпыригъясӧс казьтылігмоз. Гашкӧ, унатор кольӧ, вунӧ пасйытӧг, либӧ мӧдарӧ — мукӧдтор вылас вывті кузя сувтлыссяс. Сыысь эн дивит. Сэсся ас йывсьыд гижигад унаысь ковмас петкӧдлыны «ме», «менӧ», «менам». Сійӧ эськӧ кыдзкӧ быттьӧ абу лӧсьыд, да — быть. Сыысь эн жӧ дӧзмы.
Нёбдінса Виттор нимӧй нин висьталӧ менсьым чужанінӧс — Нёбдін (Шойнаты район улын), Сыктывкарсянь 84 километр сайын, Эжва катчӧс. Чужсьылӧма Трӧш сиктын (Нёбдін шӧрсянь 3 километрӧн кывтыдджык), 1888 воын ноябр 22-д лунӧ ^«Тані Нёбдінса Виттор вӧчӧ ӧшыбка. Важ ногӧн кӧ чужлӧма ноябр 9-ӧд лунӧ, выль ногнас лоӧ 21-ӧд лунӧ: 1801 восянь 1900 воӧдз выль стильӧ вуджӧм могысь колӧ содтыны 12 лун.» (Г. И. Торлопов, 1985-ӧд вося небӧгса примечанньӧясысь.) /^ (важ ног 9 лунӧн). Керканым мир туй дорас (шуйгавылас). Менам ичӧт дырйи сэні вӧвлі сӧмын вит керка, ставыс ӧтар бокас — лунӧ паныда: медводдзаыс Закар Петырлӧн (ыджыд айӧлӧн), мӧдыс миян, коймӧдыс Миш Иванлӧн (Тиюкъяслӧн), сэсся Зинуклӧн, медбӧръяыс Кузь Закарлӧн. Ӧні миян Трӧш сикт быдмӧма, паськалӧма да ӧтлаасьӧма нин Добринь сикткӧд. Сэки вӧлі тыдалӧ на кывтыд керка ӧшиньсянь Эжва ю бура ыджыда. Сэсся пыр вочасӧн кутісны мир туй дорад пуксявны, ӧтарӧ и мӧдарӧ выль керкаяс лэпталісны да, миянлы дзикӧдз тупкисны Эжватӧ — ӧні весиг ки пыдӧс пасьта нин оз тыдав. Эжвасӧ видзӧдлыны ӧні миян кайлывлӧны керка вылӧ: гажыд тай бырӧ жӧ Эжва-матушкасьыд, видзӧдлыныд сы вылӧ окота, а ӧшиньсяньыд оз тыдав, — быть ӧд сэсся керка вылад кышась, пыр ӧд он лэччы вадор нӧрысӧ.
Бӧрлань кӧ пыр мунны, менам рӧдвужӧй со кутшӧм артмӧ:
Ме ачым — Виттор.
Код Виттор? — Ӧльӧш Виттор.
Код Ӧльӧш? — Ӧньӧ Ӧльӧш.
Код Ӧньӧ? — Ӧнись Ӧньӧ.
Код Ӧнись? — Лева Ӧнись.
Код Лева? — Трӧш Лева.
Код Трӧш? — Педь Трӧш.
Код Педь? — Аврам Педь.
Код Аврам? — Сава Аврам.
Код Сава? — Кузь бива вотлук...
Мый лоӧ «вотлукыс» — ме ачым ог тӧд. Чайта, сійӧ — пом. Водзӧ сэсся некод нин оз помнит рӧдвужсӧ миянлысь. Эм на эськӧ кутшӧмкӧ мойдкыв кодь:
Мӧдлапӧлын код тшынасьӧ? —
Тіль Толь тшынасьӧ.
Код Тіль? — Пан Тіль.
Код Пан? — Ёді Пан.
Код Ёді? — Макля Ёді.
Код Макля? — Джи Макля.
Код Джи? — Керӧс Джи.
Код Керӧс? — Емва Керӧс.
Код Емва? — Выль ва.
Сӧмын ог тӧд, кытчӧ тайӧ «ладитчӧ»: гашкӧ, тшӧтш миян рӧдвужӧ, гашкӧ, и оз. «Кузь бива» Савасяньыд, тыдалӧ, артмылӧма миян овным (Савин), а Педь Трӧшыс медвойдӧр овмӧдчылӧма миян сиктӧ, сійӧн и шусьӧ Трӧш сиктӧн.
Ӧнись Ӧньӧ Ӧльӧксей (менам бать) кыкысь гӧтрасьлӧма: воддза гӧтырыс регыд и кувлӧма (вӧвлӧма Ӧльӧксан нима пи, да кувлӧма жӧ), сэсся мӧдысь гӧтрасьӧма — вайӧма Закар Петырлысь нывсӧ, Аннаӧс. Петыр Аннаыс и лоӧ менам мамӧй. Ӧньӧ Ӧльӧксей гозъялӧн ме — медводдза пи.
Мамӧлы колӧ вӧлӧм, медым поп меным ним сетіс Иван, а Вассиан поп пыртігӧн пуктас «тешкодь» ним — Виктор. Первойяссӧ бура дыр тайӧ нимыс «мисьтӧмӧн» кажитчӧма. Ме ногӧн, попӧс таысь позьӧ ошкыны... Не сійӧ кӧ, ме эськӧ ӧнӧдз вӧлі Иванӧн. «Нёбдінса Иван» — ньӧти абу интереснӧ. Иваныд, гашкӧ, кымын Нёбдінад да. Куш Трӧш сиктын менам ичӧт дырйи вӧлі сизим Иван, ме эськӧ вӧлі... кӧкъямысӧд. Поп сетӧма Виктор, прӧстӧй ногӧн Виттор, дай ӧні на век Виттор. Сэки Нёбдінас ме ӧтнам вӧлі татшӧм нимаыс.
Ме чайта, челядь кадӧй менам нинӧмӧн ёна оз торъяв мукӧд коми крестяна челядьысь. Гашкӧ нӧ, медыджыд пиыдлы водзджык да унджык уджыд сӧмын сюрліс-а:
Муртса сувті ас кок йылӧ —
Удж пыр меным вичмис:
Потан дорын «ӧввӧ» сьывны —
Дзоля кага видзны.
Ми вӧлім кӧкъямыс чоя-вока да нёльсӧ на пиысь видзлі ме. Зонпоснилӧн кага видзӧмыд, дерт, абу нывпоснилӧн кодь дӧзьӧра: пышъян вӧлі аскоддьӧмъясыдкӧд ворсны, либӧ сёрдӧ котӧртан «ур кыйны», либӧ вадорӧ купайтчыны лэччан, а кагаыд «узьӧ», — пыр узьӧ, кӧть эськӧ дӧза, гашкӧ, чермунтӧдзыс нин бӧрдіс дай потансьыс нин важӧн джоджас грымгысис-усис, — нинӧм сэки он кыв. Рытнас сӧмын, удж вылысь мам-батьыд воасны да, вӧлисти тӧдлан — бура зульӧдасны, шлачкӧдасны тэнӧ кагатӧ эновтӧмсьыд.
Бать-мам менам вӧліны неграмотнӧйӧсь, — батьӧ ещӧ на кужӧ вӧлі «по складам» лыддьыны печата гижӧдтӧ да омӧлика кырымпассӧ ассьыс пуктыштны (салдатас служитігӧн велавлӧма), а мамӧ — дзик дзурс пемыд нывбаба. Батьӧ вӧлі кужыштӧ неуна рочасьны и: салдатас да заводӧ ветлігъясас велавлӧма.
Гӧлиникпырысь ми овлім. Батьӧ нэмсӧ ветліс заводӧ (Богословӧ да мукӧдлаӧ), — гашкӧ, туй ветымын кымын. Заводсьыс локтігӧн кӧ вӧлі вайлас тупӧсь джын еджыд нянь, зэв нимкодь миянлы вӧвлі сэтшӧм гӧснеч вылад; сыысь кындзи вӧлі номсӧдлывлас на батьӧ гырысь крам праздник лунъясӧ: босьтлас вӧлі вичко дорысь «куим ур» (1 кӧп.) дон кампет, либӧ «сизим ур» (2 кӧп.) дон преник... Ситеч дӧрӧмъястӧ, роч дӧра гачьястӧ да кучик сапӧгъястӧ ме эг новлывлы велӧдчытӧдз, —
Новлі чорыд сера дӧрӧм,
Визя гач да кӧті.
Весьлунъясад, дерт, новлывлі прӧстӧй дӧра гач (кӧвъя гач), праздникъясӧ кӧмавлывлі мичӧдӧм лӧз дӧра гач, либӧ визя гач — сійӧ нин зэв мичаӧн вӧлі кажитчӧ.
Ме ичӧтысянь зэв вильыш вӧвлі, сӧмын вӧлясӧ сы вылӧ эз сетлыны: бать вӧлі пырысь-пыр тасманас ӧлӧдас. Тӧвся рытъясын овлім сартаса биӧн. Ӧтчыд, кык арӧс на меным вӧлӧма, пырсьӧма пеша воръяс да ӧгырыс усьӧма чужӧм вылӧ, — ӧні на сотчӧм туйыс тӧдчӧ шуйга чужӧмбан дзибйын. Сёйигъясӧн эгӧ лысьтлӧ сёрнитны гораджыка, кысь нин эськӧ серӧктыны, — бать вӧлі паняд кучкас, асьтӧ колскас юрад дай вӧтлас пызан сайсьыд. Ёрччӧм-понъясьӧм батьӧлӧн эз вӧв «лешачик»-ысь ыджыдджык да, ми эгӧ жӧ дзолядырйи велавлӧ сы вылӧ (сэтшӧм дурыс миянлы пырис ёна нин бӧрын, быдмӧм мысти). Дерт нин, юрбиттӧг да пернапастӧг некутшӧм уджӧ эгӧ кутчысьлӧ — зэв ёна енмысь повлім.
Сизим арӧс тыртӧдз на менӧ мамӧ школаӧ мӧдӧдіс. Батьӧ нинӧм вылӧ оз вӧлі сет: весьшӧрӧ пӧ лоӧ сӧмын кӧмкот-паськӧм нетшкӧм. Аттьӧ мамӧлы, ме дор пыр ёна сулавліс да! Школаӧ пыртӧдз нин ме вӧлі кужа лыддьысьны да гижны ичӧтика. Медводдза велӧдчан нигаыс менам вӧлі роч — «Азбука», батьӧ вайліс заводысь. Ӧні на быттьӧ син водзын сійӧ нигаыс: ичӧтик нига, корка вылас рисуйтӧма нинкӧма детинаӧс, киас кутӧ нига. «А, Ба, Ва, Га... А, Бра, Вра, Гра... Ангел, Буря, Воздух, Гора, Дева, Ева...» да мукӧдтор лыддьыны сэтысь велӧдчывлі. Тешкодь менам лои и велӧдчыны пырӧмыс. Нёбдінын вӧлі сӧмын ӧтик школа — «Нёбдинское земское начальное училище», Спирин Мишка Емӧль ордын (миянсянь куим километр сайын). Мамӧ ыстіс менӧ 1895 воӧ, «здвиженньӧ» мӧд лунӧ да велӧдіс висьтасьны сизим арӧсаӧн: квайтӧн кӧ пӧ висьтасян, оз примитны школаад (быттьӧ оз тӧдны сэні!). Мамӧ висьталӧм серти и лоис: ме эг лысьт пӧръявныд, висьтаси квайт арӧсаӧн, да эз и босьтны школаад. Бӧрдӧмӧн гортӧ локті. Мӧд луннас мунім мамӧкӧд да вӧлисти босьтісны. Нимкодьыд! Велӧдчи бура, зіля: арся няйт ни, тӧвся кӧдзыд ни, нинӧм оз вӧлі мешайт школаӧ ветлыны. Унаысь и бӧрдлывлі: лыддян-лыддян вӧлі да рочнад он гӧгӧрво да тіньсидзӧ бӧрддзан.
«Пызан сайын, пемыдінын
Роч нига ме лыддя,
Зэв дӧсаднӧ гӧгӧрвотӧг —
Он тӧд, мый и лыддян.»
Вывті кӧдзыдъяс дырйи узьлам вӧлі школаас. Сэки вердлывлісны миянӧс пӧдӧм зӧр шыдӧса рокӧн. Гырысьджык школьникъясыд вӧлі миянӧс быдсяма «бубылянас» повзьӧдласны.
«Стредньӧй» отделенньӧын велӧдчигӧн меным сетісны «похвальный лист». Старшӧй отделенньӧын велӧдчи зэв дыр — ичӧт арлыд вӧсна эз лэдзны «выпускӧ». Вывті вильшасьӧмла да катыдса школьникъяс завидь понда менӧ сэки школаысь вӧтлывлісны весиг, «да ладнӧ, мать понёс утшителю масло да клюква, да принимал обратно» ^«Шонді петігӧн дзоридз косьмис» пьесаысь./^. Тӧвнас велӧдчылі, гожӧмнас гортын кага видзлі, либӧ мӧдлапӧлын мӧс видзлі.
Став дзолядырся олӧмысь ӧні зэв нин этшатор юрӧ кольӧма, унджыкыс нин вунӧма. Вӧтӧс моз мыйсюрӧ сӧмын помнита. Тӧда, вичкоӧ ветлывлі быд праздникӧ. Сэсся помнита «спектакасьӧм»: кӧтшасӧ вӧлі вӧчам «вӧлтар», шалльысь вӧчам ризі, звӧнитам мӧс жыннянӧн, «дари доз» — сакарнича, «дари» — сакара пув ва, «кадилӧ» — безьмен, «двери-ӧдзӧс» вӧлі вӧчам тадзи: коколюкаӧ сюям амбар ключ да кӧрталам сэтчӧ ыджыд чышъян, восьтіг-пӧдлалігӧн весиг дзажкнитӧ вӧлі. Сэсся, дерт, и ворслім — служитлім «затрення, ӧбӧдня да молибен» (батьӧ вайліс заводысь «молитвенник» да сэні вӧлі став вичко службаыс). Сідз жӧ вӧлі тӧлын ворслам: джуджыдджык толаӧ вӧчам (кодъям) чом кодьӧс да «служитам» сэні. Зэв религиознӧйӧсь вӧвлім ставным — сідзи сэки велӧдлісны миянӧс. Весиг Саватьӧй братанкӧд (воча вок, бать воклӧн пи) кӧсйылім мунны кытчӧкӧ вӧрӧ, «пустыняӧ» да сэні воштысьны «святӧй преподобнӧйясӧ»...
Ӧтчыд вӧйлі, пӧдны нин кутлі да кыдзкӧ спаситчи. Тулысын, ытва дырйи, лэччим челядь котыр вадорӧ. Воим Ерӧ ёль вом дорӧ (миянсянь матын). Видз вылысь ме аддзи пелысшой, босьті сійӧс бедь пыдди.
— Вайӧ купайтчамӧй! — шуис кодкӧ.
Ставным сэтчӧ ыззим. Пӧрччысим, пырим ёльӧ, ляпкыдик гобльӧгӧ (Сизь куръяӧн шусьӧ), дай кутім польӧдчыны-бызӧдчыны. Варччыны некод оз куж, ставным ар 6–7 челядь.
— Коді лысьтас мӧдарас варччыны? — юаліс Зинук Микулай.
— Но, татшӧм векньыдикинтіыд нӧ мый? — шуи ме. Босьті пелысшойтӧ да ылісянь ӧддзӧдчӧмӧн и чеччышті ёляд, бузгыси шӧрас кымын. Сувті — кокӧй эз судз. Пелысӧс шыбиті, ачым вӧйи пыдӧсӧдзыс. Вом тупкӧса, — тӧда, ваын лолавны оз позь, тшӧкмунан. Сэки став олӧмӧй дум вылӧ усьліс. «Мый нӧ керны?.. Вӧя ӧд, буракӧ?» — повзьӧмӧн мӧвпала. Пыдӧссӧ киӧн нямрала. Ӧтарӧ малышта — быттьӧ вывлань кайӧ муыс, мӧдарӧ видла — увлань, нӧшта пыдӧджык лэччӧ. Ме бауӧн кысси вывлань. Дзикӧдз нин пӧдны пондылі да друг юрӧй мыччысис васьыс... Уп! — вӧлисти лолышті. Сувті, а ваыс сӧмын пидзӧсӧдз и лои. Важӧн нин эськӧ колӧма сувтны, да мыйӧн нӧ тӧдан?.. Бӧр «варччыны» эг нин лысьт. Тӧварышъяслы тшӧкті, мед найӧ кытшовтасны поскӧдыс да ваясны менсьым паськӧмӧс, ачым пукси ёль бокас да куті виччысьны найӧс. Менӧ тӧварышъясӧй ылӧдісны: кайӧмаӧсь веськыда гортӧ да висьталӧмаӧсь мамӧлы. Ме пасьтӧг локті гортӧ (ёль пӧлӧн да карта сайясті), звӧзӧд пыри сарайӧ. Тірала веськыда — пола нӧйтӧмысь, ог лысьт керкаӧ пырны. Сарайӧ петіс мамӧ. Аддзис менӧ да бура и шлачкӧдіс вӧсньыдик ньӧрйӧн «купайтчӧмысь». «Дивъя» и ньӧръявныд сэки менӧ вӧлі: пасьтӧм, эз нин ковмы дӧрӧмъяс пешкыльтны — дась яй кучикад, майбыр, шлачкӧд сӧмын.
Мӧдысь вошлі. Дерт, дзолядырйиыд абу дыр вошныд. Верман весиг вошны аслад горт гӧгӧрад, карта саяд. Вӧрӧ кӧ мунан — аминь, некор не петавны сэтысь!.. Ме вошлі асланым... вичко дорын, «шӧр спас» лунӧ (Нёбдінын «крам праздник»). Батьӧкӧд ме муні вичкоӧ. Сійӧ луннас буретш выль кӧлӧкӧльничаӧ жыннянъяс лэптісны. Сьывсьӧм бӧрас ме кыдзкӧ батьысь и янсалі. Муні вичко саяс, пукси из вылӧ да куті батьӧс виччысьны: мися, ӧд сійӧ сэтчӧ жӧ локтас. Пукалі, пукалі — бать эз во. Кӧсъя вӧлі ачым бӧр петны сэтысь да гортӧ мунны, сӧмын ог лысьт: кӧлӧкӧльничасянь шыблалӧны муас кражъяс да кутшӧмсюрӧ лӧп да, пола. Дзик пемдытӧдзыс ме сэні пукалі. Кор дугдісны кӧлӧкӧльничасянь шыбласьны, вӧлисти петі вичко ӧградаысь. Кутшӧмкӧ туй эськӧ мунӧ жӧ Трӧш сиктӧ, да ог тӧд. Воши! Дзоля мортыд кӧ вошӧ, дерт, кутас бӧрдны. Сідз жӧ и ме понді лимзавны вичко ӧграда дорын. Пукала эжа вылын, бӧрда, батьӧс чуксала: «Батьӧ!.. батьӧ!..» — Некӧн бать оз шыась воча. Сэсся локтіс поп, нуӧдіс менӧ вӧлӧстнӧй правленньӧӧ да стӧрӧжыслы тшӧктіс гортӧдз колльӧдны. Магазия дорын паныдасис бать: локтӧ менӧ корсьны. Зэв нимкодь меным лои. Ме чайтлі, мися, батьӧ тшӧтш рад лоӧ, а сійӧ менӧ жӧ и видіс да гоз-мӧдысь мышкӧ на кучкис нӧшта: мыйла пӧ, трасича, войӧдз шӧйтан. Ме ногӧн эськӧ, асьсӧ вӧлі колӧ шнёпкӧдныс, мед эз коль квайт арӧса детинаӧс вичко дорӧ ӧтнассӧ...
А ӧтчыд весиг ме кувны нин лӧсьӧдчылі. Ӧні, дерт, ставыс тайӧ мойдкыв кодьӧн кажитчӧ, а сэкся кадӧ, кор пемыдлуныс да религиознӧй обычайясыс вӧлі пыдӧдз вужъясьӧмаӧсь, — мӧд пӧлӧс олӧм вӧвлі. Тайӧ делӧыс со кыдзи артмис.
«Купальнича Иван лун» вечерняӧ (важ ногӧн юнь 23-ӧд лунӧ) миян пывсьӧны выль корӧсьясӧн, купальнича турун сорӧн. Пывсьӧм бӧрын сэсся сійӧ корӧсьяссӧ лэччӧдӧны да Эжваӧ шыблалӧны. Кывтас кӧ корӧсьыд ва вывтіыс, дзоньвидзаӧн пӧ колян, вӧяс кӧ — сійӧ воас жӧ пӧ и кулан. Ми ӧтчыд, пывсьӧм бӧрын, чукӧртчим, гашкӧ, став Трӧш сиктса челядь дай лэччим ва дорӧ корӧсьяснымӧс шыблавны. Лыа вывті мунігӧн нин менам кутіс сьӧлӧмӧй повны: мед эськӧ бара оз жӧ вӧй корӧсьӧй! — мӧвпала. Гач кокъяснымӧс пуджим да ваӧ келім. Зэв ылӧдз ляпкыд. Коркӧ лядьвейӧдз лоис дай шыбитім корӧсьяснымӧс — шпавгысисны быдӧнлӧн пӧшти Эжва шӧрас, менам сідз жӧ шпулькнитчис. Мукӧдыслӧн, видзӧда да, шывгисны-кывтісны корӧсьясныс, а менам — дзирсмуніс, вӧйис... Кӧсйи эськӧ кевлыны судзӧдны, да эг лысьт — ачым, мися, тшӧтш вӧя... Ок, ёна жӧ менӧ сэки шогӧдіс: ӧд кувны лоӧ таво вылын жӧ!.. Эг вермы кутчысьны дай, ырӧстӧмӧн бӧрддзи... Мукӧдыс эськӧ ӧлӧдӧны менӧ, да мый — эштӧма нин ӧні ставыс, олӧмӧй овсьӧма... Аттӧ, кутшӧм абу окота кувны меным, кутшӧм жаль став олӧмыс!..
Лёкгоршӧн бӧрдігтырйи и кайи ме гортӧ. Мамӧ юалӧ: мыйысь нӧ пӧ, Викторушко, татшӧма бӧрдан?
— Корӧсьӧй ӧд менам вӧйис, мамӧ!.. Ойя жӧ да ойя, кула ӧд ме, мамӧ, таво жӧ кула!..
Гортсаӧс быдӧн жугыльтӧді аслам лимзалӧмӧн: Ӧньӧ вокӧй да Варӧ чойӧй кутісны тшӧтш бӧрдны. Мамӧ эськӧ быд ногыс бурӧдӧ-ӧлӧдӧ, да он босьт — этша нин сэні пӧсӧбитан... Войбыд бӧрді, мӧд луннас на бура дыр лӧвті и, дай кор дум вылӧ усьлӧ корӧсь вӧйӧмӧй, пырысь-пыр шогӧдас вӧлі: «Регыд нин, кӧнкӧ, ӧні ме сэсся кула, югыд шондіӧй да вӧльнӧй светӧй!..»
А ме со ӧнӧдз на ола-выла. Вот и верит сэсся быд больгӧм вылӧ. Тьпу!
Медся гажа кадыс вӧлі — мӧс видзӧм. Миян мӧсъяс гожӧмнас олӧны Эжва сайын (мӧдлапӧлын), сэтчӧ вӧчӧма гидъяс. Муртса вӧлі идрыштасны матігӧгӧрса видзьяс сэтысь, мӧсъясӧс и вуджӧдасны мӧдлапӧлӧ. Медым найӧ эз пырны ытшкытӧм видзьяс вылӧ, ыстасны челядьӧс мӧсъясӧс видзны. Ок, сэки гажыд! Мыйсӧ он вӧлі вӧч сэні! Пӧттӧдзыд ворсан, дасысь луннас купайтчан, уммытӧдзыд быдсяма вотӧстӧ сёян, бадь вуж куритан, тыясысь польӧ-запанкияс судзӧдалан. Сідзи быд лун, асывводзсянь рытӧдз. Помнита, «Семен лун» вечерняӧ (важ ногӧн сентябр 30 ^Семен лун важ ногӧн пасйӧмаӧсь сентябр 1-ӧд лунӧ. 1985-ӧд вося небӧгас гижӧма «1 лунӧ». — А. В./^ лунӧ) ӧзталам вӧлі гидъяс водзӧ сир гырничьяс, мед ошъяс эз локны да мӧсъясӧс эз косявлыны: «Семен лун» пӧ — ошъяслӧн чуалан лун да, быдлаті пӧ найӧ шӧйтӧны...
Дзолядырйи жӧ ме велавлі и куритчыны, — ар 6–7-сянь. Батьӧлысь вӧлі частӧ табаксӧ пайкыштла: либӧ кӧшӧльсьыс, либӧ пачкасьыс.
Кор вӧлі заводӧ мужикъяс медасясны да задатки босьтасны, сэкъясӧ вӧлі складчинаӧн вина ньӧбасны да «трайгасны» мукӧддырйиыс лун кык-куим. Тшӧтш и менӧ сэки вӧлі юктышталасны. Помнита на ӧнӧдз ассьым медводдза коддзылӧмӧс. Первой батьӧ сетіс ӧтик румка, сэсся Ӧлексей дядьӧ мӧдӧс сетіс, сы бӧрын нӧшта Яков дядьӧ содтіс, дай гажми: быттьӧ зэв кокньыд лои, киясӧй сідзи асьныс и шенасьӧны, сьывны куті... Войнас висьӧм босьтіс — ёна и восӧдіс...
Тадзи кымын чулалісны (прӧйдитісны) менам дзолядырся вояс ичӧт школа помавтӧдз.
1899 воын тулыснас ме кончиті школаын велӧдчӧм. Батьӧ ме вылын шмонитны кутіс: но пӧ, пиӧ, ӧні тэ грамотнӧй мортӧн лоин да, кокньыдджык пӧ лоӧ крестянскӧй удж дорад мырсьыныд. Страдна кежлӧ сэсся ньӧбис меным ичӧтик коса да велӧдіс ытшкыны.
Сійӧ тӧвсӧ гортын олі. Миш Парась ордын (Трӧш сиктын) заводитлі велӧдчыны кулӧм мортъяслы «салтыр» лыддьыны, да дышӧдіс. Мӧд тӧв кежлас менӧ сетлісны Нёбдінса вӧлӧстнӧй правленньӧӧ, Павел Микол дінын (Панюков, писарын во кызь вит кымын овліс) велӧдчыны писарӧ, да эз ло сэні олӧмыс — вӧтлісны; со мый вӧсна, ме чайта, лои вӧтлӧмыс: ӧтчыд старшина кыскис ыджыд сундукысь (казнасьыс) зэв мича ичӧтик деньга ящик. Менам сы вылӧ вежӧй петіс да, чуньӧн видлігмоз шуи: «Аттӧ, кутшӧм мича ящикыс тайӧ!» Старшина писаркӧд видзӧдлісны сэки мӧда-мӧд выланыс да сійӧ луннас жӧ менӧ и гортӧ ыстісны, —чайтісны, кӧнкӧ: гусялас пӧ Витторыд казнатӧ...
2. Водзӧ велӧдчӧм
Эг вермы некутшӧм местаӧ инасьны. Татшӧм «неудачаяс» бӧрад батьӧ сэсся кӧсйӧ вӧлі нуны менӧ аскӧдыс Богослов заводӧ пес керавны. Ме понді вӧзйысьны водзӧ велӧдчыны. 1900 воын воссис Дереваннӧйын (Кулӧмдін районын) второкласснӧй школа. Сэтчӧ зэв окота вӧлі меным пырны. Мамӧкӧд кыдзкӧ вермим батьӧс — лэдзис сэтчӧ менӧ. 1901 воын сентябр 1-ӧд лун кежлӧ кайи Дереваннӧйӧ. Нёбдінысь ми вӧлім нёльӧн: ме да, Ӧньӧ Гриша Саватей да (менам воча вок), Митрей Ӧнись да, Писар Иван Микайлӧ. Саватейлы дыш лои велӧдчыны да рӧштво бӧрын дугдіс, а ми куимӧн велӧдчим пыр тшӧтш, тшӧтш помалім и, пыр мунім медводдза ученикъясын. Общежиттьӧын олӧмысь вӧлі босьтӧны 18 шайтӧн во. Ӧнисьлӧн да Микайлӧлӧн мам-батьныс озырджыкӧсь вӧліны (ӧтикыслӧн батьыс объездчик, мӧдыслӧн — писар) да налы, дерт, кокньыдджык вӧлі мынтысьныд, а менам бать нажӧвитліс сӧмын завод чурка помысь, дай сьӧкыд вӧлі: кӧсйӧ нин вӧлі бӧр гортӧ корны, да ладнӧ босьтісны менӧ казеннӧй тшӧт вылӧ бура велӧдчӧмӧй кузя (пыр вӧлі «первой ученикӧн»). Дереваннӧйса школаын вӧлі «бурсаын» кодь: он бара вӧлі ябедничайт, регыд «велӧдасны» — кутасны кык пельӧдыд да юртӧ стенӧ клёнӧдасны. Сэні велӧдчигӧн ме певчӧйын вӧлі, нотаяс тӧдмалі. Уна быдсяматорйыс сэні вӧвлі. Унаысь и утшительяскӧд ме тшӧкӧлдывайтлі. Гажа велӧдчӧм вӧлі!
Велӧдӧны сэні вӧлі 13 «предмет». Меным ставыс зэв кокньыда сетчыліс: весиг нигаяс эг босьтлыв урокъяс велӧдны (кывбуръяс велӧдӧмысь кындзи), а кывза мукӧдъяслысь «зубритӧмъяссӧ» дай ставыс. Бура велӧдчӧмла менӧ сӧмын ӧтчыд тӧлысь пиас юавлісны «предметъяссьыс», медым журналӧ пасйыны тӧлысся «балл» (дерт, он вӧлі водзвыв тӧд, кутшӧм лунӧ мый юаласны-а).
Дереваннӧйса школаысь вӧлі петӧны дзоляник утшительяс — сетӧ вӧлі «звание учителя школы грамоты». ІІІ классын (медбӧръя во) велӧдчигӧн асьным нин вӧлі занимайтчам (велӧдам) посни челядькӧд «образцӧвӧй школаын» (практика). Сэсся, дерт, ёнджыкасӧ миянӧс велӧдлісны религиознӧй подув вылын. Аслыным вӧлі колӧ праздник лунъясӧ вичкоын «апостол» лыддьыны. Быд чеччигӧн и водігӧн непременнӧ ставнымлы молитва вылын сулавны.
Ме велӧдчи сэні куим во, кончиті 1904-ӧд воын «первой ученикӧн» (став 13 «предметсьыс» свидетельство вылын сулалӧ «отличные (5)».
Дерт, вильыш мортыд пыр мыйкӧ да мыйкӧ «каститас». Ме Дереваннӧйын велӧдчигӧн бура унаысь теш петкӧдлывлі утшительяслы и тӧварышъяслы. Школасьыс петӧм бӧрын на дыр менӧ казьтывлӧмаӧсь (кодъяс ме дырйи вӧлі велӧдчӧны І да ІІ классъясын): гажтӧм пӧ ӧні Виттор Савинтӧг.
Час, кымынкӧ «случай» татчӧ пасйышта.
Школа ӧшинь улас вӧлі вӧчӧма гимнастикаӧн занимайтчан сооруженньӧ: джуджыд нёль сюръя йылӧ лӧсьӧдӧма джодж кодьӧс, бокас ӧшлӧма зібъяс — каттьысьны. Тӧвнас вӧлі ми каям вылысас да сэтісянь чеччалам лым тола пиӧ. Ӧтчыд вӧлі локтӧны утшительяс гӧтыръяснаныс, пырисны ӧградаӧ, а ме кӧсйи петкӧдлыны ассьым удаллунӧс да найӧ юр вомӧн и звиркниті-чеччышті, бусмуні тола пиӧ. Таысь менӧ утшительяс ёна видчисны да дугӧдісны ставнымӧс чеччалӧмысь. А ме чайтлі, мися, ошкасны...
Вӧвлі и татшӧм случай.
Висьтавлі нин тай, мися, школаын велӧдчигӧн быд лун вӧлі колӧ кыкысь молитва вылӧ сувтлыны — асывводзын да рытын. Мыйсюрӧ вӧлі сьылам, унджыксӧ лыддям. Молитва дырйи тшӧтш миян бӧрвылын сулавліс кутшӧмкӧ утшитель. Сьывны босьтавныс вӧлі тшӧктӧны велӧдчысьяслы — коді бурджыка кужӧ (ме тшӧтш вӧлі лыддьысся сэтшӧм туйын). Ӧтчыд рытъя молитва дырйи сулаліс утшитель Димитрий Вассианович Спасскӧй. Ачыс гажа кодь, уссӧ и тошсӧ бритӧма сійӧ лунас. Сувталім. Спасскӧй тшӧктӧ сьывны босьтны:
— Савин, начинай!
А ме аддза, сійӧ код да, наросьнӧ ыръяниті, эг босьт сьывнытӧ. Сійӧ мӧдысь тшӧктӧ:
— Савин, начинай!
— Нет, — шуи ме сэтчӧ (комиӧн сёрнитны оз вӧлі позь). Спасскӧй скӧрмис ме вылӧ да, лёкысь горӧдіс:
— Савин, тебе говорят, начинай!
— Не начну!
— Тюрнин, начинай! — шуис сэсся Тюрнин Лукалы. Сьылім, юрбитім.
Молитва помасьӧм бӧрын кайим спальняӧ водны (вылыс судтаас). Сэтчӧ локтіс и Спасскӧйыд да кутіс менӧ быд ногыс видны. Ме сылы и шуи сэки:
— У Вас, Дмитрий Вассианович, милость-то заключалась только в усах и бороде! — ачым уськӧдчи койка вылӧ, юр вывті эшкынӧн шебраси да кыв весиг эг шу сэсся, дыр на эськӧ ме дінын Спасскӧйыд увгис да.
Аскинас, асъя молитва бӧрын, менӧ корисны утшительскӧй комлатаӧ. Пыри. Став утшительыс пукалӧ пызан сайын, тшӧтш заведующӧй — Дм. Як. Попов. Шпыннялӧны быттьӧ ставныс. Колӧ шуны, менӧ вӧлі утшительясыс кыдзкӧ радейтӧныджык мукӧдӧс дорысь. Дмитрий Яковлевич, ассьыс гыжъяссӧ йиригтырйи, юалӧ менсьым:
— Что ты, Савин, вчера сказал Дмитрию Вассиановичу, ну-ка повтори?
— Сказал, что у него милость заключалась только в усах и бороде.
— Почему же так думаешь?
— Потому что он раньше как будто добрее казался, а вчера, как сбрил себе усы и бороду, злой был...
Ставныс вак-вакӧн серӧктісны. Корисны сэтчӧ III-ӧд отделенньӧысь велӧдчысьӧс Ракин Педӧрӧс (ыджыд нин, усъяс нин вӧлі тӧдчӧны сылӧн) да юалісны сылысь:
— Вот что, Ракин: Савин говорит, что будто бы милость у человека находится в усах и бороде. Ты вот посмотри на лицо Савина и скажи, есть у него милость или нет ее у него?..
А менам сэки, дерт на, ус ни тош эз вӧв. Ракин видзӧдліс ме вылӧ дай шуис нюммунӧмӧнмоз:
— Надо полагать, как будто нет, если по усам и бороде судить...
— Верно... У Савина милости нет еще, а вот у тебя уже пробивается.
Сералігтырйи ми петім комлатаысь... Меным тайӧ «милӧсьт» кузя нинӧм жӧ сэсся эз вӧчны.
Мукӧддырйиыс вӧлі дзик нинӧм абуысь сюран. Ӧтчыд (1-й классын на вӧлі велӧдча), «русский язык» урок бӧрын перемена вылӧ петім, утшитель гӧтыр буретш локтӧ кукняӧ. Ме и шуи (рочӧн):
— Пелагия Ивановна идет. Пелагия Ивановна — подлежащее, идет — сказуемое.
Пелагия Ивановна менсьым кывъястӧ мӧд ногӧн гӧгӧрвоӧма да скӧрмис:
— Какая я тебе подлежащая?..
Сэсся норасьӧма мужикыслы ме вылӧ. Меным сетісны тайӧ «грамматикаысь» чорыд замечанньӧ.
Нӧшта ӧти случай помнита.
Важ Сыктывдін уездын, Дереваннӧйын кындзи, вӧлі нӧшта мӧд второкласснӧй школа — Поёлын. Ми, Дереваннӧйса школьникъяс, заводитлім письмӧясӧн гижасьны поёлчикӧд. Сӧмын налысь письмӧяссӧ вӧлі школа куталӧ, оз сет миянлы. Ми сы вылӧ протест пыдди ӧтчыд вӧчим татшӧмтор: ставным гартім зэв кыз чигаркаяс, ӧзтім да куритчыны петім калидорӧ. Регыд табак тшыныд кайис вылыс судтаас да сэтісянь лэччис утшитель Спасскӧй (олӧ вӧлі сэні). Мукӧдыс повзисны да пышйисны, а ме кольччи. Рыт нин вӧлі, пемыдкодь.
— Что это за безобразие? — шуӧ Спасскӧй. — Кто курит здесь?
— Я курю, — шуа ме, ачым кузьджыка нӧшта кыскышті чигаркаӧс.
— Это еще что за безобразие?
— Это мы протест так выражаем, чтобы письма пыёлдинских товарищей вы не задерживали.
Менӧ сэсся карцерӧ сюйис да томанӧн игналіс, ачыс муніс пывсьыны.
Карцерыс вӧлі зэв векньыдик комлата — заборкаӧн торйӧдӧма ІІІ-й классянь. Сэні сулалӧ вӧлі аналой, йӧртӧдас куйлӧны: перламутрӧвӧй крест, евангелльӧ да епитрахиль (поп пасьтавлӧ). Ме епитрахильтӧ пасьталі, босьті ӧтар киӧ крест, мӧдар киӧ — евангелльӧ дай сьывны куті карцерад. Видлі кӧ, ӧдзӧсыд восьса вӧлӧма (тэрмасигад Спасскӧйыд томаннас игналӧма сӧмын ӧти кольчаӧдыс, мӧд кольчаас томан вугйыс абу веськалӧма), ме и петі сьылігтырйи. Муна калидор кузя, а Спасскӧйыдлӧн пывсьыссьӧма да буретш и локтӧ, паныдасим.
— Это что еще такое?! Как ты вышел? — лёкысь юалӧ.
— Э-э, Дмитрий Вассианович, святому евангелию и честному и животворящему кресту господню никаких преград не существует! — сылы шуа ме воча.
— Что за кощунство? Снимай все сейчас же!
Ме пыри карцерӧ пӧрччысьны. Сы кості Спасскӧй менӧ бара сэтчӧ томналіс, прамӧя нин. Мыйкӧ дыра мысти ме петі сэтысь пач вывтіыс да кайи Спасскӧй дінӧ. Таркӧдышті ӧдзӧсас да шуи:
— Дмитрий Вассианович, пора уже Савина выпустить из карцера...
— Ах, ты, безобразник! Опять вышел?
— Опять...
Та бӧрын сэсся эз нин коймӧдысьтӧ йӧрт, а менсьым тӧлысся «поведенньӧӧс» вӧлі чинтӧмаӧсь «4»-ӧдз.
Гажа, мися, велӧдчӧм вӧлі! Бур вылас и омӧль вылас сэні велавлім.
Тайӧн менам и помасис став образованньӧӧй. Окота на эськӧ вӧлі водзӧ велӧдчыны да нинӧм вылӧ — сьӧм эз вӧв, дай он тӧд кытчӧ мунныс. Писар Микайлӧ (кончитіс «второй ученикӧн») ветлӧма вӧлі Тотьмаӧ, утшительскӧй семинарияӧ кӧсйӧма пырны, да «провалитчӧма» — абу примитӧмаӧсь. Ме сэсся эг и шыӧдчывлы некытчӧ. Тшӧктӧны эськӧ вӧлі мунны аркирейскӧй пӧдворйӧӧ (Устюгӧ) саломщикӧ велӧдчыны, да ачым эг окотит. Сетлі прошенньӧ Сыктывкарӧ, кутшӧмкӧ «Степановскӧй-Прокопьевскӧй братстволы», корлі утшитель места, да эз ло, весиг некутшӧм ӧтвет эз волы. Кытчӧ сэсся воштысян сиктад велӧдчӧм мортыд? Уджавны видз-му бердад да заводад пестӧ керавны оз вӧлі ков ыджыд грамота, а писар местаяс оз вӧлі зэв туплясьны ми вок коддьӧмыдлы. Батьӧ вӧлі ёна и шмонитлас ме вылын: немас пӧ, пиӧ, кӧть велӧдім тэнӧ да, завод чуркатӧ грамотнӧя кутан бергӧдлыны да быд пес тэчасӧ кӧть кужан «А» пасйыны (батьӧ вӧлі быд кӧлуйӧ пуктӧ «А», аслас нимыслысь медводдза шыпассӧ)... Сідз нин и лӧсьӧдча вӧлі ме тӧв кежлас Богословӧ мунны...
3. Асшӧр олӧм
Кыдзкӧ, арнас нин, батьӧ кайліс Нёб мельничаӧ изӧдчыны. Гортӧ воӧм мысти висьталӧ: Витторӧс пӧ важ утшительыс Дереваннӧйӧ корӧма, кутшӧмкӧ пӧ места кӧсйӧны сетны. Ичӧтик ноптор мамӧ лӧсьӧдыштіс, ӧти шайт сьӧм сетіс, дай кайи ме паракодӧн Дереваннӧйӧ. Пыри утшитель Микайлӧ Василлевич Попов ордӧ. Сійӧ висьталіс, земскӧй начальник пӧ Кулӧмдінӧ корӧ гижысьӧ. Ме кайи Кулӧмдінӧ, пыри служитны 4-ӧд участокса земскӧй начальник (П. В. Красногорскӧй) ордӧ, «писец» вылӧ. Тайӧ вӧлі 1904 воын, сентябр 20-ӧд лунӧ (важ ногӧн сентябр 7-ӧд лунӧ, «причистая» вечерняӧ). Сэки ме медводдзаысь на овмӧдчи ас кошта вылӧ. Жалӧванньӧ меным земскӧйыд шлёчкис 5 шайтӧн тӧлысь, дай сійӧ на вӧлі тырмӧ быттьӧ меным: 3 шайт вӧлі мынта патераысь (2 комлата), сёйӧмӧн и кӧлуй мыськалӧмӧн тшӧтш, а 2 шайтыс вӧлі кольӧ аслым «на гулянньӧ». Земскӧй ордын главнӧй гижысяс вӧлі П. Надеев, а меным вӧлі сетӧны сӧмын дась вывсьыс мыйсюрӧ гижыштны, некутшӧм асшӧр (самостоятельно) удж эз вӧв. Дерт, сідзнад мортыдлӧн уджалан сямыд оз тӧдчы. Менӧ земскӧйыд и вӧтлыны кӧсйыліс.
— Ты, Савин, не можешь работать, неспособен даже простую бумажку составить, придется тебе отказать, — шуӧ меным.
Менӧ зэв ёна шогӧдіс. Ме и воча сэсся шуи земскӧйыдлы:
— Вы же, Петр Васильевич, ничего не даете мне самому делать, попробуйте, может быть, и выйдет.
— Ну, не стоит даже... А, впрочем, напиши-ка свою автобиографию, посмотрю...
Ме гижи «автобиографияӧс» (аслам олӧм йылысь), гижи кузь войбыд, бура уна шаркӧді, старайтчи кыдз-мый верми. Аскинас сеті. Земскӧй аслас вежӧсын дыр лыддис. Сэсся корис менӧ да юалӧ:
— Ты это сам писал?
— Сам, конечно, — шуа.
— Не может быть! Это очень хорошо написано, ты, наверно, списал откуда-нибудь, или кто-то другой написал.
— Я сам писал, Петр Васильевич, всю ночь над ней просидел.
— Хорошо. В таком случае я назначаю тебя помощником Усть-Куломского волостного писаря.
Кулӧмдінса писарын вӧлі Кӧсьта Ногиев. Сы дінын зэв лӧсьыд вӧлі меным «помощникавныд»: кыт оз артмы, лючки велӧдас вӧлі, бурӧн индас. Жалӧванньӧ вӧлі 140 шайтӧн во. Сэки вӧлі буретш мунӧ русско-японскӧй война. Ӧтчыд, 1905 воын гожӧмнас, ме да старшиналӧн помощник (Липин) ветлӧдлім сиктысь сиктӧ, «поселеннӧй список» лӧсьӧдалім. Донӧдз кайлім. Джеджимӧ, ылын да, эгӧ ветлӧ — списоксӧ сідз лӧсьӧдыштім. Кыдзкӧ, морыд, сійӧ кывсьӧма земскӧйыдлы да корис миянӧс:
— Вы в Жежиме были? — юалӧ.
Липин шуӧ: «были» пӧ, а ме эг лысьт пӧръявныд да шуи «не были», мися.
— А откуда вы взяли цифры? С потолка?
Ме збыльысь пӧтӧлӧкас сэки видзӧдлі да шуи:
— Должно быть, ваше высокородие, оттуда...
Липинӧс пуксьӧдіс сизим сутки кежлӧ чижовкаӧ, а менӧ ыстіс подӧн («непременно пешком») Джеджимӧ — 35 километр. Мый керан, быть кай. Вои Донӧ. Сэтчӧ ме бӧрся воис земскӧйсянь нарошнӧй (верзьӧмӧн), сетіс меным адресуйтӧм пакет. Косялі да лыдди: «Вы назначаетесь Савиноборским волостным писарем. Предлагаю немедленно вернуться и выехать на место службы. И. об. Земского Начальника 5 уч., Земский Начальник 4 уч. Усть-Сысольского уезда П. Красногорский». Вӧлӧмкӧ, саваягса писарӧс мобилизуйтӧмаӧсь война вылӧ да сы местаӧ земскӧйыд и пуктӧма менӧ. Юнь тӧлысьын ме, саваягса старшинаыскӧд тшӧтш, муні Печӧраӧ. Сэки вӧлі меным дас квайт арӧс.
Саваягын писаравны лои меным зэв этша — дас нёль лун: важ писарсӧ абу нин вӧлі босьтӧмаӧсь война вылад, мир лоӧма да, сійӧ бӧр сэтчӧ воис, а менӧ земскӧй ыстіс Тшугырдінӧ, вӧлӧстнӧй писарӧ жӧ, Чисталёв Тима Иван пыдди (сійӧс чӧвтісны юӧм понда). Саваягсянь Тшугырӧдз (150 километр) муні паракодӧн да кыдзкӧ Печӧра юӧд менам узигкості паракодыд чукльӧдлӧма да, пыр меным бӧра кажитчис Тшугырын: шондіыс быттьӧ петӧ рытыввывсянь, мунӧ войвывті да асыввылӧ и лэччӧ. Олі сэні дас куим тӧлысь да пыр сідзи кажитчис... Овны вӧлі, ӧти ногӧн кӧ, ничево: удж эз вӧв вывті уна, мынтӧны вӧлі 23 шайтӧн тӧлысь (канцелярскӧй рӧскодыс — кабала, чернила да сургуч — аслам тшӧт вылысь); сӧмын, мӧд ногӧн кӧ, сэні жӧ и лёк вылас велавлі: йӧзыс «кержакъяс», ёна вина юӧны да семья костаныс лёка олӧны да, нинӧм керигад и ме тшӧтш велалі сэні винатӧ юны. Вӧлі мунан вот перйыны деревняясӧ (зэв ылынӧсь!), тӧвнад кӧдзыд, кынман-турдан да и «шонтыштчан» винанад... Сэсся сёя-юа вӧлі «чумак» ордын дай, прамӧя сетчылі вина вылад...
Тшугырын олігӧн ме первойяысь на тӧдмаси политикаӧн: буретш 1905 вося революцияысь сэтчӧ вӧлі ыстӧмаӧсь кык том мортӧс да накӧд ме ёна овлывлі. Вӧлі мунам ягӧ да ёна и сьылам: «Марсельеза», «Смело, товарищи, в ногу» да мукӧд пӧлӧс сьыланкывъяс. Унаысь ме ордын и шобсьывліс урадник Евлампий Попов, сӧмын, колӧ шуны, некор эз донеситлы вылыса натшальстволы ме вылӧ. Вӧлі аддзас революционнӧй листовкаяс либӧ кутшӧмкӧ нига да тшӧктас сӧмын пыдӧджык идравны (ме вӧлі сэтшӧмъяссӧ видза правленньӧ шкапъясын). Сэні олігӧн жӧ ме медводдзаысь кывлі грамопонӧн сьылӧм-ворсӧм — вӧлі вайӧма сэтчӧс олысь Никифоров Малапей Ёгор да ворсӧ дон вылӧ: йӧзыслысь вӧлі босьтӧ вит урӧн быд пластинкаысь.
Тшугырдін сулалӧ зэв гажаинын, джуджыд кыркӧтш йылын. Сувтан бужӧд дорас да видзӧдлан да, ылӧ-ылӧ гӧгӧр тыдалӧ. Кок улад визувтӧ паськыд Печӧра ю, мӧдлапӧлас — синва кодь сӧдз югыд ваа Тшугыр ю усьӧ, ылынджык — лӧзалӧ вӧр, сы сайын, ылын-ылын, Урал из — Сабля гӧра да Тӧвпозіз, сакар кодь еджыд юрнаныс небесасӧ быттьӧ пыкӧны... Тӧвнас вӧлі ме лызьӧн иславлывла кыркӧтш йывсяньыс Печӧра ю вылас (ӧні кӧть пола ньывкӧс чойӧд даддьӧн исковтны-а), гожӧмнас утка кыйлывлі. Аттӧ, уна жӧ сэні утка быдтысьӧ гожӧмнас! Вуджа вӧлі мӧдлапӧлас да быд тыын сьӧд пукалӧны уткаясыд. Меысь кындзи сэні сэсся некод эз вӧв кыйсьысьыд да, тырмӧ тай вӧлі, майбыр! Сӧмын пищальӧй чукля вӧлі да этша жӧ сюрліс-а (пищальсӧ ньӧблі 1 шайтысь воддза писарлысь, Чисталёвлысь, да ытва дырйи вӧлі ёна и гыпка-лыйла куш порокнас — сэтшӧмӧдз вӧлі лыйся, весиг стволыс доналӧ, китӧ сотӧ. Ӧтчыд сэсся менсьым пищальтӧ Ӧльӧксан Макарович Мартюшёв, утшитель ^Лыйлӧмаӧсь вӧлі еджыдъяс 1919 воын./^, шыбитліс кыркӧтш горулас да чукыльтчис). Гажа эськӧ вӧлі овны, да гортӧ корисны мам-батьяс да лои бӧр лэччыны Нёбдінӧ (600 километр саяс лоӧ).
Тшугырын служитігӧн ӧтчыд скод вылын крестяна вӧчисны приговор — корны государ императорӧс, мед сійӧ сетіс крестяналы стрӧитчыны вӧр дон босьттӧг. Ме сы кузя сэсся гижлі сарлы шыӧдчӧм, сӧмын некутшӧм ӧтвет эз волы.
Вӧвліны, дерт, и сэні олігӧн кутшӧмсюрӧ тешкодь случайяс мекӧд. Ӧтикӧс татчӧ пасйышта.
1906 воын 5-ӧд участокса земскӧй начальникӧ (сы улын вӧлі сэки Тшугыр вӧлӧсьт) вӧлі пуктӧмаӧсь важ исправникӧс — Сорохтинӧс. Февраль тӧлысьын воис сысянь юӧр: кӧсйӧ волыны Тшугырӧ. Ыстӧма тшӧтш повесткаяс — корӧма йӧзӧс март 1, 2, 3, 4 да 5 лунъяс кежлӧ суд вылӧ. Ачыс вӧлі олӧ Сыктывкарын (пӧшти 700 килом. сайын) да оз тӧд, кутшӧм лунӧ вермас воны Тшугырӧ, сійӧн и пасйӧма ӧтпырйӧ 5 лун. Йӧзъяс локтісны правленньӧӧ, виччысьӧны земскӧйӧс лун, дай мӧдӧс, дай коймӧдӧс, а натшальство век абу. Ме старшинакӧд тшӧтш лӧсьӧдча встретитны ыджыд начальникӧс. Весиг бурджыка вӧччи. Акцизнӧй контролёрлысь кори сюртуксӧ, еджыд воротник, манишка, — кыдз шуласны — «франтитчи». Сюртукыс ыджыд, меным лӧсялӧ дукӧс пыдди; воротникыс ыджыд жӧ да, бӧрладорсяньыс сюйи сьылі костӧ ассьым носки пӧлӧс, зэлалыштіс.
Коркӧ воис и земскӧй. Мыйсюрӧ кутіс менсьым юасьны («ревизия вӧчӧ»). Ме висьтала сылы дай бӧр пукся улӧс вылӧ (кыла, носкиӧй лэччӧ увлань да, пола, мед эськӧ, мися, эз усь дзикӧдз). Юр бергӧдны ог нин лысьт, сідзи и сувтла да бӧр пукся, быттьӧ сьыліӧй кын... Земскӧй сэтчӧ лёкысь и шуис меным:
— Как ты смеешь садиться без моего приказания!
Сы бӧрын пыр лои сэсся сулавны. Ыджыд жӧ испытанньӧ сэки ме терпиті. Некор оз ков пасьтасьны йӧз паськӧмӧн, торъя нин кор сійӧ тэ вылын пукалӧ, кыдз шуласны рочьяс, «как на корове седло»...
4. «Зимӧгоритӧм»
Гортӧ вои Илля лун вечерняӧ (1906 воӧ).
Пӧшти воӧмӧн тшӧтш менӧ мам-бать кутісны гӧтравны Тиюк вылӧ (орчча керкаса ныв). Дерт, эськӧ кӧть шуан —
«Тиюк авъя, Тиюк мича,
Тиюк зіль мам-батьлӧн», —
сӧмын кыдзкӧ меным сійӧ эз во сьӧлӧм вылӧ: ӧтилаын тшӧтш быдмим, ворслім да быттьӧ «тешкодь» кажитчӧ вӧлі ӧтлаасьныс меным сыкӧд, сы вӧсна медсясӧ и эг ышты ме «пырны зятьӧн». Тиюк «любов» йылысь да аслам тӧждъяс йылысь менам гижӧма кывбур «Тиюк». Миш Иван гозъя (Тиюклӧн мам-батьыс) зэв зільӧсь да вывті уджасливӧсь вӧліны да, овмӧсыс налӧн эз вӧв зэв омӧль. Мукӧдлы кӧ, гашкӧ эськӧ, сійӧ и медыджыдторйыс — медтыкӧ овмӧсыс шедіс, а радейтчӧмыд не сэтшӧм колантор нин, кыдз шусьӧ — «по боку», а менам кыдзкӧ куш овмӧсыд вылӧ эз пет вежӧй. Унаӧн ӧд и вежавлісны сэсся Тиюк вылӧ (овмӧсыс вылӧ, дерт), грӧзитчылісны весиг менӧ нӧйтны и быдтор. Меным сэки эз на вӧв весиг дас кӧкъямыс арӧсыс да, мам-бать ыстылісны поп дінӧ юасьны, мед венчайтас. Мамӧ весиг сетліс «залог» (ассьыс лӧз роч ной дукӧссӧ). А ме поплысь эг юасьлы ни, Тиюккӧд эг ӧтлаасьлы ни, — сідзи сэсся и коли. Арсӧ гортын уджалі, а туй пуксьӧм бӧрын, тӧвся Микӧла мӧд лунӧ, батьӧкӧд муні Богослов заводӧ пес керавны.
Дереваннӧйӧдз мамӧ вӧлӧн колльӧдіс, а сэтісянь пыр подӧн мунім-дзижгим кузь дадьясӧн. Мунім дыр, некутшӧм шойччӧм эг тӧдлӧ. Коркӧ Тшердінъяс, Соликамскӧйяс прӧйдитім, коркӧ Урал изъяс вылӧ кыпӧдчим, «Пояс» гӧраясӧд даддьӧн исковтім дай Богословӧ воим. Кузя мунӧмсьыд менам кокъясӧй пыктылісны да дзонь вежон чӧж куйлі патераын (патераным вӧлі богословса старшина ордын, сэтчӧ вӧлі сувтлывлам сӧмын корсюрӧ куреньысь припасла волігъясӧн). Куреньным миян вӧлі Богословсяньыс 20 километр сайын. Сэтчӧ вӧчим чом (керка), пывсян, пач тэчим кирпичысь. Кирпичсӧ катлім даддьӧн Богословысь; ваыс эз вӧв да, лымйысь вӧчлім. Куреньын уджавны (писаралӧм бӧрад) зэв сьӧкыд вӧлі меным. Петан пӧстать вылад пемыдӧн на, лунтыр лым пиын коскӧдзыд уялан, пилитчан, увйысян, став увсӧ да пу йывъяссӧ колӧ кӧстерын сотны, сэсся поткӧдчан (сэки и тӧдлі ме «завод чуркатӧ»: сизим весьт кузьта пескыд ӧдва потӧ, пинёв чуркаястӧ лоӧ вӧлі сёртӧмӧн поткӧдны, тувъясӧн; а кын пуад нинӧм оз мӧрччы: кучкан вӧлі нӧшнад тувъяд да бӧр чеччас). Чомъяд пыран пемыдӧн жӧ, мудзысла сёйныд оз ков весиг, жмуткысян нар вылад да шой моз и унмовсян. Ӧтчыд уджалігӧн ми батьӧкӧд пӧрӧдім зэв ыджыд пожӧм, сійӧ кыдзкӧ боквыв пӧрис да веськаліс Яков дядь вылӧ — сылӧн кокыс вӧлі чегӧма. Ме лэччылі Богословӧ вӧвла да мӧдӧдім дядьӧс больничаӧ. Батьӧ ме вылын пыр вӧлі сералӧ да зыньгӧ: пилитчигъясад вӧлі эбӧсӧй менам бырас да пилатӧ кыскавны он вермы; сэки батьӧ лёкысь тракнитас пилатӧ да горӧдас вӧлі: «Кыскав, писар! Тайӧ ӧд тэныд абу перӧ-ручкаыд!..» Ме тӧлысь кымын уджалі да ӧти асывводзын и пышйи бать дінысь, куреньсьыд. Пыр котӧрӧн лэччи Богословӧ, полі — мед эськӧ, мися, батьӧ эз вӧтӧд да бӧр эз бергӧд менӧ куреняс.
Пыри патераӧ, висьталі аслам пышйӧм йылысь богословса старшинаыслы. А сійӧ меным и шуӧ:
— А это тебе к лучшему. Мы вчера с писарем были в Рудниках у земского начальника и вот он ищет себе письмоводителя. Не хочешь ли поступить?
Кутшӧм нин сэні «не хочешь», — зэв нимкодь. Мунім правленньӧӧ да сэтісянь ыстісны земскӧйлы телефонограмма:
«Некто Савин предлагает услуги письмоводителя. Сообщите, нужно или нет».
Регыд воис земскӧйсянь ӧтвет:
«Пошлите со своей рекомендацией».
Сійӧ лунсӧ ме уджалі правленньӧас, мыйсюрӧ гижи, отсаси писарыслы. Рытнас меным сетісны «рекомендация», мӧд луннас кайи Рудникӧ (13 километр Богословсянь).
Пыри земскӧй ордӧ, сеті сылы письмӧ («рекомендация»). Земскӧй лыддис, сэсся видзӧдліс ме вылӧ — юр вывсянь кок улӧдз. А ме вӧлі сьӧд эжӧда (еджыд дӧмасӧсь) дженьыдик пася, еджыд (сьӧд дӧмасӧсь) тюниа, козъяна тасмаа, ачым, дерт, сьӧд-няйт (куреньсянь ӧд!). Видзӧдліс земскӧйыд ме вылӧ да шпыньмунӧм сорӧн и юаліс:
— Ты грамотный?
— Конечно, грамотный, — воча шуи.
— Делопроизводство знаешь?
— Знаю.
— Ну, хорошо, раздевайся.
Пӧрччыси, коли ӧтпӧлӧсӧн — сьӧд (няйт) дӧра дӧрӧма. Рытнас менӧ пывсьӧдісны. Земскӧй сетіс ассьыс вожа бокъяса кузь дӧрӧм (сорочка), гач, брюки, жилетка да бурки-сапӧг. «Вӧччи», чивкъяла канцелярияын, вожа дӧрӧм бӧждорӧй шавъялӧ толькӧ... Эг зэв дыр новлы татшӧм паськӧмсӧ — земскӧйкӧд мунім магазинӧ да сійӧ менӧ дзик выльысь кӧмӧдіс и пасьтӧдіс (сэтшӧмасӧ сэсся некор нин нэмӧн эг пасьтасьлы).
Ачыс земскӧйыс вӧлі зэв на том — 26 арӧса, гӧтыртӧм, петлӧма крестяна пиысь (Осинскӧй уезд улысь, важ Пермскӧй губ.). Олім сыкӧд ӧтилаын, тшӧтш сёйим и юим. Кыкысь кымын босьтліс менӧ сьӧрсьыс Веркӧтуръяӧ (уезднӧй съездъяс вылӧ ветлігъясас). Ӧтчыд ӧтнас муніс (октябр тӧлысьын 1907 воӧ), ме кольччи да вӧлӧстнӧй писаръяскӧд ёна юим. Менӧ эновтӧмаӧсь ывлаӧ да кокъясӧй вӧлі кынмӧмаӧсь. 27 сутки больничаын куйлі. Земскӧй воис (метӧг нин) да кӧсйӧ вӧлі менӧ уволитны, сэсся ачыс жӧ больничасьыс менӧ корис дай лун кост мысьт вӧв сетліс перевязка вылӧ ветлывны.
Сы ордын ме служиті во да сизим тӧлысь. Гашкӧ эськӧ и дырджык на позис, да 1908 воын аръявылыс ме куті гӧтрасьны да, земскӧй иналіс менӧ ыргӧн перъян рудникӧ — конторщикӧ:
— Не хочу брать за тебя ответственности, — шуӧ.
— Какой? — юалі ме.
— А такой, Виктор (тадзи менӧ сійӧ шуліс): пока ты холостой, я без особого, так сказать, позволения совести, во всякое время могу тебя уволить, но когда ты обзаведешься семьей, я уже буду чувствовать некоторую обязанность перед твоим семейством.
Та понда ме и янсӧдчи земскӧйкӧд. Пыри Фроловскӧй рудникӧ контораӧ. Октябрын гӧтраси — вайи рудникса гӧлиника олысьяслысь нывсӧ.
Батьӧ воліс менӧ корны (пышйӧм мысти регыд) гортӧ петны. Земскӧйлысь ёна корис-и.
— Я не задерживаю, — шуис земскӧй. — Если сам пожелает — пусть идет.
— Не пойду, — шуи ме.
Сідзи и кольччи ме «зимӧгоритны» Уралӧ.
1910 воын сэні жӧ призывайтчи. Салдатӧ эз босьтны: синмӧн омӧля аддза да (близорукость), колисны ІІ разрад ратникӧ.
Рудникын олігӧн ме дырйи вӧлі кык событтьӧ. Ӧтикыс: 1907 воын, августын, воліс сэтчӧ Ӧльӧксан Микайлович Лбов аслас дружинанас (Лбов вӧлі Мотовиликаса робочӧй, революционер, став Урал пасьтаыс ёна нимавліс, быдса легендаяс сы йылысь вӧлі ветлӧдлӧны-кывсьӧны), вӧчис экспроприация — сьӧм перйыны вӧлӧм колӧ революция удж нуӧдны, сӧмын абу удайтчӧма: воддза луннас удитӧмаӧсь сьӧмсӧ мӧдӧдны.
Мӧдыс: охрана пыдди вайисны кавказса йӧзӧс — ингушъясӧс. Найӧ нинӧм оз гӧгӧрвоны вӧлі рочнас. Кыласны кӧ кытыськӧ сьылӧм ли гудӧкасьӧм, вӧвъяс вылӧ чеччыштасны да скачӧн лэбасны сэтчӧ, оз рӧзбирайтны нинӧм, а веськыда нагайкаясӧн вӧлі кулясны вирӧдз. Робочӧйяс-шактёръяс костын татшӧм «пӧрадок» вӧснаыс пыр вӧлі мунӧ ыджыд недовольство. Во кык кымын, буракӧ, кыссис татшӧм «охранаыс».
Служитны вӧлі сьӧкыд: 11 час быд лун, а тӧлысь помъясас отчётъяс вӧчигӧн лоӧ вӧлі уджавны нӧшта рытъясын час 4–5 торъя донтӧг. Некутшӧм отпуск эз вӧвлы. Ме ӧти контораын служиті куим во да джын да жалӧванньӧ содтісны сӧмын 5 шайт тӧлысь (бӧръявылас вӧлі мынтӧны 30 шайтӧн тӧлысь).
5. Бурджык оланін корся
Ставсӧ ме Уралын олі нёль во да джын пӧшти. 1911 воын, март тӧлысьын, муні сэсся Украинаӧ.
Украинаӧ мунӧмыс менам артмис кыдзкӧ друг, лӧсьӧдчытӧг. Сэтчӧ мунліс войдӧрджык нин Фроловскӧй рудниксянь ӧти тӧдса штейгер (техник). Ме сылы ӧтчыд шуткаӧн моз и гижи: эм кӧ, мися, кутшӧмкӧ подкодящӧй места, ме эськӧ, мися, тшӧтш сэтчӧ локта. Штейгерыд меным телеграмма ыстіс: эм пӧ места рудник контораын, жалӧванньӧ пӧ 40 шайт дай патера пӧ дась, сэсся телеграфӧн жӧ мӧдӧдӧма туй вылӧ сьӧм.
Муні ӧкмыс сутки чӧж: Екатеринбург, Челябинск, Уфа, Самара, Пенза, Харьков, Полтава пыр. Туй пом вӧлі Кривӧй Рог (Херсонскӧй губ.). Ӧдва и вои. Сьӧм эськӧ босьтлі жӧ туй вылӧ да Екатеринбург гӧгӧрӧдз и нуи, сэсся гусялісны зептысь. Ладнӧ ещӧ, билетӧй вӧлі кольӧма жилетка зептӧ да, эз чеччӧдны кытчӧкӧ менӧ поездсьыд. Нӧшта вӧлі кольӧма «сизим ур» (2 коп.), да сійӧ «деньгаӧн» и муні... Мыйкӧ мында аслам сукар вӧлі да сэсся Сибырсянь вӧлі локтӧны бӧр гортаныс Полтава губерняувса крестянин гозъя да найӧ вердыштісны да, эг жӧ тай тшыглы кув-а.
Первой служиті Ракмановскӧй рудникын (кӧрт руда перъянін), сэсся Червоннӧй рудникын. Империалистическӧй война дырйи (1914 воӧ) менӧ мобилизуйтісны, нулісны Херсон карӧ, сӧмын воюйтысь салдат туйӧ эг шогмы да бӧр лэдзисны. Сэки ме пыри служитны ыджыд рудникӧ — Брянскӧй акционернӧй обществоса Карнаватскӧй рудникӧ. Тайӧ рудникас ме олі 1918 вося юнь тӧлысьӧдз. Сэки пансис сэні гражданскӧй война, Украина босьтісны немечьяс гайдамакъяскӧд, рудникъяс сувтісны, ме и локті сэтысь Коми муӧ.
Гажа Украинаын олӧмыс колис меным зэв ыджыд впечатленньӧ — ӧні на корсюрӧ казьтывла сэтчӧс природасӧ, да гажӧй бырлӧ быттьӧ. Мича, небыд, музыкальнӧй украинаса кывйыс, украинаса ныв-зонлӧн гажӧдчӧмъясыс, сьылӧмъясыс, ворсӧмъясыс, «трепак» да «гопак» йӧктӧмъясыс ӧні на быттьӧ син водзын. Тані кӧ корсюрӧ кывлан кутшӧмкӧ украинаса сьыланкыв (шуам кӧть «Засвысталы казаченьки», «Реве та стогне» либӧ «Ой, у лузи»), мукӧддырйиыс весиг нотаяс вылысь сьылӧм — ньӧти быттьӧ оз мун украинаса сьыланкывланьыс — акцентыс оз артмы: «маты» пыдди шуӧны «мати», «сэрдэнько» пыдди — «серденько». Ме бура регыдӧн велалі украинаса ногӧн сёрнитны, весиг унаысь ворслывлі тшӧтш украинаса пьесаясын, спектакльяс дырйи. Сы понда, дерт, бура уна аслам пьесаясӧ тӧдчымӧн пырӧма украинаса оласногыс («Ыджыд мыж», «Вабергач»).
Февральса революция бӧрын менӧ бӧрйылісны рудничнӧй комитетӧ. Сэки администрация пытшкысь лёкджык юралысьяссӧ миян рудникын (дай мукӧдлаын сідз жӧ) робочӧйяс тачкаӧн кыскавлісны: босьтасны вӧлі ыджыдджык техникӧс, пуксьӧдасны тачка вылӧ, гургасны дай путкыльтасны кытчӧкӧ руда чукӧр бокӧ. Тешыд!.. Ми (рудничнӧй комитет) босьтім медбур казармасӧ да восьтім сэтчӧ клуб, тшӧтш сцена лӧсьӧдім спектакъяс пуктыны. Ме гижлі сэні посньыдик кык пьеса: ӧтисӧ рочӧн, мӧдсӧ украинаса кывйӧн, да сійӧ клубас и ворсім.
Октябрса революциялӧн гыыс воис сэтчӧ бура дыр мысти нин. Бура дыр ми олім нинӧм прамӧя тӧдтӧг. Весиг кор мунӧ нин вӧлі гражданскӧй войнаыс, и сэки на он вӧлі тӧд, коді мый вӧсна косясьӧ. Март тӧлысь помланьыс 1918 воын миян рудник гӧгӧрын мунісны гырысь косьяс немечьяслӧн большевикъяскӧд. Ӧтик тыш ми видзӧдім курган (мыльк) вывсянь бинокльясӧн. Пушкаяслысь гымгӧмъяссӧ, винтовкаяслысь шковгӧмъяссӧ, пулемётъяслысь сяргӧмсӧ кывлім, весиг атакасӧ аддзылім. Мӧд лунас ветлім кось местасӧ видзӧдлыны (километр 5 сайын вӧлі рудниксянь) да шой 10 кымын аддзылім сэтысь, ставыс томулов йӧз, быдӧн сьӧлӧмъясным миян дзугыльтчисны...
Юнь тӧлысьын вӧлі перемирйӧ кодь да, сэки буретш ме и веськалі Украинасянь бӧр Коми муӧ локны. Кыссим ми (вит душа аслам семья) дас нёль сутки чӧж. Быдсяма нуждасӧ ми сэки тӧдлім. Кӧть кутшӧмсюрӧ кӧлуй миянлысь туй вылын дрӧбитісны мешочникъяс, кӧть уналаын сувтӧдлісны, шоблісны, кыдзкӧ тай ловйӧн жӧ ставным воим гортӧдз-а.
6. Гортын
Тадзи ме ветлі-муні бура дыр — ыджыд кытшов гӧгӧрті, —
«Паськыд мулӧн, вӧльнӧй светлӧн
Некӧн абу помыс.
Ылын, йӧзын дыр ме ветлі —
Локті дас кык во мысьт».
Гортӧ (Нёбдінӧ) вои паракодӧн зэв водз асывводзын, йӧзыс узьӧны на вӧлі. Трӧш сикт век на быттьӧ важ кодьыс. Со и асланым керканым тыдовтчис, важ мозыс жӧ на дзик сулалӧ, сӧмын кыдз пуыс ӧшинь улын менам мунігӧн эз вӧв. Аслам сьӧлӧмӧй быдӧн ёпкӧ нимкодьӧйла, дай полышта быттьӧ: «Кутшӧма бара примитасны менӧ-а?» — мӧвпала. Ӧд дас кык во ветлі, да гортӧ сӧмын 6 шайт сьӧм ыстылі, а письмӧтӧ сыысь на этшаджык мӧдӧдлі... Пыри ӧшинюв йӧрӧ, сувті кильчӧ ӧдзӧс дорӧ, пукті кӧлуй нопйӧс дай гольӧдчышті. Кылӧ, мамӧ петіс.
— Код нӧ сэні? — юалӧ, гӧлӧсыс важ кодьыс на и, абу вежсьӧма.
Ме гӧлӧс вежыштӧмӧн рочӧн шыаси (шмонитыштныд и сэки на со колӧ вӧлі):
— Пусти, тётушка, отдохнуть.
Ме ог тӧд, кутшӧм ногӧн менӧ мамӧ пырысь-пыр и тӧдіс. Ме весиг письмӧ эг гижлы локтӧм йылысь ни, некод эз аддзыв ӧшиньӧд ни.
— Абу-ӧ Виттор? Тэ, сёшайт? — восьтігмозыс юалӧ.
— Ми, мамӧ, ми...
Паныдасим, сывтырйӧн кутім сьылі гӧгӧрнымӧс мӧда-мӧднымлысь — кыкнаннымлӧн синваным петӧ, бӧрдам гаж бырӧмла, нимкодьнымла... Мамӧ керкаӧ уськӧдчис да чуксаліс, кылӧ, ставнысӧ. Сы бӧрын сэсся и ми пырим. Кутшӧмкӧ зэв гырысь нывъяс чепӧсйисны паччӧрлань. Батьӧ пукалӧ лабичын, пызан пельӧсын. Чолӧмкайтчим ая-пиа.
— Шойччы жӧ, пиӧ, лок, — шуис батьӧ — ачыс зумыштчӧмакодь.
— Тайӧ нӧ нывъясыс кодъяс? — юала мамӧлысь.
— Тайӧяс? Чойясыд: Наталь да, Ирина да, Маръя да...
Со ӧд, дыртӧ ветлігад весиг ассьыд чойястӧ он тӧд: менам гортысь заводӧ мунігӧн вӧліны найӧ зэв на посньыдикӧсь — Ирина кага кодь, а Маръя ещӧ эз на и вӧв...
Тӧдмасим, овмӧдчим. Семья лои ыджыд — дас вит душ, сёйигъясӧн пызан сайӧ весиг огӧ тӧрӧ. Батьӧлы ме сеті став сьӧмӧс, мый воис Украинасянь (шайт 150 гӧгӧр «керенкаясӧн»).
Дзонь тӧлысь чӧж ме гортын олі. Бура унаысь мӧвпавлі: кыдзи нӧ ми водзӧ вылӧ овмӧдчам? Ме ачым омӧля тӧда крестянскӧй уджтӧ (гӧр помӧ ни, кӧдзны ни, зорӧд чӧвтны ни нэмӧн на некор эг кутчысьлы), а семья вылӧ надея ньӧти абу. Мый вӧчны, кыдзи овны?.. Батьӧ шуліс нин гоз-мӧдысь: либӧ пӧ, пиӧ, вотчина кор да уджӧ кутчысь, либӧ пӧ кутшӧмкӧ служба места аслыд корсь, а ме пӧ вердны тіянӧс ог вермы. Дерт, сідзи — мый сэтчӧ воча шуан?
Эг жӧ прӧста ме ов гортын тайӧ тӧлысьсӧ. Регыд колӧ вӧлі страдна вылӧ петны, а ме тӧда, видзьяс ылынӧсь — Чортасын. Ді сайын, Мӧсьӧрын, ёна колӧ гутшкыны-сынны пыжӧн ветлігъясӧн. Ме и мӧвпышті кокньӧдны тайӧ уджсӧ — важногса сынӧмсӧ вежны выль «техникаӧн». Заводиті лӧсьӧдны пыжӧ кӧлесаяс (паракодын моз): чӧрссӧ вӧчи кыдз пу кражйысь, сэсся бордъяс лӧсьӧді — ӧтарас и мӧдарас квайтӧс.
Батьӧ вӧлі петавлас звӧз вылӧ (уджала вӧлі ме звӧз бокын), видзӧдлас менсьым «мастеритӧмӧс» да шуас вӧлі:
— А гыа дырйи нӧ кыдзи тайӧ кӧлесанад мунан? Вӧйтас ӧд тайӧ сэки.
— Оз вӧйт. Паракодъяс тай нӧ ветлӧны кутшӧм гыа дырйи да оз вӧйны, — воча шуа ме.
Коркӧ кӧлеса эштыны кутіс. Батьӧ бара юалӧ:
— Кутшӧм пыжӧ нӧ тэ тайӧ «машинатӧ» кӧсъян пуктыны ?
— Асланым пыжӧ, дерт.
— Тэнад, зонмӧ, аслад пыжъяс вӧчтӧмӧсь на, а менам пыжӧ наперво эн пукты-а, ог сет тшыкӧдлыны-розьӧдлыны.
Кӧлеса эштіс. Босьті пельпом вылӧ да лэччи ва дорӧ. Бӧрсянь локтӧны Трӧш сиктса челядьяс. Гатшӧді ассьыным пыжӧс да куті коловоротӧн набояс розьяс писькӧдлыны. Друг батьӧ сэтчӧ локтіс да вӧтліс менӧ пыж дорсьыс. Ме муні мӧд пыж дінӧ (йӧзлӧн кодлӧнкӧ вӧлі пыжыс). Батьӧ пӧрӧдіс пыжсӧ да гортӧ кайис. Ме зэв ӧдйӧ сэки бӧр локті пыж дорас, гатшӧдім челядьяскӧд, лэдзим ваас, станокъяс кӧртавлі-крепиті набояс сутугаӧн, ладиті кӧлеса. Видзӧда да, батьӧ бара сэтчӧ воис:
— Эн вӧрзьӧд менсьым пыжсӧ! — горзӧ.
— Оз на ӧд сыв пыжыд, — шуи да тойыштчи Эжва вылӧ — ӧні этша босьтан!..
Батьӧ берег дорас коли, лешкӧ ме вылӧ.
Кӧлеса менам оз уджав. Муртса бергӧдім, пырысь-пыр и жугаліс станокыс, а киӧн валсӧ бергӧдлыны сынӧм дорысь ёна на сьӧкыд... Сідзи эз и удайтчы «механизируйтны» сынӧм. Сувтім берегӧ, «оборудованньӧ» рази, пельпом вылын бӧр гортӧ катӧді да кык жытник костӧ и жняпки-шыбиті, — ӧні на колӧкӧ сэні сісьмӧ менам «строительствоӧй».
Та бӧрын сэсся куті аслым места корсьны, кутшӧмкӧ служба вылӧ пырны-инасьны.
Ӧтчыд аддзи ме «Зырянская жизнь» газетысь юӧр: Озёлса вӧлісполкомлы пӧ колӧ секретар. Менам и сы вылӧ нин вежӧй петіс. Сьӧм сюрис 15 ур, сэсся эз нин вӧв (мый вайлі, ставсӧ батьӧ бергӧдіс сёйӧм-юӧмысь), дай мӧдӧдчи Озёлӧ подӧн. Первойя лунас лэччи Кӧрткерӧсӧдз. Пезмӧг улын эм перевоз кодь, ичӧт ва дырйи эськӧ кос сэті овлӧ да лӧсьыд ветлыныд, а менам лэччӧм шӧрӧ буретш став Эжваыс вӧлі ёна туӧма да, лои кевны — гӧгйӧдз вӧлі ваыс. Кӧрткерӧс перевоз дорӧ водз на вои, шондіыс пу судта кымын на вӧлі. Дум босьтіс менӧ Маджаӧ сэтісянь веськыда мунны. Перевозчик неуна индіс, кыті колӧ мунныс, сӧмын шуис жӧ: ӧні пӧ ваыс ыджыд да, ӧдвакӧ тэ воан Маджаад, он пӧ вермы вуджныд важ Эжвасӧ весиг. Ме муні. Муні да, муні да, кутшӧмкӧ зэв визув ю воис. Кодлыськӧ веткисӧ босьті дай вуджи. Пемдыны нин кутіс. Ме век на муна. Туй кодь вӧлі, дай сійӧ вошис, быттьӧ кытчӧкӧ ставнас разаліс, косьмис. Лысва нин усис, а ме век на муна Маджаӧ. Коркӧ воис зэв кузь ты. Ӧтарӧ ветла, мӧдарӧ ветла — вуджны нинӧмӧн. Мӧдӧдчи сэсся ты пӧлӧныс мунны. Муні да, муні да, коркӧ и еджыд вичко дӧвкнитчис. Видзӧда, дай мӧд вичко тыдовтчис. Меным быдӧн нимкодьджык лои — Маджаад тай, мися, воны жӧ куті... Сё трустӧ, робота! Вӧлӧма кӧ, Кӧрткерӧсыд бӧр мыччысьӧма. Сідз сэсся эг и волы ме Маджаад ме. Узи перевоз керкаын да аскинас Озёлӧ лэччи. Додзсянь Озёл туйвежӧдз 15 километрысь унджык лоӧ. Менӧ кутшӧмкӧ додзса тьӧтка вӧлӧн сэтчӧдз лэччӧдіс да корны кутіс сьӧм чӧлкӧвӧйӧн-джынйӧн, ме сеті 15 ур, сэсся эз вӧв. Дерт эськӧ, сійӧ вывті этша колльысьӧмсьыд, да мый керан, абутӧмтӧ ӧд он сет. Тьӧтка пӧттӧдзыс менӧ видіс да броткигтырйи лэччис карлань. Меным Озёлӧдз волыны эз удайтчы. Перевозчикыс висьталіс: секретарыс пӧ тӧрыт локтіс нин. Менӧ шогӧдіс быдсӧн. Куритчи Эжва кыркӧтш йылас да мӧдӧдчи бӧр гортлань. Друг сэсся думышті: «Час жӧ, мися, карӧдз лэччыла, абу нин тасянь зэв ылын (15 верст), гашкӧ, сэтысь мыйкӧ сюрас». Бергӧдчи Льӧм вӧлӧкӧд Сыктывкарлань тіньгыртны.
7. Дас куим вося удж туй
Юль 24 лунӧ 1918 воын ме медводдзаысь на видзӧдлі-аддзылі ассьыным коми карнымӧс — Сыктывкартӧ. Кытчӧ пырны, код дінӧ шыасьлыны? Пыри милицияӧ. Карса милицияас юралысьын вӧлі Ӧндрей Григор. Сивков (кувлі 1928 воын), уездувсаас — Андрианов (роч, матрос). Ме на дінӧ медвойдӧр шыаси. Юасисны — кутшӧм ме морт, кӧнъясын вӧвлывлі, мыйясын служитлывлі. Ме ставсӧ висьталі. Найӧ бура дыр на ас костаныс сӧветуйтчисны да шуисны менӧ босьтны служитны милицияас делопроизводительӧн. «Но, ладнӧ, — нимкодьпырысь мӧвпала, — места сюрис». Гортӧ кайлі паракодӧн (сьӧмсӧ удждыліс меным Дм. Як. Попов) да вайи карӧ ассьым семьяӧс, дай ӧні на со Сыктывкарын жыруйта...
Сыктывкарӧ ме бӧр вои юль 31-ӧд лунӧ, служитны куті август 1-я лунсянь. Милицияад эг веськав: ме местаӧ вӧлі босьтӧмаӧсь мӧд мортӧс, а менӧ индісны Чрезвычайнӧй комиссияӧ делопроизводительӧн жӧ (председателяс вӧлі Андрианов жӧ). Жалӧванньӧ вӧлі ичӧтик да, ёна дзескыда лои овны ыджыд семьянад. Унаысь няньным эз вӧв да куш тшак вылын овлім: гозъя тшак вотны вӧлі вӧрӧ кайлам, тшак васӧ панялам, а тшаксӧ нянь пыдди курччалам...
Сэки вӧлі Сыктывкарын шочиника петӧ «Зырянская жизнь» нима роч газет, редакторас вӧлі Дм. Ив. Розанов (врач, роч). Меным зэв окота вӧлі пемыд коми уджалысь войтырлы сетыштны газет пырыс ас кывъя гижӧдторъяс, чуксавны выль олӧмланьыс коми кывйӧн, коми гижӧдӧн. Понді шочиника гижавны коми кывбуръяс. Медводдзаыс вӧлі «Гӧрд звӧн» (петіс «Зыр. ж.» 1918 вося август 18-ӧд лунӧ, 18-ӧд нумерын), кырымавлі «Нёбдінса Виттор» роч шыпасъясӧн, комиыс эз на вӧв сэки да. Сэкисянь и ӧнӧдз сэсся коли менам гижан псевдонимӧй «Нёбдінса Виттор». Сета вӧлі кутшӧмкӧ кывбур Розановлы газетӧ лэдзӧм вылӧ, да сійӧ корас вӧлі тшӧтш роч кывъя «перевод» (быд кывбур лолі гижны кык ногӧн — комиӧн дай рочӧн). Шыасьлі уисполкомӧ, оз-ӧ позь, мися, газетас торйӧдыштны ичӧтик пельӧс дзик коми гижӧдлы, да Вас. Петр. Осипов (юралысяс вӧлі) шуис: ӧні пӧ не на сэтчӧдз делаыс, гырысьджыкторъяс пӧ колӧ вӧчныс. Ӧні казьтыштла сійӧ кадъяссӧ да збыльысь быттьӧ «не сэтчӧдз делаыс» сэки вӧлі — медсьӧкыд пӧраыс ӧд сэкъясӧ вӧлі, кысь нин коми кывъя гижӧдъяс вӧсна сэки вӧлі тӧждысьныс...
Сэтчӧдз, 1918 вося август тӧлысьӧдз, ме комиӧн некор на нэмӧн эг гижлы нинӧмтор. Дерт, эг кужлы ме сэки мӧвпыштны весиг, ыштӧ лола коркӧ коми поэтӧн либӧ коми драматургӧн дай гижлі (ӧні гижа и) эг «слава» корсьӧм кузя.
Октябр 24 лунӧ (1918 воӧ) ме пыри коммунист партияӧ, — сэки ме вӧлі Чрезвыч. Комиссияын секретарӧн нин. Декабр тӧлысьын пуктісны менӧ тшӧтш газет редакция коллегияӧ. Сійӧ тӧлысьнас жӧ муніс уездувса медводдза партконференция да менӧ пуктісны Чрезв. Комис. юралысьӧ. Сӧмын и тайӧ ыджыд ответственнӧй уджсӧ нуӧдігӧн ме эг эновтчыв комиӧн гижӧмысь да выль коми сьыланкывъяс (мотивъяс) лӧсьӧдлӧмысь. 1919 вося юнь тӧлысьын вӧлі уездувса 2-ӧд партконференция. Менӧ бӧрйисны укомӧ, секретарӧ. Уджалі сэні 1920 вося октябрӧдз. Укомын секретаралігӧн эг жӧ шыбитлы коми гижан уджӧс. Вӧлі вӧчан-вӧчан кутшӧмкӧ партийнӧй удж, да сэні жӧ и кывбуртӧ гижыштан, мыйкӧ дум вылад усяс да. Либӧ балалайкаӧн коми сьыланкывъяслы мотивъястӧ вӧлі лӧсьӧдла. Балалайкаӧй унджыкысьсӧ сулавліс аслам гижан пызан дорын, пыр нин ки улын вӧвлі. Унаысь ме балалайкаӧн петавлывлі и сцена вылӧ — ворслывлі сьылігтырйи ассьым сьыланкывъясӧс (кывбуръясӧс).
1918 воын жӧ, ноябр тӧлысь помын, воссис Сыктывкарын Коми комиссия. Сэні ме ёнджыка тӧдмаси коми кыв вӧсна тӧждысьысьяскӧд: Жан Морӧскӧд (И. Т. Чисталёв), Илля Васькӧд, Вась Педӧркӧд, мукӧдъяскӧд. Пьесаяс гижны ме сэки жӧ босьтчи. Медводдза пьеса менам вӧлі «Корасьысь» (ӧти торъя теш), сэсся украинаса теш — «Бувальщина» вылысь лӧсьӧді комиӧн «Гудрасьӧм» (тайӧс оз позь шуны дзик «переводӧн»: украинаса пьесаас пӧнӧмарсӧ Ӧпимыс гӧгӧрвоӧ, а менам лӧсьӧдӧмын оз гӧгӧрво, сюрӧсыс, дерт, ӧти коли-а). Сы бӧрын гижи драма «Ыджыд мыж» (украинаса нога жӧ), сэсся «Шонді петігӧн дзоридз косьмис», дзик коми. «Ыджыд мыж» медводдзаысь ворсім 1919 вося февраль тӧлысьын. Театрын ворслывлім ёна, сьӧлӧмысь босьтчывлім, кӧть бӧртинас этша лӧньлыны лои-а. 1920 воын, январын да февральын (еджыдъяс волӧм бӧрын), ми труппаӧн ветлім коми сиктъясӧ — Сыктыв вожӧ Поёлӧдз, Эжва катыдлань Вомынӧдз. Позьӧ шуны, ыджыд агитация удж ми сэки вӧчим коми сиктъясын, буретш и подулыс сы вылӧ вӧлі бур — еджыдъяс вылӧ ёна вӧлі лӧгасьӧмаӧсь коми уджалысь крестяна. Ме еджыдъяс волігӧн вӧлі укомса секретарын, сэсся ревкомын (сы йылысь видзӧд менсьым очерк «Бӧрыньтчигӧн»).
Тайӧ дас куим во чӧжыс ме медъёна тӧждысьлі куим пӧлӧс художествоа удж вӧсна: 1) кыпӧдны коми литература, 2) лӧсьӧдны коми театр, 3) тэчны выль коми сьыланкывъяс (музыка). Коми литератураӧн ӧні эм нин веськӧдлысь организация — КАПП (котыртчис 1926 воын, март 12-ӧд лунӧ). Коми театр удж 1922 восянь дзикӧдз пӧшти кусліс, сӧмын вермим бӧр ловзьӧдны — 1930 вося октябрсянь, эм нин ичӧтик коми театр — КИПТ, сылысь уджсӧ бура уналаын нин аддзылісны (ветлӧдліс вӧр лэдзанінъясӧ, сиктъясӧ, колхозъясӧ, вӧр кылӧданінъясӧ). Зэв нимкодь меным таысь — ӧд ме та вӧсна дас кык во тӧждыси! Сӧмын эм зэв ыджыд судзсьытӧмтор, дзескыдін: коми репертуар абу тырмымӧн. Медбӧръя уджыс — коми музыка кыссьӧ медбӧрын. Веськыда позьӧ шуны, меысь кындзи ӧнӧдз некод на эз уджавлы сы вылын. А менам сы вылӧ теоретическӧй тӧдӧмӧй оз судзсьы, — дай мукӧд пӧлӧс художествоа уджас сійӧ менам оз тырмы — эг велӧдчыв специальнӧй школаясын, ставсӧ вӧча аснаукӧн.
Бура уна нин менам гижсьӧма дас куим вонад, — со ӧд, дзонь нига петӧ куш бӧрйӧм гижӧдъясысь. Дерт, воддза гижӧдъясӧй жебджыкӧсь бӧръяяс сертиыс. Сэсся уна пӧлӧс уджыд вӧлі зырӧ да эг вермы весиг ӧнӧдз на помавны кык поэма, «Меда» да «Зыранизация».
1923 воын нуӧдісны менам гижӧмлы 5 вося юбилей, 1928 воын —10 вося юбилей. Ме сэки, чествуйтӧмлы воча, гижи со кутшӧм кывбур:
Октябрӧдз Пармаын муртса на катшкӧдчӧм кывліс.
Муртса на полігтыр вӧр пӧвстын вӧр пӧтка сьывліс,
Эз вермыв джуджыд сук Пармаыд сывлыны-небзьывны.
Эз вӧвлы пӧткалӧн вӧляыс вылӧджык лэбзьывны, —
Жугыля да нориник сьывлісны,
Куткырӧн тай овлісны-вывлісны.
Октябрлӧн югыдгӧрд югӧрыс сявкнитіс-усис,
Пемыдсьӧд Пармаын олӧмыс вӧрзьӧдчис, пузис,
Садьмисны пӧткаяс, варышъяс бордъяссӧ швачкисны,
Кытсӧмӧн, сьылӧмӧн, горзӧмӧн вылӧ пыр качисны —
Пальӧдісны Пармалысь ойбырсӧ,
Садьмӧдісны уджалысь войтырсӧ.
Варышъяс чукӧрас дас во ме лэбалі ачым,
Кодсюрӧ шуӧны: ёна нин вылӧ пӧ качин...
Кыпті кӧ — кыпті ме Октябрса гы костӧ сунӧмӧн.
Сямми кӧ — сямми ме Ве-Ка-Пӧ туй кузя мунӧмӧн.
Ас вӧсна ме шочджыка нетшкысьлі,
Мырсьысь йӧзӧс кыпӧдны тӧждысьлі.
Мед эськӧ кыпӧдчас культура миян!
Мед эськӧ суам ми мукӧдӧс сійӧн!
Мед эськӧ инас жӧ сьӧлӧмсянь сиӧм:
Восьлалӧй югыдлань, пармаса пиян!
Выль коми гижысьяс кыптӧны,
Кылам нин локтӧны, зыпкӧны, —
Кыпалас, кыпалас комилӧн олӧмыс-вылӧмыс.
Паськалас, паськалас выльногса сьылӧмыс.
Юргы, юргы, ылӧдз кыв,
Мыла коми сьыланкыв,
Йӧз олӧмысь шогсӧ ну,
Кыпӧд, гажӧд Коми му!
Воддза коми литератураӧ ёна пыравліс националистическӧй сям да сэсся ставным гижлім «вообще» коми йӧз йылысь — эз вӧв торйӧдӧм уджалысьясӧс мукӧд (озыр, кулак) йӧзысь. Тайӧ веськавны пондіс сӧмын на во-мӧд сайын.
КАПП водзын (дай ме водзын тшӧтш) сулалӧ зэв ыджыд мог — быдтыны, велӧдны выльысь кыптысь коми гижысьясӧс. Тайӧ удж вылас сӧмын этша вниманньӧ ми вермам пуктыны — йӧзыс оз судзсьы дай кадыс оз тырмы.
Тайӧн эськӧ и помавны позьӧ ассьым «историяӧс», сӧмын кӧсъя нӧшта гижыштны, кыдзи ме уджала.
Позьӧ шуны, ме вывті писка аслам гижӧм вылӧ. Пыр зіля быд гижӧд шыльӧдны-мольӧдны ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс (техника, форма и содержание). Гижа реальнӧй олӧмысь босьтӧм фактъяс серти — некор ог «лэбав» олӧмсьыс торйӧн, зіля прӧстӧй кывъясӧнджык бергӧдчыны, медым коми уджалысь йӧзлы гижӧдӧй вӧлі гӧгӧрвоана. Гижӧм бӧрас унаысь на гижӧдӧс ещӧ видлала, шыльӧда да справитала.
Содтыны нӧшта колӧ: миян коми критика зэв на улын, критикъяс абуӧсь, — тайӧ зэв ыджыд тырмытӧмтор.
Сэсся ыджыд падмӧдысьӧн колӧ вӧлі лыддьыны коми шрифт (молодцовскӧй алфавит). Тайӧ вопросыс ӧні регыд нин разрешитчас бурланьӧ: недыр мысти кутам гижны латин алфавитӧн. Тайӧ ёна водзӧ йӧткыштас комилысь культурасӧ. Со ӧд, дас во нин тыри Коми автономиялы, дас во чӧж жӧ ми гижим коми нисьӧ роч шыпасъясӧн, а найӧс (шыпасъяссӧ) ӧнӧдз на оз кужны бура лыддьыны коми уджалысь йӧз.
Социализм тэчан удж мунӧ ыджыд ӧдӧн, сы бӧрся оз на вермы вӧтчыны миян художествоа литератураным. Ӧнӧдз на ми, коми гижысьяс, эгӧ вермӧ петкӧдлыны асланым произведенньӧясаным ыджыдджыка сывйыштӧмӧн Коми мулысь индустриализуйтчӧмсӧ, пыр на гижам ичӧтик висьтъяс да дженьыдик кывбуръяс (ӧти повесьт ни роман на абу миян). Дерт, сюрӧсъяс корсявны кужамджык нин воддза дорысь, сӧмын эгӧ на вермӧ гижан техникаӧн овладейтны, дай марксистско-ленинскӧй гижан методъяс слаба тӧдам. Ёна на колӧ велӧдчыны! Торъя нин оз ков бӧрӧ кольччыны олӧмсьыс — экономика боксянь да медсясӧ политика боксянь, сідзжӧ оз ков орӧдчыны и уджалысь йӧз массаысь. Мӧдарӧ кӧ вӧчан, оз артмы пролетарскӧй гижӧд, он вермы тӧдны классӧвӧй врагӧс, он сяммы лӧсьӧдны прамӧй олӧм серти гижӧд, — артмас лӧжнӧй, неправильнӧй. Менам аслам сідзи артмыліс 1930 воын нин (12 во чӧж гижӧм бӧрын). Гижи ичӧтик пьеса — «Рытъя». Думысь эськӧ кӧсйи серам вылӧ лэптыны кулакъясӧс да попъясӧс, а артмӧма мӧдарӧ: жальыд петӧ на вылӧ.
Но, сэсся шань. Ме ачымӧс лыддя коми уджалысь йӧз водзын, партия водзын да став сӧветскӧй общественносьт водзын обязанӧн и водзӧ вылӧ уджавны, мыйта судзсяс вынӧй да тырмас сямӧй, художествоа коми искусство бердын: коми литература, коми театр да коми музыка вылын, куимнанторсӧ бергӧдӧмӧн социалистическӧй овмӧс да культура кыпӧдӧмлы отсасьӧм вылӧ.
Нёбдінса Виттор.
Август 1931 во, Сыктывкар.
