ТЯН

Ставыс туӧ-сьылӧ-олӧ

Неыджыд вӧр юӧд катіс пыжа.

Шыльыд набойяса, шӧрланьыс паськалӧм пелькиник пипу пыж шлывгис ю веркӧсӧд ӧдӧба, кӧть эськӧ и визув паныд. Сы вӧсна, мый катысьяс сьӧлӧмсяньыс сынісны. Водз пуклӧс вывсянь кокньыдик ӧключина пелысъясӧн сыніс ар дас нёля зонка, сійӧ вӧлі майка кежсьыс, сьӧдӧдз гожъялӧма, нюжалӧм сойясыс сылӧн сӧнӧдӧсь нин, бур вын нин наын тӧдчӧ, а ситеч дӧрӧма дзор уска-тошка, ёна нин лысӧм юра старик бӧжаліс-сыніс ӧти лопта пелысӧн бӧр пуклӧс вывсянь.

Коймӧд мунысьыс пукаліс пыж шӧрын, кузь гӧрд кывсӧ нюжӧдӧмӧн пошиктіс да лэчыда дзоргис воча локтысь берегъяс вылӧ, сійӧ дась вӧлі быд здукӧ чеччыштны пыжысь. Тайӧ коймӧдыс вӧлі ыджыд сьӧд пон, еджыд морӧса, паськыд ён морӧса, нимыс сылӧн вӧлі Татілок.

А кадыс вӧлі август пом, оняліс мича гожся лун, пыдӧстӧм лӧз енэжӧд кывтісны шочиник еджыд кымӧръяс, сӧстӧм быг ёкмыльяс кодь пушыд да кокни кымӧръяс, гожся моз на нялйис-пӧжис рытъядор катовтчӧм шонді. Вӧлі лӧнь, кушинъясын сӧмын ыркнитліс кыськӧ друг мынӧм вильыш тӧвру, и тайӧ лӧняс кыдзкӧ зэв нин ясыда кыліс быд шы: и гут-лӧдзлӧн сынысьяс гӧгӧр дзизгӧмыс, и вужляяс бердын югыд визлачлӧн сяльӧдчӧмыс, и пу ӧключинаясын пелысъяслӧн дзуртышталӧмыс, и пелыс лопъяслӧн сӧстӧм ваын тёльскӧдчӧмыс...

Юыс чукыля-мукыля визувтіс топыд берегъяс костын, ворйӧд моз. Воча волісны тшем вӧра козъяинъяс, и сэки ю весьтӧ и быдлаӧ кыдзисюрӧ нёрӧм пуяс весиг быттьӧ сайӧдлісны югыд лунсӧ, и весиг быттьӧ мӧд кодь дук пондыліс кывны гӧгӧр — кутшӧмкӧ ёсь, пӧдӧм, вужля нюйт дук. Но сэсся пыжа регыд бӧр петавліс восьсаинӧ, югыдінӧ, берегпӧлӧнса векньыдик видзьяс вылӧ, кӧні тшӧкыда быдмисны льӧм да пелысь, торйӧн нин уна льӧм, — и сэки ставыс бӧр вежсьыліс. Матыстчысь арыс чишкалыштӧма нин пушкыр льӧм кустъяссӧ вижа-гӧрдӧн, да синмад шыбитчанаджыка сярвидзӧны чим сьӧд тусьяса розъяс, и ловтӧ мавтыштысь чӧскыд льӧм пу кӧрыс быттьӧ сирзьысьӧма шоныд сынӧдас. Но торйӧн нин мичаӧсь сулалӧны видзторъяс вылын пелысьяс: сорс моз лэчыда вундалӧм коръяс пӧвстас пелысьыс быттьӧ ырзьӧ-ломалӧ би кинь тугъясӧн да личкӧмӧн личкӧ увъяссӧ.

Пыж ныр шарӧдчигтыр пырис тшема пуритысь сэтӧрӧн кыскӧм тыкӧла вомӧ, водз пелысъяс дзугсисны топыд куст пытшкын. Зонка гӧгӧрвотӧма бергӧдчыліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, сэсся бӧжалысь вылӧ видзӧдліс: вугралан али мый пӧ сэні, ю визьсьыс вошин!.. А мӧдыс дӧрӧм сос помнас чышкалӧ чужӧм чукыръясӧдыс визлалысь ньылӧмсӧ да нюмъялӧ:

— Лолыштам тані, Ванюк...

И сэки зонка казялӧ, мыйла сійӧ нюмъялӧ.

— Дедуш, сэтӧрыс мыйта! Корӧга! Ой-ёй-ёй!

— Вай мыссьыштам да кокасьыштам неуна. Ёна, кӧнкӧ, мудзин?

— Эг, пӧсялі тӧлькӧ-а... Ноко, кутыштлы бара пыжтӧ. — Зонка пелька кымыньтчис пыж дорыш вылӧ да пельпомъясӧдзыс дзумгыліс юрсӧ ыркыд ваӧ. Дедушыс сэк кості став сьӧктанас личкысьліс пыж мӧдар дорышӧ. Ловсӧ вуджӧдӧм бӧрын зонка мӧдысь дай коймӧдысь на тадзи тюльскысьліс ваӧ, сэсся бӧр пуксис пуклӧс вылӧ, еджгов юрсиыс лясӧма юр гӧгӧрыс, ыркыд ваыс тюргӧ-визувтӧ быдлаті.

— Ок, лӧсьы-ыд! — чиктылӧ зонка. — А тэ, Татілок, мый он купайтчы? — ки пыдӧснас чарснитӧ пыж бокысь васӧ, резыштӧ понмӧс, мӧдыс скӧравтӧг тявкнитӧ воча.

Деда-внука пондісны чӧсмасьны сэтӧрӧн, веськыда пыжсяньыс. Некодӧн вӧрзьӧдлытӧм, бура кисьмӧм сэтӧр розъясыс югъялісны-ӧшалісны сьӧд виноград кодьӧсь — пев пом гырся тусьясаӧсь ва весьтад да дзик сӧстӧмӧсь, сӧмын тай быдлаӧ сибалысь черань кутшӧмакӧ везйӧдлыштӧма аслас еджыд сунисӧн. Кисьмӧм тусьясыс кокниа нин чукталісны розъяссьыс, и деда-внука кабыр тырнас чӧвталісны воманыс нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм кӧра вотӧссӧ, коді быттьӧ мавтыштіс пӧсялӧм гыркнысӧ, ыркӧдіс и горшнысӧ веськӧдіс. Сэсся и вотісны сэтӧрсӧ неыджыд чуман тыр. Дедушыс шуис, рытнас пӧ чай юны бур лоӧ, сакар пызьӧн юммӧдыштӧм бӧрын позяс на панявны и...

Татілок завидьпырысь видзӧдіс йӧзлӧн акйӧдлӧм-чӧсмасьӧм вылӧ. Сійӧ эськӧ и видліс жӧ исавны пыжӧ усьӧм сэтӧр тусьяссӧ, а Ваньӧ весиг медтыра розсӧ матыстліс чуш дорӧдзыс, — но оз пыр, абу понлы вылӧ лӧсьӧдлӧма енмыс тайӧ чӧскыд сёянсӧ.

— Ошъясыд вот став пӧлӧс вотӧссӧ сёйӧны-а, — на вылӧ видзӧдігӧн шуис дедушыс.

— Сёйӧны? Ставсӧ?.. — юасьӧ Ваньӧ.

— Сэтӧртӧ и чӧдтӧ Микайлӧыд бура дзимлялӧ... Пелысьтӧ куснялӧ-судзӧдалӧ и... Ошкыдлы кӧть яй, кӧть вотӧс, ӧткодя пырӧ...

— Сы понда и сэтшӧм ён, кӧнкӧ, сійӧ? Ошкыс?

— Дашкӧ и, сы понда... — нюмъялӧ мӧдыс.

— Кылан, Татілок, велӧдчы, кыдзи колӧ овнысӧ. — Тадзсӧ шуигӧн Ваньӧ судзӧдӧ пыж нырса пестерысь нянь шӧрӧм да лы тор, мыччӧ Татілоклы, сійӧ ӧдйӧ и тратшкӧдӧ-ньылалӧ татшӧм сёянтӧ. А сэсся, голясӧ нюжӧдӧмӧн, судзӧдчӧ да лачкӧ пыж бокысь ва. Берегӧ лэдзны Татілокӧс оз позь — манитны пондас аслас увтчӧмӧн катӧмсьыс, ылавны на вермас на дінысь и, ва вылад ӧд кок туй дукыд оз коль.

Сэсся найӧ бара пондісны катны. Ӧні сыннысӧ босьтчис дедушыс, кӧть эськӧ и Ваньӧ оз вӧлі лэдз. Ваньӧ сьӧлӧмсяньыс чайтіс, мый ӧні сійӧ, ачыс, вынаджыкӧн нин лои пӧрысьмӧм дедуш дорсьыс, торйӧн нин кутны кӧ тӧд вылын ранитчӧм сойсӧ сылысь. Но мӧдыс тадзисӧ эз на чайт.

— Бӧжавнысӧ вед кужны жӧ колӧ, пиӧ, — тӧдчӧдӧмӧн шуис дедушыс. — Ичӧт юӧдыс.

Та бӧрын вӧлись Ваньӧ босьтіс шылялӧм калябеч пома ӧти лопта пелыс да пуксис бӧр пуклӧс вылӧ.

Катӧны и катӧны. Дедыс тэрмасьтӧг сынӧ, оз и гырысяӧн сыныштав, но ӧнтая серти водзӧ кылалӧны бурджыка, Ваньӧ казявтӧг оз ов тайӧс. Дедушыслӧн, кӧть и пӧрысьмис нин, быдтор на артмӧ бурджыка и кокньыдджыка...

Но Ваньӧ та йылысь ёнасӧ оз думайт, сійӧ дзоргӧ-видзӧдӧ водзӧ, джуджыдджыкинланьӧ пыж нырсӧ веськӧдӧ, вужляяс кытшовтӧдӧ, ляпкыд коськъясті чепсасьӧ. Мый вынсьыс тшӧтш отсалӧ дедушыслы. Бурджыка бӧжавны зільӧ. И долыд Ваньӧлы, сы вӧсна мый ӧні, водзланьтӧ видзӧдігӧн да и вылынджык пукалігӧн, быдтор аддзӧ да казялӧ сійӧ — сьӧд трундаӧн эрсвидзысь кыркӧтш и гежӧдіника паныдасьлысь, шонді водзын лӧсталысь лыа бӧж; ытшкытӧм видз вылысь невеста моз вӧччӧм пелысь пу, и тивзысь уркайяслысь лэбӧм, и быдтор, быдтор. И абу на ёна мудзӧма Ваньӧ, и рытъядорыс быттьӧ со ыркнитыштіс нин ва вылад, сын сӧмын да сын, да водзӧ видзӧд...

«Ёна жӧ бур, мый мӧдӧдчи дедушкӧд! — бӧжалӧ и мӧвпалӧ зонка. — Бур, мый сійӧ босьтіс менӧ тайӧ кузь туяс...»

Но Ваньӧлысь лӧсьыд мӧвпъяссӧ торкис сьӧла позтыр: сьӧлаясыс ӧтпырйысьӧн жбыркнитісны дзик орччӧн, шуйга берег рӧч йылысь, виччысьтӧмысла Ваньӧ весиг чеччыштліс пуклӧс вылас. Татілок ув-увӧстӧмӧн песовтчис, бур, мый сійӧс дженьыда домалӧма пыж мегыр дінӧ. Нёль-ӧ-вит сьӧла уйкнитісны вӧр пытшкӧ, а кыкӧн, муртса лэбыштӧм бӧрын, пуксисны берегдорса кос козъясӧ да и пондісны пытьӧдчыны-дзӧрны сэні мича бурыся юрнаныс гоньйӧдлігтыр. Дедушыс видзӧдласнас индіс Ваньӧлы: лый пӧ, а ачыс кутчысис вадорса вужляӧ. Ваньӧ тірзьыштысь киясӧн судзӧдіс пыж бӧжысь ассьыс пищальсӧ, кызьӧд калибр, да кузя метитчытӧг шковгис матысаджык сьӧлалы. Ёна шызьӧмысла эз и казяв, мый сэсся сьӧлаыскӧд лои. Эз тай ло ув вылас-а. Лэбзьӧм шыыс быттьӧ эз кыв ни. Лыйӧм шысьыд Татілок бара ув-увкерис да мӧд сьӧласӧ сӧмын повзьӧдіс. Деда-внука петісны пыжысь, Ваньӧ, киас пищаля, ур моз пелька тювӧдіс-кайис рӧч йылӧ. Лыйӧм сьӧла, бордъяссӧ паськӧдӧмӧн, вӧрзьывтӧг, куйліс коз улын. Ваньӧ видзчысьӧмӧн босьтіс сійӧс — киясыс, мыйлакӧ, век на тірзисны, — да югъялысь синъясӧн видзӧдліс сылань тшӧтш локтысь дедушыс вылӧ. Киас руд ёкмыльыс вӧлі пӧсь на, небыд, ичӧт тавосяыд, но век жӧ тайӧ вӧлі сьӧла, эз катша либӧ рака. Тайӧ вӧлі вӧрысь кыйӧм пӧтка.

— Бура тай инмин, молодеч! — ошкыштіс дедушыс. Тэрмасьтӧг видзӧдліс гӧгӧр да содтіс: — Толькӧ ӧти сьӧласьыд кизьӧр на лоӧ шыдыд, видлам кӧть мӧдӧс кыйны.

Неуна муныштӧм бӧрын сук козйысь найӧ бара на повзьӧдісны сьӧлаӧс. Дедушыс лажыньтчыштіс, дзоргӧ-видзӧдӧ сылӧн лэбӧм бӧрся, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзӧ. Мыйкӧ дыра мысти ылынкодь нин кылӧ бордъяслӧн кыдзисюрӧ шпачӧдчӧм.

— Аддзан он эськӧ сійӧс, мунан кӧ шы вылас? — юасьӧ Ваньӧлысь дедушыс.

— Кутшӧм шы вылӧ? — эз гӧгӧрво мӧдыс.

— Эн ӧмӧй кыв борд шысӧ? Сэтчӧ и пуксис.

Зонка видзӧдліс шочиник пожӧмъяса сук козъя вӧр вылӧ да пыркӧдыштіс юрнас: кысь пӧ ме сэсь аддза.

— Вайлы инӧ меным пищальтӧ, — корис дедушыс, а сэсся, вӧсни пӧтшваа ас кӧтіа кокъяснас кыдзкӧ зэв небыда тувччалігтыр, пондіс кыньксьӧдны-мунны, весиг ув оз тричнит кок улас. Регыд мысти школӧбтіс лыйӧм. Ваньӧ уськӧдчис сылань, видзӧдӧ: дедушыс кутӧ киас сьӧлаӧс.

— Кыдзи нӧ тэ сійӧс казялін татшӧм тшем вӧрсьыс? — шензьӧ зонка.

— Сьӧкыдпырысь жӧ нин, пиӧй, — ышловзьӧмӧн вочавидзӧ мӧдыс. — Кольӧма кадыс... Ныжмӧма нин син и пель, абу нин томдырся кодьӧсь. Водзті вот ми сьӧлаястӧ кыйлім! Сё морӧ... Ар чӧжнад вӧлі куимсё гозйӧдз тадзи лыян. Пуксьӧм шы вылас веськыда вӧлі локтан. Весиг писӧктӧм сертиыс тӧдан вӧлі, кутшӧмджык пуын пукалӧ.

— Збы-ыль?

— А мый нӧ абуыс? Тэ тай со сочиненньӧястӧ «пять» вылӧ гижан. Ми воклы вӧралӧмыс тэныд сочиненньӧ гижӧм кодь жӧ и вӧвлі.

— Дедуш, а кытчӧ нӧ сымда сьӧласӧ воштылінныд? — пыжлань восьлалігмоз юасьӧ Ваньӧ.

— Купеч вӧлі ньӧбӧ, а сэсся Питирӧ нуӧ. Царыд пӧ сьӧла яйтӧ ёна радейтлӧма. Парижӧ на нулӧмаӧсь и... Кывлі ме: витсё сюрс гозйӧдз пӧ сэки сьӧлатӧ кыйлӧмаӧсь Коми муын, быд во...

— Витсё сюрс! — шензьытӧг оз ов Ваньӧ. — Сымда сьӧла вӧлӧма...

Пыжӧ домалӧм Татілок скӧр синъясӧн видзӧдіс на вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны: асьныд пӧ вӧраланныд, а менӧ он лэдзӧй!..

— Эн дӧзмы, пӧрысьӧ, — меліа шылькнитӧмӧн такӧдіс сійӧс дедушыс. — Водзӧ тэныд уджыс уна на лоӧ. А сьӧлаястӧ тэ вед и ачыд он увт, повзьӧдлан сӧмын.

Сэсся найӧ бара пондісны катны Льӧм-ю паныд. Сьӧла кыйигӧн Ваньӧлӧн ырзис лолыс и быттьӧ содыштісны вынъясыс, да весиг быттьӧ друг верстьӧджыкӧн сійӧ лои. Ӧд со кыдзи, ки вывсяньыс, пӧшти метитчытӧг пезьгӧдіс сійӧ сьӧласӧ. Мед кодкӧ мӧд, зонкаяс пиысь, видлас тадзисӧ... Рытнас пуасны сьӧлаяссӧ. Сэтӧр со вотӧма и. Бура и пируйтасны.

Югыд бордъя юрсигусьяс чиркъялӧны ва весьтӧд, дедушыслысь медбӧръя дзор юрсисӧ кыйкъялӧны гусявны. Идравтӧм видзьяс вылын гӧг вӧрзьытӧдзныс мыйкӧ ассьыныс сьылӧны и сьылӧны чиркъяс, гашкӧ, аттьӧалӧны йӧзӧс, мый дугдісны таті ытшкынысӧ, дугдісны вӧрӧдны, да вӧля налы колис овны. А гашкӧ, дивитӧны йӧзӧс. А со гӧрд юра, еджыд сера-сьӧд сера кузнеч — сизь колскӧ-тотшкӧдчӧ кырссьыс джынвыйӧ кушалӧм ыджыд конда вылын, татшӧм ногӧн корсьӧ аслыс кынӧмпӧт, сёян перйӧ, гашкӧ и, свет пасьталаын став ловъя лов пиас медсьӧкыда шедысь сёян. Лӧньтасысь, быттьӧ команда серти, чарснитіс-чеччис жыдач позтыр; тэрыб лэбачьяс уна рӧмӧн дзирдыштісны рытъя шонді водзын да пырысь-пыр и вошины вӧр-пу сайӧ.

— Кӧнкӧ, мамыс велӧдӧ уткапиянсӧ лунвылӧ кузь туй водзвылын, — шоныда шуис дедушыс.

— Сэсся найӧ бӧр локтасны миян Льӧм-юӧ, да ӧд, шу, дедуш?

— Сыын вед и делаыс, Ванюк. Тӧвъясны кӧнкӧ шоныдінын, дашкӧ, медгажаинас. И бӧр локтӧны татчӧ.

— Небось тай аддзӧны?

— Чужан-быдманінсяыд мусаджыкыс, тыдалӧ, немтор абу, сы вӧсна и аддзӧны, — сынігмозыс лабутнӧя вочавидзис старик.

А вылын-вылын, буракӧ, дзик нин сӧстӧм быг ёкмыль кодь кымӧр дінын, лэбалӧ гӧгрӧс бӧжа кеня варыш; оз лэбав, а ыджыд бордъяссӧ шевкнитӧмӧн шлывгӧ-кывтӧ-гӧгралӧ, оз небось ков сылы сыннытӧ, шлывъялӧ выліас да нораа тюньйӧдлӧ...

— Аслыд тэд «тюнь», мисьтӧм вомлы! — горӧдӧ варышлы бӧжалысь Ваньӧ. Ӧд зонка тӧдтӧг оз ов, мый кор, вотчыны мунігӧн, тадзи тюньйӧдлӧ кеня варышыс, сэки наберушкаыд некор оз тыр. А ӧні со налӧн и сьӧлаяс нин эмӧсь, и чуман тыр сэтӧр.

Сідзкӧ, нинӧмла тюньйӧдлынысӧ!

Киссьӧм позйын

Кор рытъя шондіыс пондіс лажыньтчыны вӧр-пу йывлань, катысьяс воисны паськыда тыдалысь кушинӧ.

— Тані узьмӧдчам, — шуис дедушыс да веськӧдіс пыж нырсӧ кыркӧтш улын еджвидзысь лыа дорӧсӧ.

Ваньӧ долыдпырысь петіс пыжысь, нюжмасьыштіс, веськӧдіс мудзӧм лысьӧмсӧ, видзӧдліс гӧгӧр. Вылынджык визув паныдыс юыс тӧдчанаа ызгыштіс, быттьӧ тшупӧдсянь усис.

— Тані водзті сулавліс мельнича, — шуис дедушыс, Ваньӧлысь юасяна видзӧдлассӧ казяліс да. — Плӧтина керъясыс, видзӧд со, кольӧмаӧсь на.

Ваньӧ, дерт, и ачыс казявтӧг эз ов, кыдзи тыасьӧм, нюдз-вежӧн турунзьӧм кер-плака вывті варова исковтіс сӧдз ва.

— Со тай изкиыс ӧти кольӧма на и! — водзӧ муныштігмоз виччысьтӧг казяліс зонка да индіс дедушыслы. Вылынджык берегын, сук турун пӧвстын, и збыльысь сьӧкыда куйліс сімӧм кӧрт асыка, шӧрас нёль пельӧса розя ыджыд изки.

Дедушыс мездіс дом йылысь Татілокӧс да тшӧтш матыстчис Ваньӧ дінӧ.

— Татшӧм изкиыс нёль вӧлі мельничаас. Уна и пызь изӧдлісны тані. — Дедушыс чужйыштіс сапӧг нырнас изкиӧ, ышловзис. — Но та йылысь вай ми бӧрынджык сёрнитам... Тайӧ мельнича йывсьыс уна позьӧ висьтавлыны... Вед не сӧмын нянь тусь тані изсьыліс... Но тшӧтш и кодсюрӧлӧн олӧмыс...

— Олӧмыс? — Ваньӧ чуймӧмӧн чӧвтліс ясыд лӧз синъяссӧ дедыс вылӧ.

— Да, пиӧ, сідзи... тшӧтш и олӧмыс...

— Кыдзи нӧ, дедуш, висьталышт!..

— Быдтор тэныд окота тӧдны, — старик шоныда нюммуніс. — Вай бӧртиджык та йылысь, узьны водігӧн. А ӧні вай ужын лӧсьӧдыштам да мый да... Битор пестыштлам татчӧ, ва дорас, шыд пуам... А узьнысӧ каям выліас, сэні сулалӧ на киссьӧм керкашой...

Деда-внука пестысисны ва дорӧ, куштісны этша на гӧна том сьӧлаясӧс, чишкалісны би вылын. Ваньӧ гӧгӧрвоны зільысь синъясӧн видзӧдіс, кыдзи дедушыс керӧ сьӧлаяссӧ. Лэчыд пуртнас, коді дыр вӧдитчӧмысла джынвыйӧ бырӧма нин, орйӧдліс сьӧлаяслысь гыжъяссӧ да нырнысӧ, перъяліс голя помсьыныс гадьяс. Зонкалы найӧс мыччигмоз шуис: со пӧ, видзӧдлы, мый сьӧлаыд сёйӧ. Гадь пытшкас вӧлі пожӧм лыс, няклялӧм пув да посньыдик гальки.

— Татшӧм лёк сёянысь артмӧ сэтшӧм чӧскыд яй! — шензис зонка, кодӧс дедушыс неӧтчыдысь нин чӧсмӧдліс сьӧла шыднад.

— Артмӧ тай со, — нюмъяліс мӧдыс. — Быдтыны сійӧс оз ков ни. Он кӧ вӧртӧ кушӧдз пазӧд, ачыс рӧдмӧ-быдмӧ. — Тадзи сёрнитігмоз дедушыс кыскис сьӧлалысь сювъяссӧ, петкӧдліс внукыслы: — Со, видзӧд, этайӧ пемыдгӧрдыс — мус, тайӧс ми тшӧтш рачӧ пуктам, сӧмын этайӧ веж больсӧ вундам, сӧпсӧ, он кӧ шыбит сійӧс, ёна курзьӧдас шыдтӧ... А со этайӧ нёнь пом кодь гӧрд ёкмыльыс — сьӧлӧмыс. Видзӧд, мый ыдждышта и эм, а сы ӧдйӧ лэбӧдӧ сьӧлатӧ. Сійӧс рачӧ жӧ пуктам... Этайӧ со сьӧлаыдлӧн чулльыс, кынӧмыс либӧ. Но сійӧс колӧ на жӧ керны: видзӧд со, пуртнад чилснитан да, кыдзи вылісьыс кызкодь яйыс кыртӧ, сійӧс и босьтам, а из тыра да сёян тыра пытшкӧссӧ шыбитам... Татшӧм жӧ пытшкӧсыс и мукӧд пӧткалӧн-дозмӧрлӧн, кӧть уткалӧн... — став колясъяссӧ, керигмозыс, дедушыс мыччаліс Татілоклы: мӧдыс чӧскыдпырысь нювсис-сёйис.

Сэсся старик пондіс би пестыны, а Ваньӧ мыськис сьӧлаяссӧ ва дорын. Небыд яйныс налӧн вӧлі путӧгыс нин еджыд, неуна гӧрдовъеджыд. Кӧмтӧм, пуджӧм гач кок помъяса кокнас зонка пидзӧсӧдзыс пыраліс юӧ, мед сӧстӧмджык ва гумовтны рачас, а петігас бурджыка видзӧдліс берегдорса лыа вылӧ да горӧдіс:

— Дедуш, видзӧдлы жӧ, кутшӧм мича чышъян татчӧ вольсалӧмаӧсь!

Дедушыс веськӧдчис азыма ловзьысь би весьтысь, видзӧдӧ — кодкӧ быттьӧ чышъян и эм вунӧдӧма лыа вылас! Эстшӧм гӧгрӧсіник югыдвеж чышъян, кодӧс кыӧмаӧсь лыдтӧм-тшӧттӧм посньыдик веж корйысь... Ваньӧ кӧсйыліс тувччыны тайӧ ловъя чышъяныс вылӧ да чышкыштны коксӧ, но друг сылы жаль лои нямравны-пазӧдны татшӧм мичсӧ, да эз и тувччы. А дедушыс шоналӧм сьӧлӧмӧн шуис:

— Вӧр-ваад тай, Ванюк, быдтор мича... Быдлаті шыльыд и гӧгрӧс, куж сӧмын казявны...

Эжаӧ сатшкӧм мӧтыръяс йылӧ ӧшӧдісны сьӧлаяс тыра рач, саӧсь чайник. Сэсся дедушыс босьтіс черсӧ да уна кокъясӧн талялӧм ордымӧд мӧдӧдчис вывлань.

— Тэ пусьы тані, Ванюк, а ме кая да керкасьыс пачсӧ ломтышта. Мед кокниджык сынӧдыс лоӧ узьнытӧ миянлы.

Татілок тшӧтш котӧртіс-муніс дедушыскӧд.

Пусьӧ Ваньӧ, бисӧ лӧсьӧдышталӧ, мед рач пыдӧсас жарыс ёнджыка жайгис. Регыд и ключӧн булькнитіс шыдыс, рудов быгтор лыбис, вытьтӧ гильӧдысь кӧрӧн пондіс паркйыны. Сэсся Ваньӧ тавося зумыд картупель весаліс да шырис шыд пытшкӧ, мыйкӧ дыра тадзи пуыштӧм бӧрын лавр кор тшӧтш чӧвтіс, паньыштіс да видліс дубыд-соласӧ, сэсся и кежӧдыштіс мӧтырнас боквыв песовтӧмӧн лёк жар вывсьыс — мед пӧжсьӧ. Чайник тшӧтш пондіс таркӧдны кӧрт вевтнас — пузи пӧ ме. Ваньӧ кежӧдыштіс жӧ сійӧс да бура заваритіс.

Быттьӧ прамӧй пӧвар Ваньӧыс. Дедушыскӧд ветлігъясӧ велалыштӧма нин ӧттор-мӧдтор вӧчны, кӧть эськӧ и дас нёль арӧс на и эм аслыс. Кутшӧмакӧ пищальысь лыйсьыны нин кужӧ, и видзӧд со — пусьыны, гӧрд лыс да важ кор улӧ дзебсьӧм тшактӧ аддзас да тӧдмалас ельдӧг али гоб, вуграсигад сынпитӧ мыккӧд оз сор ни...

Сэсся, дедушсӧ виччысигмоз, Ваньӧ бара матыстчис изки дінӧ, воськовтіс-кайис выліас, зымкнитіс кокнас. Ён!.. Кыськӧ тай перйылӧмаӧсь сійӧс и сизьдылӧмаӧсь... И со кытчӧдз вайлӧмаӧсь...

А шонді саялӧма нин вӧр-пу костӧ, ыджыд бипур моз ыпъялӧ вӧр пытшкас. Варова ызгӧ усьысь ва. Коркӧ сійӧ, Льӧм-юлӧн сӧдз ваыс, тані бергӧдлӧма со татшӧм сьӧкыд изкияссӧ, нянь тусьысь жулльылӧма-излӧма йӧзлы пызь. Мед сэсся тайӧ пызьсьыс небыд шаньгаяс да тупӧсьяс пӧжавны. Ӧні со немтор абу кольӧма. Ни мельничаыс. Ни йӧзыс некод абу. Сӧмын коркӧя потшлӧминӧдыс юыс бузгӧ, быттьӧ висьталӧ Ваньӧлы важӧн вӧлӧмаыс да кольӧмаыс йылысь...

Сэсся изкисӧ и бӧрйис Ваньӧ пызаныс пыдди. Вольсаліс газет, лэпталіс нянь, кружка-пань. Пуксьынысӧ кыз кодь важ кер пом тішкис-быгыльтіс. Дедуш воигкежлас сылӧн ставыс нин вӧлі дась, и мӧдыс ошкытӧг эз ов бура зільӧмсьыс. Ваньӧ вайис би вылысь шыд тыра рачсӧ, шырис пӧсьвылас лук турун, перечаліс, сэсся и деда-внука пуксисны изки сайӧ.

Зонка паньыштіс пӧсь шыдсӧ — асласӧн кыйӧмасӧ и пуӧмасӧ — и весиг ружӧктыштіс чӧскыдысла. Дедушыс тшӧтш ружӧктіс да ошкис: «Добра, бура пуӧмыд...» Шыдыс, дерт, пӧсьджык на вӧлі, гортас кӧ, мамыс, кӧнкӧ, эз на лэдз татшӧм пӧсьтӧ сёйны, но тані верман ӧмӧй виччысьны лунтыръя мудзӧм бӧрын, да нӧшта нин, кор со сійӧ тадзи мавтыштӧ ловтӧ. Абу ӧд тайӧ лавкаысь ньӧбӧм лӧз чипан шыдыд!.. Гӧгрӧс рачыс вӧлі ыджыдкодь, да Ваньӧ первойсӧ мӧвпыштіс, мый шыдсӧ сёйӧм бӧрын кынӧмас оз нин коль некутшӧм тыртӧм пельӧс, но сьӧла яйыс вӧлі сэтшӧм еджыд да сэтшӧм чӧскыд кӧра, сэтшӧм окотапырысь кроджакылісны пинь улас нюдз лы помъясыс, мый зонка эз и казявлы, кыдзи быри сьӧлаыс.

— Дедуш, а царыд абу йӧй вӧлӧма, — пӧтӧса шуис Ваньӧ, Татілоклы медбӧръя борд вечик лы мыччигмоз. — Ачыд тай шуин ӧнтай: уна сьӧла пӧ сылы нулӧмаӧсь.

— Да-а... — ылӧсас нюжӧдіс мӧдыс, эз виччысь татшӧм шуӧмтӧ да. Стариклӧн сёйсис жӧ нин, неуна кольыштӧм шыд пыдӧссӧ нянь крӧшки сорӧн, пон бекарын, сійӧ мыччис Татілоклы да ӧні лӧня пукалӧ, чай юӧм водзвылын сылы окота чигарка куритны. — Чӧскыд сёян-юан вылад тай йӧзыд, Ванюк, век ӧддьӧн горшӧсь... Сё морӧясыд... Та понда мукӧдыс дасьӧсь пурны и джагӧдны мӧд мортӧс...

Ваньӧ гӧгӧрвоӧ, мый дедушыслӧн кыткӧ вӧрзис сьӧлӧм вылас — дерт, эз на вунӧд сылысь, Ваньӧлысь, ӧнтая юасьӧмсӧ, да выльысь корӧ:

— Дедуш, тэ ӧнтай шуин: тані пӧ, няньыскӧд тшӧтш, йӧз олӧм изсис...

Старик нинӧм шутӧг ружӧктыштӧ воча. Сэсся перйӧ зепсьыс волявтӧдз нин шылялӧм табак кӧшель, тэрмасьтӧг разьӧ-веськӧдӧ сійӧс, зеп кодьсьыс перйӧ лӧсьыда куснялӧм кабала пачка, косьыштӧ ӧти лист, лабутнӧя кусыньтӧ бокӧдыс, чепӧльнас судзӧдӧ табак да чӧвтӧ кабалаын лоӧм вор кодьӧ, шӧрланьыс кызджыка, сэсся и, бара жӧ зэв лабутнӧя, бура дуллялӧмӧн, гартовтӧ чигарка. Шӧрвыяс гӧрба чигарка, век сэтшӧм артмӧ дедушыслӧн. Сэсся истӧг тув тэрмасьтӧг судзӧдӧ, бура витӧмӧн чирснитӧ кӧрӧбкаӧ да ӧзтӧ чигаркасӧ, и сэки чужӧмыс дзоньнас вошлӧ еджыдлӧз табак тшын пытшкын, а гӧгӧр разалӧ махоркалӧн чорыд кӧрыс. Сэсся вӧлись дедушыс шуӧ:

— Меся тай, водзті татӧні, мельнича кутысьясыс, чӧскыда жӧ сёйлісны да юлісны... Кыдзи колӧ и оз ков жӧ горшасьлісны та понда... — ыджыда нёньыштіс табак тшынсӧ. — Бисин чукӧрлӧн мельничаыс и ставыс тані вӧвлі...

— А-а... — пыр жӧ гӧгӧрвоис Ваньӧ. — Сиктад тай медыджыд керкаыс, но, кӧні ӧні больничаыд, налӧн жӧ вӧвлӧма...

— Бисинъясыслӧн... И татӧні ыджыд жӧ да бур керка сулавліс, дача пыдди. Ӧні кольӧма сӧмын рӧбӧтникъясыслӧн керка пӧлыс... Час, пукалыштам да каям ми сэтчӧ узьны... А эстчаньын со ыджыд картаяс вӧліны, скӧт тыраӧсь, — мӧс и ыж. А орччӧн кожӧвня вӧлі...

— Кутшӧм кожӧвня? — эз гӧгӧрво зонка.

— Но, кучик песанін либӧ.

— Найӧ асьныс вӧчлісны кучиксӧ?

— Мыйла асьныс, — рӧбӧтникъяс. Но делӧыс, дерт, найӧлӧн вӧлі... Усьысь ва отсӧгнас жӧ и вӧлі песӧны кучиксӧ, нарошнӧ керӧм ыджыд пу майканъясӧн...

— Оз ки помысь?

— Медсьӧкыдсӧ вӧлі Льӧм-ю ва отсалӧ-керӧ... Мӧс комынӧдз вӧлі видзӧны тані, а ыжтӧ, буракӧ, сё-мӧдӧдз. А сэсся и бокысь на вӧлі ньӧбӧны скӧттӧ. Яйсӧ лэччӧдӧны ярманка вылӧ, а кучиксӧ асьныс вӧчӧдӧны. Сэсся и кӧмкот пондісны вурӧдны...

— И ставыс налӧн, дедуш?

— Да-а... Льӧм-ю пӧлӧнӧдыс став виддзыс найӧлӧн жӧ и... Ок, кутшӧм турун татӧні пуритліс-быдмыліс... Ӧні тай эндӧдны пондісны видзьяссӧ-а...

— Да найӧ тай, Бисинъясыс, бур помещикъяс вӧлӧмаӧсь! — весиг горӧдісмоз история бура тӧдысь Ваньӧ.

— Ёна озырмылісны... Не кӧ революцияыд, код тӧдас на, кутшӧма эськӧ озырмӧдчисны... Семья ыджыд... Ёнӧсь и тӧлкаӧсь ставныс... Быдтор сяммӧны керны, немторысь оз повны... Мый эм — сійӧ эм, та понда немтор найӧӧс омӧльтны... Сэсся и гӧлюловыд мыйта колӧ, сы мында и локтӧ вӧлі найӧ дінӧ нажӧвитчыштны... Революцияыд бура песовтіс найӧӧс...

— Ставсӧ мырддисны? — радлӧ Ваньӧ, сылӧн, дерт, ёна лӧгыс петӧ став озыръясыс вылӧ.

— Мырддисны... Сэтшӧм вӧлі сэки кадыс, бур пи...

— Сідзи и колӧ! Мед гӧль йӧзыслысь вирсӧ эз юны дай.

Дедушыс чӧвтліс синъяссӧ Ваньӧ вылӧ, син лапъясыс сылӧн, абу кӧ тшӧтш и синкымъясыс, казялӧ Ваньӧ, бӧръя вояснас быттьӧ кызыштісны, сьӧктаммисны, дзескӧдӧны синъяссӧ... А ӧні дедушыслӧн векняммӧм синъясыс быттьӧ ойдӧмӧн ойдӧмаӧсь важ казьтылӧмъяснас.

— А мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, кӧнкӧ, ёна и жаль вӧлі ставсӧ тайӧс воштыны... — старик ӧвтыштіс ранитчӧм веськыд кинас. — Ӧні нин ме сідзисӧ шуа... А сэки, том дырйи, ме сідзисӧ эг чайт... Сэки ме, позьӧ шуны, ачым тшӧтш вӧлі озыръяссӧ пыркӧдысьнас...

— Тэ меным эн на и висьтавлы, дедуш!

— Да вед тэ, бур пи, век на ичӧт вӧлін... Ӧні со быдмыштін... Ӧні тэкӧд быдтор йылысь нин позьӧ байтны...

Ваньӧ ёна нимкодьмӧ тадзисӧ ыдждӧдлӧмысь, а дедушыс казьтылӧ:

— Ме локті ранитчӧмӧн Германскӧй фронт вылысь...

— Кор тай первой мирӧвӧй война вылад вӧлін? — стӧчмӧдӧ Ваньӧ.

— Сэки... Нарошнӧ Петроград пыр петі... Видзӧдла, меся, кыдзи да мый керсьӧ столицаас... Кыдзи цартӧгыс олӧны... А сэні не сӧмын царӧс, а тшӧтш и Керенскийӧс нин путкыльтӧмаӧсь. Сӧветскӧй власьт нин лоӧма... Ме сэні ачым тшӧтш, позьӧ шуны, революциянас туӧмӧн туи, кыдзи тувсов кыдз зараваӧн... А гортӧ вои — дивӧнад он тырмы! Немысь-немтор абу на и вежсьылӧма... Сё морӧ!.. Быдлаын, Россия пасьталаын, путкылялӧны озыръясӧс, помещикъясӧс да купечьясӧс, весигтӧ фронт вылын миян пезьгӧдалісны лёк офицеръясӧс, а тані, гортын, Бисинъяс век на жыкруйтӧны-олӧны важ моз, быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма. Йӧз тшыгъялӧны, торйӧн нин — вердысьястӧг кольӧм семьяясын, а найӧяс, важ моз, вый да нӧк пытшкын туплясьӧны... Комбедса предӧ менӧ бӧрйисны, «смит-вессон» наган сетісны... Но мийӧ сэсся регыдӧн пыркӧдім Бисинъястӧ... Выль власьтыс вед миян дор лои, гӧльяс дор...

— Ставсӧ, мый вӧліс, мырддинныд? — ӧзъян синъяса юасьӧ зонка.

— Мырддим...

— А асьнысӧ мый керинныд?

— Асьнысӧ?.. — старик чӧв ланьтліс, видзӧдыштіс бузгысь ва вылӧ, сэсся шуис: — Висьталі нин тай, меся, кодсюрӧлӧн олӧмыс тшӧтш изсис тані... Кык ыджыд пияныс найӧлӧн белӧйяс дорӧ сетчисны, кӧнкӧ не этша ми воксӧ кералісны... А сэсся, код тӧдас, кытчӧ лоисны — гашкӧ, згинитісны, гашкӧ, заграницаӧ англичанъяскӧд утьыштісны... Кык нылыс эз жӧ нин сэсся волыны миянланьӧ, найӧ кӧнкӧ Питеръясын велӧдчӧны вӧлі... А ачыс старикыс, главнӧй Бисиныс, лыйсьӧма...

— Лыйсьӧма? Ачыс? — повзьӧ Ваньӧ.

— Да, пиӧ, кӧсичаас пуляӧн дзенгӧма... Помӧдз, буракӧ, матӧ воис...

— Либӧ сэсся некод эз и коль налӧн?

— Мыйла нӧ, колис... Эшшӧ на ӧти пи вӧліс, медічӧтыс...

— А сійӧ нӧ? Сійӧ кытчӧ лои? — пӧсь сьӧлӧма зонка чепӧсйӧ дедыслань.

— Сія найӧлӧн медся крессянскӧй руа вӧлі. Буретш став татчӧс овмӧссӧ зэлыд кабырын кутіс. Ме кодь жӧ лют вӧралны вӧлі и, урыдлы инмӧ жӧ вӧлі кык син костас пистонка пищальысь ичӧлик пуляӧн...

— Вӧрӧ либӧ пышйис? — ызъялӧ зонка.

— Эз, мыйла нӧ... Мийӧ воим татчӧ комбедсаяскӧд няньсӧ да мый да босьтны сылысь. А сія оз сет. Асьныд пӧ быдтӧ да изӧ. Шонді улас пӧ тай муыс паськыд... Но мийӧ сы кадас эг ёна тшӧкӧлдывайтӧ татшӧмъясыскӧд... Пызь мешӧкъяс пондім мырдысьӧн петкӧдавны телегаясӧ... Сэки Бисиныс вӧралан кузь пуртнас ырыштчис ме вылӧ...

— Пуртнас? — ырсмунӧ Ваньӧ. — Эз удит сутшкыны?

— Ме удиті нетшыштны «смит-вессонӧс»... Кобурыс менам водзвыв восьтӧма вӧлі... Дзенги пурта сояс... Ме, пиӧ, томысянь бура жӧ лыйсьылі...

— Коліс морӧсас пезьгыны, гадлы!

— Эг тай-а... Кӧть эськӧ сія меным таӧдз на уна лёксӧ керис... Сэтшӧм лёктор керис...

— Кутшӧм лёктор, дедуш? Висьтав!

Дедушыс кузя ышловзис:

— Та йылысь вай коркӧ мӧдысьджык... Тайӧ — сьӧкыд басни... — Сэсся бара чӧв усис, векняммӧм синъяснас дыркодь видзӧдіс кыпыда варовитысь ва вылӧ. А ёна шызьӧм Ваньӧ весиг дзӧръялыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧ выльысь кӧсйис аддзывны коркӧя шуштӧм серпассӧ. Ӧд ставыс тайӧ тані вӧлӧма. Буретш тані!

— А водзӧсӧ либӧ мый сэсся вӧлі? — недыр мысти бара на юаліс Ваньӧ.

— Сэсся?.. — эз пырысь-пыр паляв аслас думъясысь старик. — нӧп дырйиыд тайӧ Бисиныс выльысь на озырмыліс...

— Абу нӧп, а нэп, — стӧчмӧдіс зонка.

— Сідзи, сідзи, бур пи... Тӧда эськӧ, мый сідзи, но менам тай аслам ногӧн артмӧ.

— Бара на, шуан, озырмыліс?

— Бара... Кыдзкӧ тай бӧр сылы сетісны татчӧс видз-мусӧ, мельничасӧ сӧмын эз-а. А кожӧвнясӧ водзджык на сотлісны... Но, Бисиныс гӧтрасис да бара на уна скӧт лӧсьӧдліс, звер-пӧткатӧ уна кыйис да вузаліс... нӧп дырйиыд позьӧ вӧлі ёна паськӧдчыны и озырмӧдчыны... — Старик чӧвтліс синъяссӧ внукыс вылӧ, быттьӧ кӧсйис помӧдз тӧдмавны: позьӧ-ӧ пӧ нин талы быдтор йылысь веськыда висьтасьны, сэсся и шуис: — А коркӧ сія жӧ каднас вичко стӧрӧжъясӧс кералісны, став деньгасӧ и кутшӧмсюрӧ зарни кӧлуй, мый вӧлӧма вичкоас, петкӧдӧмаӧсь...

— Кералісны? Кувтӧдз? — Ваньӧ повзьӧмӧн чепӧсйыштӧ дедушыслань.

— Да, пиӧ... Кыкӧнӧс... Арся войӧ юръяссӧ сапйӧдлӧмаӧсь...

— Ой-ёй-ёй!.. Кодъяс нӧ?..

— Сідзи и эз сюрлыны кералысьясыс... А ме, ас пайысь, Бисин вылас век грекуйті... Кыдзкӧ ӧддьӧн регыдӧн сія бӧр пондіс озырмыны нӧп дырйиыд... Да и сэтшӧм ӧтчаяннӧйыс некод мӧд эз сэсся вӧв... Бисин — би син и эм...

— А сэсся, дедуш?

— А сэсся колхозъясыд лоисны, став видз-мусӧ сылысь колхозӧ босьтім... А Бисинсӧ кулачитісны да семьянас нуисны миянладорысь... Бӧрсӧ сэсся эз и волы...

— Кытчӧкӧ сідзи и ньӧмдіс, буракӧ?

— Эз на тай кывсьыв кулӧм йылсьыс-а... Карын овмӧдчылӧма, бӧрсӧ мездысьӧм бӧрын. Сэтшӧмыд некӧн оз пропадьты... — Дедушыс бара кузя ышловзис. — Ӧтчыд тай коркӧ, во дас сайын, карӧ лэччылі да, кыдзкӧ друг паныдаси сыкӧд...

— Да? Паныдасин? — ёна чуймӧ Ваньӧ.

— Улич шӧрын паныд воим... Байтыштім неуна... Бара на ошйысис олӧмнас... Гындінныд да песінныд пӧ менӧ быдсяма ногыс, кыдзи колӧ и оз ков... А ме пӧ всё равно тэысь бурджыка овлі да и ӧні ола...

— Вот гад! — ызъялӧ Ваньӧ. — Дедуш, а, кӧнкӧ, сылӧн ёна и лӧгыс петліс тэ вылӧ... Коркӧясьыс?..

— Дерт, буракӧ, петтӧм эз вӧв... Водзтісӧ не этшаысь ыршасьліс: ме пӧ тэныд, гачтӧм коммунистлы, пулятӧ коркӧ косӧдла на... Мырддьӧм няньтӧ пӧ и... Но сэсся, дашкӧ и, сӧзасьыштіс дойыс... Пӧрысьладорыс усьпаньвыв пуксис ли... Пӧрысьӧ-нэмӧдз тай со олім кыкнанным... Дерт, кӧнкӧ, ачыс сія мыйтакӧ полыштіс жӧ меысь, кӧть и Бисин. Тӧдіс, мый Салдат Ивантӧ сідз-тадзтӧ он на мыйкӧкерт...

Ваньӧ кывзӧ дедушсӧ, пӧся видзӧдӧ сылӧн чукырӧсь чужӧм вылӧ, кыз лапъяс улӧ джынвыйӧ дзебсьӧм синъясыс вылӧ видзӧдӧ, ранитчӧм киыс вылӧ видзӧдлӧ, и сьӧлӧм тырнас кылӧ, кутшӧм муса да дона сылы дедушыс, синва петмӧныс дона да муса.

— Мыйсӧ сӧмын тэ абу аддзылӧмыд, дедуш!

— А со век на ловъя, сё морӧ, — чужӧм чукыръяс тырнас нюммунӧ Салдат Иван. — Но вай сэсся, дона пи, каям да узьыштам-шойччыштам, аски миянлы вель кузя на колӧ катны.

Найӧ кыпӧдчисны кыр йылӧ. Зэв паськыд да шыльыд кушинын сук туруныс вӧлі пӧшти ытшкытӧм — сӧмын шӧрвыяс кымын рудӧбасис ӧтка зорӧдтор. Да нӧшта посньыдик ӧшиньяса пӧлыньтчӧм керка пӧв сулаліс — Бисинлӧн коркӧя озыр овмӧсысь казьтылантор. Сэтӧні и узьмӧдчисны деда-внука. Розьӧсьлӧм-чукталӧм пачыс стариклӧн ӧнтая ломтылӧм бӧрын олан дукаӧнджык вӧчӧма сынӧдсӧ керка пытшкын, да и нар вылӧ вольсыштӧм туруныс чӧскыд кӧр лэдзӧ. Мудз вылад да пӧт вылад ӧдйӧ и унмовсисны кыкнанныс.

Мусюр

Асывнас, сэтӧра чайӧн чӧсмасьыштӧм бӧрын, деда-внука бара пуксисны пыжӧ да водзӧ на пондісны катны Льӧм-юӧд. Регыд сэсся видзьяс помасисны. А колӧ шуны, мый ставыс найӧ таті, важ видзьясыс, ытшкытӧмӧсь, эндӧдӧмаӧсь да бӧр вӧрӧн кыскӧ найӧс. Татшӧмтортӧ аддзигӧн Салдат Иван ёна и ышлолаліс. Мыйта пӧ турун водзті татысь лэччӧдлісны. Бур ногӧн кӧ став тайӧ видзсӧ вӧдитны, мыйта пӧ содтӧд скӧт позьӧ видзны...

Льӧм-ю вочасӧн векняммис и векняммис, ӧтарсянь и мӧдарсянь сійӧс пыр ёнджыка дзескӧдіс-топӧдіс вӧр. Берегъясыс лоины сэтӧраджыкӧсь, сэтӧрыд тай сійӧ сэтшӧм — медлёкинъясӧджык дзебсясьӧ. Частӧджык ковмыліс вуджны берегсянь берегӧдз пӧрӧм пуяс увті, а корсюрӧ и ваӧ пырӧмӧн кыскысьны нитшсялӧм-турунзьӧм нин керъяс вомӧн.

Кӧть и шондіыс пӧжӧ, но ыркыд налы ва вылад да вуджӧраинад. А мудзыштӧмвывсьыд сэтшӧм азыма лолавсьӧ сэтӧр кӧра да льӧм кӧра сынӧднас, и татшӧм сынӧдыс озджык лэдз чукӧрмыны вир сӧнад мудзыслы, бура мыськовтӧ быдлаті да.

Бӧжалӧ Ваньӧ, тыр синмӧн видзӧдӧ гӧгӧр, помтӧм-дортӧм вӧрсӧ кылӧ шемӧсмӧм ловнас. И корсюрӧясӧ збыль аддзанаыс быттьӧ вешйылӧ, вошлӧ син водзсьыс.

Гашкӧ, буретш да Вӧр Царствоас найӧ тадзисӧ пырӧны? Куш кыкӧн дедушыскӧд, некӧн со некутшӧм ловъя морт абу. Сэсся воасны найӧ Хрустальнӧй Замокӧ. И ачыс принцесса петас налы паныд, сэтшӧм мелі да мича, и нимыс сылӧн ас кодьыс жӧ мича — Еджыд Юсь... Со нин Принцесса нюжӧдӧ Ваньӧлы еджыд пӧсь кисӧ... Пыралам пӧ менам оланінӧ... Сэтшӧм гажа да лӧсьыд сэні, Замокас... И став пемӧсыс, и пӧткаыс кывзысьӧны Еджыд Юсьлысь, кыдз кужӧны меліалӧны сійӧс...

Но со, Хрустальнӧй Замоклань туйсӧ налысь бара потшис неважӧн на пӧрӧм коз, пашкыр увъяса, ковмис босьтны чер да увтіыс керавны пыжлы тӧрмӧн розь.

Гоз-мӧдысь бара на повзьӧдлісны сьӧлаясӧс, а ӧти рӧч вылысь ыджыд шумӧн кыпӧдчис дозмӧр позтыр. Сэки этшсьыс петӧм Татілок сэтшӧма нетшыштчис, мый муртса эз пӧрӧд пыжсӧ. Но сійӧс бара на эз разьны дом йывсьыс. А Ваньӧ казяліс, кыдзи ӧти сьӧд пи уйкнитіс неылын сулалысь козйӧ, пуксигас бордъяснас шпачнитӧмсӧ кыліс тшӧтш, и ӧзйис сьӧлӧмыс том вӧралысьлӧн:

— Дедуш, вай ме петала да ӧтиӧс лыя?..

— Сӧмын сьӧдсӧ, — гӧгӧрвоана нюмъёвтіс мӧдыс. — Казялін пуксьӧмсӧ?

— Да...

Татілок яра увтчӧ пыжын, дозмӧр мамыс джуджыд конда йылын тӧждысяна котсьӧ, зільӧ асланьыс ылӧдны йӧзӧс, а Ваньӧ, киас пищаля, вӧркань моз кыньксьӧдӧ козлань, и ыпъялӧ сылӧн быд сӧн, и буретш да кань кодьыс кокниӧн да пелькӧн быттьӧ лоӧма ачыс. Сибӧдчис да дыр видзӧдіс веж лапъяса козйӧ. Кӧні нӧ дозмӧрыс, некӧн оз тыдав да! Син ортӧдзыс дзӧръяліс... Да со тай пӧ! — друг чунгис сьӧлӧмас: йывланьыс моз лажыньтчӧма, сӧльнитчӧма быттьӧ лапйыскӧд... Тірзьӧ Ваньӧлӧн киыс, некыдз оз вермы лӧньӧдны, мед нин инмасджык, ковмис топӧдны пищаль стволсӧ пучер дінӧ... Лыйис Ваньӧ и, том дозмӧрыд ён зарадсьыд гоз-мӧдысь сӧмын и удитіс шпуч-шпачкерны бордъяснас, а сэсся и сьӧкыда жмуткысис яг нитш вылӧ. Котӧртіс сы дінӧ Ваньӧ, кватитіс голяӧдыс, лэптіс. Ок, мый ыджда да мый сьӧкта!.. Сьӧд дозмӧр. Чукчи... Ваньӧлӧн медводдза дозмӧр!.. Дозмӧрсӧ голяӧдыс кутӧмӧн восьлалӧ пыжлань Ваньӧ, и некыдз оз вермы топӧдны вашъялысь вомсӧ. Ӧд сійӧ быдса дозмӧрӧс лыйис! Ачыс казяліс да лыйис! Весиг пон увттӧг...

— Шуда тай тэ вӧлӧмыд пӧткаыс вылӧ, — ошкыштӧм пыдди шуис дедушыс.

А Ваньӧлы кыдзкӧ колӧ кутчысьны морӧссӧ косялысь радлунысь и юаліс:

— Дедуш, а Татілокӧс кӧ лэдзам, сійӧ и мукӧд дозмӧръяссӧ аддзас?

— Аддзас, мыйла оз, нырисыс сылӧн, ен сыкӧд, бур на. Но миянлы тырмас ӧтиыс... Аддзан, кыдзи мамыс вийсьӧ...

Сера дозмӧр-мам, пуысь пуӧ пуксьылӧмӧн, ылітікодь гӧграліс да дугдывтӧг котсис.

— Ӧні сылы жальӧсь на пияныс, — водзӧ катны мӧдӧдчигмоз шуис дедушыс. — Регыд сэсся янсӧдчас нин пияныскӧд, со тай, ассяыс нин гырысьджыкӧсь лоӧмаӧсь. Быдторсӧ нин вӧчны велӧдіс найӧс: кыдзи овны да вывны, кынӧмпӧт перйыны и дзебсясьны...

Ваньӧлы и жалькодь котсьысь дозмӧр-мамыс, коді некор нин сэсся оз аддзыв ассьыс ӧти пиӧс, но сэк жӧ сылы телепит водзӧ на вӧравны, нӧшта на лыйсьыны окота, пезьгӧдавны этатшӧм чукчияссӧ... Ӧд кутшӧм бура инмис!.. Висьталан кӧ гортын зонкаяслы, оз и эскыны. Дедушыдлысь лыйӧмаяссӧ пӧ ас вылад босьтан...

Ӧти чукыль сайысь вомынкодьӧ петігӧн пондіс кывны лёкысь бузӧдчӧм шы. Видзӧдӧны — йӧраяс петісны ваысь, кыкӧн, да ньӧти тэрмасьтӧг кыпӧдчисны яг керӧсӧ. Сэсся быттьӧ эз и вӧвлыны, саялісны.

— Купайтчӧмаӧсь али мый? Али сідз юсӧ вуджисны? — юасьӧ шызьӧм Ваньӧ.

— Ваас, буракӧ, сулалісны, — водзлань сыныштісны да вочавидзис дедушыс. — Со тай тані, джуджыдінас... Жар луннад найӧс ёна матӧ воштӧны лӧдз-гебыс... Торйӧн нин бӧж увсӧ найӧлысь ульӧн сёйӧны. А бӧжныс дженьыд, ӧвтчыны немторйӧн. Быть ковмылӧ ваӧ пырны... Торйӧн нин гожӧм шӧрын...

— Мӧслӧн и вӧвлӧн кузь бӧж эм, а йӧраяслӧн абу... — шензьӧ зонка.

— Сідзи тай Енмыс лӧсьӧдлӧма.

— Мӧстӧ и вӧвтӧ морт видзӧ, картаясӧ йӧртлӧ... А йӧраястӧ некод оз видз, и весиг бӧжныс абу... Кӧнкӧ, ёна сьӧкыд овны тадзитӧ, дедуш?

Салдат Иванлы сьӧлӧм вылас воӧ внукыслӧн татшӧм юалӧмыс:

— Вӧрса пемӧсъясыдлы быдӧнлы сьӧкыд овны, дона пи... Аслыныс колӧ перйыны кынӧмпӧт... Век повны колӧ ёнджыкъясысь да лэчыд гыжъя-пиняясысь... — Чӧла бӧжалыштіс-сыныштіс, сэсся содтіс: — Но сы пыдди найӧяс вӧля вылынӧсь, мый кӧсйӧны, сійӧс и керӧны... А вӧльнӧятӧ овны тай быд ловъя ловлы любӧджык...

Гоз-мӧдысь кӧчьясӧс аддзылісны деда-внука.

Утка кельӧбъяс тыкӧлаясысь бара на швычӧка чарснитлывлісны, жыдачьяс и гордаяс.

А этані со, пашкыр пожӧм йылын, сувтса бӧжа гӧрд ур шлочӧдчӧ-килльысьӧ, пажнайтӧ коль кӧйдысӧн.

Салдат Иванлӧн, нэмӧвӧйся вӧралысьлӧн, ставсьыс таысь ёна нимкодьмис сьӧлӧмыс.

— Видзӧд, дона пи, — бӧжалігмоз сёрнитіс сійӧ, — аръявылыд ставыс борд вылӧ да кок вылӧ сувтӧ, дозмӧр и утка, йӧра и кӧч... И быдсӧн рӧдмӧма таті бура, омӧльджыка ӧні таті полошуйтӧны да... Сюсь кыйсьысьяслы позяс на вӧравны... Бурӧн-такӧн кӧ.

Бара на пӧшти рытӧдзыс катісны пӧрыся-тома. Дзикӧдз нин векняммис Льӧм-юыс, шор кодьӧн лои. Медбӧрын дедыс сувтӧдіс пыжсӧ юлань лайковмунӧм нюкӧска дорӧ.

— Тані узьмӧдчам, — шуис дӧрӧм соснас чужӧм вывсьыс ньылӧмсӧ чышкалігтыр. — Керкатор важӧн вӧвлі тані, ог тӧд, ӧні ловъя ли абу ли-а... Пыжнымӧс татчӧ дзебам да колям, а асьным сэсся подӧн вуджам Тян-ю дорӧдз... Татысянь сэсся, Ванюк, ыджыд Мусюр заводитчӧ...

— Мусюр? — гӧгӧрвотӧма юасьӧ мӧдыс.

— Да... — чигарка гартігмоз сёрнитӧ дедушыс. — Вай лолыштам-куритчыштам медводз...

Ӧзтіс чигаркасӧ, разис дом йылысь Татілокӧс, дыр катӧмысь дӧзмӧм-мудзӧм пон чеччыштіс берегӧ да пондіс пыркӧдчыны-нюжмасьны... А дедушыс куритчигмозыс окотапырысь висьтавліс Ваньӧлы:

— Да, Ванюк, — Мусюр. Рочӧн кӧ — водораздел. Татӧні, позьӧ шуны, буретш да ва чӧжсян-юксяніныс и эм... Ӧддьӧн ыджыд нюр шӧрвыяс моз паськӧдчӧма, ты эм и. А гӧгӧрыс — гулыд ягъяс. Ок и гажа местаяс!.. Шоръяс чужӧны нюрас, ӧтар горув и мӧдар горув чепӧсйӧны да исковтӧны, вочасӧн паськалӧны, мукӧд нюръясысь петысь шоръяскӧд ӧтлаасьӧны, юясӧ пӧрӧны... И ягъясыс ва чӧжсянінад сэтшӧм мичаӧсь, нюръяс гӧгӧрыс да юяс-шоръяс пӧлӧныс ставыс сись кодь пожӧм коркӧ сулавліс. А мый нӧ — ваыд тырмӧ пыдын вужйыслы, и бур кӧйдыс усьӧ уна нэмъяс чӧжӧн вынсьӧдӧм му вылӧ, ён вуж лэдзӧ, мед дыр быдмис пожӧмыс, вылӧдз лэптіс юрсӧ.

— Тян-юыс, кытчӧ ми кӧсъям мунны, мӧдарӧ нин визувтӧ? — юасьӧ зонка, сійӧ бура гӧгӧрвоис дедушыслысь лӧсьыда висьталӧмсӧ.

— Мӧдарӧ... А йывъясыс Льӧм-юыдкӧд матынӧсь...

Найӧ петкӧдісны пыжысь колана кӧлуй, бура дзебисны пыжсӧ сук туруна бадь пӧвстӧ.

— А кӧні нӧ керкаыс? — чатрасьӧ Ваньӧ. — Некӧн оз тыдав да?

— Колӧ на корсьны сійӧс, — гӧгӧрвотӧма шыньмуніс вочасӧ дедушыс.

Мӧдӧдчисны нюкӧска пӧлӧн, коркӧ важӧн нин керавлӧм да козйӧн-пипуӧн кыдзисюрӧ быдмӧм яг дорӧсӧд. Татілок исасигтырйи котӧртӧ водзын, кок улын муртса-муртса тӧдчыштӧ важ ордым. Сэсся и ягсьыс лэччисны кузь туруна-вутшка йӧнӧдӧ, вуджисны сьӧд ваа шор да петісны нюкӧскалӧн мӧдар керӧсӧ. Регыд Татілок сетіс гӧлӧссӧ: «Ув-ув!» Сэсся деда-внука муртса эз зурасьны ичӧтик керка-чомйӧ, коді вӧлі кӧчпи моз дзебсьӧма керӧс горувса ыджыд козъяс улӧ. Чомйыс вӧлі вылькодь на, шыльыд керъясыс быттьӧ сералісны вижов сир рӧмӧн, буракӧ, во-мӧд-коймӧд на сӧмын сулалӧ.

— Ок, кыдзи дзебсьӧма керкаыс, дедуш! — шензьӧ Ваньӧ.

А мӧдыс вочавидзис мыйкӧ ёна мӧвпалігтыр:

— Керысьыс кӧ дзебас, быть дзебсьы, пиук...

— Позис жӧ ю дорас, гажаджыкинӧ, керны! — оз вермы ӧвсьыны Ваньӧ. — Немтор оз тыдав татысянь, гуын быттьӧ. Абу ӧмӧй гажтӧм?

— Абу гажтӧмтчысь морт, тыдалӧ, кӧзяиныс, — ёнджыкасӧ аслас мӧвпъяслы вочавидзӧмӧн ышловзис Салдат Иван.

Керка дінсянь шор гуранлань тӧдчис морт кокъясӧн талялӧм ордым. Да и неважӧнся на бипур колясъяс, а сідз жӧ сьӧдасьӧм-шомзьӧм кокша йылын ӧшалысь кык мӧтыр бура висьталісны, мый татчӧ волывлӧ морт.

Керкасӧ вӧлі пуктӧма топыда, кузь нитш вылӧ, бура тшупӧма-пазитӧма. Восьтісны кыз пӧвъя-таса зэлыд ӧдзӧссӧ — ныраныс чамгис йӧрмӧм пывсян дук.

— Кодкӧ со и пывсьывлӧ на тані, — шуис дедушыс. — Буракӧ, ме кодь жӧ старик, пӧрысь лысьӧмсӧ шонтывлӧ. Бура ставсӧ тшупӧма-керӧма и.

Ваньӧ казяліс пельӧсысь сьӧд гор, векньыдик нар, ичӧтик пызантор муртса югзьӧдысь ӧшинь дорысь.

— Та ылнаӧдз али мый старикыс волывлӧ вӧравны? — юаліс сэсся зонка.

Дедушсӧ падмӧдіс сылӧн тадзисӧ виччысьтӧг шуӧмыс.

— Да, пиӧ, ылынкодь и эм старикыдлы...

— Дедуш, тэ шуин: важ керка пӧ тані сулавліс, а ӧні со выль да...

— Выль и эм... — гӧгӧр видзӧдігмоз шуис мӧдыс. — Важ местаас кымын жӧ...

— А важыс эз-ӧ тэнад вӧв, дедуш?

— Эз менам!.. — ӧвтыштіс кинас Салдат Иван.

— А кодлӧн нӧ? Кодлӧнкӧ миян сиктсалӧн жӧ?

Дедушыс ыджыда видзӧдліс внукыс вылӧ, сійӧ падъяліс на веськыдасӧ висьтавны, но сэсся шуис:

— Миян сиктсалӧн...

— Кодлӧн нӧ эськӧ?

— Бисинлӧн...

— Бисинлӧн?! — Ваньӧӧс быттьӧ токӧн кучкис тайӧ нимыс. — Бара Бисин?..

— Сылӧн водзті куим-ӧ-нёль вӧвлі вӧралан керкаыс Мусюр гӧгӧрыс...

— Но ӧд ӧні сійӧ карын олӧ... Ачыд вӧлі шуан... Оз жӧ ӧд карсянь татчӧдз волывлы кыйсьыны?

Дедушыс небыда серӧктыштіс внуксӧ лӧньӧдӧм могысь:

— Оз жӧ кӧ-а... Карсяньыд лёка ылын татчӧдз. Миянсянь ылын-а...

— А коді нӧ либӧ выль керкасӧ тшупис? — Ваньӧлӧн век на зэлалӧма лолыс дедушыслӧн Бисинсӧ казьтылӧмысь.

— Ог тӧд, дона пи, кырымпассӧ некод абу кольӧма да... Дашкӧ и, кодкӧ бур морт... Вермас лоны, мӧд районса... Сэтчӧдз вед абу жӧ ёна ылын... Немтор, Ванюк, узьмӧдчам тані... Воас кӧ дядьӧыс, кыдзкӧ-мыйкӧ тӧрӧдчам, огӧ на жӧ косьӧ воӧй, коми йӧзыд...

Сэсся найӧ ломтыштісны гор, куштісны да ывла вылын пуисны дозмӧр, сэтӧра чай пӧжисны. Лӧнь рыт вочасӧн лэччис вӧр-ва вылӧ, быттьӧ буретш Ваньӧӧс лӧньӧдӧм-бурӧдӧм могысь. Дозмӧр шыдыс вӧлі мӧдкодьджык кӧраӧн тӧрытъя сьӧла шыд серти — кыдзкӧ быттьӧ мырдджык вӧлі, вираджык, тшӧтш и яйыс сэтшӧм жӧ, но Ваньӧлы кажитчис сьӧла сертиыс на кӧраджыкӧн да чӧскыдджыкӧн.

И рытыс сэтшӧм гажа да лӧнь!

И ӧнтая ыркмунлӧмсьыс бӧр личаліс лолыс зонкалӧн. Да и йӧй кӧ сійӧ-а, полӧ кутшӧмкӧ важ Бисинъясысь. Ӧд со быдтор аддзысь-кылысь Татілок тані, да и дедушыс орччӧн — повтӧм салдат, снайпер...

Кор сэсся водісны орччӧн сир кӧрӧн да тшын дукӧн йиджтысьӧм керкаӧ, дедушыс шуис:

— Важ Бисинсӧ пӧ татчӧс ягыс и медводз озырмӧдлӧма... Кыті тай ӧнтай мунім, нюкӧска мӧдарӧдыс...

— Кыдзи нӧ? — выльтор вылад пырысь-пыр и сир моз сатшкысьӧ Ваньӧ.

— Дӧвереннӧйӧн сійӧ вӧлӧма, озыр купечлӧн... Мортыд ас вылас корас договор потш кералӧм вылӧ. Ӧддьӧн уна потш корас кералнысӧ. Кабалаас гижасны: мед пӧ быд потш вӧлі кык да джын вершӧкысь не кызджык. А оз индыны, кутшӧм местаті колӧ лоны та кызтаыслы. А потшкыд вед кузь... Дядьӧыд и смекнитас тайӧс: тшӧктас пӧрӧдны ягсьыс медкузь да медмича пуяссӧ. Сӧмын пӧ мед йывъясыс эз чегъясьны. И быд йыв пӧ мед вӧлі не кызджык кык да джын вершӧкысь. Гӧгӧрвоин?..

— Мудер и руч вӧлӧма! — гажмис Ваньӧ.

— Да-а... А кутшӧмкӧ кӧ йыв чегӧ, не чапкыны чуктӧмасӧ, а керйыскӧд тшӧтш лэччӧдны ю дорӧ да сэні бӧр йитны. Ӧддьӧн уна тадзи вӧртӧ петкӧдасны тӧлся туйӧд... Во-от... Сэсся коркӧ-некоркӧ ревизор локтас: вай пӧ петкӧдлы ассьыд потштӧ. А мунам пӧ. Вайӧдас сійӧс катищӧ вылад и шуӧ: со пӧ, кымын штука шуӧма договорас, сымда и кералі да петкӧді, ни унджык ни этшаджык. Мӧдыд и синъяссӧ чашкӧдас. Кӧсъяс воськовтны дорса «потш» вомӧн, но оз вермы. И горӧдас: Вот пӧ тайӧ и «жерди»!

Ваньӧ чӧскыда серӧктіс:

— Да? Вот пӧ и жерди?

— А мӧдыслы, Бисиныслы, быттьӧ сідзи и колӧ. Кӧть пӧ мерайтӧй быд йыв — кык да джын вершӧкысь некод абу кызджык... Ревизорыд сьӧлыштас да и мунас. А дашкӧ, и мавтыштіс дядьӧыд сійӧс мыйӧнкӧ — сьӧла-дозмӧрӧн либӧ тулан куясӧн... Кылӧдас сэсся «жердитӧ» карӧ да и вузалас донысь донӧн. Сы бӧрын лавка лӧсьӧдас, двореч кодь керка зымкнитас. Ачыс купечӧн лоӧ...

«Вот пӧ тэныд и жерди!..» — нюмъялігтыр бара на шуӧ Ваньӧ да и унмовсьӧ дедушыс дорын.

Мусюрын вӧр

Ваньӧ садьмис — дедушыс эз нин вӧв дінас. Петіс ывлаӧ — дедушыс пукалӧ да куритчӧ би дорын, ӧшӧдӧма шонтыны тӧрытъя кольыштӧм шыд да чай. Ӧні Ваньӧлы дзик тӧдтӧмӧн кажитчис ывлаыс, кыйкнитліс ӧтарӧ-мӧдарӧ и гӧгӧрвоис мыйла: гӧгӧр вӧлі руа, вӧр-пуыс дінсяньыс да йылӧдзыс вӧйӧма йӧв кодь ру пытшкӧ, и пӧдыштӧм кӧрӧн быттьӧ ӧвтӧ.

— Немтор тай нӧ оз тыдав, дедуш! Кыдзи нӧ ми татшӧмнас мӧдӧдчам вӧрӧдыс?

Мӧдыс вочавидзӧм пыдди шуис:

— Ноко, тӧдмав, лэччӧ али вывлань лэптысьӧ руыс?

— Кыдзи нӧ ме тӧдмала, дедуш, немтор оз тыдав да?

— А нюжӧдлы кырымтӧ, кодарыс кӧдзалныджык пондас.

Ваньӧ нюжӧдіс кушмӧм соя кисӧ, но пырысь-пырсӧ нинӧм сэтшӧм-татшӧмсӧ эз гӧгӧрво, а сэсся быттьӧ и казяліс, мый ки велдорыс, кикарыс, ыркалӧджык да нимкодьпырысь шуис:

— Лэччӧ тай руыс, дедуш!

— Сідзи и эм, дона пи, лэччӧ. Сідзкӧ, бара на гажа лун пуксяс, регыд ставыс сӧдзас.

А Ваньӧлы некыдз на оз эскыссьы, мый этатшӧм помтӧм-дортӧм ру вермас регыдӧн бырны, ӧд со вӧр пасьталасӧ суктӧма, матігӧгӧрса пуясыс сӧмын тыдалӧны, и енэжыс некытӧн абу. Но сёйиг-чай юигкості и збыльысь ставыс гӧгӧр сӧдзис.

— Вот дивӧыд! — шензьӧ Ваньӧ, ӧд гортас, асывъясын дыртӧ узигӧн, оз ёна казявлы татшӧмтӧ.

— Батюшко-шондіыс кыпӧдчыштіс, шоналіс войся сынӧдыс, и оз вермы сэсся кутчысьны руыс, усьӧ, — гӧгӧрвоӧдіс дедушыс.

— А мыйла нӧ либӧ мукӧд дырйиыс вывлань кайӧ руыс? — зільӧ помӧдз нин тӧдмавны Ваньӧ.

— Кымӧра дырйиыд кайӧ. Тыдалӧ, сэсся кыз кымӧръяссӧ водзӧ на сьӧктӧдӧ, сэки зэр виччысь.

Пыжысь ректӧм кӧлуйнысӧ топыда тэчисны сьӧкыдкодьӧн лоӧм нопъясӧ да и мӧдӧдчисны подӧн, кыдзи дедушыс шуӧ — Тян-юлань. Вит-ӧ-квайт верст пӧ ковмас веськыдавнысӧ.

Регыд петісны пӧрӧдтӧм на гажа гулыд яг вылӧ, кӧні быдмис куш сӧмын пожӧм, кузь шыльыд том пожӧм; ӧткодь кызта пуяслӧн пашкыр йывъясыс жмитчисны ӧта-мӧдныс дінӧ, да кос ягыс кажитчис ыджыд вевт ув кодьӧн, быттьӧ бур кӧзяинлӧн вевт улыс, кодӧс бура чередитӧны, оз лэдзны эндыны. Ягыс вӧлі югыд, ылӧдз тыдаліс, сэні посни понӧльыс пӧшти эз вӧв, турун быдмис шочиника и, сӧмын и дізьвидзисны-сулалісны виж сисьяс кодь том пожӧмъяс, и гӧгӧр вӧлі ойдӧма-серасьӧма сук туганъяс пыр писькӧдчысь асъя шонді югӧрӧн.

Вӧлі лӧньсьыс-лӧнь, сэтшӧм лӧнь, мый дедушыс бӧрся восьлалысь Ваньӧлы аслас лов шыыс кыліс быттьӧ кыдзкӧ гораӧн. Зонка нарошнӧ кызӧктыштіс, и сэки лоысь шыыс, вомсьыс петӧм бӧрын, пырысь-пыр жӧ содіс, быттьӧ гадь моз пӧльтчис, и чайтсис, мый эз зонка кызӧкты тадзсӧ, а ачыс Яг-мортыс. Сэсся Ваньӧ, ышмыштіс да, гораа шуис: «Ха!» — и пырысь-пыр жӧ вӧрыс воча чунавліс, муртса эз пот, гора йӧлӧга пондіс пессьыны-чепсасьны ӧтмӧдарӧ, сэсся, вочасӧн кусігтырйи, дыр котӧртіс-пырис яг пытшкӧ йӧршитчӧм шемӧсмӧдана чӧв-лӧняс.

Дедушыс сувтовкерліс, виччысьыштіс внуксӧ да шуис:

— Ыджыд вичко кодь гора пожӧма ягыд асывнад, гожӧм помланьыд.

— Ок и гора! — ырзьӧма Ваньӧ. — Ме эг на и тӧдлы. — Сійӧ бара на горӧдіс: «Ха!» — и выльысь семдыліс ягыс да вель дыр эз вермы бӧрсӧ палявны.

— Аддзан, Ванюк, кутшӧмӧсь ягъясыд Мусюрад, — внукыслӧн нимкодясьӧмысь, а тшӧтш и шоныда сярвидзысь пожӧмъяс вылӧ видзӧдӧмысь тшӧтш ёна долыдмис Салдат Иван. — Таысь на мичаджыкӧсь коркӧ сулавлісны, толькӧ тай ставсӧ куштісны-пӧрӧдісны, узкоколейка нюжӧдлісны татчань. Тайӧ яг вылас эськӧ ёна жӧ ыршасисны, дась туйнас пӧ ӧти сайын лэччӧдам... Но кыдзкӧ-мыйкӧ тай вермим дорйыны, том вӧрсӧ.

— Да ӧд ставыс ӧткодь пожӧм, дедуш! — чатрасьӧ да шензьӧ Ваньӧ. — Быттьӧ кодкӧ ӧти лунӧ ставсӧ кӧдзлӧма.

— Сідзи тай кӧдзӧ и быдтӧ вӧр-ваыс...

— А кымын арӧсаӧсь нӧ эськӧ тайӧ пожӧмъясыс, дедуш?

— Найӧяс? Ар кӧкъямысдасаӧсь, буракӧ. Ме кор ичӧт дырйи батьӧкӧд первойысь тані вӧвлі, сажень судта кымынӧсь вӧліны, сотчӧм местаӧ тшем петавлӧмаӧсь...

— И век на быдмӧны найӧ? — водзӧ юасьӧ Ваньӧ.

— Быдмӧны... Пожӧмыд дыр быдмӧ. Ар сё кызьӧн медбур сійӧс кералны — ён на сэки и кыз нин, сымда быдсяма добра петӧ... Мортлы и звер-пӧткалы ёна муса сійӧ...

— Сё кызь во ковмас виччысьны пӧрӧдӧм бӧрас! Кор выльысьсӧ быдмас? — зонка вежӧрӧдз сьӧкыда воӧ татшӧмторыд.

— И толькӧ на сэки, мортыд кӧ, пӧрӧдӧм бӧрас, бура кӧдзас да быдтас... А энолтас кӧ куштӧм ягсӧ... Сэки, дона пи, колмас виччысьны, дашкӧ и, витсё во...

— Витсё?! — Ваньӧ весиг джӧмдыліс воськовсьыс.

— Да, Ванюк... Сідзи кымын... Пӧрӧдӧм яг вылад пожӧм местаӧ водзджык век волӧны пипу да кыдз... Да коз... А сэсся бӧрынджык нин коркӧ бӧр выльысь вежсяс...

— Ок-ок-ок тай, дедуш!

— Сідзи, дона пи... Пожӧм кӧ колӧ, мортыдлы ёна колӧ мӧвпавны да тӧждысьны сійӧс видзӧм да водзӧ быдтӧм йылысь... Мед не орӧдны вуж выйӧныс... Да мед бурджык рӧдысь водзӧсӧ быдтыны... Миян бӧрын лоысь йӧзыслы тыр-бура быдтыны да кольны...

Восьлалӧны деда-внука орччӧн, пӧся сёрнитӧны тадзи, а мича пожӧма яг, лов шысӧ топӧдӧмӧн, кывзӧ найӧс, кывзӧ и кывзӧ да, бур кӧсйӧмъяссьыс, бур сьӧлӧмсьыныс, гажа шонді серӧн вольсалӧ лапыд нитшка кок увнысӧ.

Сэсся ӧтилаын шонді серти мунысь дедушыс пондіс дзӧръявны ӧтар и мӧдар. Ваньӧ казяліс пожӧмъяс вылысь важ визир лӧсасъяс, пемыдӧсь, рубечасьӧмаӧсь. Мӧдӧдчисны лӧсасъяс визьӧдыс, водзын тыдовтчис неыджыд мыс йыв кодь, сэні, ӧткодь том пуяс пӧвстын, зымвидзис-сулаліс кыз кырся пӧрысь пожӧм, джынвыйӧ кымын ыджыд ноп кодь йӧг чурвидзис сылӧн, лунлабокыс чездысьӧма-чукталӧма чардбиӧн кучкылӧмысь, но зэв пашкыр юра пӧрысь пожӧм зумыда на сулаліс муысь дзикӧдз нин мыччысьӧм кыз вужъяс вылас, и сы гӧгӧр вӧлі вольсыштчӧма лыдтӧм-тшӧттӧм коль, да тшӧтш и салдатъяс моз сулалісны уна лыда понӧльяс.

— Вай лолыштам тані, Ванюк, — кыдзкӧ быттьӧ вежсьыштӧм гӧлӧсӧн шуис дедушыс, сэсся и сувтӧдіс пищальсӧ пожӧмыс дінӧ, сьӧкыдпырысь лэдзис нопсӧ. Внукыс сы бӧрся тшӧтш прӧстмӧдчис.

— Ванюк, видзӧдлы, мый татчӧ гижӧма.

Ыджыд пожӧмын вӧлі гӧгрӧс доръясӧн рубечасьӧм паськыд лӧсас, кӧні бура тӧдчис лэчыд пуртӧн вундалӧм-перйӧм гижӧд: «ТВИ 1938». Вылісяньыс гижӧдыс вӧлі кыза мавтыштчӧма вижоват югыд сирӧн да тыдаліс быттьӧ кыз стеклӧ пыр.

Дедушыслӧн нормыштӧм чужӧм серти, сы серти, кыдзи сійӧ чӧла дзӧръяліс-корсис тайӧ местасӧ, Ваньӧ гӧгӧрвоис, мыйся тайӧ гижӧд. ТВИ — Турышев Виль Иванович, дедушыслӧн медыджыд пиыс, а сылӧн, Ваньӧлӧн, дядь. Сійӧ усьлӧма война вылын 1941-ӧд воын, Москва дорын, дас кӧкъямыс арӧсӧн, сійӧ вӧлӧма военнӧй училищеса курсантӧн. Москвасӧ вир кисьтана косьын дорйигӧн сы кодь курсантыс сэки уна водӧма.

Ваньӧ тӧдӧ: дедушыслы тайӧ Виль дядьыс торйӧн нин жаль, куимнан пи пытшсьыс сійӧс медъёна радейтлӧма. Сэтшӧм тӧлка вӧлӧма, бура велӧдчылӧма да ас мозыс жӧ, дедушыс моз, радейтлӧма вӧр и ва. Ваньӧлӧн жӧ батьыс да Паша дядьыс вӧрад оз ёнасӧ петавлыны.

Дедушыс вӧлі коддзыштас праздникъяс дырйи, ӧшӧдас дзор юрсӧ кыкнан ки вылас и дыр чӧв олӧ тадзи. Сэсся мурчнитас пиньяснас, ымӧстас, лётнитас-шеныштас чукля сойнас да и ырӧба горӧдас: «Ок, Вильыд кӧ эськӧ вӧлі!!!» Пондасны бурӧдны сійӧс, быд ногыс небзьӧдны, а сійӧ быттьӧ измылӧ, палявтӧдзыс оз вермы бӧрсӧ небзьыны.

— Дедуш, тайӧ Виль дядьыд пасйысьліс? Да? — юасьӧ Ваньӧ, ачыс, думсьыс, йиджтӧ шуӧмас сьӧлӧмыслысь став бурлунсӧ, а тшӧтш быттьӧ и кӧсйӧ такӧдыштны шогӧ усьӧм мортӧс: мый пӧ сэсся вӧчан, дедуш, сідзи нин лоис да, ёнасӧ пӧ эн нин шогав...

— Сылӧн пасыс... — лӧня шуис старик гӧрба чигаркасӧ гаровтігмоз. — Сія арнас мийӧ волім жӧ сыкӧд татчӧ... Тэ кодь кымын жӧ вӧлі Вильыс сэки... Быдтор юасьӧ жӧ вӧлі тэ моз: кыдзи да мыйла?.. Унджык жӧ век кӧсйис тӧдны зонкаыд... Тадзи жӧ пукалім тані... Колодаыс толькӧ эз на вӧв нитшкасьӧма ӧнія моз, во-мӧд сайын на вӧлі пуыс пӧрлӧма... Ме гартышті чигарка, а сія босьтіс чер да пондіс лӧсасьны... А ме ещӧ видча на вӧлі: дугды, мися, пусӧ тшыкӧдны! А сія оз кывзысь, сералӧ — немтор пӧ оз ло та ыджда пожӧмыдлы, оз тшык...

— Дедуш, меным тшӧтш окота пасйысьны... Виль дядькӧд орччӧн, — сьӧлӧмсяньыс корӧ Ваньӧ.

— Окота кӧ, и пасйысь... — коркӧя моз оз нин паныд мун Салдат Иван.

Старик горша ньылшалӧ махорка тшын, видзӧдӧ внукыслӧн зільӧм вылӧ, кыдзи сійӧ лэчыд пуртӧн, вынысь личкалыштӧмӧн, еджыд лӧсасын вундалӧ шыпасъяс, — видзӧдӧ да куритчӧ Салдат Иван, и син водзсьыс быттьӧ саявлӧ ӧніяыс... Сійӧ быттьӧ аддзӧ асьсӧ томӧн на, нелямын арӧсыс на абу сылы... Вына сійӧ и, позьӧ шуны, шуда... Олӧм и керка ас киясӧн лӧсьӧдӧма, куим пи быдмӧны... Пияныслӧн бур олӧм вӧсна воюйтіс и уна уджаліс Салдат Иван, би пырыс и ва пырыс муніс, мед... Мед сӧмын найӧ бура оласны, велӧдчасны да паськыд туй вылӧ петасны... Торйӧн нин надейтчӧ Салдат Иван ыджыд пиыс вылӧ... Эстшӧм вежӧра морт быдмӧ, век отличник... И вӧрын ветлӧдлыны кужӧ, оз пов ни... Татшӧмыд ылӧдз мунас...

А со тай — муніс... Пеж Гитлер нырыштіс быдмигкостіыс, олӧмсьыс медся ыджыд надеясӧ орӧдіс Салдат Иванлысь. Ачыс сійӧ бара на ловйӧн колис, коймӧд война вылысь ловйӧн петіс, а лючки бордъясьтӧм на зонкаыс пуктіс тӧлка юрсӧ. Окма жӧ эськӧ да!.. Дерт, шуам, нӧшта на кык пи олӧны, ӧтисяньыс со внук да внучка быдмӧны, но, веськыда кӧ нин шуны, тайӧ пияныс дінӧ озджык сьӧлӧмыс шонав Иванлӧн. Эськӧ и киподтуяӧсь сідзсӧ кыкнанныс — ӧтиыс слесар, мӧдыс тракторист, но вежӧрнаныс дыгыдджыкӧсь олӧм дінас, быдтор йылысь ыджыда мӧвпалӧм пыдди вина вылӧджык сетчӧны... Сылӧн, Салдатлӧн, воюйтігкості лёкатӧ оліг-быдмигӧн омӧля велӧдчӧмаӧсь, ыджыд пиыслысь моз велӧдчӧмыс абу ӧзтӧма налӧн сьӧлӧмъясын югыд бисӧ. Тышкӧ-мышкӧ, сьӧдас, и олӧны сэсся. Весиг вӧр-ва дінӧ лючкисӧ некоднанныс эз велавны...

Дашкӧ нӧ, тайӧ зонкаыс, внукыс, коді мыйлакӧ сэтшӧма мунӧ оз батьыс вылӧ, а Виль дядьыс вылӧ, ныр-вомнас и вежӧр-сямнас, — дашкӧ нӧ, тайӧ могмӧдас пӧрысь салдатлысь надеяяссӧ?.. Мед жӧ нин!.. Но тайӧс сійӧ, Салдат Иван, оз нин аддзыв. Оз... Колис пӧраыс!.. Таво со лысьтіс на петны Тян ягъясӧдз — сэтшӧм окота вӧлі петкӧдлыны зонкаыслы татчӧс гажа да муса вӧр-васӧ, велӧдыштны сійӧс, быдтор йывсьыс висьтавлыны... А водзӧсӧ сэсся, буракӧ, тупкысяс нин сылы та ылна туйыд. Лёк поводдя дырйи став ранаыс пондіс вӧвлытӧма чунгыны-ёнтыны. Да и кок сӧныс личавны пондіс, уна-ӧ на со муныштісны, а лолыс нин эз кутлы шедны. Сэсся: бӧръя каднас зэв нин частӧ пондіс аддзывны вӧтӧн важӧн кувсьӧм йӧзӧс. Буракӧ, мӧдар югыдас найӧлӧн ёна нин бырӧма гажыс сыысь, Салдат Иванысь.

Стариклысь оръясьлытӧм думъяссӧ орӧдіс Татілоклӧн увтчӧм. Понлӧн гӧлӧсыс вӧлі кыз, но абу кос, а гора, ыджыд. Асъя лӧнь вӧрын гора сӧстӧм шыяс ӧтлаасисны ӧта-мӧдныскӧд да регыдӧн пондіс кывны ӧтпомся «уа-уа-уа...».

Тайӧ кыпыд горсьыс Ваньӧлӧн пырысь-пыр жӧ пӧся ыткӧбтіс вирыс, сійӧ дугдіс вӧласьӧмысь, югъялысь синъясӧн видзӧдліс пон увтчӧм шылань юрсӧ пӧлыньтыштӧм дедыс вылӧ.

— Ыджыд сьӧд чукарӧс увтӧ, — падъявтӧг шуис дедушыс, быттьӧ татісянь тыдаліс сылы пӧткаыс.

А Ваньӧлӧн югзьысь синъясыс корӧны: вай пӧ ме ветла!.. Дедушыс, дерт, казявтӧг оз ов, мый вӧчсьӧ зонкалӧн лов вылын.

— Вай инӧ ветлы, дона пи, а то дӧбелькиӧдз скӧрмас миян вылӧ Татілокыд. Сӧмын гырысьджык дрӧбъя патрон сюй...

Ваньӧ ва петтӧдзыс чабыртіс ассьыс «ижевкасӧ» да йӧжгыльтчыштӧмӧн, кӧть эськӧ увтчанінӧдзыс вӧлі, буракӧ, верст кымын, тэрыба мӧдӧдчис Татілоклӧн гӧлӧс вылӧ.

Зонкалӧн пӧсь вирӧн ломзьӧ чужӧмыс и быдлаті, ӧзйӧны синъясыс, сійӧ сӧмын ылӧсас видзӧдлывлӧ кок улас, мед сӧмын казявны гырысьджык колодаяс да чеччыштны на вомӧн тэрыб кӧр моз. А чунӧк вӧрсӧ косялӧ: «Уав-уав-уав!» И водзӧ на пӧсьӧдӧ и бордйӧдӧ Ваньӧӧс тайӧ горыс. Котӧрӧн сорӧн лэбӧ сійӧ, оз и казявлы, кыдзи пельпомнас дітш зурасяс кутшӧмкӧ пуӧ, кыдзи кокора вомӧн чеччовтігӧн кокыс муртса оз сибды... Тӧрыт сійӧ уськӧдіс йӧйоват на том пиӧс... А талун, гашкӧ, став яг пасьталасьыс медыджыд чукчисӧ лыяс. Ӧд со кыдзи косялӧ-увтӧ Татілокыс, абу йӧй сійӧ, тавося пи вылад оз сет татшӧм гӧлӧстӧ...

Татілок увтчис ылынкодь яг дорӧссянь, небыд нитшка шыльыд йигырын, кӧні шочиника сулалісны неджуджыд нюр пожӧмъяс. Ваньӧ ылісянь казяліс чукчисӧ: сійӧ пукаліс ӧти татшӧм пожӧмлӧн туган йылын да ӧтарӧ-мӧдарӧ гоньйӧдліс кыз голя вылас пукалысь крукыля ныра да тошка юрсӧ. Сійӧс казялӧм бӧрын зонка сідзи и кынмыліс кок йылас — сы ыджда да сэтшӧм мича вӧлі чукчиыс. Торйӧн нин шемӧсмӧданаӧн сійӧ кажитчис асъя шондіӧн югдӧдӧм лӧз енэж весьтын. Эстшӧм сьӧд! И эстшӧм ловъя! И, дерт, сьӧкыдсьыс-сьӧкыд! — ӧд со пожӧм туганыс сідзи и нюклясьӧ сы улын. «Да ӧд тайӧ, буракӧ, и збыльысь став дозмӧръяс вылас медыджыд генералыс!»

Татілок ылісянь жӧ казяліс Ваньӧӧс да водзӧ на долыдмис, пондіс камгыны-увтны нӧшта на азымджыка. Но гӧгӧр видзӧдлӧм бӧрын Ваньӧлӧн и ыркмуніс сьӧлӧмыс, сы вӧсна мый таладорсяньыс гусьӧникӧн матыстчыны лоӧ зэв сьӧкыд — пожӧмъясыс быдмисны зэв шоча, пашкыр понӧльыс пӧшти эз вӧв. И гӧгӧр сідзи, сӧмын тай нюрладорсяньыс сукджык визьӧб тыдаліс. Гашкӧ, кытшовтны да сэтысянь бурджыка сибӧдчыны? Но тадзинад зэ-эв ыджыд кытшов ковмас вӧчны, гӧгӧр со куш да. Виччысяс-ӧ чукчиыс сы дырасӧ? Гашкӧ, дышӧдас сылы кывзыны Татілокӧс да лэбзяс. А гашкӧ, и татшӧм мудер «генералыд» тӧдӧ нин, мый вермас лоны пон увтӧмсьыд?..

Ваньӧ октіс куроксӧ да шочиник пожӧмъяс сайӧ саймовтчалӧмӧн ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис веськыда. А йигыр пожӧмъясыд вӧсньыдӧсь, тушаясныс налӧн шыльыдӧсь, увтӧмӧсь, некыдз оз кӧсйыны дзебны том вӧралысьӧс. Ваньӧ и топӧдчӧ, мед пельпомъясыс векньыдджыкӧсь лоины, и тіралыштысь коксӧ пуктӧ небыд нитш вылӧ шыр кыйысь кань моз кокниа, и лов шысӧ кутӧ... «Со эсійӧ пожӧм дінӧдзыс локта и лыя...» — сӧмын на удитӧ ачыс аслыс шуны тадзи, сэк жӧ, пон увтчӧм сор, кылӧ мӧд пӧлӧс шы: чукчиыс повзьӧмӧн третшкӧбтӧ. «Казяліс!» — лёк дойӧн чунгӧ Ваньӧлы сьӧлӧмӧдзыс... Мӧдысь кылӧ третшкӧбтӧм... Сэсся и шпачнитчӧны вына бордъяс. Ваньӧ весиг оз гӧгӧрво пищальсӧ лэптыны, видзӧдӧ — пуыслӧн куш туганыс нин сӧмын нюклясьӧ, а сэні сӧмын на пукалысьыс пуля моз лэбӧ нюр горувлань.

Татілок пырысь-пыр жӧ чепӧсйис вӧтчыны, а Ваньӧ сулалӧ шемӧс, видзӧдӧ лэбысь бӧрся, син ортӧдзыс видзӧдӧ, оз-ӧ бӧр пуксьы кытчӧкӧ матӧ. Но кытчӧдз тыдаліс, эз пуксьы, татшӧм вына бордаыд чӧрт потшӧс сайӧдзыс вермас лэбны. Татілокӧс сӧмын мудзтӧдас...

Сьӧласьӧ Ваньӧ, видӧ асьсӧ медмисьтӧм кывъяснас. Ӧні сылы кажитчӧ, мый сӧмын йӧй вермис тадзи веськыдасӧ сибӧдчыны. Сӧмын йӧй! Кор позис кытшовтны сук визьӧбӧдыс... И муртса оз бӧрд Ваньӧ. Этатшӧм чукчиӧс лэдзны!.. Сэсся, гашкӧ, сылы нэм чӧжыс нин оз паныдасьлы татшӧмыс... Да, гашкӧ и, вӧр пасьталаас абу сэсся мӧд татшӧмыс!.. И мый думайтӧ ӧні сы йылысь дедушыс? Ӧд со пон дугдіс увтчыны, а лыйӧм шы эз кыв.

«Да кытчӧ нӧ ме век тэрмася! — некыдз эз вермы лӧньны том вӧралысь. — Кымынысь нин дедуш ӧлӧдліс таысь... Некор, буракӧ, ме ог велав сы моз...»

Татілок эз во бӧрсӧ ни эз увтчы, и Ваньӧ веськӧдчис дедушланьыс. Яндзим эськӧ, да мый вӧчан. Ӧні кӧть нин сылы колӧ аслыс аддзыны шойччанінсӧ. Ӧнтай, татчӧ котӧртігӧн, шондіыс шуйга пель бокӧ вӧлі инмӧ, ӧні либӧ колӧ инмыны веськыдас. Сэк кості эз на жӧ ӧд ёна вешйы шондіыс... А паськыд да шыльыд ягыс быдлаті ӧткодь, а ӧнтай сійӧ, ыззьӧмвывсьыд да тэрмасигад, эз путьмы весиг казявны тӧдчанаджык пасъяссӧ. Гашкӧ, горӧдны дедушыслы, да сылӧн гӧлӧс вылӧ надейнӧяджык мунны? Но сылы быттьӧ и абу лӧсьыд горзынысӧ. Абу ӧд сэтшӧм ылын. Да и кутшӧм нӧ сійӧ вӧралысь, шондіа лунӧ кӧ вошӧмысь полӧ! Тэрыба восьлалӧ Ваньӧ, шонді вылӧ чатӧртчылӧ, лэчмӧм синъяснас ягсьыс кӧть кутшӧмкӧ тӧдса пас корсьӧ. «А ылалан кӧ татчӧ? Ӧтнад кӧ колян та ылна вӧрас?» — быттьӧ ньӧръялӧ Ваньӧӧс ковтӧм мӧвп, ӧдва и такӧдӧ сійӧ асьсӧ, пищаль кӧвсӧ чорыда кутӧмӧн водзӧ тэрыба восьлалӧ.

Регыд сэсся неылын, сё кымын воськов сайын, кыліс пуӧ клёнӧбтӧм, и гора йӧлӧга разаліс яг пасьтала. Ваньӧ сьӧлӧм личавмӧныс ышловзис да воськовсӧ надзмӧдӧмӧн мӧдӧдчис дедушыслань. Матыстчигас нин кыськӧ друг вирдыштіс ылӧг дум: «Гашкӧ, висьтавны, мый ур вӧлі, гӧрд уртӧ ӧд он лый...»

Дедушыс сулалӧ ыджыд пожӧм дінын, киас чера, да чатӧртчӧмӧн видзӧдӧ вывлань. Кор казяліс внуксӧ, шуис:

— Шы сертиыс тай пуыс абу жӧ нин здоров, кӧть эськӧ и, видзӧдныссӧ, ён на. Тшаксялӧма жӧ нин...

Ваньӧ, дерт, гӧгӧрвотӧг оз ов, мыйла друг дедушыслы ковмӧма тышкавны пожӧмсӧ, сылӧн шоналӧ сьӧлӧмыс, и ньӧти оз ло окота ылӧдчынысӧ.

— Дедуш, а дозмӧрыд лэбзис... — синъяссӧ дзебигтыр шуӧ том вӧралысь.

— Лэбзис тай, сё морӧыд...

— Ок ыджыд и вӧлі! — Ваньӧлы син водзас бара на сувтӧ туган йылын пукалысь чукчиыс, да сьӧлӧмыс выльысь нюкыртчылӧ. — Миян сьӧд мегӧыд кодь кымын! Тошка быдӧн.

— Сы вӧсна и мудер. Тошкаясыд тай найӧяс быдӧн мудерӧсь, морт кӧть чукар, — нюмъялӧ дедушыс. — Мӧдысь тэ, дона пи, татшӧм тошкаыс дінӧ гусьӧнджык сибӧдчы, мед шы оз кывлы тэнсьыд ни оз казяв... — Сёрнитӧ тадзи старик, а ас кежас мӧвпалӧ, мый, пӧжалуй, бур, пышйис кӧ татшӧм чукчиыс — зонкаыслы водзӧ кежлӧ вунӧдлытӧм урок лоӧ.

Воис Татілок — кузь кывсӧ нюжӧдӧма, пошиктӧ, сьӧд гӧныс дзикӧдз кӧтасьӧма. Сійӧ некод вылӧ оз видзӧд, буракӧ, скӧралӧ. Кужис кӧ эськӧ, гашкӧ, ёна и пинясис. Ваньӧлы яндзим Татілокысь, и мед кӧть мыйтакӧ бурӧдыштны сійӧс, гоз-мӧдысь шылькнитіс мыш вылӧдыс.

— Эн лӧгав, пӧльӧ, — шуис дедушыс Татілоклы, — ме видзӧда да, дозмӧрыд и быдторыс на тэныд сюрас увтны татӧні. Паськыд ягъясад олӧ на.

А шонді вылынкодь нин вашъялӧ, сійӧ удитіс нин косьтыны пув коръяс вылысь асъя руӧн усьлӧм лысва. Вӧрыс эзджык ло сэтшӧм гора, кыськӧ садьмӧм тӧвру пондіс шувгыштны сись кодь пожӧмъяслӧн вылын туганъясын. Водзӧ вӧрзисны деда-внука рытыв-лунлань, бӧр кежисны визирлӧн важ лӧсасъясысь, дедушыс водзын мунӧ, некутшӧм туй ни пас сылы оз ков, мунӧ и мунӧ ӧткодь бур воськолӧн, весиг оз и бергӧдчыв, веськыд кинас кутчысьӧма пельпом вомӧныс ӧшӧдӧм пищаль лӧжаӧ, мышкас ноп, юрас турунвиж рӧма важиник картуз, кодӧс ачыс жӧ и вурліс, кокас ас кинас жӧ вӧчлӧм небыдик кӧті, — восьлалӧ и восьлалӧ ӧткодь ӧдӧн Салдат Иван код тӧдас кӧні чукльӧдлысь Тян-юлань. Ваньӧ, аслас пищаля да нопъя, вӧтчӧ сы бӧрся, но сійӧ абу на велалӧма татшӧм ӧтмозасӧ восьлавны и корсюрӧясӧ кольччыштлӧ, торйӧн нин кор копыртчывлӧ пув розъяс дінӧ, мед веськӧдны пӧсялӧмысла ёна косьмысь горшсӧ, но сэки ковмылӧ котӧртыштны дедушсӧ вӧтӧдӧм могысь, и Ваньӧ сэсся регыд, велӧдтӧг, гӧгӧрвоӧ: мед содтӧд не мудзны, колӧ дедушыс моз жӧ ӧтмоза восьлавны, а не ырсъявны йӧй кычан моз...

Яг вуджӧм бӧрын, небыд нитшка-муа лайковын, казялісны йӧра кок туйяс, вожа гыжа печатъяс тӧдчымӧн трӧпитӧмаӧсь таті.

— Тайӧяс Тян-юӧ нин лэччывлӧны купайтчыны, — талялӧма вылӧ довкнитӧмӧн шуис дедушыс. — Мийӧ регыд воам жӧ.

— Век ӧти туйӧд жӧ али мый найӧ ветлӧны? — юасьӧ Ваньӧ.

— А быд семья, буракӧ, асласджык ордымъясӧд и гежмалӧ, сылы кажитчысьджык йирсянінъясӧд да юанінъясӧд. Видзӧд, кок туйясыс гырысьджыкӧсь и посньыдджыкӧсь.

Регыд сэсся водзын мунысь дедушыс юрнас муртса эз пыр козъяс улӧ октӧм петляӧ. Сувтіс, кутчысис цинк пратяс. Цинкыс вӧлі выль на, сімтӧм, нюдз и зэлыд, пыш сунисысь путшкӧма кодь.

— Но, сё морӧ, кодкӧ тай бура татӧні кыйсьӧ... — довкнитіс юрнас Салдат Иван.

— Дедуш, гашкӧ, эсійӧ керкаад узьысьыс жӧ да? — висьталӧ мӧвпсӧ петляӧн шызьӧдӧм Ваньӧ. Тӧрытъя повзьылӧмыс выльысь шымыртӧ зонкаӧс: выль керка, а со тані выль цинк...

— Сія кӧ, паськыда вӧралӧ... — дедушыс дыр падъявтӧг разьӧ петлясӧ. — Хы, кодарсянь нӧ татшӧмыс ветлӧдлӧ?..

Йӧра кок туйӧд котӧрӧн локтӧ Татілок, сутш кежлӧ сувтовкерлӧ кӧзяинъясыс дорӧ да водзӧ уна уськӧдчӧ.

— Эн мун! — горзӧ дедушыс понлы, но мӧдыс быттьӧ оз и кывлы. — Ковтӧгыс мудзтӧдан асьтӧ, пӧрысь выжыв! — сэсся и нюммунӧмӧн содтӧ Татілокӧс дорйыштӧм могысь: — Сылӧн, ме мознам, ёна нин гажыс бырӧма вӧрсьыд...

— Дедуш, а тадзисӧ ӧд, петлянад, оз позь кыйсьынысӧ? — оз вермы лӧньны Ваньӧ.

— Оз эськӧ да...

— Кӧнкӧ, петляад шедас да, ёна и вийсьӧ да мучитчӧ, коньӧр...

— Кыдзи нӧ оз, дона пи. Торйӧн нин татшӧм жарнад... Мездысьны окота, и цинкыс орӧдӧ-джагӧдӧ... Суткиясӧн вермас вийсьыны... Но ладнӧ, пеклясӧ сьӧрысь босьтам... Кок туйӧдыс кӧ лэччыны, колӧкӧ, эшшӧ на сюрасны татшӧмъясыс. Но вай мийӧ мӧдысь кежлӧ тайӧ деласӧ кольлам. Миянлы ӧні колӧ веськыда лэччыны Тян керка дорӧ, видзӧдлыны, сулалӧ оз нин сія, и эм на кӧ, сэні олыштӧм кежлӧ лӧсьӧдчыны. — Мӧвпалана видзӧдліс веськыдвыв кежысь йӧра кок туйяслань да бара на шуис: — А збыльысь вед, кодарладорсянь нӧ эськӧ татшӧм кыйсьысьыс ветлӧдлӧ?

Ваньӧ восьлалӧ дедушыс бӧрся Тян-юлань, а шызьӧм вежӧрыс сылӧн быдтор йывсьыс мӧвпалӧ. Мыйла эськӧ и йӧраясыслы ӧти туйӧдыс ветлӧдлыны!.. Дерт, найӧ, прӧстӧдушаяс, оз думайтны, мый морт быд ногӧн мудерджык наысь. Мый сылӧн быдсяма кыян-вианыс эм. Мый сійӧ, ачыс, узьӧ кӧнкӧ шоныд керкаын да небыд вольпасьын, дукыс сылӧн оз нин кыв тані, но сы киясӧн октӧм цинк виччысьӧ джагӧдны вына пемӧсӧс...

Вежа пӧтка — тури

Кор петісны керкадорса кушинӧ, Ваньӧ медводз горӧдіс:

— Сус пуяс!

Да, кыркӧтш дзиб йылын моз, код горулын сяльӧдчис-варовитіс дыр нин виччысяна Тян-ю, сулалісны пашкыр сус пуяс, быдса куим пу. Куимнанныс вӧліны повзьӧдчана гырысьӧсь, ыджыд турун зорӧдъяс кодь топыдӧсь, дыртӧ быдмигӧн жмитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныс дінӧ.

Ваньӧ чатрасигтыр матыстчис сус пуяс дінӧ... гӧгӧрвотӧм ловъя ловъяс дінӧ моз. Ӧд сиктысь ни матігӧгӧр вӧрысь эз на аддзыв татшӧм дивӧяссӧ... Сӧмын телевизорын корсюрӧ петкӧдлӧны. Сибирын пӧ быдмӧны. Печора йылын пӧ эмӧсь жӧ и. Но тані, миян вӧръясын, некӧн абуӧсь... Кыдзи нӧ веськалӧмаӧсь найӧ гажа нӧрысас? Кодкӧ буди вайӧма жӧ-а?

Видзӧдӧ пожӧм дінӧ велалӧм Ваньӧ сус пуяс вылӧ, и весиг не збылься кодьӧн кажитчӧны сылы найӧ — лыскыс кузь да кызвеж, кок улын гылалӧм-чошкысьӧм важ кольясыс кулак гырсяӧсь.

А со и вӧр керка куткырвидзӧ, нитшсялӧм кыз керъясысь, пӧрысьысла дзикӧдз нин вӧйӧма муас, паськыд плакаа вевтсӧ, тӧдчӧ, бӧрынджык нин вежлӧмаӧсь. Неуна бокынджык, буракӧ, вежлӧм жӧ нин нёль кок йылын, важ тшамъя сулалӧ, коми вӧралысьлӧн жытникыс, сёян-юан и прӧмыс видзаніныс...

А кутшӧм гажа нӧрысыс тані! Визув ю мыйкӧ висьталӧ и висьталӧ Ваньӧлы, тыдалӧ, важӧн нин виччысьӧма сійӧс; пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоан — Тян-юыс тэрыбджык Льӧм-ю дорысь, паськыдджык и, джуджыдджык берегъяса, дзоньнас сылӧн ковтысыс отаджык, югыдджык, ылӧдз-ылӧдз тыдалӧ мылькъясӧн да лайковъясӧн гыалысь вӧр-ваыс, и ставыс тайӧ сэтшӧма кыпӧдӧ ловтӧ — сэтшӧма кыпӧдӧ! — мый кӧть ӧвтышт кияснад да и лэбовт став тайӧ мичлуныс да гажыс весьтӧ.

— Дедуш, тайӧ и эм тэнад керкаыд? Ёна тай гажаин бӧрйылӧмыд? — юасьӧ нимкодьмӧм сьӧлӧма зонка.

— Меӧдз нин бӧрйылӧмаӧсь таті, Ванюк... Ёна-а водзджык меӧдз... — Салдат Иванлы нимкодь жӧ дона внукыслӧн кыпыдмӧмысь, а нӧшта содтӧд нимкодь сылы сыысь, мый со бара на аддзӧ челядь дырсяньыс мусмылӧм гажа ягъяс да ю, со этайӧ сус пуяссӧ...

Старик сувтовкерліс нэмӧвӧйся бипур места дінӧ. Кык сюръяӧ тасалӧм потш вылын ӧшалӧны шомзьӧм-сьӧдасьӧм увъя-чукля мӧтыръяс. На улын пурсвидзыштӧ неважӧнся на пӧим.

— Кодкӧ тай пусьӧма тані... — шуис ас кежас мыйкӧ мӧвпалігтыр.

— Гашкӧ, петля окталысьыд, дедуш? — пырысь-пыр жӧ быттьӧ чуткисны Ваньӧлы.

— Ог тӧд... — старик гыжйыштіс уссӧ. — Ог тӧд, пиӧ... Но кодкӧ ӧти морт кӧ татшӧм паськыда кыйсьӧ, — сюсь морт сія... Татчӧс вӧр-васӧ бура тӧдысь морт...

— А, гашкӧ и, туристъяс, дедуш? Чери кыйисны да юква пуисны. Туристъясыд ӧд ӧні быдлаӧ сибалӧны.

— Ог тӧд... Абу быттьӧ туристъяслӧн кодь этшыс да... Туристыд вед консер банкатӧ восьтас да сэтчӧ и чапкас. Вина сулея ли... Но да ладнӧ... Мый нӧ мийӧ немтор абусӧ пондім гадайтны, вай пыралам керкаас...

Кор матыстчисны керка дорӧ, старик тӧдчымӧнъя копыртчыштліс да шыасис сы дінӧ, морт дінӧ моз:

— Чомушко-батюшко, лэдзлы бара миянӧс ас ордад олыштны... И тэ эн дӧзмы Тянушко-дедушко...

— Дедушко?.. Юсӧ али мый тэ нимтан дедушконас? — Ваньӧлы сьӧлӧмӧдзыс йиджис дедушыслӧн татшӧм вежавидзана шыӧдчӧмыс.

— Мыйла нӧ юсӧ?.. Тані, дона пи, мӧд Тян на эм... Ловъя Тян овлӧма-вывлӧма...

— Ловъя Тян?! — зонкалӧн гӧгрӧсмӧны синъясыс, сійӧ весиг дзӧркнитлӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, дерт, некодӧс оз казяв, но лолыс топавлӧ-ыркмунлӧ...

Мыйкӧ тай сымда гӧгӧрвотӧмыс пондіс лоны!

Восьтісны лӧсйӧм кыз пӧвъясысь ӧдзӧс, кодӧс топыда вурыштлӧмаӧсь зэлыд тасъясӧн, пырисны колаӧ. Неыджыд ӧшинь, стеклӧа и быдтор, югдӧдыштӧ пытшкӧссӧ. Стен пӧлӧныс — кыз плакаысь лабичьяс. Юр весьтсьыс Ваньӧ виччысьтӧг казяліс уна вожа сюр.

— Дедуш, видзӧд, йӧра сюр!

— Сія и эм, пиук, тӧдін. Сӧмын ӧтар сюр пӧлыс. Сэтчӧ ми пондам ӧшлыны кӧлуйнымӧс.

Ваньӧ малыштіс сюрсӧ да шуис:

— Ёна нин тай шылялӧма.

— Уна вонад, дерт, — лабич вылӧ нопсӧ пуктігмоз шуис дедушыс. — Пӧшти керка пуктӧмсяньыс вӧдитчӧма сійӧн, ветымын сайӧ во...

— Да-а?..

— Сэки весигтӧ ӧшиньясын стеклӧыс на эз вӧв. Йӧра гадьяс вӧлі зэвтӧма стеклӧыс пыдди.

— Гадьяс? Стеклӧ пыдди? — оз гӧгӧрво Ваньӧ.

— Да, пиук... Водзті и сиктын гаддя ӧшиньясыд вӧліны, ме помнита на...

— А тыдалӧ ӧмӧй на пыр, дедуш?

— Ёнасӧ, дерт, оз, — шыньмунӧ мӧдыс, — но ывла югыдсӧ кутшӧмакӧ лэдзӧ, луннад век нин абу пемыд керка пытшкӧсад.

Олан-пывсян вежӧсын дзоньӧн на сулаліс сьӧд гор, ичӧтик ӧшинь дорын — бара жӧ лӧсйӧм кыз пӧвъясысь пызантор, бокын вӧлі тшӧтш гоз-мӧд морт вылӧ пӧлӧк...

— Но, сё морӧ, ставыс на тай дзонь, — долыдпырысь ышловзис дедушыс. — Татӧні мийӧ и олыштам, Ванюк. Шоныд татӧні, и абу дзескыд.

Пуксьыштісны пызан дорӧ деда-внука, старик перйис табак кӧшельсӧ да чӧла пондіс гартны чигарка. А Ваньӧ видзӧдалӧ пызан пӧв вылысь пуртӧн вӧлалӧм шыпасъяс. И бара на казяліс тӧдса пасъяс: «ТВИ». Но немтор нин эз шу, мед выльысь не дойдны дедушсӧ.

А мӧдыс чӧла куритчӧ, мыйкӧ ыджыда мӧвпалӧ, сійӧ, дерт, казявтӧг эз ов, мый ывла вылын пусьысьыс абу узьӧма керкаын. Табак тшынлӧн чорыд кӧрыс регыдӧн и вежис быттьӧ ломтлывтӧм керка пытшкӧслысь пӧдӧм дуксӧ. Сэсся дедушыс бергӧдчыштіс ен пельӧслань, сюся пондіс видзӧдны лӧсйӧм-саӧссьӧм стенӧ. И шуис:

— Тӧдчӧ на тай.

— Мый тӧдчӧ, дедуш? — пырысь-пыр жӧ ырсмуніс Ваньӧ, ӧд став гӧгӧрвотӧмторъяссьыс ӧні сылӧн лолыс зэвтӧм си кодьӧн лоӧма.

— Видзӧдлы ачыд, пиӧ.

Ваньӧ видзӧдліс и паськыд керъяс вылысь пыр жӧ казяліс кутшӧмкӧ лэбачӧс. Лэчыда вӧлалӧма стенас, кужысь киясӧн рисуйтӧма. Кузь голя вылын ёсь ныра неыджыд юр, швычӧк тушаыс помасьӧ пашкыр бӧжӧн, кузь кокъясыс быттьӧ водзӧ воськовтӧны, весигтӧ туша бердас топӧдӧм борд серсӧ тшӧтш тӧдчӧдӧма...

— Дедуш, кодкӧ тай туриӧс татчӧ рисуйтӧма!..

— Сідзи, сідзи, пиук, тури и эм, — лӧз тшын пырыс шуис старик.

— Виль дядьыд али мый рисуйтіс сійӧс? — висьталіс Ваньӧ ассьыс чайтӧмсӧ.

— Эз, мыйла нӧ сія, эз... Менам батьӧ на керкасӧ керигӧн велавліс тадзи...

— Тэнад батьыд?! — оз вермы кутны шензьӧмсӧ Ваньӧ.

— Да... Аслыс ен пыдди моз... Ачыс эськӧ сія и ёнатӧ эз эскывлы еныдлы, но вот тури-лэбачтӧ ёна пӧчитайтліс... Мед пӧ миянлы отсалӧ унджык прӧмыс кыйны. Мед пӧ видзӧ миянӧс висьмӧмысь да доймӧмысь...

— Мыйла нӧ буретш тури сылы ковмис?

— А мый, Ванюк, туриыд вед сія шань пӧтка. Мича пӧтка. Тулысын, кор туриясыд бӧр локтӧны миянӧ кузь гезйӧ нюжӧдчӧмӧн да кыпыда кривзӧны, лолыд сэтшӧма радлӧ. Кузь тӧв бӧрын ставыс ловзьӧ сэки, и быд морт сэтшӧм рад туриясыдлы. Син быртӧдзыд видзӧдан енвелтӧдыс найӧлӧн лэбзьӧм вылӧ... Абу вед весьшӧрӧ туриыд вежа пӧткаӧн вӧвлӧма важ комияслӧн. Некор абу кыйлывлӧмаӧсь сійӧс. Некор абу лыйлӧмаӧсь... — Дедушыс дзикӧдз шоналіс аслас висьталӧмысь, нӧшта на чӧскыдджыка нёньыштіс табак тшынсӧ да содтіс: — Сэсся, Ванюк, батьӧ меным висьтавліс: тайӧ керкаӧдзыс сулавлысь важ керкаас пӧ татшӧм жӧ тури вӧвлӧма...

— Тян-дедушкоыслӧн? — пырысь-пыр и ызмунӧ Ваньӧ.

— Сылӧн... — мӧвпалана нюммунӧ старик.

— Дедуш, тэ казьтылан-казьтылан Тян-дедушко йывсьыс, а немтор лючки он и висьтав, — дузгысьыштӧ Ваньӧ.

— Энлы на тэрмась, дона пи... Рытнас висьтала, сы йылысь абу дженьыд басниыс... А ӧні миянлы колӧ на лӧсьӧдчыштны вой кежлас — пестор заптыны да ва катлыны, вольпась вылӧ турун вундалыштны...

Дедушыс пӧрӧдіс пес вылӧ потш кызта косьмӧм пожӧм, а Ваньӧ сэк кості юдорса кыр лайковысь лэчыд пуртӧн вундаліс ас судтаыс быдмӧм турун. Ваньӧ весиг полігтырйи лэччис татшӧм сук турун пӧвстас муртса тӧдчыштысь-юковтыштысь ордымӧд, сы вӧсна мый сылы тӧд вылас усины бабушыслӧн кывъясыс: «Тян-ю дорад пӧ весиг змейяс олӧны, видзчысь пӧ наысь, — шуис бабушыс Ваньӧӧс татчӧ колльӧдігӧн. Но, кутшӧма кӧть эз видзӧд Ваньӧ, змей юръяс эз тыдавны, и сійӧ регыдӧн вундіс турунсӧ — эжӧр сора пырей — бур нӧб тыр, катӧдіс выліӧ да вольсаліс шонді водзӧ, мед рытӧдзыс шуралыштас.

— А ӧні сэсся вай мийӧ лэччылам да кыснанасьыштам, — шуис дедушыс заптысян уджъяссӧ эштӧдӧм бӧрын. — Рытъядорыс сирпиян татӧні бура босьтлӧны. — Ачыс керыштӧма нин кык кокньыдик швычӧк шатин, а дженьыдик кыснан кӧвтӧ дыр-ӧ домыштны шатин йылад, ичӧтик ю вылад кузь кӧвйыд оз и ков, сӧмын дзугсьыны кутас.

Дедушыс пырысь-пыр и нуӧдіс сылы тӧдса, берегӧ пырыштӧм гобльӧк дорӧ, кӧні быттьӧ напаръяясӧн розьйӧдлӧм пемыд ваыс кытшлаліс-бергаліс. Шуис лӧня:

— Ноко, Ванюк, вай тэ чапкыв, тэнад кырымыд, дашкӧ, шудаджык.

Ваньӧӧс вуграсьнытӧ оз нин ков велӧдны, вугырӧн и кыснанӧн быд пӧлӧс черитӧ не этша нин лэптавліс. Рытъя шонді водзын дзиркнитӧ ыргӧн патронысь дедушысӧн жӧ вӧчӧм бордъя кыснан, югыд кельчиӧн чулкнитӧ сійӧ Тян-ю ваӧ, мый вермӧ кияссӧ нюжӧдӧмӧн нуӧдӧ-кыскӧ Ваньӧ, оз сет кыснаныслы муӧдз вӧйны да сибдыны. Сэсся мӧдысь шыбитіс Ваньӧ, кӧть эськӧ и аслыс некутшӧма на оз эскыссьы, мый тані вермасны лоны кыснан кватлалысь сиръяс. Но коймӧдысьсӧ шыбитігӧн кыснаныс муртса удитіс шлёчкысьны ва вылӧ, кыдзи мыйкӧ ызмуніс сэні, сэсся и тракнитчис кӧвйыс, шатиныс муртса эз нетшыштсьы Ваньӧ киясысь.

— Кватитіс, дедуш! — мыйлакӧ горӧдсис Ваньӧлӧн, сьӧлӧмыс песовтчис морӧсас, пӧся ыткӧбтіс вирыс, но и кужӧ Ваньӧ, кыдз колӧ вӧчны: шатинсӧ асланьыс кыскӧ, сэсся и воӧдчис кӧвйӧдзыс да и пондіс вотйыны кыкнан кинас кӧвсӧ, а вына чериыс оз кӧсйы сибӧдчыны береглань, ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧ-чепсасьӧ, но куим вугыра якӧрсьыд он мын, да кор ещӧ тэ сир горшлуннад сювйӧдзыд тшапнитін сійӧс.

Чер пу кузя сир лэптіс том кыйсьысьлӧн шуда киыс Тян-юысь!

А ставсӧ деда-внука шонді лэччандорӧдз кыйисны стариклы тӧдса гобльӧкъясысь кӧкъямыс сир. Абу ёна гырысьӧсь — килоа-килоӧн-джынйӧнаӧсь кымын, сӧмын медводдза сирыс Ваньӧлӧн тӧдчымӧн ёнджык; но ӧд татшӧм сирыд медчӧскыд на сёйнытӧ — небыд да еджыд яя, сідзи и лемасьӧ-сылӧ вомад. Юква пуисны да мудзӧмвывсьыс лов мунтӧдзыс сёйисны. А унджык черисӧ солыштісны сюмӧд чуманӧ да топыда вевттисны, мед гут оз веськав. Лун-мӧд мысти закуска лоӧ дась.

— Ок вед чериа Тян-юыд, Ванюк, — нимкодьпырысь сёрнитіс Салдат Иван сирпиянлысь гӧгрӧс тшытшъяссӧ кыза солалігмоз. — Сир да кельчи кындзи, кыз мык и ком бура олӧ, весиг сьӧмга катӧ кульмыны.

— Сьӧмга?..

— Катӧ... Аддзӧма тай, небось, визул да сӧстӧм ватӧ. Лӧсьыда и чеччалӧ лажмыд косьясӧдыс, аддзывлі ме.

Пӧт кынӧма старик дӧвӧльпырысь куритчӧ би дорын, оз на пырсьы сылы керкаӧ. Ваньӧлӧн, мед кӧть и мудзис сійӧ, абу на жӧ узян думыс. Чери кыйӧмысь и быдторсьыс ёна ыззьӧма сійӧ. И дедушыслысь юасянторйыс уна чукӧрмӧма сылӧн.

Ылі вӧр мылькъяс сайӧ лэччис шонді, бӧръя помыс сійӧ эз нин кут ёрны синтӧ, ыджыд гӧрд турипув кодьӧн лоис, и быттьӧ абу и зэв ылын сійӧ. А алӧймӧм енэжтас весьтас сэтшӧм ясыда тӧдчис мылькйӧсь-лайковӧсь вӧрыслӧн визьыс. Зэв югыдінӧ лэччис шондіыс, сідзкӧ, аски бара на лоӧ гажа лун... Сэсся и, шонді саялӧм бӧрын, сӧдз енэжын збоймисны кодзувъяс, кодкӧ быттьӧ ӧзталіс найӧс, пыр югыдджыка и югыдджыка пондісны читкырасьны найӧ. Тӧдчымӧн ыркнитіс ывлаыс. И би со лаймӧ-кусӧ вочасӧн...

— Пырам да водам сэсся, Ванюк, шоныдінас, — сувтігмозыс шуӧ дедушыс.

Кос пескӧн ломтылӧм изъя гор бура шонтӧма керка пытшкӧссӧ, сынӧдыс вежсьӧма, онялӧ быдсӧн, и чӧскыд турун кӧр гильӧдӧ ныртӧ.

Нюжӧдчисны деда-внука пӧлӧк вылӧ — небыд и шоныд, ок и лӧсьыд мудзӧм бӧрад!..

Ӧшинь вылын чӧла ломзьӧ сиська би, муртса югдӧдыштӧ сирзьӧм-саӧссьӧм стенъяс.

— Дедуш, вай висьталышт ӧні Тян-дедушко йывсьыд... — пырысь-пыр жӧ мӧдіс кӧйгыны Ваньӧ.

— Оз нӧ ӧмӧй онмыд лок?

— Оз... Менам всё равно мӧвпавсьӧ сы йылысь.

— Но инӧ кывзы...

И со мый висьталіс внукыслы Салдат Иван.

Тян

Вӧлӧма тайӧ зэв нин важӧн, кольӧм нэмын на. Сэки салдатын рекрутъяс служитӧмаӧсь кызь вит во. И со, ӧти коми сиктысь босьтасны служитны царлы том молодечӧс. А молодечыс сійӧ вӧлӧма ыджыд да ён, лӧз синма да веж юрсиа, йӧралӧн кодь тэрыб кока да сюсь вежӧра. Мунас пӧ вӧрӧ, мыйта колӧ прӧмыстӧ вайӧ — некодлы оз шед, а сылы пӧ быттьӧ асьныс вӧрсаясыс быдторсӧ лӧсьӧдлӧны, ныр улас вайӧдӧны. Сӧмын йыла шынад бытшкав, лэчыд кузь пуртнад корсь зверлысь сьӧлӧмсӧ. Но мортыс некор абу горшасьлывлӧма: мыйта колӧ пӧрысь мамсӧ да асьсӧ вердӧм вылӧ ваяс, а лишнӧйтӧ оз.

Ыджыд да бур сьӧлӧма вӧлӧма и. Керкатӧ пӧ тшупны отсалӧ мукӧдлы, батьтӧм челядьлы прӧмыстӧ тшӧтш юкыштӧ. А рытын петас мукӧд том йӧзкӧд улич вылӧ ворсны — гӧлӧсыс ылӧдз юралӧ, ышӧдӧ мукӧдӧс гажӧдчыны, шогсӧ пальӧдны. Сигудӧкыс сылӧн быттьӧ ловъя тэрыб киясас — сералӧ и бӧрдӧ, шудаӧн вӧчлӧ кывзысьясӧс и синвасӧ пычкывлӧ налысь.

Тайӧ зонсӧ пондас радейтны авъя ныв, Ӧрина нимыс вӧлӧма. Сійӧ вӧлӧм том кыдз пу кодь шыльыд да гӧгрӧс, сэтшӧм жӧ сӧстӧм, еджыд чужӧма, пӧлӧзнича дзоридз кодь лӧз синъяса, видз выв горадзуль кодь кыпыд да варов. Зонмыд радейтчас жӧ татшӧм ныв вылад. Сэсся и гӧтрасясны да ӧтвыв пондасны овны.

Но дыртӧ налы оз сюр ӧтлаын овны. Олӧмад тай, сё морӧ, век аддзысьӧ кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ лёк вын, коді, кыдзи вермӧ, торкасьӧ шудлы. Сійӧ жӧ сиктас олӧма поп, а сылӧн вӧлӧма пи, омӧлик да жебиник, да содтӧд вылӧ — вина гаг. Но попъясыд вед озыра овлісны, а сэки коді озыр, сійӧ и вына вӧліс... Попыд, коркӧ и казялас Ӧринатӧ, и думыштас: лоӧ пӧ тай тайӧ дзоридзсӧ гортӧ вайӧдны, пи вылӧ гӧтравны. Мед кӧть пӧ миянлысь жебмӧм, йывмӧм рӧднымӧс ловзьӧдыштас, бур внукъясӧс ваяс меным...

А кысь вайӧдан, кор сійӧ мӧдлаӧ нин лэдзӧма вужъяссӧ. И сэтшӧма вужъясьӧма, мый некыдзи он вермы нетшыштны, он кӧ орӧд. Мый керны? Поп ая-пиаыд шуасны изведитны Ӧриналысь югыд шондісӧ. Медаласны куим молодечӧс, кодъяс ёна завидьтылӧмаӧсь удал зонлы, да и арся пемыд войӧ кӧинъяс моз уськӧдчасны морт вылад. Но мӧдыс оз шӧйӧвош: кыкӧнӧс шамыртас ён кырымъяснас да кымӧс на кымӧс тангас. Коймӧдсӧ чужйӧмӧн удитас пӧрӧдны и. А сэсся и пидзӧснас морӧсас личкыштас. Та бӧрын ды-ыр вирӧн сьӧласьӧмаӧсь уськӧдчылысьясыс...

Немтор оз артмы поп ая-пиалӧн. Мича дзоридз век на нюмъялӧ мӧдлы, мӧд мортлысь мичмӧдӧ керкасӧ.

Сэки ӧбразинаясыд пондасны вынавны асланыс озырлунӧн. Кодӧс колӧ юкталас поп, кодлысь колӧ мавтыштас кисӧ. И удал зоныдлысь шырасны юрсӧ, рекрутӧн вӧчасны, кӧть эськӧ и пӧрысь мам сы киын вӧлӧма, да закон сертиыс эз эськӧ ков нуны сійӧс салдатас. Но законыд тай гӧль йӧзтӧ эз дорйывлы водзті. Кыдзи колӧ, сідзи и вежньӧдлісны сійӧс, законтӧ...

Нор синва пыдзыртчас удал зонлӧн синъясысь, сьӧлӧмсӧ быттьӧ ныж пуртӧн пондыласны вундыны, кор медбӧръяысь видзӧдлас аслас Ӧрина вылӧ. Но мый нӧ керан? Кыдзи кутан вермасьны царкӧд? Коді корӧ тэнӧ служитны сылы? Дорйыны вера да Отечество?.. Быть лоӧ мунны служитны кызь вит во.

Быдторсӧ аддзылас удал зонмыд кызь вит во чӧжнад. Не ӧти война вылын вӧвлас, и быдлаын тышкасяс пармаса ош моз. Вын да повтӧмлун вӧснаыс гоз-мӧдысь пондыласны сетны сылы унтер-офицерлысь чин, но сідзи ньӧтчыд оз и удитны сетнысӧ. Кузятӧ салдаталігӧн, быдсяма ӧбидасьыс, а тшӧтш горт вӧснаыс да Ӧрина понда гажтӧмтчӧмысь, этшыс сылӧн, карактерыс, крутмӧма. И кутшӧмкӧ йӧй офицер кӧ сы дырйи пондас ыкшасьны, кулаксӧ петкӧдлыны салдатъяслы, сійӧ оз вермы терпитнысӧ, мыйкӧ да мыйкӧ век нин шуӧ. А таысь бара и мыждӧны морттӧ. Таысь бойын нажӧвитӧм ордентӧ оз сетны да и гортад ветлыны оз лэдзны.

Кызь витӧд во служитігас томиник юнкер, кутшӧмкӧ граф пи, миян бравӧй салдатыдлы немтор абусьыс пель бокас вартас. Мӧдыд оз вермы терпитны да мый вермӧмсьыс воча косьыштас, да сэтшӧма, мый графыд сы бӧрын нэм кежлас йӧй нисьӧ прӧсуж лоӧма, мыйкӧ вывтіджык вӧрзьӧма пель вужас и юрас. Бравӧй салдаттӧ лыйлыны кӧсъясны — код вылӧ пӧ лэптін кырымтӧ, пеж рӧд! — но суд вылад веськалас кутшӧмкӧ тӧдса чин да дорйыштас: такӧд пӧ ми ӧтлаын нӧйтлім турокъясӧс, тайӧ пӧ ош моз тышкасис сэки, медводзын пӧ кавшасис крепосьт стена вылӧ... Кыдз нӧ позьӧ лыйлыны татшӧм мортӧс?

Лыйлыны оз лыйлыны бравӧй салдаттӧ, а чептӧн дорасны да вӧтласны Сибирӧ катаргаӧ, кызь вит во кежлӧ. Суддяыс шутлив морт вӧлӧма да шуас: мед пӧ либӧ ещӧ ӧти срок служитӧ.

Помтӧм Россиясӧ кузялаыс мурталас мортыд кандала кокъяснас. А век ловъя. Юрсиыс нин дзормас арын кыза пужъялӧм видз моз, ныр-вомыс чукырасяс чукин тшак моз, а сӧнъясас век на ыджыд вын кылӧ. Некыті на быттьӧ оз вись. Не кӧ лыддьыны сьӧлӧм шогсӧ.

Кымын ёна кутас пӧрысьмыны бравӧй салдат, кымын чожа пондас бырны сылӧн выныс, сымын ёна тайӧ шогыс пондас содны; а тайӧ шогыс, доймӧминӧ гырд моз, сукмис-чукӧрмис чужан мусьыс гажтӧмтчӧм вӧсна. Аслас горт йылысь, дона вӧр-ва йылысь казьтылігӧн сійӧ быд пӧрйӧ весиг пондыліс ымзыны, и дась вӧлі пазӧдны ставсӧ. Сэтшӧм нин окота вӧлі сылы кувтӧдзыс кӧть син пӧвнас видзӧдлыны чужан юыс вылӧ, парма ягъяс вылӧ да вӧтын кодь лоӧм Ӧрина вылас.

И коми салдат эз кув йӧз муын. Ӧти гожся рытӧ ю пӧлӧнӧ пуксьӧм ыджыд сиктлань восьлаліс-матыстчис кӧмтӧм кока пӧрысь морт. Лёкиник паськӧмыс сылӧн вӧлі ёна бусӧссьӧма, уналаті ротйысьӧма, тӧдчис, мый старикыс вуджӧма кузь туй. Сійӧ вӧлі ыджыд тушаа, но гӧрбыльтчӧма нин, паськыд дзор тошка да куш юра, зэв чукрасьӧм чужӧма. Не кӧ казявны сылысь лэчыд лӧз синъяссӧ, позис думыштны, мый тайӧ абу нин му вылын дыр олысь. Синъясас жӧ тӧдчис на кутшӧмкӧ вын, мый тайӧ мортсӧ эськӧ и олӧмыс ёна нин няръялӧма-песӧма, но дзикӧдзсӧ абу на вермӧма бонзьӧдны.

Медводз сиктысь сылы тыдовтчис вичко кӧлӧкӧльня. «Видзӧд, выльӧс кыпӧдӧмаӧсь!» — шензьӧмӧн думыштіс старик да кыліс, кыдзи пӧрысь сьӧлӧмыс ӧддзӧ морӧсас. Ад горш поп ая-пиа сылы тӧд вылас усины, и налӧн лёк гыж улӧ кольлӧм Ӧрина... Старик тэрыбмӧдіс воськовсӧ. Сэсся друг быттьӧ джӧмдіс, кунис синъяссӧ, быттьӧ найӧс друг ёрис малання би. Водзын жӧ нинӧм сэтшӧм-татшӧмыс эз вӧв. Вӧлі сӧмын ю, коді лӧсталіс лэччысь шонді югӧръяс улын, да рудӧдісны ю берег дорӧ позтысьӧм керкаяс, да вичкоыс тай со еджвидзис вӧр сора мыльк йылын.

Старик пуксис да дыр видзӧдіс сы водзын воссьысь серпас вылӧ. Но сэсся сійӧ эз понды вермыны видзӧднысӧ, сы вӧсна мый синъясыс тырины синваӧн, и кӧть кутшӧма найӧс эз чышкав, некыдз эз вермы косӧдны. Синва пырыс ставыс тыдаліс кык пӧвстаӧн.

Мыш вывсьыс нопторсӧ мынтӧдтӧг старик пласьт водіс кымыньӧн, сиктлань юрӧн да, паськӧдӧм чуньяснас мусӧ борышталіг, пондіс окавны васӧд ластасӧ. Сэсся и дзикӧдз лӧнис, оз и вӧрзьыв, быттьӧ куліс.

Но час джын мысти кымын сійӧ бӧр пондіс вӧрӧшитчыны. Чеччис, пыркӧдыштіс лапмӧм да ёгӧссьӧм морӧссӧ, пидзӧсъяссӧ, кузя ышловзис да мӧдӧдчис сиктлань.

Сиктас вӧлі ӧти улича, керкаяс сулалісны туй ӧтар-мӧдарын. Баксісны луд вылысь воысь мӧсъяс, бабаяс пинялісны челядьӧс, берег дорын гораа, барабанӧ моз, кыліс пипу пыжӧ тотшкӧдӧм.

Кутшӧм мусаӧсь вӧліны сылы тайӧ шыясыс, кодъяс йылысь сійӧ дзикӧдз нин вунӧдліс. Либӧ ру пиын моз помнитыштіс. Став тайӧ шыяссьыс и гӧгӧр аддзанасьыс сылӧн, винаысь моз, дурмыштіс юрыс, и бара пондісны кӧтасьны синъясыс.

Кӧні, нӧ сылӧн керкаыс? Тані тай нӧ, шор дорас, коркӧ сулавліс... Ӧні со эм жӧ кутшӧмкӧ, сӧмын тай вывті нин ропмунӧма, ӧшиньӧдзыс вӧйӧма муӧ, пӧлыньтчӧма, сарайыс со торъялӧма керка дінсьыс, эшмунӧма, ордлыясыс чашкалӧмны.

Паныдасьысьяс эз тӧдны старикӧс, ёнасӧ оз и шензьыны: буракӧ пӧ, корысь дядьӧ, эз вед этша корысьыд ветлӧдлыв сиктъясӧдыд.

Старик локтіс керка дінас, мӧдӧдчис кильчӧланьыс. А сэні, видзӧдӧ, дзор пӧч пукалӧ, чипанъясӧс нянь торпыригӧн вердӧ, меліа шуалӧ: «Сёйӧй, силюкъяс, сёйӧй...»

Гӧлӧсыс быттьӧ сылӧн, Ӧриналӧн. А ныр-вомыс? Тшӧка лыыс йыла, вом доръясыс вӧйӧмны, пиньтӧм вомас. Юрсиыс еджыд да шоч, пӧим рӧма. Тайӧ жӧ Ӧриналӧн бабыс — Ӧгра... Бравӧй салдат кӧсйис нин горӧдны: «Ӧгра баб, кӧні нӧ Ӧринаыд?!» — но, кыв йылыс шылькнитчис шочмӧм пинь анъясӧд да, горӧдӧм пыдди, чӧла, мырдӧн петысь бӧрдӧмсӧ кутігтыр, шуис:

— Бур рыт, Ӧрина!

Мӧдыс сьӧкыда лэптыштіс юрсӧ, мыйысь голя сӧнъясыс кык гез моз чургӧдчисны да зэлалісны. Лыӧсь кырымсӧ матӧдіс кымӧс дінас, мед лэччысь шондісӧ потшны синмас инмӧмысь да бурджыка аддзыны сёрнитысьӧс.

— Коді-мӧй сэтшӧмыс, ог тай тӧд-а, — вочавидзис кӧдзыда нисьӧ пӧся, пӧрысь синъяссӧ воысь вылысь вештывтӧг.

— Да тайӧ жӧ ме, Ӧрина!.. Кирӧыд тэнад!.. — шӧйӧвошӧмӧн шуаліс бравӧй салдат, а аслыс, лёк дука паськӧмӧс моз, сэтшӧм окота вӧлі кульыштны-нетшыштны вывсьыс пӧрысь кучиксӧ и став мустӧм вояссӧ.

Быттьӧ дрӧгнитыштіс пӧрысь пӧч, киыс лёткысис-усис кымӧс дінсьыс. Но здук мысти сійӧ бӧр нин лои важ кодьӧн.

— Кирӧӧй менам, бур мортӧй, война вылын згинитіс. Кӧнкӧ важӧн нин сісьмисны мича лыясыс, — висьталіс шогӧн йиджтысьӧм кывъяс пӧч, а ачыс син лапкывтӧг видзӧдіс кытчӧкӧ бравӧй салдат юр вывті.

— Да ловъя ме! — дзӧрис-майшасис пӧч водзын бравӧй салдат. — Вои со... Пырам керкаад, висьтася... Мый вӧлі мекӧд... Кутшӧм дивӧяс.

Пырисны керкаӧ. Пӧчӧ вайис туй мортлы сёйыштны. Быгъя ырӧш на лэптіс пызан вылӧ.

Бравӧй салдат заводитліс висьтасьны аслас олӧм-вылӧм йылысь, но бабыд торкис сійӧс:

— Менам Кирӧыд, бобӧ, важӧн нин згинитіс кытчӧкӧ... Мунӧмсяньыс ме сійӧс кызь вит во виччыси... Сэсся ещӧ на во джын... Во джын пуктылі салдатсьыс гортӧ воӧм вылӧ... Но сійӧ эз во... Сідзкӧ, эз нин вӧв ловъя... Ловъя кӧ вӧлі, воис... Сійӧ вед ёна радейтліс менӧ... Ме сійӧс, ачым, ёна жӧ радейтлі и. Поп пи сайӧ ни некод сайӧ эг пет. Кӧть эськӧ кутшӧма коралісны менӧ. Век виччыси Кирӧӧс... Кызь вит во да джын виччыси... А сійӧ эз лок... Сідзкӧ, и абу нин ловъя... А Кирӧ кӧ абу ловъя, некод сэсся меным оз ков.

— Да ловъя ме, Ӧрина! — пызан сайысь кыпӧдчигмоз горӧдіс бравӧй салдат. — Тюрмаын пукалі, катаргаын вӧлі, судитлісны менӧ...

— Менам Кирӧӧй эськӧ тюрмаад эз пуксьы, — гӧлӧссӧ вежтӧг шуис пӧрысь пӧч. — Сылӧн эськӧ, меысь гажыс ёна бырис да, тюрмаад эз сюрӧдчы. Сійӧ эськӧ бура служитіс, мед мунан туйӧдыс жӧ, бур туйӧд, ме дінӧ бӧр воны.

Бравӧй салдатлӧн лётмуніс-ӧшӧдчис морӧс вылас юрыс. Кыв ни джын оз шу. А баб, кылӧ, баитӧ водзӧ:

— Неважӧн вӧтӧн аддзылі Кирӧӧс. Быттьӧ воис ме дінӧ важ моз мича да гажа, а сатин дӧрӧмыс сьӧдасьӧма. Быттьӧ видзӧдӧ ме вылӧ да шуӧ: мый нӧ пӧ тэ, горадзолльӧй менам, дӧрӧмӧс менсьым эн кут пеславны? А ме быттьӧ сылы: меся, ме вед ӧні дӧрӧм-гачтӧ ог нин вермы пеславнытӧ. Меся, тэ меным, мусаӧй, эн нин сэсся вай.

Кӧдзавліс мышкуыс бравӧй салдатлӧн, быттьӧ кӧдзыд кока кодзувкотъяс котӧртісны туша пасьталаыс. Мортыдлӧн дзикӧдз курзис горшыс — кыв оз вермы шуны. Сувтіс, ыджыд шогпырысь видзӧдліс джодж шӧрын коколюка моз сулалысь баб вылӧ да кызмырдысьӧн пычкис жӧ гӧлӧссӧ:

— Прӧщай, горадзолльӧй менам... Прӧстит менӧ...

Ӧдзӧсӧд петігӧн нин кыліс дрӧгмунӧм, ньӧжмыд кывъяс:

— Прӧщайтлы, служивӧй...

Сэсся сиктын некод нин эз аддзыв пашкыр тошка старикӧс.

Салдат Иван помаліс висьтсӧ, дыр чӧла видзӧдіс гӧрд кывйӧн ломзьысь сись вылӧ. Кузьмӧм сись биыс, мыйлакӧ, друг пондіс йӧктыны. Тадзи жӧ чеччаліс-вийсис служивӧй понда и зонкалӧн сьӧлӧмыс.

Старик пуксис да нюжӧдчис сиськӧдзыс, чирйыштіс кусыньтчӧм нагарсӧ, и би бӧр лӧнис.

— Дедуш, сэсся нӧ кытчӧ лои сійӧ бравӧй салдатыс?! — тшӧтш пуксис да лов шысӧ кутӧмӧн юаліс Ваньӧ. Старик видзӧдліс воча — внукыслӧн гӧгрӧсмӧм синъясын быттьӧ ломзьӧны жӧ сись бияс...

— Татысь сэсся сійӧс аддзасны.

— Таты-ысь?! — Ваньӧ повзьӧмӧн кыссьыштіс нар вылӧд дедушыслань. Мӧдыс казяліс тайӧс, сывйыштіс, пондіс тапкӧдны пельпомӧдыс.

— А тэ эн пов, дона пи. Сійӧ вед бур морт вӧлӧма. Тяныс. А бур йӧзыд и кулӧм бӧрас на бур керӧны. Ӧнтай тай шензин сус пуяснад. Найӧӧс сійӧ садитлӧма, ӧрек кӧйдыссӧ вайлӧма Сибирсьыс. Дашкӧ, гортас, ӧшинь улас, кӧсйис садитны, но эз тай артмы сылӧн.

— Сэсся татчӧдз локтӧма?! — пӧся юасьӧ зонка. — Ӧтнасӧн?..

— Окота помӧдз тӧдмавны бравӧй салдатлысь олӧмсӧ?..

— Да, дедуш!..

— Тян-ю доръясӧдыс ёна важӧнсӧ миян йӧз абу на вӧравлӧмаӧсь, дерт, кӧнкӧ, ылын понда... Но ӧтчыд менам дедыс и мӧдӧдчас тэа-меа моз жӧ кузь туйӧ, видзӧдлыны, мыйся пӧ сэні вӧръяс. Пондас матысмыны тайӧ месталаньыс, и друг петук сьылӧм шы кылас. Вот пӧ и дивӧ: кысь нӧ пӧ, сё морӧ, петукыс сьӧд вӧр шӧрас лои? Мортыд повзяс быдӧн. Но мый лоанаыс пӧ ло! Матыстчас — керкатор сулалӧ, тшамъя и. Неыджыд йӧрын лук да мый да быдмӧ. Кык ыджыд пон паныд уськӧдчасны, но кодлӧнкӧ гӧлӧсыс пырысь-пыр ӧлӧдас найӧс. Сэсся и кузь тошка зэв дзор старик паныд петас.

Мелі пӧ сэтшӧм, бурӧн сёрнитӧ, сӧмын пӧ коми сорыс уна роч кыв шуалӧ. Ме пӧ — Тян. Сідз миянлы пӧльным висьтавліс. Но, ме думысь, сійӧ, пӧльным миян, роч кывтӧ оз вӧлі тӧд да, сорасис. Ме чайта, старикыс нимтіс асьсӧ Смутьянӧн, а пӧльӧлы сьӧкыдӧн кажитчис татшӧм нимыд да и дженьдӧдіс, Тян сэсся лои.

Старикыд и висьтасяс миян пӧльлы став олӧм-вылӧмсӧ ассьыс. Кор пӧ торйӧдчим сідзи Ӧринакӧд, муртса пӧ эг кув шогысла. Но сиктӧ пӧ кольччыны ковтӧм мужикӧн яндзим вӧлі. Бӧр мунны чужан муысь пӧ эг жӧ вермы. Сэсся пӧ татчӧ и овмӧдчи. Ме пӧ том дырсянь век медъёна кӧсйылі вӧльнӧя овны. Но артмис сідз, мый олігчӧж век дзескӧдісны менӧ, кӧртвомалӧмӧн кутісны. И тані кӧть пӧ, муса вӧр-ваын, куландор пӧттӧдз лолалышта вӧльнӧй сынӧднас... Сӧмын сійӧ мӧдарсянь татчӧ локтӧма. Мунтӧдзыс висьтасьӧма ӧти стариклы, томдырся другыслы, да сійӧ корсюрӧ нянь вайлывлӧма. А звер-пӧткатӧ Тяныд ачыс кужлӧма кыйлыны... Сылӧн весиг пӧ вӧлӧма велӧдӧм йӧра. Вылас пӧ лэдзӧ пуксьыны и конда пестӧ, домалан да, кыскӧ.

— Но-о! — шензьӧ-тіралыштӧ Ваньӧ.

— Арбыд пӧльыс менам вӧралас Тяныдкӧд, уна и звер-пӧтка кыясны, местаясыс тані озырӧсь да. А сэсся ӧти асылӧ пӧ Тяныд и шуӧ: муса друг пӧ, аски пӧ ме муна мӧдар югыдӧ. Дзеб жӧ пӧ тэ менӧ кыр йылӧ, сус пуяс улӧ, мед пӧ ме рыт и асыв аддза мӧдлапӧвса гажа ягъяссӧ. Пӧльыд менам сідзи и керас... — Старик ышловзис, сэсся кыліс, кыдзи внукыс вӧрӧшитчӧ-топӧдчӧ сы дінӧ, да пондіс меліа шуавны: — Повзьӧдлі тай ме тэнӧ аслам висьтасьӧмӧн? Но — немтор... Крепит сьӧлӧмтӧ. Меным вед пӧльыс тані жӧ висьтавліс та йылысь. Кыдзи ӧні ме тэныд. А, видзӧд, век на ловъя, кӧть уна жӧ нин аддзылі олӧмсьыс. Медся сьӧкыд дырйиыс вӧлі думышта Тян йывсьыс и быттьӧ кокньыдджык лолӧ, быттьӧ вынаджыкӧн да повтӧмджыкӧн лола... Мед эськӧ и тэныд, дона пи, Тян-дедушкоыс тшӧтш отсасис нэм чӧжыд...

Тайӧс кывзігӧн Ваньӧлӧн быттьӧ и збыль чиныштіс полӧмыс.

— Дедуш, а Тяныс кӧ эськӧ ӧні оліс, миян кадӧ, сійӧ, гашкӧ, и Геройӧн вӧлі? Да ӧд?

— Мый нӧ эзыс? Вермис и лоны. Этша ӧмӧй миян Комиад геройыд.

— Деду-уш... а тайӧ керкаыс и эм Тяныслӧн?

— Мый тэ. Абу. Сійӧ важӧн нин сісьмӧма. Тайӧс мийӧ нин батьӧкӧд тшуплім.

Ваньӧ личмунӧмӧн ышловзис; сылы кӧть эськӧ и донаӧн, быттьӧ ас мортӧн лои Тяныс, но сы керкаын, буракӧ, эськӧ неӧтчыд босьтліс шуштӧмыс.

Бӧр нюжӧдчисны деда-внука шоныд да небыд турун вылӧ, дедыс бара на меліа тапкӧдыштіс Ваньӧӧс да шуис:

— Вай узям сэсся, дона пи. Мед жӧ сетас миянлы Тян-дедушкоыс бур ун да лӧсьыд вӧтъяс.

Быдӧн нюжӧдчӧ шонділань

— Мийӧ талун, шойччигмоз, горт гӧгӧрын ноксьыштам, Ванюк, — шуис асывнас, чай юигӧн, дедушыс. — Пес заптыштам. Чуманъяс вылӧ сюмӧд кульыштам, бабушыд корӧ вӧлі. А медводз ветлам дона гоб вотны, ме тӧрыт казялі, петышталӧны, тыдалӧ, бура зэрӧм бӧрад гажсяліс да...

— Ылӧдз колӧ муннысӧ? — юасьӧ Ваньӧ, а ачыс, чай юигмоз, видзӧдӧ пашкыр сус пуяс вылӧ, мӧвпӧн тырӧм синъясӧн видзӧдӧ, быттьӧ кӧсйӧ казявны сэтысь Тян-дедушкосӧ...

— Тані неылын, берег пӧлӧныс, бур ялаа яг эм. Сэтчӧ век ёна петлӧ дона гобыс. Эм кӧ, медмичаяссӧ, номыртӧмсӧ, вотам да косьтыштам. Тшака шыдыд тай тӧвнад еджыд косьтӧм гобсьыд ёна чӧскыд... — Стариклы, бура узьӧма да, лӧсьыд и кыпыд лов вылас. И луныс со бара на гажа пуксьӧ.

Регыд мысти деда-внука, тшамъяысь аддзӧм важ наберушкаясаӧсь, муртса тӧдчыштысь ордымӧд восьлалісны нин Тян-ю катыдлань. Пищальясныс налӧн, дерт, век сьӧрсьыныс, а Татілок эз жӧ кольччы горт овны.

Верст джынсӧ эз и ковмы мунны. Вуджисны неыджыд шор, а мӧдар керӧсас кайигӧн водзын мунысь Ваньӧ джӧм сувтіс, морӧсас пӧся ёвкнитіс сьӧлӧмыс. Ваньӧ водзын, лапыд веж нитш вылын, зымвидзисны кык дона гоб.

— Видзӧдлы, кутшӧм молодечьяс, дедуш! — кыпыда горӧдіс Ваньӧ да пидзикок вылас лэдзчысис гобъяс дінӧ. И эз на пырысь-пыр вунды, а кыкнан кинас, кагукъясӧс моз, малыштіс ӧтисӧ и мӧдсӧ. Гобъясыс ки улас кылісны зумыдӧсь, пожӧм йӧгъяс кодьӧсь, вӧліны ыркыдӧсь, и сэтшӧм нимкодь вӧлі кывны найӧс ки пыдӧсъясас. Быттьӧ эз дона гобъяс аддзы Ваньӧ, а тӧрытъя пышйысь ыджыд чукчиӧс кыйис... Гобъясыс вӧліны шӧркодь гырсяӧсь, Ваньӧ чилснитіс лэчыд пуртнас бур сёркни кызта подсӧ, ӧтиыслысь и мӧдыслысь, кыз подъясыс пытшкӧстіыс вӧліны лым еджыдӧсь, и — со мыйысь медся нимкодьыд! — эз тӧдчы ни ӧти номыр туй!.. Тані, ыркыдінад да веж нитш вылад, гобъясыс вылісяньыс вӧліны ёна муговӧсь, кыза банйӧм тупӧсь кодьӧсь, а шляпа увдорсӧ быттьӧ шыльыда да кыза мавтӧмаӧсь нӧкйӧн, рыськӧн сьӧмӧсалӧмаӧсь ли — кӧть ӧні жӧ вомад сюй, сэтшӧм мича видзӧднысӧ да сэтшӧм чӧскыдӧн кажитчӧ ягвывса тайӧ дивӧыс...

Дедушыс, бокысьджык, вундіс жӧ гоб, сылы, дерт, нимкодь жӧ кутны татшӧм добрасӧ киас, но медся нимкодь пӧрысь салдатлы сыысь, мый шудаа веськалісны буретш тшак петігкежлас, и сэтшӧм со любӧ таысь дона внукыслы.

Бура и сыналісны-корсисны веж нитшка керӧссӧ деда-внука. Кӧть керӧстӧ вожмалігӧн и ёнджыка зэвтчӧны да мудзӧны кок сӧнъясыд, но татшӧм тшактӧ вотігӧн тай вунӧдлан став йывсьыс. Ещӧ на сюралісны банйӧм юра молодечьяс. И пӧшти ставӧн вӧліны томӧсь да зумыдӧсь, тыдалӧ, лун-мӧд-коймӧд сайын на и заводитӧмаӧсь мыччысявны. И кыдзи нӧ таысь оз радлы да нимкодясь лолыд?! Кор наберушкаад весиг быттьӧ гольӧдчӧ этатшӧм добра. Абу жнёпкысьӧма-топалӧма мукӧд омӧлик тшакъяс моз, а збыльысь гольӧдчӧ том картупель этшӧн.

А сэсся кайисны пожӧма яг вылас, еджыд яла нитш вольсыштчӧма кузяла и пасьтала, войся лысвасьыс абу на косьмӧма, лапыд на, некодӧн талявтӧм, небыда пушъялӧ кок улад. И со, тайӧ еджыд да небыд сӧстӧмлунсьыс Ваньӧ син водзӧ быттьӧ бырснитіс-петіс рудов-мугов ёкмыль. Дона гоб! Но тані сійӧ ёна рудовджык веж нитш вылын серти. И подйыс оз тыдав. Ваньӧ копыртчис, вешталыштіс топыд нитшсӧ — сэтшӧм жӧ еджыд кыз под, гашкӧ, сӧмын дженьыдджык ӧнтаяяслӧн серти, буракӧ, сы вӧсна, мый ачыс тані, еджыд ялаыс, дженьыдджык. Видзӧдліс гӧгӧр Ваньӧ, бара на ӧти чеччыштіс. Эстӧн со ещӧ... А збыльысь ӧд, сідзи и чайтсьӧ Ваньӧлы — быттьӧ ӧні на, буретш тайӧ здукас, зумыд молодечьясыс бырснитӧны-петӧны еджыд, неуна вежоват нитш увсьыс сылӧн, Ваньӧлӧн, син водзӧ. Первойсӧ видзӧдлігӧн быттьӧ нинӧм на он казяв, ӧдйӧ мунігӧн кӧ, посниджыксӧ сьӧкыд и казявны, но зонка тӧдӧ, мый дона гоб корсигӧн тэрмасьны ньӧти оз ков...

Но тані, шонді водзад да косінад, унаӧн кутӧмаӧсь нин и номырзьыны, номыръясыд тай оз жӧ вугравны, тӧдӧны жӧ чӧскыдсӧ, и оз кӧ сюр тшакыс мортлы либӧ вӧрса пемӧсъяслы, ӧдйӧ и нёняласны помӧдз. Тані деда-внукалы ёна ковмис вӧласьны пуртъяснаныс, мед босьтӧм тшакъясын эз коль ньӧти номыр туй. А коляс кӧ тай, шоныдінад да чӧскыдінад ӧдйӧ и рӧдмӧ, пузьӧмӧн пузьӧ номырыд...

Он и казявлы, кыдзи кольӧ кадыс дона гобтӧ вотігӧн — син ортӧдзыд видзӧдан-корсян яла вылысь, нитшсялӧм колодаяс бокысь, важ лыс-кор улысь, копыртчан да вундасян, бара видзӧдан гӧгӧр... Шойччыштныд некор, костӧ веськӧдныд некор. Сэтшӧма кыскӧ водзӧ вотчыны... Но со, кылӧ, горзӧ дедушыс...

— Ванюк, лок куритчам!

Дедушыс пуксьӧма нин неважӧн на пӧрӧм кыз конда вылӧ, гартӧ ассьыс гӧрба чигаркасӧ.

— Тэнад тай нӧ тырны нин пондӧма наберушкаыд! — шензьӧ и радлӧ старик, аслас сылӧн тӧдчымӧн этшаджык на.

— Сюралӧ да... — нимкодьсӧ дзебиг вочавидзӧ Ваньӧ.

— Менам, сё морӧыд, ныжмыштӧмаӧсь нин синъясыс... — ышлолалӧ дедушыс. — Регыд мудзӧны ёна видзӧдӧмсьыс и.

Ваньӧ пуксьыштліс жӧ дедушыскӧд орччӧн конда вылӧ, а сэсся и гатшӧн водіс яр шонді водзын шуралыштӧм нин яла вылӧ. Мудзыштлӧм коскыс небыда ёнтігтыр бӧр веськалӧ зонкалӧн. Номъяс оз нин дӧзмӧдчыны гожся серти бура нин ыркалӧм вӧрын. И меліа жайгӧ шонді сӧдз енэжсянь. И сэтшӧм азыма лолавсьӧ. И дедушыс со орччӧн, Татілок водӧма да лӧня куйлӧ... Некодысь повны тайӧ гажа ягас, кытчӧ сымда петӧма еджыд дона гоб. Медся бур, медся чӧскыд тшакыс...

Ок, ёна и лӧсьыд, ёна и кыпыд Ваньӧлы!

Куйлӧ гатшӧн Ваньӧ сӧстӧм яла нитш вылын, коді, косьмӧма да, чажакылыштӧ нин, пожӧм туганъяс костӧд видзӧдӧ лӧз енэжӧ, пыдӧстӧм-дортӧм йиркӧ, и виччысьтӧг казялӧ, кутшӧм югыда дзирдалӧ пожӧм лыскыс шонді водзас.

— Видзӧдлы жӧ, дедуш, лыссӧ быттьӧ выйӧн мавтӧмаӧсь! Югъялӧ...

— Сирыс, буди, шонді водзас сӧдзтысьӧ-а... — чатӧртчылӧ жӧ да шуӧ старик.

— А кутшӧм веськыдӧсь гырысь пожӧмъясыс, дедуш?.. Быттьӧ зэлӧдӧма кодкӧ найӧс, струна моз... Посниясыс тай нӧ абу татшӧм веськыдӧсь...

— А югыд шондіыс найӧс веськӧдӧ, пиӧ, — куритчигмоз окотапырысь сёрнитӧ дедушыс.

— Шондіыс? — лэптылӧ юрсӧ Ваньӧ.

— Видзӧд, вывлань, югыдлань, кыссьӧны найӧ чужӧмсяньыс. Мед эськӧ кодкӧ эз пановт да эз вевттьы юр весьтсьыныс шондісӧ... Быттьӧ тӧдӧны, мый шондітӧгыд да шоныд зэртӧгыд найӧлы не овны. — Видзӧдліс гӧгӧр да содтіс: — Аддзан, мыйта косьмӧм пуыс сулалӧ... Со татшӧм пӧрӧмаыс не этша и... — тапнитіс кинас увсьыс кондасӧ.

Ваньӧ дзӧръялыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ, казяліс и эм мукӧдсьыс дженьыдик, косьмӧм нин пожӧмъясӧс, кодъяслысь йывъяссӧ сайӧдӧмаӧсь нин ловъяяслӧн пашкыр туганъясыс, мӧвпалыштіс да шуис:

— Быдӧнлы колӧ шонді...

— Да, дона пи... — ышловзис старик. — Сідзи нин тай лӧсьӧдлӧма кодкӧ: ловъяясыдлы шоныд колӧ, а оз кӧдзыд. Пулы кӧть тшаклы, мортлы кӧть номырлы...

— Сідзкӧ, дедуш, весиг и пуясыс панласьӧны да вермасьӧны ӧта-мӧдныскӧд? Не сӧмын йӧз...

Старик нёньыштіс табак тшынсӧ да кызӧктіс, сійӧс вӧрзьӧдіс внукыслӧн тадзи шуӧмыс: «Верстяммӧ зонкаыс, ачыс заводитӧ думайтны быдтор йылысь...» Шуис сьӧлӧм сетана:

— А венласьтӧгыс да панласьтӧгыс, пиӧ, дашкӧ и, олӧмыс эськӧ эз вӧв... — Чатӧртчыліс пожӧм туганъяслань да содтіс: — Эз кӧ ёнджыкъясыс да мичаджыкъясыс пановтны жебджыкъяссӧ да чукыльӧсь-мукыльӧсьяссӧ...

Старик куритчӧ, Ваньӧ чӧла куйлӧ да видзӧдӧ вӧр пу йылӧ. Шувгыштӧ яг... Шонділань чепӧсйӧм, ловъя кузь пожӧмъяс лӧня катласьыштӧны, сэтшӧм веськыдӧсь да топыдӧсь найӧ, сэтшӧм гӧгрӧсӧсь, сэтшӧм мичаӧсь, мый шызьӧм Ваньӧлы кыдзкӧ весиг оз и эскыссьы, мый ставыс тайӧ ачыс артмӧма, морт киӧн инмӧдчывтӧг... Эта кузя пожӧмъясыс и дивӧ кодь гобъясыс, пожӧм кодь жӧ увъя-вожъя трӧпӧк яла нитшкыс и дзоньнас ягыс... Дзоньнас вӧрыс... И код тӧдас на ещӧ мый!..

Ставыс артмӧма югыд шонді улын!

Ставсӧ бура да мичаа лӧсьӧдӧма тэныд, Мортӧй, сӧмын бур киясӧн, бур сьӧлӧмӧн лок тэ татчӧ, нэмӧвӧйся вӧрас, дойдтӧг-пазӧдтӧг босьт... Мед выльысь на петас... Выльысь на быдмас... Аслыд тэныд, и тэнад челядьлы...

— Тӧдан, Ванюк, мыйла тайӧ ягас медъёна быдмӧ еджыд гобыс?

— Местаыс, тыдалӧ, бур, дедуш... Шондіыс веськалӧ... Ю дор... Сук яла нитш...

— Сідзи, сідзи, пиӧ... Но пӧльыс менам висьтавліс на ещӧ со мый... Тян-дедушкоыс пӧ кысь-мый аддзас, вайӧ тайӧ ягас дона гобсӧ...

— Кыдзи вайӧ? — бара пыксис Ваньӧ...

— Но, аддзас кыськӧ пӧрысьмӧм-номырзьӧм гоб и дзоньнас, вужнас, ваяс татчӧ...

— Либӧ сус пуясыс моз жӧ садиталіс?

— Позьӧ шуны и сідз... Тяныс, тані олігӧн, эз орӧд тшак вужсӧ... Мӧдарӧ — содтіс да паськӧдіс на сійӧс... И, видзӧд, ми тэкӧд, мыйта кад кольӧм мысти, бара на пондам чӧсмасьны чӧскыд гобӧн...

Ваньӧ весиг видзӧдліс гӧгӧр, сэтшӧма сылы мӧрччис тайӧ. Сылӧн мыйкӧ быттьӧ весиг визьнитіс мышкуӧдыс. И бара быттьӧ ловъяӧс моз кыліс сійӧ важӧн нин кувсьылӧм Тянсӧ.

Гортас кос кондаысь юкалісны вӧсньыдик дзавъяс, шыльӧдышталісны пуртӧн, пысавлісны сэтчӧ мича тшаксӧ — посньыдджык шляпкаяссӧ вӧрзьӧдлытӧг, а гырысьджыкъяссӧ да подъяссӧ чӧлӧсалӧмӧн — да и ӧшлісны керка стенса да тшамъяса важ пу тувъяс вылӧ лун шонді паныд. Косьмы, чӧскыд тшак! Ӧд нӧшта на муса да колана лоан тэ лымъя кӧдзыд тӧв шӧрын.

А тшӧтш и пӧжисны тшаксӧ картупель сорӧн пажнайтігкежлӧ. И Тян-юдорса ягъясыс, кузяла и пасьтала, быттьӧ ойдлісны вый сорӧн небзьӧм дона гоблӧн ловтӧ мавтыштысь кӧрӧн. А сёйигас чӧскыдыс! Паньтӧ некыдз он вермы кутны, сэтшӧм тэрыба сійӧ ветлӧдлӧ рача-вома костӧд. Кор куралісны рач пыдӧссӧ, Ваньӧ шуис:

— Вӧр сёян дорсьыд чӧскыдыд, шу, немтор абу. Да ӧд, дедуш?

— Ме тай сідзи жӧ чайта-а, — ӧтикывъясьӧ мӧдыс. — Ставыс аслас кӧра, но ставыс чӧскыд...

— И сьӧла шыд, и сьӧд сэтӧр ляз, и дозмӧр шыд, и сир юква, и пӧжӧм дона гобъяс...

— И мыйыс на ещӧ абу вӧрад, дона пи!.. — шоналӧ сёрнинас Салдат Иван... Перйӧ табак кӧшельсӧ, гартӧ чигарка. Сёйӧмсяыс на чӧскыдджыка куритчӧ. Водзӧ сёрнитӧ: — Мукӧддырйиыс книгаясысь лыддян: ыштӧ, сэтшӧм коньӧр да шудтӧм вӧвлі водзті коми вӧралысьыд. А ме ногӧн, сё морӧ, некор эз вӧвлы коньӧрнас бур вӧралысьыд... Локтас со татшӧм гажа ягас, варов ю дорас. Ставсӧ тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ, быд зверӧс и пӧткаӧс. Некодысь оз пов... Сьӧлӧм бурмытӧдзыс кыйсьӧ. Пӧттӧдзыс сёйӧ. Мед кӧть и абу кокни сылы, мед кӧть и ӧтнас сія, но асьсӧ зумыда кылӧ... Тырвыйӧ мортӧн асьсӧ кылӧ... И некутшӧм сія абу коньӧр.

— Тяныс либӧ эз жӧ дзик шудтӧмӧн вӧв? — юасьӧ Ваньӧ.

— Тяныс?.. Ог тӧд, дона пи... Сія вед пӧрысьӧн нин татчӧ волӧма... Но век жӧ со кыдзи чайта ме: нэм помланьыс лӧнис сылӧн йӧзӧн дойдалӧм лолыс гажа вӧр-ваас... Полошуйттӧм звер-пӧтка пиас... Ачыс пӧ сійӧ пӧшти некор абу лыйсьывлӧма тані... Лэчкӧн мыйтакӧ кыйыштас, шумтӧг, ӧтнадыдлы уна-ӧ колӧ... Звер-пӧткаыс сы дырйи гортса кодь рамӧсь вӧлӧмаӧсь гӧгӧр.

Сэсся деда-внука ветлісны сюмӧд кульны. Дедыс велӧдіс Ваньӧӧс: кутшӧмджык кыдзьясысь колӧ кульнысӧ, мед эськӧ эз трӧпӧк вӧв сюмӧдыс, эз потлась, а мед вӧлі бура песӧм ӧш кучик кодь ён да нюдз. Шонді лэччытӧдз колис на кад дырджык кежлӧ пес заптыны, мед нин та понда не тӧждысьны быд рыт.

Ужын бӧрын, керкаын, Ваньӧ пӧрччис шуйга коксьыс сапӧгсӧ, а веськыдсьыс эз и удит нетшыштны: вына бордъя тури меліа босьтіс сійӧс да и пондіс гычӧдны-нӧбӧдны узян царствоӧ... Мед нин ӧдйӧнджык шойччӧдны мудзӧм зонкаӧс, аски кежлӧ выль вынъяс сылы сетны. Ковмис дедушыслы отсавны кыскыны веськыд коксьыс кӧмсӧ.

Старик меліа и жаляддза видзӧдліс чӧскыда унмовсьӧм внукыс вылӧ да шуис:

— Бура и «шойччӧді» талун зонкасӧ... Но немтор, том мортыдлысь бур унмыд чожа став мудзсӧ сывдас... Менсьым тай оз нин вермы сылдыны-а... — Сэсся, водігмозыс, нӧшта на содтіс: — Сьӧлӧма зонкаыс, да ёна пуӧ-керӧ, сія и татшӧма мудзӧ рытъявылыс.

Мед важ йӧзлӧн тӧдмалӧмыс выль йӧзлы вуджӧ

И збыльысь, дедушыслӧн шуӧм серти и лоис: сэтшӧма быттьӧ унежитчыліс тӧнлуннас Ваньӧ, а кор асывнас садьмис, некутшӧм мудз оз кыв — чӧскыд унмыс визув ва моз пожъялӧма став сӧнъяссӧ.

— Дедуш, а талун кежлӧ кутшӧм лоӧ миян могным? — кыпыда пондіс юасьны сійӧ.

Мӧдыс тэрмасьтӧг чурснитіс сук пӧсь чай да воча юаліс:

— А эн-ӧ тэ, пиӧ, мудзышт бӧръя лун-войсӧ?

— Ме? — пыр жӧ ырсмуніс мӧдыс. — Да менам, дедуш, быдлаті брынакылӧ, резина мач кодь быттьӧ ме лои...

— Но, сідзкӧ, либӧ вай ми талун ньӧжӧникӧн мӧдӧдчам ыджыд походӧ. Тян-ю пӧлӧнӧд лэччам, видзӧдлам, кутшӧмджыкӧсь вӧръясыс лоӧмаӧсь сэтӧн. Да кыдзи звер-пӧткаыс олӧ. Тшак-вотӧсыс быдмӧ оз... Сэсся би дорын узьмӧдчам, ӧддьӧн гажаинын...

— Би дорын?! — Ваньӧ весиг чеччыштіс кок йылас. — Ур-ра!..

— Комъяс сэтӧні водзті ёна овлісны, видлам вуграсьны...

— Мем сэтшӧм окота комсӧ кыйны! — шызьӧ и шызьӧ Ваньӧ, сылы окота нин котӧрӧн петны тайӧ аддзывлытӧм на туяс.

— Сэсся ми босьтам ыджыд кытшов, — водзӧ на каймӧдлӧ Ваньӧӧс дедушыс, — кыпӧдчам Чожа-ёль пӧлӧнӧд, коркӧ керавлӧм Ыджыд Яг дорӧсӧд, петам Сьӧд шор йылӧ, да ставыс кӧ лючки-ладнӧ лоӧ, бӧр лэччам ӧти лунысӧн татчӧ, асланым Шӧр базаӧ.

— И, дерт, шу, сы ылнатіыд ветлӧдлігӧн мыйсӧ сӧмын ог аддзылӧй!

— Аддзылам... Ӧні вед тайӧ вӧръяссӧ оз ёна полошуйтны йӧзыд.

— А петляыд, дедуш? Татчӧ со кодкӧ волӧма жӧ и...

— Сійӧтӧ — да... — мӧвпалана кызӧктыштіс старик. — Кутшӧмкӧ сё морӧяс ветлӧдлӧны... Абу кӧ прамӧя чӧсмӧмаӧсь...

Сэсся найӧ бура тӧбисны лазъяснысӧ. Ассьыс лазсӧ Салдат Иван коркӧ важӧн нин вурліс-лӧсьӧдліс: ас кылӧм на бур нойысь, морӧс вывсӧ да мыш вывсӧ волявтӧдз нин шылялӧм кучикӧн эжӧма, пельпомъяс вылас паськыд кучик бордъяс жӧ шевкнитчӧмаӧсь — мед зэрыс да слӧтыс эзджык кӧтӧд, а исковтіс ортсыӧ. А Ваньӧлы лазсӧ сійӧ таво на лӧсьӧдіс ӧнія вӧсньыдик нойысь да небыдик хром кучикӧн эжис.

— Оз-ӧ ло жар миянлы, дедуш, лазъяснад? — падъялыштіс на зонка.

— О-оз, абу вед гожӧм шӧр... Рыт-асылъясыс ыркалісны, век нин шоныдджык лоӧ. Лысваысь да зэрысь видзыштас лазйыд и. Кокньыдджык сійӧн и.

Пажын босьтісны — дозмӧр колясъяс, чуманын сирпиян нин соласьӧмны, тшӧтш босьтісны нянь да картупель, лук да. Сов унакодь пуктісны мешӧчикӧ — гашкӧ, и комыс шедас... Целлофан мешӧкъяс эз жӧ вунӧдны и, бур морт тай найӧс думыштлӧма, весиг дедушыс неӧтчыдысь нин ошкыліс, куснялан да — немтор быттьӧ абу, а коланаинӧ паськӧдан да — мыйта быдторсӧ позьӧ тӧрӧдны туяд. Дерт, шуам, ӧдйӧ тшыксянторъястӧ дырсӧ оз жӧ позь видзны на пиын-а...

Сэсся и петісны найӧ гажа луныслы воча. Визув Тян-ю писькӧдчӧ джуджыд берегъяс костӧд, ёна веськыдджык сійӧ Льӧм-ю серти, варовджыка сьылӧ, гажаджыка ворсӧ, и том пожӧм сора кыдз-пипу сора берегыс кос, асъя югыд шонді син веравтӧдзыд серӧдӧма лыс да кор пырыс ялаа ягсӧ, а уліын син ёрмӧныд ю дзиркнитлӧ, и кокни тӧвру мелісьыс-меліа кышакылӧ-сярӧдчӧ вӧрпу йылын, и кайяс лов тырнаныс сьылӧны...

Бура узьӧма-шойччӧма, чӧскыда сёйӧма-юӧма, Ваньӧлы тшӧтш жӧ окота косявны-сьывны, лӧсьыда да гораа сьывны, окота пановтны дедушсӧ, ставсӧ окота пановтны — визув юсӧ и вильыш тӧврусӧ! — да вӧчны мыйкӧ бурӧс, но сэтшӧм нин бурӧс, кутшӧмӧс некод на некор вӧльнӧй свет вылас эз вӧчлы!..

Регыд мысти лэччисны козъя вӧра, кузь туруна лайковӧ, сэні вӧлі ыркыд да чорыда ӧвтіс сэтӧрлӧн нинӧмӧн сорлавны позьтӧм чӧскыд мырдӧн. Веж нитшкӧн эжсялӧм кыз колода кузя вуджисны сыв пасьта кымын шор. Сійӧ чукльӧдліс туруна-сэтӧра вутшкӧсь лайковӧд лӧня, кутшӧмкӧ нюр гыркысь воысь ваыс мыйкӧ негораа висьтавліс Ваньӧлы.

— Видзӧд, кутшӧм сьӧд ваыс, дедуш! — казяліс да горӧдіс зонка.

— Сьӧд и эм, пиӧ, — долыдпырысь шуис мӧдыс. — Нимсӧ вед сылы сэтшӧмӧс жӧ и сетлӧмаӧсь — Сьӧд шор.

— Эз-ӧ Тян-дедушкоыс и нимтыв тадзисӧ? — вежавидзӧмӧн шуис Ваньӧ да ас тӧдлытӧгыс бара на чатрасьыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Дерт, кӧнкӧ, сія...

Сувтовкерӧмӧн видзӧдыштісны на лӧня варовитысь сьӧд визув вылӧ, сэсся дедушыс шуис:

— А мийӧ вед тайӧ шор дорас ӧтчыд матыстчылім нин.

— Кор?

— Йывланяс...

— А-а! Воигад тай, — гӧгӧрвоис зонка. — Кӧні тай йӧра петлятӧ пезьгӧдім?

— Сэтӧні, сэтӧні, дона пи. Сыланьсянь визувтӧ Сьӧд шорыс. — Мӧвпалана кызӧктыштіс да содтіс: — Йӧраясыд тайӧ шор пӧлӧныс век ёна олісны... Ваыс ли мый ли бура лӧсялӧ. Сёяныс унджык ли...

Кор кыпӧдчисны шорлӧн мӧдар кыр йылӧ, Ваньӧлы медводз синмас шыбитчисны гӧрдӧн сярвидзысь, сыв судта кымын топыд кустъяс, шондіыс быттьӧ ӧзтӧма найӧс, да сідзи и ырзьӧны-ломалӧны.

— Жовпу тай тані быдмӧ, дедуш! — ёна шензьӧмӧн горӧдіс зонка; гортын сійӧ аддзыліс жовпусӧ школа йӧрысь.

— Быдмӧ... — нимкодясьӧ Салдат Иван.

— Эз-ӧ бара жӧ Тян-дедушкоыс садитав сійӧс?

— Эз буди-а... Тян-ю пӧлӧныд уналаын тадзи чукӧръясӧн быдмӧ вадор шонді морӧсъясас.

— Вотыштам, буди, дедуш, ок, мыйта!

— Бӧртиджык позьӧ и вотыштны...

Ваньӧ матыстчис гырыся вундалӧм-дорӧсалӧм, куим лапъя-коръяса куст дінӧ, нетшыштіс войся лысваысь косьмытӧм на ыркыд роз — кабыр тырыс лои. Пиньнас нетшыштіс розсьыс ӧти тусь, тяпкӧдчыштіс вомнас. Пытшкӧсас галяа тусьыс курыдкодьӧн кажитчис, да и лемалӧ-кӧдзӧдӧ быттьӧ вом пытшкӧссӧ.

— Сёйнысӧ тай эськӧ абу ёна чӧскыд да, — чукыртчыліс Ваньӧ.

— Но бур лекарство пӧ жовпуыд, — шуис быдтор тӧдысь дедушыс. — Сьӧлӧмтӧ пӧ вынсьӧдӧ и пиньястӧ зумыдмӧдӧ. Весиг пӧ, пондан кӧ юны пӧжӧм жовпу суксӧ, ныр-вомыд сӧстӧмджыкӧн лоӧ... — Сэсся нюммунӧмӧн содтіс: — Сӧмын, дерт, кӧнкӧ, не ме кодь чокыръяслӧн.

— Сідзкӧ, ми быть вотам сійӧс, дедуш. Унджык кӧ юам, вермас лоны, и тэ на бӧр томмылан.

— Вотам, — гыгъялӧ мӧдыс внукыслӧн бура шуӧм вылӧ. — Абу тай ылын...

— А гашкӧ, и гортӧ на лэччӧдам гоз-мӧд вуж... Ӧшинь улӧ садитам. Со тай кутшӧм мича видзӧднысӧ. И лекарство ныр улад дась лоӧ.

— А мый, позьӧ и эм лэччӧдны, — пыр жӧ ӧтикывъясьӧ Салдат Иван и сэк жӧ мӧвпыштӧ: мыйла сійӧ ачыс, водзджыксӧ, эз гӧгӧрволы садитны жовпусӧ горт дорас, льӧм куст да пелысь быдмӧны, а со этатшӧм мича коланторыс и абу.

Мӧдлапӧвса парма весьтӧ, шочиник еджыд кымӧръяса енэжӧ кыпӧдчӧ вочасӧн чинысь, но сы пыдди ёнджыка пӧсялысь шонді, унзільсӧ пальӧдігмоз вильышмӧ-ёнмыштӧ тӧвру, нильӧгмӧм изъяс вывті да тыассьӧм вужляяс дорті кыпыда да сӧдза горалӧ ю. Ыркыд да лӧсьыд муннысӧ муртса тӧдчыштысь нитшсялӧм-турунзьӧм важ чӧс туйӧд.

— Дедуш, а берег дортіыс тай тані сора вӧрыс, — ӧтарӧ-мӧдарӧ чатрасигтыр сёрнитӧ бӧрсянь восьлалысь Ваньӧ. — Кыдз пу да пипу ёнджыкасӧ быдмӧ, этша пожӧмыс... И том вӧрыс... Гырысь пожӧмыс шочиник сӧмын сулалӧ...

— Сідзи и эм, пиӧ... Войнаӧдзыс на таті керавлісны берег дор ягъяссӧ. Лучковкаӧн да вӧлӧн на сэки уджалісны, моторъястӧг. Во-мӧд сортовкаалісны. Тян-ю кузяыс и кылӧдчыштісны сэсся... Но эз вӧв кивыв сэки миянладорсянь уджалнысӧ — ылын, и лючки туй абу. А Тян-юыд вед, висьтавлі нин тай, мӧдарланьӧ визувтӧ, Сыктылӧ ни Эжваӧ оз веськав, а Юг юӧ усьӧ, сэсся вӧлись нин Двинаӧ... Та понда сись кодь веськыд да шыльыд пожӧмъясыслысь сэки кылӧдісны сӧмын медбур тшытшсӧ — дінсӧ, еропланъяс керӧм вылӧ...

— А шӧрсӧ да йывсӧ кытчӧ воштісны? — оз гӧгӧрво Ваньӧ.

— А со тай, ӧні на куйлӧны... — дедушыс индіс ыджыдкодь нӧрыс вылӧ.

Сэні, кузьмӧс мыльк кодь вылас, морт судта пуритіс-быдмис тшӧг турун и петшӧр, и ёна на веж ставыс вӧлі, буракӧ, вына подйыс да, весиг гожся шондіыслӧн абу тырмӧма выныс быгӧдны да нярмӧдны, и тайӧ веж пытшкас гӧрдӧн сярвидзисны кузьмӧс и гӧгрӧс лежнӧг мольяс да тшӧтш гырысь ӧмидз тусьяс.

— Вӧр али мый сэні? — дивӧ босьтіс Ваньӧӧс.

— Да-а... — ышловзис старик.

Найӧ матыстчисны морт киӧн вӧчӧм нӧрысыс дінӧ. Ваньӧ нетшыштіс боксьыс кыза шлапкысьӧм турунзьӧм нитшсӧ, и сісь дукӧн ӧвтыштысь эрсмунӧм восьсаинсьыс позис на казявны ӧта-мӧдыскӧд топыда дзобмунӧм-ропмӧм кер помъяс.

— Ой-ёй-ёй! — горӧдсис зонкалӧн. — Буракӧ, ыджыд штабель тані вӧлӧма...

— Ставыс сись кодь шыльыд да жыннян кодь гора кер, — стӧчмӧдіс дедушыс. — Дінъясыс сӧмын абуӧсь... Ставсӧ эськӧ и бура чукӧртлісны, мед бӧртиджык писькӧдны туй да миянланьӧ петкӧдны... Но туйыс дыр эз артмы, и ставыс муніс пучейяслы сам вылӧ... Лежнӧг-ӧмидзлы куйӧд вылӧ да...

Старик пуксис мыльк дорышӧ да пондіс гартны чигарка. Ваньӧ век на сулаліс шӧйӧвошӧмӧн. Сэсся сылӧн лои видзӧдлӧм неылын зымвидзысь, енэжсӧ пыкысь пашкыр юра пожӧм вылӧ. Ылӧсас мурталіс синнас пожӧмыслысь сьӧд кырся кыз дінсӧ, сыв куим-нёль... А сэтысянь мыйта на крута тюваліс пожӧмыс вывлань виж кырся гӧгрӧс да кисьтӧма кодь тушанас... Гашкӧ, нӧшта на кызь метр, и туганӧдзыс увтӧм, кӧрт кодь ён... И став татшӧм добраыс со тані, тайӧ ыджыд чукӧрас ропмунӧма-сісьмӧма...

— Тэ кӧть, Ванюк, ӧмидз тусьяснас чӧсмасьышт менам куритчигкості, — шуис Салдат Иван; сійӧ, дерт, казявтӧг эз ов, кутшӧм сатӧка мӧрччис зонкаыслы верстьӧ йӧзлӧн татшӧм урӧса уджалӧм-лякӧмыс.

Ваньӧ эськӧ и видзчысьӧмӧн дзумгысьліс бытшласьысь-сотысь лежнӧга-петшӧра пӧсь пач пытшкӧ, судзӧдіс да видліс вывті нин кисьмӧм ӧмидзлысь вомас сылысь кымынкӧ тусь. Но водзӧ сэсся мыйлакӧ эз сёйсьы сылӧн. Век думайтсис лежнӧг улас сісьмысь мича керъяс йылысь. Сэсся и бӧр петіс дедушыс дінӧ.

— Мый нӧ? Абу чӧскыд? — куритчигмоз юаліс дедушыс.

— А, номырзьӧмаӧсь тай, кыськӧ мӧдлаысь сёям, — дедушыс вылӧ видзӧдтӧг ӧвтыштіс кинас Ваньӧ. — Да ӧд, шу, Татілок? — пуксис орччӧн да кутіс лебезитны пошиктысь понмӧс.

— Бур на, мый сэки кӧйдыс-рӧд вылас колявлісны мича пуяссӧ, — куритчигмозыс дедушыс чатӧртчыліс жӧ шемӧсмӧдана вылын шапкаа, ён да шыльыд пожӧмлань. — Со татшӧм молодечьяссӧ... Найӧяс видзыштӧмаӧсь на берег дор ягъяссӧ пожӧм рӧд орӧмсьыс... Да и сортовкатӧ лэдзигӧн сэки сӧстӧма на уджалісны, эз ӧнія моз вур-вар пазӧдны ягсӧ. Став ув и йыв сотасны, кертӧ чукӧрӧ идраласны... Со и быдмӧма выльысь том вӧрыс. Тайӧ кӧть нин бур.

Сэсся дыр чӧла восьлалісны деда-внука тӧждысьтӧг горалысь Тян-ю пӧлӧн. Кыкнанныс нормыштлісны. Быттьӧ шойна ягӧ волісны, кытчӧ дзебӧма налысь рӧдвужсӧ.

Ордымыс веськыдаліс ыджыдкодь кӧдж, визув нывка моз дзользьысь ю ылыстчыліс кытчӧкӧ, сэсся мыйкӧ дыра мысти бара пондіс кывны ыркӧдысь и пальӧдысь горыс. Петісны ӧнтая кодь жӧ сора вӧра том ягӧ, югыд ягӧ. Татілок, кылӧ, тявкйӧдлӧ-увтчӧ водзын, ӧтилаын «ув-ув» керас, а сэсся нин мӧдлаын кылӧ.

— Таръясӧс полошуйтӧ, — гӧгӧрвоӧдіс дедушыс. — Кыддза вӧрыс лоӧма да, бура рӧдмӧмаӧсь таръясыд. Со тай, сіт чукӧръясыс найӧлӧн, видзӧд мыйта.

Ваньӧ, дерт, казяліс жӧ нин тайӧ чукӧръяссӧ, кодъясӧс вӧлі топыда тэчӧма ловпу гар кодь чикыльясысь, но сійӧс шензьӧдіс, мыйла та мындаыс ӧтилаын.

— Дедуш, нарошнӧ али мый волӧны татчӧ таръясыс мыйкӧкертнысӧ?

Мӧдыс гыгъялыштіс татшӧм виччысьтӧм юалӧмсьыс:

— Оз жӧ кӧ-а... Аддзан со кутшӧм ён да пашкыр кыдзьяс сулалӧны гӧгӧр? Тӧвнас таръясыс пукалӧны да жыкруйтӧны на вылын, гаръяснас чӧсмасьӧны. А вой кежлас пурскысьлӧны лым пытшкӧ, репасъясӧ. Кузь войбыднад и тэчӧны татшӧм чукӧръяссӧ. Личӧдчасны да, кӧнкӧ, и шоныдджык узьнысӧ.

— Ставыс сэтшӧм гӧгӧрвоана, кор тэ висьталан, дедуш, — ышлолалӧ Ваньӧ.

— Меным вед, дона пи, кодкӧ коркӧ висьтавлывліс жӧ быдторсӧ. Сыын вед и бурыс, Ванюк, мый важ йӧзӧн тӧдмалӧмаыс выль йӧзлы вуджӧ... — ышловзис, шоныда видзӧдліс тар куйӧд весьтӧ копыртчӧм внукыс вылӧ, кыдзи сійӧ зывӧктытӧг видлалӧ чунь помъяснас косьмӧм гарчикыльяссӧ, да содтіс: — и мед эськӧн век вуджис... Мед эськӧн водзӧ вылӧ век унджык и унджык тӧдісны йӧзыс тшӧтш и вӧр-ва олӧмысь... А то вед ӧні, сёморӧ, мӧдарӧ пондіс артмыны: нэмӧвӧйся вӧралысьяслӧн пиян немысь-немтор оз кӧсйыны тӧдны...

Неуна муныштісны да казялісны локтысь арлӧн лов шыӧн пӧльыштӧм нин кыдз йылысь сьӧд таръясӧс. Ок, ёна жӧ мича лэбач сьӧд тарыд! Вылын юра да вожа бӧжа, лӧсталӧ шонді водзын — быттьӧ сьӧд лакӧн мавтӧмаӧсь. Дерт, ылісяньыд мунысьяслы оз тыдавны ни гӧрд синкымъясыс, ни морӧссьыныс лӧзовыс, ни бӧж увсьыныс чим еджыдыс. А быттьӧ паськӧдчас кӧ эськӧ сійӧ ныр уланыс став рӧмъяснас да став статьнас — кыдзи, шуам, тулысын, койт вылын, — сэки кӧть синтӧ эн вештыв, сэки и лыйӧм йывсьыд вунӧдлан, кӧть эськӧ и чӧскыд яй кыйны-вины локтін...

Но кыдз улын, кылӧ, гораа увӧстіс Татілок, и вит-ӧ-квайт тар ӧтпырйысьӧн резӧбтісны разі-пели, быттьӧ эз и вӧвлыны.

— Заводитӧмаӧсь нин тай чукӧртчавны ӧтилаӧ, — донъяліс аддзылӧмасӧ дедушыс. — Тарыд чожа быдмӧ-сӧвмӧ, гожӧм шӧрнас нин эновтӧ позтырсӧ. А аръявылыс сэсся ыджыд чукӧръясӧ ӧтлаасьӧны... Ёна и сюсь да вӧй лэбач тарыд, мортӧс ни весиг понмӧс оз сибӧд матӧ...

— Кыдзи нӧ либӧ кыйлывлін тэ найӧс, дедуш?

— А унасӧ ме эг и кыйлыв тартӧ, кӧть эськӧ и пищальыд менам ылысь судзӧдӧ... Тулыснас, кад кӧ сюрас, койт вылысь кымыныськӧ лыян. А тӧвнад сійӧ жӧ репасысь...

— Репасысь? — оз гӧгӧрво Ваньӧ.

— Да... Лызьнад ветлӧдлігӧн казялан, кӧніджык найӧ олӧны. Тыдаланаджык кыдзьяс водзвыв бӧръян ас думсьыд. А найӧ, мыйта вермасны, пӧткӧдчасны да и пурскысясны вой кежлас лым пытшкӧ.

— Веськыда пу вывсяньыс? — шензьӧ Ваньӧ.

— Лым тукта моз, буракӧ, и жнёпкысьӧны.

— Вермасны вед доймыны тадзинад, дедуш...

— А, буракӧ, водзвыв небыдджыкинъяссӧ корсьӧны, — нюмъялӧ дедушыс. — И кор пурскысясны лым пытшкӧ, оз на пырысь-пыр сэні ланьтӧдчыны, кодйысьӧны-мунӧны лым увтіыс водзӧджык, мукӧд дырйиыс сыв-мӧд бокӧ вешъясны.

— Мыйла нӧ эськӧ, дедуш?

— А кыдзи нӧ, пиӧ! Найӧлӧн вед врагыд вӧрад уна жӧ эм. Шуам, тулан, а торйӧн нин руч. Кыдзкӧ вед колӧ пӧрйӧдлыны найӧӧс, лэччин кӧ нин му вылӧ.

— А кӧдзыдыд кӧ дзужалӧ выліас, быть пыр лым пиӧ.

— Да, пиӧ, да... И со, шуам, гусьӧникӧн кыссяс мудер руч репас розь дорӧ, вувзьысяс... А тарыд сэк кості код тӧдас кытысь пурснитӧ-петӧ.

— Кольӧм тӧлӧ, водз асылын, ми ветлім лызьясӧн мӧдлапӧлӧ... — казьтыштіс татчӧ Ваньӧ. — И кыдз тай менам ныр улысь гыпнитас! Ме чуть эг весьӧпӧр... Сэсся орччӧн гыпнитіс, ещӧ, ещӧ... Быттьӧ минаяс взрывайтчалӧны лым пиас... Сэки нӧ кор удитан лыйнысӧ найӧс?

— Удитан, бур лыйсьысь кӧ. Да водзвыв кӧ, кӧть нин ылӧсас, тӧдан, мый кӧнкӧ татӧнӧсь найӧ. Да репас нямыртчӧмсӧ кӧ сямман торйӧдны усьӧм тукта гӧптысь...

— Оз тай уна и ков, дедуш! — серӧктіс зонка.

— Велалан, Ванюк... Сьӧлӧмыд кӧ кыскӧ, быдторйӧ велалан...

— Дедуш, а тарыс нӧ сэсся тӧвбыд кыдз пу гар и сёйӧ? — оз ӧвсьы юасьӧмысь Ваньӧ.

— Да... Кыддзыслысь томджык чальяссӧ да...

— И таысь эстшӧм мича да вына лэбач лоӧ?

— Лоӧ тай, сё морӧ, буракӧ, уна жӧ выныс кыддзыдлӧн... Дерт, шуам, гожӧмнад вотӧс вылынджык олӧ, быдсяма лёльӧ-гагсӧ кокалӧ...

— А дозмӧр пӧ бара тӧвбыд пожӧм лыс сёйӧ?

— Да, пиӧ, куш сӧмын лыс тӧвбыд изӧ. И, видзӧд, тарсяыд на ыджыдджык да ёнджык быдмӧ.

— Дивӧ! — лов тырнас шензьӧ Ваньӧ.

— Дерт, лыстӧ изны сылы бара гальки колӧ кокавны. Аслас мельнича сылӧн гаддяс. А оз кӧ тӧвнас сюр сылы галькиыс, кулны весиг вермас, гаддьыс тырас изтӧгыс да...

— Ещӧ на дивӧджык, а, дедуш!

— А олӧмыс тай, дона пи, пондан кӧ ыджыдджыка мӧвпавны, ставнас дивӧ кодь. — Салдат Иван восьлалыштӧ чӧла да содтӧ: — И, сё морӧ, лючки ногӧн кӧ, став дивӧсӧ позис эськӧ веськӧдны мортлы бур вылӧ... Но огӧ на тай сяммӧ тадзисӧ керны...

Воисны кыдз пу дорӧ, кытысь сӧмын на лэбзисны таръяс. Ваньӧ чатрасьыштіс да бара на шуис:

— Дедуш, а гашкӧ, миянлы тшӧтш колӧ сёйны кыдз пу гарсӧ... Пожӧм лыссӧ да... Мед ёнджыкӧсь да винёвджыкӧсь лоам...

— Кыдз пу гартӧ, Ванюк, сідз нин чукӧртӧны да косьтӧны, водз тулысын, лекарство вылӧ. А пакулатӧ? Со тай сьӧд тшакыс выліас, аддзан?

— Аддза...

— Мӧдысь миян колӧ судзӧдны сійӧс, ӧнісӧ кыскавны огӧ на кутӧй-а... Сійӧн пузьӧдӧм чайыс кынӧм висигъясӧн ок ёна бур. И вир ветлӧмтӧ пӧ сӧнъясад ӧддзӧдӧ. Сӧмын, Ванюк, мӧдысь кӧ ӧтнад пондан босьтны татшӧм пакуласӧ, ловъя кыддзысь чуктӧд, сӧмын ловъяысь!

— Гӧгӧрвои, дедуш!

— А лыс кузяыд тай тэ шуин... Этша ӧмӧй ӧні изӧны да сетӧны сійӧс скӧтлы, витамин пыдди. Бӧръя война дырйиыс, фронт вылын, меным кыдзкӧ веськавліс пожӧм лыскысь вӧчӧм витамина ва. А, колӧкӧ, мыйта салдатӧс мездіс висьӧмысь татшӧм витамина ваыс. А здоров салдатыд вед и воюйтӧ ёнджыка, сё морӧ!

— Вот пӧ тэныд и пожӧм да кыдз! — чуймис дедушыслӧн татшӧм сёрниысь Ваньӧ.

— Да, пиӧ, вӧрад пуыд — абу сӧмын кер. Некор тадзи эн думайт... Пондан кӧ лыддьӧдлыны ставсӧ, мыйта сыкӧд, ловъя пуыскӧд, йитчӧма олӧмас, — юрси сіыд оз тырмы, непӧштӧ кырымсьыд чуньыд!

— Дедуш, видзӧд со, борд! — друг горӧдіс Ваньӧ, сэсся копыртчыліс да лэптіс кыдзьяс улӧ ёна быдмӧм турун пӧвстысь еджыд дорӧса тар борд. — А со ещӧ на дай... Пуркйысьӧмаӧсь али мый тані таръясыс? Косясьӧмаӧсь?..

— Ӧні найӧяс, тулысӧдзыс, оз косясьны... — дедушыс копыртчыштіс, тшӧтш пондіс зунясьны кыдз гӧгӧр. Сэсся и лажыньтчис джынвыйӧ сісьмӧм паськыд мыр весьтӧ. — А со и вир тані косьмӧма... Кодкӧ, буракӧ, лыйӧма, да тарыс дзобгысьӧма татчӧ...

Ваньӧ матыстчис да казяліс жӧ шыльыд мыр вылысь пемыдгӧрд косьмӧм кень.

— А вӧлі шуан, дедуш, оз пӧ сибӧдны таръясыд лыйны.

— Позьӧ на и ӧддьӧн ылысянь судзӧдны... Шуам, мелкоӧн кӧ...

— Мелконас жӧ ӧні оз позь кыйсьынысӧ! — тӧдысь морт моз шуис Ваньӧ.

— Да вед сыын и делаыс, дона пи, мый кодлы оз позь, а кодлы и позьӧ... А, сё морӧ, мелконад кӧ быттьӧ, ӧти кыдз йылысь дас тар позьӧ уськӧдны, увдорсяньыс пыр выліджыкъяссӧ дітшйӧдлӧмӧн.

Сэсся, водзӧ муныштісны да, ӧти тар ырснитіс-чеччис кок увсьыныс моз — Татілок кытчӧкӧ мунӧма да эз повзьӧд. Ваньӧ виччысьтӧмысла сыркмунліс, сутш кежлӧ кынмыліс места вылас, шемӧса видзӧдӧ, кыдзи тарыс бок ногӧн моз уйкнитіс шочиник кыддза-пожӧма костӧд. А дедушыс сэк кості сяркнитіс пельпом вывсьыс пищальсӧ да шков лыйис. И лэбысь тар сутшкысис-войтыштіс яг вылӧ.

— Мун босьт... — петысь нюмсӧ дзебигтыр шуис Салдат Иван.

Ваньӧ ветліс, голяӧдыс кутӧмӧн лэптіс сьӧд тарӧс, пӧсь на сійӧ, тривкйысьӧ, медбӧръя лолыс петӧ. Зонка видзӧдӧ дедушыс вылӧ, и некыдзи оз эскыссьы сылы, мый тадзи, кодакӧкості, позьӧ удитны уськӧдны виччысьтӧг жбыркнитӧм швычӧк тарӧс. Некыдзи оз эскыссьы!..

А мӧдыс, пищаляс, комын кыкӧд калибрас, выль патрон сюйигмоз, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, шуӧ:

— Бура тай чӧкнитім... Пӧрысь кырымыс тай туйӧ на мый вылӧ кӧ...

Ваньӧ оз вермы кутны лов тырнас шензьӧмсӧ:

— Но, дедуш! Но, снайпер!

— Пӧткаыдлы, пиӧ, лэбзигӧн кӧ лыян, мыйтакӧ колӧ водзджык метитны. А менамсӧ, велалӧма да, оз и ков думайтны та йылысь, ачыс артмӧ...

Гора кось

Ӧтар и мӧдар берегыс таті тӧдчымӧнъя кыптылӧ-лыблӧ — кутшӧмкӧ ногӧн лоӧм мусюр из, буракӧ, тані, — и Тян-юыс веськыда ӧжыналӧма-писькӧдӧма чорыд изсӧ. Крут кыръясын бура тӧдчӧны изйыслӧн разнӧй рӧма да кызта пластъяс. Но ӧжынасигас уна из палак, буракӧ, бруткысьӧма ю воргаӧ, и нэмъяс чӧж визув ва яра усьласьӧ на вылӧ, зільӧ пазӧдны да быгльӧдлыны. А выныс, дерт, ыджыд сылӧн, ваыслӧн, ӧд, кӧнкӧ, песласян вор кодьӧдз нин шыляліс из подйыс да чожа исковтсьӧ сэті...

Лун и вой, некор помасьлытӧг мунӧ чорыд кось: нӧйтчӧ, муткырасьӧ изъяс гӧгӧр сӧстӧм ва, еджыд сорсӧн чарсмунлӧ, ызгӧ-скӧралӧ...

Деда-внука, воисны татчӧ да, дыркодь видзӧдісны кыр йывсянь валӧн ворсӧм-вийсьӧм вылӧ. И вӧрса сынӧдыс быттьӧ торйӧн нин сӧстӧм да ыркыд вӧлі тані.

— Аддзан, кутшӧм гажа тані, Ваньӧ, кось дорас? Татчӧ ми и узьмӧдчам, — шуис сэсся Салдат Иван да мудзӧмпырысь пондіс мынтӧдчыны лазсьыс. А Ваньӧ мӧвпалана нюжӧдіс дедушыс бӧрся:

— Ко-ось...

— Миян тай «кось» шуӧны... А мукӧд комияс — коськ...

— Дедуш, а ӧд кось кодь и эм тані... Ваыс косясьӧ изйыскӧд... Гашкӧ, та вӧсна и сідзисӧ шуӧны?

— Хмы... — Салдат Иван шензяна видзӧдліс внукыс вылӧ. — Ог тӧд... Ме, пиӧ, та йылысь некор на эг думыштлы... Мыйта во ола свет вылас-а...

— А нимыс нӧ эськӧ кыдзи тайӧ косьыслӧн, дедуш?

— Сідзи и эм — Кось... Сійӧ вед, буракӧ, ӧтнас татшӧмыс Тян-ю вылас.

— Абу бур тадзитӧ, — эскӧдана шуис Ваньӧ. Сійӧ век на видзӧдіс ворсысь ва вылӧ. — Вай ми нимтам сійӧс Гора косьӧн.

— А мый нӧ, лӧсьыд ним, вай нимтам, — шоныда шуис Салдат Иван.

— И мед йӧзыс, кодъяс воласны татчӧ, тӧдісны жӧ, гижам со этайӧ кыз пожӧмас.

— Позьӧ и кыдзкӧ пасйыны... — нюмъялӧ Салдат Иван.

— Гора кось! — Ваньӧлы долыд, мый аддзис татшӧм нимсӧ. Коркӧ, гашкӧ, и карта вылӧ на пасъясны буретш татшӧм нимнас. Бур эськӧ вӧлі!.. А то нинӧм висьтавтӧм — кось...

Гырысь изъяскӧд вермасигӧн, буракӧ, сэсся мудзӧ ваыс, вынсӧ воштӧ, усьӧ ыджыд гобльӧкӧ да и лӧньӧ сэні, водзӧсӧ исковтӧ оз нин быттьӧ сэтшӧм тэрыба.

— А кось горувтіыс, тыдалӧ, джуджыд, дедуш, бура сэті кодйӧма усьысь ваыс?

— Пыдынкодь, — важ бипур колясъяс дінын йӧжгылясигтыр шуӧ мӧдыс. — Комъясыд сэтчӧ и чукӧрмывлӧны... Мукӧд дырйиыс ыджыд кельӧбъясӧн. Рытъявылысджык видлам вугравны.

Мисьтӧма курксігтыр кыськӧ лэбис-воис сьӧд кырныш, ылӧкодь пуксис мӧдлапӧвса пожӧм йылӧ да, водзӧ на шочиника курксігтыр, пондіс видзӧдны йӧз бӧрся.

— Кӧзяиныс тай воис, — сыланьӧ довкнитліс Салдат Иван.

— Чайтан, тані сійӧ и олӧ? — юасьӧ кырныш вылӧ видзӧдысь Ваньӧ; мисьтӧма курксысь чим сьӧд лэбач не этша шызьӧдіс сійӧс.

— Олӧ не олӧ, а кежавлӧ... Видзӧд со, йӧз тані узьлывлӧны, тыртӧм консер банкаяс кольӧмаӧсь... Да и, кӧнкӧ, консерсьыс ӧтар на мыйкӧ кыйисны да сёйисны... Йӧз бӧрад век нин мыйкӧ да мыйкӧ кольыштлывлӧ кырнышыдлы. Няньтор либӧ чери-пӧтка сюв.

— Ком кыйысьяс жӧ али мый узьлывлӧны тані, дедуш? Та ылнаас?

— Код тӧдас, пиӧ... Но вед татӧн тай не сӧмын ком олӧ... Ачыд нин быдторсӧ аддзылін... — Вуджӧдіс друг чепӧсйысь кызӧмсӧ да водзӧ шуис: — А чери йывсьыд кӧ водзӧ баитны... Аддзан, ваыс гобльӧкас быттьӧ усьыштӧ плита вывсянь?

— Аддза...

— Сэті ӧддьӧн лажмыд, самӧй дорышӧдыс... И тӧдан, гобльӧксяньыс дорыш вомӧныс сьӧмгаяс чеччалӧны...

— Сьӧмгаяс? — чуймис Ваньӧ. — Чеччалӧны?

— Да, пиӧ... Гырысьджыкъясыс воздуктіыс тювгысьӧны дорыш вомӧныс... Мед водзӧ катны кульманінас... Буракӧ, оз эськӧ и унаӧн катны Тян кузяыс, но мыйтакӧ катӧны... Аслас кельӧб эм тані. Сьӧмгаыд пӧ тай сійӧ сэтшӧм — кытӧні чужӧ да быдмыштӧ, сэтчӧ и бӧр воӧ кульмыны мореӧ лэччылӧм бӧрын.

— И, чайтан, сэки найӧс позьӧ кыйны али мый?

— Сюсь мортыдлы мыйла нӧ оз позь? Кузь кыбанӧн кӧ пыжсянь...

— Сідзкӧ, либӧ тайӧ бипурдорсаясыс?.. — Ваньӧлӧн топалӧма лолыс, водзӧсӧ сійӧ оз и куж, мый шуны. Ӧд сійӧ абу нин сэтшӧм ичӧт, сійӧ тӧдӧ нин: кӧні эм сьӧмга чери — Енмӧн сетлӧм чӧсмасянтор и, позьӧ шуны, наказанньӧ, — сэні йӧз дзикӧдз йӧймывлӧны.

А дедушыс зэлыда серӧктыштіс зонкалӧн юалӧм вылӧ:

— Ме вед, дона пи, абу тун, мед став аддзылтӧмсӧ тӧдны... Ме сӧмын тӧда: тані бура овлӧ ком... Кульмыны катысь сьӧмгаяс чеччавлӧны... Кодъяскӧ, тыдалӧ, ме моз жӧ тӧдӧны та йылысь... И бипур местаыс со неважӧнся на, лун куим-ӧ-нёль сайся... Некымын морт узьӧмаӧсь тані... Дона сигарет помъяс кузяӧн чапкалӧмаӧсь... Коньяк юӧмаӧсь... Сэсся ещӧ нӧ мый? — чукрӧдліс сідз нин чукырӧсь ныр-вомсӧ Салдат Иван. — Ӧнітӧ воигӧн Тян-ю дор вӧрыс меным кажитчис вывтіджык полошуйтӧмаӧн. Дозмӧр позтыръяс пазалӧмаӧсь нин, гоз дозмӧр сӧмын и повзьӧдім... Сьӧлаыс этша жӧ и... А вотӧса вонад унджык эськӧ колӧ лоны...

— Либӧ кодъяскӧ бура кыйӧны-вийӧны татӧн. А, дедуш?

— Буракӧ, сикмӧмаӧсь и эм кодъяскӧ, Ванюк...

— Либӧ бурджык нин не паныдасьны миянлы накӧд? — ас казявтӧгыс зэлалӧм гӧлӧсӧн шуис Ваньӧ.

Салдат Иван серӧктыштіс, кыдзи вермис, личыдджыка:

— Мийӧ тэкӧд та могысь и воим да... Эн пов, дона пи, ми вед тэкӧд государственнӧй йӧз... И могыс миян государственнӧй — тӧдмавны, мыйджык керсьӧ тайӧ ылі вӧръясас... Миян и документ та вылӧ эм...

Воис Татілок, мудзӧма таръяс бӧрся котралігӧн, исасьыштіс бипур дорын да чӧла нюжгысис пожӧм вуж дінӧ.

— Пӧрысь нин, а век на йӧй, — дивитыштіс понсӧ Салдат Иван. — Тӧдан вед, мый вӧй таръясыд оз сибӧдны тэнӧ, а век колӧ вӧтлысьны...

Шойччигмозыс водзӧ на куталісны на вылӧ усьласьысь горш лӧдзьясӧс да йӧршиталісны тыртӧм истӧг кӧрӧбъясӧ. Дедушыс ӧнтай нин шуис, мый комыдлы колӧ быдсяма пӧлӧс сам — ӧти вылӧ кӧ оз босьт, мӧдӧн колӧ ылӧдлыны наян трустӧс. Нидзув налӧн дӧра мешӧчикын эм, сэні мусӧ турун вужйӧн сорлалӧма — тадзисӧ пӧ озджык пӧд нидзулыс шоныд дырйиыд... Тян керка дорсянь воигӧн весиг пучей нин чукӧртісны и...

Ваньӧ некор на эз аддзыв та мында пучейсӧ!.. Ӧтилаын ён тӧв путкыльтӧма вужлянас орччӧн моз быдмылысь кык пӧрысь пожӧмӧс, буракӧ, во дас сайын кымын ӧвтыштӧма. Найӧ пуксисны шоналӧм кыз кырсь вылӧ шойччыштны. Дедушыс, кыдзи и пыр, ӧзтіс чигарка. А Ваньӧлы нинӧм вӧчны, видзӧдӧ гӧгӧр да кывзысьӧ. И кутшӧмкӧ тӧдтӧм шы кылӧ, быттьӧ кодъяскӧ вӧсньыдик пилаясӧн гуджгӧны-пилитчӧны матын. Висьталіс дедушыслы, а сійӧ ньӧти эз понды шензьыны таысь, сӧмын и шуис:

— А ноко, кыз кырсьсӧ палтыртлы да видзӧдлы, мый сэні керсьӧ.

Ваньӧ павтыртіс и чуймӧмӧн горӧдіс:

— Пучейыс!

Да, чунь пом кодь гырысь пучейяс жуисны, пилитчисны, пурсъялісны гӧрд жуг-пызьӧдз изӧм-йирӧм, ас пырыс лэдзӧм пожӧм гырк вылын. Ставыс рысь кодь еджыдӧсь, топыдӧсь. Пондісны ӧктыны да дедушыс шуис:

— Ӧтилаасӧ найӧс оз и позь чукӧртны, сё морӧясӧс, а то кувтӧдз йирасны ӧта-мӧднысӧ.

— Сэтшӧм горшӧсь да скӧрӧсь али мый?

— Да... Найӧлы медтыкӧ мыйкӧ йирны... Но комыдлы тайӧ медбур сам.

Гӧрд жуг-пызь сорыс пипу коръясӧн гартлӧмӧн да мый да чукӧртісны пучейсӧ водзвыв босьтлӧм литрӧвӧй банка тыр, кӧть этшаник и павтыртлісны кыз кырсьсӧ.

— Дедуш, а збыльысь ӧд, быттьӧ пилитчӧны и эм кодъяскӧ. — Ваньӧ дыр эз вермы лӧньны татшӧмторсьыд.

— Танітӧ мый на, — казьтыштіс мӧдыс. — Тані кык дін сӧмын и эм... А вот коркӧ ме ӧти ягын зурасьлі эновтӧм шпальник бунт вылӧ. Тадзи жӧ шондіа лунӧ. Вот сэні найӧяс пилитчисны так пилитчисны. Вот сэні вӧлі пир так пир! Дзоньнас кыз кырся кер бунтыс вӧлі дзуртӧмӧн дзуртӧ!.. Ог тӧд, дыр-ӧ кежлӧ тырмис та мындаыслы кер бунтыс...

— А коді нӧ эськӧ татшӧм пучейсьыс артмӧ, дедуш?

— Со тай нӧ пукалӧ кузь ускаыс... Пес кералысьыс.

— Этайӧ багатырыс али мый? — Ваньӧ лажыньтчис да кыкнан кинас, чунь помъяснас, чепӧльтіс шевкнитчӧм кузь усъясӧдыс лы кодь чорыд кышӧда ыджыд гагӧс; мӧдыс лэчыда шашаритчӧма кырсь дінӧ, некыдзи оз кӧсйы мынтӧдчыны, муртса эз орны усъясыс лыбӧдігас. Сэсся и, скӧрысь дзужгигтыр, лэбис лэдзӧм пес кералысьыд пожӧм йывлань.

— Ёна и винёлӧсь да ёнӧсь пучейясыд, — водзӧ висьтавліс дедушыс. — Мукӧддырйиыс тӧв шӧрын поткӧдан гожӧмын заптӧм пес чуркатӧ, а сійӧ кодйысьӧма-пырӧма сьӧмӧсӧдзыс, жуг-пызьнас бурдӧдӧма пыран розьсӧ и небыд-ловъя сэтӧні... Татшӧм горшыд да винёлыд, эновтан кӧ сылы вӧртӧ, чожа и пилитас-изас. Здоров путӧ вот оз вӧрзьӧд-а...

— Кутшӧм сӧмын ловъя лолӧс абу лӧсьӧдлӧма кодкӧ! — шензьӧ зонка. — И ставыс, буракӧ, колӧ вӧрыслы...

— Буракӧ, колӧ... Тайӧ пучейясыс пӧрӧм да эновтӧм пуяссӧ изасны, куйӧдӧ пӧртасны. А сэсся сэтчӧ пожӧм кӧйдыс усяс, выль петас мыччысяс, вынсьӧдӧм му вылад зумыдджыка пондас быдмыны.

Мыйтакӧ шойччыштӧм-нуръясьыштӧм бӧрын корсисны да пӧрӧдісны неыджыд кос конда, орйӧдлісны да новлісны берег дорӧ. Кык дін тшытшсӧ дедушыс дасьтіс ноддя вылӧ. Ӧти визьӧн, пазитчигӧн моз, лэчыд чер бӧжнас керъяссьыс кокаліс-чуктӧдіс чаг, мед биыс азымджыка кутчысяс, ӧти керсӧ мӧд вылас кымыньтіс чагйӧмаинас, мед оз усь вылісаыс, помъясас бедьяс тувъяліс...

— Бӧртиджык би чуткам кык костас, и тайӧ ноддя-пачыс войбыд шонтас миянӧс, — шуис сэсся дӧвӧльпырысь.

— Чайтан, ломтысьны тадзисӧ кутас? — оз на эскыссьы Ваньӧлы.

— Лӧсьыда на и ыргыны пондас, кос кондаыд, труба оз ков.

Керыштісны кос пожӧм понӧль шатинъяс, бура волисны-шыльӧдісны, нёльӧд номера жилка лесаалісны, витӧд номера вугыръясӧн да пробкаа табъясӧн да и лэччисны гобльӧк дінӧ ком лэптавны. Дедушыс нӧшта висьталіс, мый гобльӧксӧ пӧ мӧд ногӧн гутъянӧн шуӧны. Видзӧд со, важ коми йӧзыд быдторлы не ӧти пӧлӧс ним сетлӧмаӧсь...

Ваыс сӧдз татчӧс изъя воргаад, рытлань катовтчӧм шонді бура югзьӧдӧ на гӧгӧр, и ва пыдӧсӧдзыс ставыс тыдалӧ. Вугырсӧ чӧвттӧдз видзӧдліс бурджыка Ваньӧ ыджыдкодь гутъянас, и пырысь-пыр жӧ шатовмуніс бӧрвыв.

— Кутшӧмкӧ черияс сы мындаӧн уялӧны! — пӧся шӧпнитіс дедушыслы.

— Комъясыд и эм, — воча нюммуніс мӧдыс.

Ваньӧ шемӧса видзӧдіс емдон сӧстӧм ваӧ, и аслас синъяслы некыдз эз эскы! Быгыльтан кодь топыд да швычӧк черияс, сьӧд мышка гырысь черияс (!), тэрмасьтӧг визлалісны-уялісны, гӧгралісны гутъян пасьталаыс, сунлісны пыдӧсӧдзыс, и сэсся бӧр тювгысьлісны вывлань, мукӧдыс весиг васьыс чеччовтлісны, и сэки эзысьӧн и зарниӧн дзаркнитлісны шонді водзын.

Ставыс тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн, сэтшӧм мичаӧн да шензьӧданаӧн, мый Ваньӧ дзикӧдз шӧйӧвошліс, эз тӧд, мый вӧчны. Сулалӧ и видзӧдӧ, вомсӧ паськӧдӧмӧн дзоргӧ, вунӧдіс весиг, мый колӧ чӧвтны ловъя нидзулӧн самалӧм вугырсӧ.

Дедушыс оз жӧ тэрмась чӧвтны ассьыс вугырсӧ и, быдтор аддзылысь пӧрысь синъяссӧ сылысь пӧртісны жӧ ва пыдӧсын и ва вевдорын яра югнитлысь гырысь мича чериясыс. Медбӧрын сійӧ шуис:

— Ноко, видлы, Ваньӧ.

Сьӧлӧмас ыджыд надеяӧн Ваньӧ сьӧлыштіс нидзув вылас да чӧвтіс вугырсӧ. Со веглясьысь нидзула вугырыс ӧшйис таб йылӧ. Ставыс тыдалӧ. Мыш вылас чарснитӧм ыджыд, югъялысь бордъяса кык ком матыстчисны нидзув дінас. Ваньӧлӧн пӧся ыткӧбтіс вирыс. Пӧсялӧм киыс ёнджыка чабыртіс вӧсньыдик шатинсӧ. Час!.. Кодыс нӧ эськӧ кватитас?.. Ёськодь топыд нырнас ӧти комыс тувкис нидзувсӧ, сэсся винёла бергӧдчис да уйыштіс бокӧ. Мӧд комыс сідзи жӧ зывӧкпырысь моз тувкис... Да мый нӧ тайӧ?! Матӧ воӧм синъяса зонка бергӧдчыліс дедушыслань. А мӧдыс сӧмын и лэптыштліс пельпомъяссӧ...

Мукӧд комъяс матыстчылісны кыдзисюрӧ веглясьысь кузь нидзув дінӧ, коді быттьӧ сідзи и вӧзйис асьсӧ налы, но мича черияс сӧмын дурисны-ворсісны сы гӧгӧр. Некод эз кӧсйы сёйны. Быттьӧ ставнысӧ найӧс кодкӧ чорыда ӧлӧдӧма:

Энӧ пӧ вӧрзьӧдӧй тайӧ ылӧдчысь самсӧ!

Ваньӧлы тайӧ вӧлі дзик нин гӧгӧрвотӧмӧн. Ӧд сійӧ мыйта жӧ нин кыйліс черитӧ — гурина и бадькормык, кыз мык, кельчи и сын... Но мед, шуам, ӧти оз босьт самтӧ, мӧд. А кодкӧ век нин тшапнитӧ... А тані со мыйтаӧн уялӧны-югъялӧны-чеччалӧны, со мый гырсяӧсь ставныс, и мед кӧть ӧти чурснитіс нидзулсӧ...

— Часлы, либӧ ме пучейӧн чӧвтла, — татшӧмтортӧ аддзигӧн шуис дедушыс.

Мыйӧн сӧмын тёльскысис ва вылӧ еджыд кыз пучей, черияс тювгысьлісны сылань. И — вот дивӧыд! — бара на некод эз тшапнит. Да ӧд татшӧм тшӧг да госа пучейсӧ кӧть ачыд сёй! Эз кӧ комъяслы вӧв дасьтӧма... А найӧ сӧмын и исалӧны. Писка нывкаяс моз... А ещӧ ӧд и шуӧны: комыд пӧ горша босьтӧ самтӧ...

Тома-пӧрыся дыр сулалісны да кутісны кианыс нидзула да пучея шатинъяссӧ, чольсйӧдлісны да визьйӧдлісны ӧтарӧ и мӧдарӧ, но ни ӧти чери сідз и эз ылав. Дерт, ӧтарсянь кӧ, и нимкодь вӧлі видзӧдны югыд ваас налӧн ворсӧм вылӧ, но вочасӧн сьӧлӧманыс и дӧзмӧм чӧжсис асныра черияс вылӧ: мед кӧть, мода вылас, гоз ком шедіс эськӧ рытъя юква вылӧ...

Чӧвтісны коймӧд шатин, ыджыд лӧддзӧн, но наян черияс матыстчылісны сы дінӧ бара жӧ сӧмын тӧдмасьны.

Сэсся деда-внука шуисны эновтлыны чӧвтӧм шатинъяссӧ ас кежаныс: гашкӧ пӧ, комъясыс аддзӧны миянӧс да яндысьӧны ли мый ли сёйнысӧ... Кайисны да пуксисны кыр дорышӧ, шоныд да небыд яла вылӧ.

— Буракӧ, ми тэкӧд, Ванюк, эгӧ веськалӧй сёян-жор вылас, — сьӧлӧм сетіс дедушыс дзугыльмыштӧм Ваньӧлы.

— А мый, вермас некор и не шедны? — Ваньӧлы некыдз оз эскыссьы, мый та мында чери дырйи кушӧн найӧ колясны.

— Вермас и сідзи лоны... Комыд тай сійӧ, сё морыд, сэтшӧм: оз кӧ босьт, тэ кӧть сэсся вомас сюй сылы медся чӧскыдсӧ, всё равно бӧр сьӧлыштас.

— Да ӧд, кӧнкӧ, абу жӧ ставныс ӧтмоза пӧтӧсь, дедуш?

— Коді пӧ тӧдас найӧӧс.

— Дивӧ, быттьӧ кодкӧ приказ сетӧ налы, сёйны али не сёйны...

— А дашкӧ, и сетӧ... Мый на пӧ ми тӧдам найӧлӧн олӧм-вылӧм йылысь. — Старик тэрмасьтӧг гаровтіс ассьыс чигаркасӧ да пондіс лӧня куритчыны. — Оз кӧ шед и мед оз шед, аддзылӧмыс тай лоис-а... Эм на тай Тян-юад комыс... Мӧдысь коркӧ шедас... — Сэсся, буракӧ, унджык ньылыштіс тшынсӧ, пыдісянь дыркодь кызӧдіс, ыджыда сьӧлыштіс бокӧ, сэсся бара на шуис: — Водзті и Льӧм-юад мича комъяс овлісны, килоӧдз кыскӧ вӧлі мукӧдыс... Сэсся ӧти кадӧ ёна изведитлісны да пӧшти дзикӧдз бырліс...

— Кыдзи нӧ? — ылӧсас юаліс табъяс вылӧ видзӧдысь Ваньӧ.

— Важӧн нин тайӧ вӧлі... Пеж ловъяс босьтасны больничаысь яд кодь вына лекарство, нянь шомӧсӧ сорлаласны да и неыджыд ёкмыльясӧн пондасны лэдзны юас. Ком кватитӧ да и еджыд кынӧм увнас гатшнёвтчӧ велдорӧ. Сэтчӧ и сійӧс кутӧны да ӧдйӧнджык керӧны, мед ядыс вирӧдзыс эз удит йиджны. А то вед и ачыд верман гатшнёвтчыны...

— Вот ад горшъясыд! — горӧдӧ зонка.

— Да, мукӧд дырйиыс тай мортыдлӧн горшлуныс помтӧм-пыдӧстӧм... Код тӧдас, дыр-ӧ найӧ тадзисӧ кыйсисны. Оран выйӧдз тай воліс Льӧм-юад комыс-а... Сэсся и, водзті, кыблісны сэні не этша... Том дырйи ме ачым на петавлі и... Сирпиыд бура сюрліс... А комтӧ сійӧс, сё морӧс, он на и удит чуткынытӧ, ӧддьӧн сюсь да. А кодӧскӧ кӧ и удитан, кыбаныд век кыклаӧ бытшкысьӧ сылы — юрдінас и бӧжланьыс, кодакӧкості, кӧть и узьӧ, удитӧ вегыльтчыны сійӧ, некутшӧм мӧд чери сэсся тадзисӧ оз вевъяв.

Сёрнитігкостіыс — мед, буракӧ, пальӧдыштны найӧс артмытӧм ком кыйӧмысь — мӧдлапӧвса пожӧмӧ шытӧг шывкнитіс-пуксис кутшӧмкӧ лэбач, ыджыдкодь, рудов, кузь бӧжа. Ваньӧ, буди, татшӧмсӧ эз на аддзыв-а?

— Кӧк, — шӧпнитіс дедушыс.

Но, со тай инӧ кутшӧм тэ вӧлӧмыд, кӧкиньӧй! Видзӧднысӧ абу и ёна мича. Но сы пыдди гӧлӧсыд тэнад, матушкалӧн! Гожся вӧр-васӧ ловзьӧдӧ и нормӧдӧ. Дерт, зонка тӧдтӧг оз ов, мый ӧні, аръявылыд, кӧкыд оз нин кӧк.

— Голяыс пӧ сылӧн ид шеп йикиӧн виньдӧ, — шуис дедушыс. — Сэки сэсся и дугдылӧ кӧкнысӧ.

Бӧрӧ-водзӧ шытӧвтӧг пӧлнясьысь рудовсера лэбач вылӧ видзӧдігӧн Ваньӧ весиг наян комъяс йывсьыд вунӧдіс.

— Кысь-мый татшӧмыслӧн эстшӧм мича гӧлӧсыс петӧ? А, дедуш?

— А, пиӧ, Енмыс, буракӧ, куш сӧмын гӧлӧс пондаыс и сетлӧма сійӧс вӧр-ваыслы. Мукӧд пӧткалӧн — чӧскыд яй, а талӧн — гӧлӧсыс...

— Позтӧм кӧк... Сэсся нӧ сійӧ, дедуш, сідзи некор оз и тӧдлы ассьыс челядьсӧ?

— Оз, дерт, позтӧ кертӧгыд, йӧз позъяд кольктӧ пуктігӧн.

— Да-а... — Ваньӧлы нин и жаль тадзитӧ олысь кӧкыс. — Татшӧмыс, буракӧ, сэсся некод абу вӧр пасьталаыс... Гашкӧ, и став му пасьталаыс...

— И вед пӧ, сё морыд, кыйӧдчӧ, кор мукӧд посни лэбачыс, сылы коланаясыс, пондасны позсӧ керны аслыныс. Лун куим-ӧ-нёль шыш моз лэбалӧ гӧгӧрыс. А сэк кості кынӧмас аслас ӧтка колькыс ӧддзӧ нин сӧвмыны... Сэсся со посньыдик кайяс эштӧдісны поз, чӧвтісны сэтчӧ колькъяс... Кӧк кыйӧдчӧ, кор мам чеччылӧ поз вывсьыс, повзьӧдлӧ ли, чапкӧ сэтысь ӧти либӧ гоз кольк, сы пыдди пуктӧ ассьыс сэтшӧм жӧ сераӧс...

— Сэтшӧм жӧ сераӧс? — став йывсьыс вунӧдӧмӧн юасьӧ зонка.

— Да... сійӧ водзвыв нин тӧдӧ, код кайлӧн кутшӧм сера колькыс.

— Но абу ӧмӧй сылӧн пуктӧмаыс ёна ыджыдджык кайыслӧн серти?

— Абу... Ставсӧ кодкӧ бура лӧсьӧдлӧма, дона пи... Сэтшӧм жӧ ичӧт кольк пуктӧ, сё морыд... А сэсся, ас пытшкас водзвыв пӧжӧмаыд, кӧкпиыс пановтӧ мукӧдсӧ кыш пытшсьыс петӧмнас, чожа быдмыны пондӧ. А кор нин сэсся чужасны посни вокъясыс, тойыштӧ найӧӧс позсьыс, ӧтнасӧн кольччӧ...

— Ад горш жӧ тай эськӧ да!.. — чуймӧ Ваньӧ.

— Коньӧр кай гозъя сэсся ӧтнассӧ и мырсьӧны-вердӧны, пӧттӧм чулльӧс. Асланыс дона пи пыдди. Кытчӧдз оз гӧнсяв-бордсяв да оз лэбзьы позсьыс, кытчӧ сійӧ оз нин понды тӧрны.

— Дивӧ! — Ваньӧ тыр синмӧн видзӧдӧ ув вылын копрасьысь-тажъялысь лэбач вылӧ. — Дедуш, а гашкӧ, вӧлі кӧ сылӧн аслас поз, быдтысис кӧ ачыс, сэки, гашкӧ, эз и куж сэтшӧм мичаасӧ кӧкны?

— Дашкӧ, и эз... — нюмъялӧ старик.

— Гашкӧ, сійӧ, челядьыс некор абуӧсь дінас да, сы вӧсна сэтшӧм лӧсьыдасӧ да нораасӧ горалӧ?

— Вермас лоны и сідз, дона пи...

— Либӧ мед нин сідзи и олӧ, кыдзи оліс. Огӧ и пондӧй дивитны ми сійӧс...

— Огӧ и пондӧ... — шоныда шуӧ дедушыс. — Торйӧн нин сы понда, мый и вӧрсӧ сійӧ ёна весалӧ-видзӧ. Радейтӧ пӧ сёйны гӧна лёльӧясӧс, лёк вредительясӧс, кодъясӧс мукӧд лэбачыслы зывӧк кокыштны. Горш мортыд, кӧксӧ ме шуа, ӧти часнас пӧ вермӧ бырӧдны сё лёльӧӧдз.

— Вай инӧ, дедуш, став лёксӧ ми прӧститам позтӧм кӧклы.

— Вай...

А писка комъяс сідзи и эз вӧрзьӧдлыны некутшӧм сам, кӧть эськӧ и вуграсьысьяс кӧйвидзисны гутъян дорын шонді лэччытӧдз. Сэсся и, тыдалӧ, бара жӧ кодлӧнкӧ тшӧктӧм серти, наян ловъяс друг кытчӧкӧ вошины, быттьӧ некор эз и вӧвлыны... Шудтӧм кыйсьысьяслы колис сӧмын кайны да биасьны.

Кӧкъямыс арӧссянь вӧралысь

Вольпась вылӧ пуртъясӧн кыр улысь вундалісны кузь турун, вольсалісны би дорӧ да вылісяньыс вевттисны небыд ньыв лапъясӧн. Виччысяна ком юква эз ло, сы пыдди ковмис пуны тар, кодӧс сэтшӧм пелька лыйис пӧрысь снайпер. Сэсся ӧд налӧн вӧлі босьтӧма сьӧрсьыс солалӧм сирпиянӧс. Сэтшӧм на небыд да чӧскыд, аслас сыла-кӧра вӧлӧма выльӧникӧн солалӧм сирпиыд, чунь помъясад лемасьӧ, вомад сылӧ. И Тян-юсьыс чайыс тані, Гора кось дінас, быттьӧ нӧшта нин кӧра да чӧскыд.

А кор паньыштісны посньыдик сыв чутъяса чӧскыд шыдсӧ, дедушыс юаліс:

— Ванюк, а вот эськӧ эн кӧ тӧд, мый пуим, вермин-ӧ шуны, мый тайӧ буретш да тар шыд? Абу дозмӧр, ни абу сьӧла шыд?

Мӧдыс выльысь паньыштіс, чупкӧдчыштіс вом доръяснас.

— Быттьӧкӧ и мыйӧнкӧ торъялыштӧ... Ог сӧмын гӧгӧрво, мыйӧн...

— А кыдз гар кӧрыс, буракӧ, кӧрсӧ вежыштӧ. Мӧдъясыс вед, дозмӧрыд да сьӧлаыд, лыс ёнджыкасӧ нямлялӧны.

— А тэ, дедуш, вермин эськӧ торйӧдны?

— Месӧ? Верма... Кӧть эськӧ, шуам, энь тарыдлӧн шыдыс сьӧла шыдланьджык матысмӧ...

— Чӧскыдджык али мый ай шыд сертиыс?

— Чӧскыдджык... Водзті весиг купечыд энь тартӧ донаджыкӧн вӧлі босьтӧ ай дорсьыс... Но мийӧ огӧ пондӧй шыд понда эньяссӧ лыйлыны. Тырмас на миян пай вылӧ айыс. А эньясыслы водзӧ вылӧ колӧ тар рӧдсӧ паськӧдны. Мед тшӧтш найӧяс, таръясыс, гажӧдісны вӧрсӧ. Вед кутшӧм любӧ лолӧ, кор тулысын лӧнь вӧр пасьталаыс кылӧ таръясыдлӧн кургӧмыс...

Дзожгӧмӧн нялйысь сирӧд чагъяс чуткисны ноддя керъяс костӧ, и чагйӧмаинад чожа босьтчис биыс, горша самасис, абу тай ӧнтая комъяс кодь писка, шытӧг нюлӧ кыкнан кондасӧ, паськалӧ и вынсялӧ, боквыв чепсасьӧ йӧршитӧмаинсьыс, и жайгӧ-шонтӧ буретш водзвыв лӧсьӧдӧм вольпасьнысӧ. И кутшӧм шань пу пожӧмыд! Оз-ӧ кӧ третшмун! Оз-ӧ кӧ пӧсь ӧгырӧн чеччовт тэ вылӧ! Тӧждысьтӧг узь дінас кӧть кузь войбыд садьмывтӧг, сӧмын биас эн пыр-а, оз сот сійӧ тэнӧ, скӧра третшкысь коз моз оз ӧзты паськӧмтӧ дзужалысь ӧгырӧн...

Лӧньӧ вӧр. Вочасӧн водалӧны лунтырӧн мудзӧм сьылысь кайяс. Доналӧм ыджыд шарӧн лэччӧ шойччыны парма пытшкӧ мудзӧм жӧ шонді. Ок, кутшӧм мича талун шонді пуксяніныс! Гӧрдӧн ымралысь посни кымӧръяс сявкнитчӧмаӧсь пасьталаыс, арся пипу кор кодьӧсь... Вочасӧн рӧмыдыс сукмӧ. Пипу коръяс рудӧдӧны. Енэжын пыр унджык и унджык кодзув кыськӧ петӧ, пыр югыдджыкӧсь и югыдджыкӧсь найӧ лоӧны да быттьӧ и матынджыкӧсь. Шонді дзебсьӧм бӧрын ыркалӧ, пемдӧ, дзикӧдз лӧньӧ вӧр-ва.

Сӧмын ӧтнаслӧн Гора косьлӧн и дум абу лӧньны: вильшасьӧ-уджалӧ, дзольгӧ-бузгӧ, лунся серти ӧні весиг гораджыка кылӧ, некутшӧм мудз сылӧн абу.

А со и сырйӧсь дора тӧлысь джын кыпӧдчӧ пемыд стын моз ӧтилаӧ сӧльнитчӧм вӧр весьтӧ, кельыд югыдӧн муртса-муртса кизьӧртыштӧ гӧгӧр.

Ваньӧ сулалӧ кыр йылын, Гора кось весьтын, пӧт сійӧ и мудзыштӧма, и лолыс-вежӧрыс тырӧма талун аддзылӧм да кывлӧм выльторъясӧн... Сулалӧ Ваньӧ, видзӧдӧ быгыд тӧлысь джынйӧн муртса югдӧдыштӧм вӧр-ва вылӧ, кывзысьӧ, и друг сылы пондылӧ кажитчыны, мый став тайӧ мирыс — вӧр-ваыс и лыдтӧм кодзувъяса енэжыс — ставыс дзоньнас! — быттьӧ кӧсйӧны тӧрӧдчыны сы пытшкӧ, сылӧн сьӧлӧм пытшкӧ, сылӧн вежӧрӧ; ачыс сійӧ, Ваньӧ, кӧсйӧ сывны ли мир пытшкас, дзикӧдз вылӧ сывны-вошны, кутшӧмкӧ сылӧн юкӧнӧн лоны ли — со этайӧ Гора косьыс моз, либӧ тшынасьысь би весьтын зымвидзысь пожӧмыс моз... Ваньӧ весиг повзьыштӧ татшӧм сьӧлӧм кылӧмсьыс, песовтчылӧ сулаланінас, кӧсйӧ нин мунны ноддядінса вольпась вылын лӧня куритчысь дедушыс дінӧ. Но сэки Гора косьын мыйкӧ велавтӧм ногӧн бузгысьӧ. Ваньӧлӧн синъясыс сатшкысьӧны сэтчань, и здук мысти казялӧ сійӧ, кыдзи ыджыд мыгӧра чери ызгысьӧ-чеччыштӧ гобльӧкысь да кузякодь лэбовтӧ кось тшупӧд вомӧн.

— Дедуш! — горӧдӧ зонка. — Кыдзи тювгысис! Торпеда моз!..

— Сьӧмгаыд катӧ... Кыкӧнӧсь тай, гозъя, — дедушыс, кӧть и эз аддзыв, кылӧма жӧ шысӧ, чеччис би дорысь, матыстчис Ваньӧ дінӧ.

Найӧ дыр сулалісны орччӧн да виччысисны выль черияслысь бузгысьӧм, но некод сэсся эз тыдовтчыв.

— Сё морӧ, колӧ жӧ эстшӧма асьтӧ песны, сы ылнаӧдз катны моресянь... — ышловзис старик. — Мед сӧмын пӧк да нек лэдзны... Катігчӧжыд лючки не сёйлыны. Со татшӧм тшупӧдъяс вомӧн чеччалны...

— Кодкӧ тай бара жӧ сідзи лӧсьӧдлӧма, дедуш!.. — шуӧ лӧньтӧм на зонка.

— Катігас кыйӧны-вийӧны сійӧс быд ногыс... Кулӧмӧн и кыбанӧн... Весиг пищальысь лыйлӧны... Кульманінас чӧскыд пӧксӧ пурӧны сійӧ жӧ комъясыс...

— А кыдзиджык нӧ эськӧ кульмӧ сьӧмгаыс, дедуш?

— Эньыс пӧ кодйӧ гальки пытшкын ыджыдкодь гу, а айыс вылісяньыс киськалӧ некнас...

— И сэки кодлӧнкӧ киыс лыбӧ лыйны найӧс, коньӧръясӧс?

— Мукӧд мортыдлӧн тай пеж кырымыс быдтор вылӧ лыбӧ, дона пи... Ме тӧдлі ӧти дядьӧс, коді Тян-ю йывсьыс, пӧшти дзик нин косінсьыс, лыйлӧма сьӧмгаяссӧ, мукӧдыс пӧ кык пудъяӧсь...

— Кы-ык пудъя?!

— Кӧть эськӧ и абу нин сэтшӧм чӧскыдӧсь найӧ сэки, рудзалӧмаӧсь лючки сёйтӧгыд кузятӧ катігӧн. Та понда унджыкыс пӧ, кульмӧдчӧм бӧрас морелань бӧр кывтігӧн, сгинитӧ.

— Коньӧр лов! — доймасьӧ сибыд сьӧлӧма зонка.

Сэсся найӧ водісны кузялаыс нин шлонгысь ноддя дорӧ, шоналӧм да нӧшта на небзьӧм ньыв лапъяс вылӧ, кодъяссянь кольмӧдтӧдз ӧвтіс ньыв сирлӧн мырдӧн. Ваньӧ шлапнитчис гатшӧн, личлэдзис ки и кок, мудзӧма сылӧн быдлаті, но лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд мудзӧм бӧрас тадзи личӧдчыны, мыйкӧ дыра кежлӧ куньліс синсӧ, жайгӧ ноддясянь шоныд, уліын ызгӧ Гора кось... Сэсся Ваньӧ бӧр восьтіс синъяссӧ, видзӧдыштіс, кыдзи руд тшын писькӧдчӧ-кайӧ пашкыр пожӧмлӧн увъяс пыр. Сэсся муртса эз горӧд чуймӧмысла: сійӧ казяліс, мый пожӧм увъяс вылын пукалӧны кодзувъяс... Яръюгыд кодзувъяс!

— Дедуш, видзӧдлы жӧ, кодзувъясыс пуксьӧмаӧсь пожӧм вылас! Тшӧтш лэччӧмаӧсь шонтысьны миян шоныд ноддя дінӧ...

Чӧла куйлысь старик восьтыліс синъяссӧ и тшӧтш чуймис мича серпассьыс. Вочавидзис шоныда:

— Кӧнкӧ вед найӧлы сэтӧні, енэж йиркас, кӧдзыд жӧ, со и лэччисны...

Чӧв олыштісны. Салдат Иванлӧн водзӧ на шоналіс сьӧлӧмыс. Пожӧм увъяс вылӧ вӧвлытӧм на лэбачьяс моз лэччӧм кодзувъясысь, и орччӧн куйлысь дона внуксьыс, и быдторсьыс... И сійӧ шоныда-шоныда шуис зонкалы:

— Видзӧд бура быдтор вылӧ, дона пи... Тян-ю вылас бура видзӧд, кывзы бура сійӧс... Лов тырнад босьт сылысь мичсӧ и гажсӧ... Нэм кежлад босьт... Мед ловъя лолӧс моз жӧ нэм чӧжыд кылін сэсся сійӧс... Мед век гажыд петіс сыысь... — Чӧв усьліс, ыджыда ышловзис, сэсся содтіс: — А ме, ачым, дашкӧ и, медбӧръяысь нин сывйыштча и окыштча сыкӧд... Тян-юыскӧд... Да аттьӧ кыв шуа сылы... Став бурсьыс да гажсьыс, мый сійӧ сетіс меным олігчӧж... — судзӧдчыліс кинас внукыс дінӧдз, малыштіс сійӧс. — И тэныд сё пасибӧ, дона пи, мый локтін татчӧ дедушыдкӧд...

Ваньӧлӧн вӧрзис сьӧлӧмыс дедушыслӧн татшӧм кывъясысь, немтор оз куж шуны, сӧмын воча малалӧ дедушыслысь немечлӧн пуляӧн шыгыртӧм кисӧ.

Шлонгӧны паськыд, но не жар биӧн кондаяс, бӧр сетӧны шонділысь не ӧти дас воӧн босьтлӧм шоныдсӧ, а тшӧтш быттьӧ и мыйкӧ чӧла мойдӧ биыс.

— Дедуш, тэ меным лючкисӧ эн на и висьтавлы, кыдзи велавлін вӧравнысӧ... Век шуан, быдмыштан пӧ да сэки став йывсьыс висьтала...

— А мый, кывзан кӧ, ӧні позяс и висьталыштны... Мыйкӧ тай оз на жӧ узьсьы...

— Висьтав, дедуш! — Ваньӧ ырснитчӧ-пуксьӧ куйланінсьыс.

Мӧдыс лабутнӧя пуксьӧ жӧ, перйӧ кӧшельсӧ да гаровтӧ чигарка, тэрмасьтӧг судзӧдчылӧ увторйӧн биӧдз да ӧзтӧ чигаркасӧ, нёньыштӧ махоркалысь чорыд кӧра тшынсӧ да шуӧ:

— Важӧн, пиӧ, комиясыд пӧшти ставныс вӧралысьясӧн вӧлісны. Мойдъясад и сьыланъясад медъёна ошкыссьылісны сюсь кыйсьысьясыд. Медбур геройясӧн да шань багатыръясӧн найӧӧс ыдждӧдлісны. Помнитан, ме тэныд Пера йывсьыд мойдлі?

— Да...

— Мортыс ставсяыс ён, ставсяыс повтӧм, роч муӧс мездӧ лёк вӧрӧгысь, а водзӧс пыддиыс сӧмын и вӧраланін корӧ аслыс, кӧть эськӧ и мыйсӧ оз вӧзйыны ыджыд бур керӧмсьыс... Батьӧӧй пӧ менам — вӧрын узигӧн шонтысь ноддя, мамӧӧй пӧ менам — небыд ньыв вольпась, а сочаӧй пӧ менам — вӧр-ваын вӧльнӧя олӧм-кыйсьӧмӧй, таысь ӧтар пӧ меным немтор сэсся оз ков, а татӧг пӧ ме и олнысӧ ог вермы... Со вед кыдзи, сё морӧ!..

— Лӧсьыда и шуӧма, дедуш! — лов тырнас радлӧ Пера вӧсна Ваньӧ.

— А босьт либӧ Йиркаптӧ, кутшӧм кыйсьысь сійӧ вӧлӧма! Кутшӧм лызь сійӧ лӧсйылӧма аслыс.

— Кутшӧмӧс, дедуш?

— Эг на ӧмӧй висьтавлы?.. Корсяс сійӧ паськыд ягъясысь сэтшӧм пу... Сэтшӧм пу!.. Лӧсъяс лызь пӧвсӧ... Кӧсъяс видлыны... Сувтас сы вылӧ и, сё морӧ, мӧдас тӧвзьыны... Тӧв нырысь на чожаджыка, ӧдва и султнысӧ вермас... Сэсся мӧд лызь пӧвсӧ оз нин лысьт сійӧ пусьыс лӧсйыны, прӧстӧй козйысь керас. Кыкнансӧ кӧ вед керис сійӧ пусьыс, му мӧдарӧдзыс эськӧ пырысь-пыр шутёвтіс... Уна и кыяс сійӧ быдторсӧ татшӧм перыд лызьыд вылын.

— Дедуш, татшӧмторъяссӧ тіянлы ичӧтысяньыд, кӧнкӧ, ёна мойдлісны?

— А кыдзи нӧ эз, дона пи! Книгаястӧ мийӧ сэки лёка этша лыддьывлім. Телевизор эг видзӧдӧ... Мойдӧмсӧ да сьылӧмсӧ и вӧлі кылзан, тӧвся кузь рытъясад... Вӧралысь багатыръяс йылысь и Ёма-баба йылысь, Вӧрса йылысь и Вакуль йылысь. И, дерт, аслыд тшӧтш окота лоны ёнӧн да повтӧмӧн, быдтор кужысьӧн да вермысьӧн...

— Вӧравлӧмаӧсь пӧ пыр ӧткӧн?

— Сӧмын ӧткӧн, дона пи, кыкӧннад вед ёна повзьӧдлан звер-пӧткасӧ. Но поныд, дерт, эм жӧ... Кузь арбыд да и тӧв джынсӧ на олан аслад вӧр керкаын, кыйдӧссӧ сӧмын петкӧдлан гортад...

— Оз ӧмӧй гажтӧм босьт тадзинад? — чуймалӧ зонка.

— Мортыд тай кыдзи да мыйӧ велалан... Лунтыр ветлӧдлан вӧрті — лыйсян да чӧсъяс мездалан, выльысь окталан. Рытнас воан керкаад да ур-тулан кулян, пӧткатӧ меститан, ужын пуан-лӧсьӧдан, кадыд мунӧ... И любӧ аслыд, мый шедӧ тэныд бура кыйдӧсыс. И быдторсӧ мӧвпалан ноксиг-керигмозыд — кыдзиджык аски кытшовтны, и кутшӧмджык луныс лоӧ, сэзь али лым петас, и бур, мый тӧлка да винёв рӧдысь понтӧ лӧсьӧдін, бура велӧдін, мыйта добра нин сійӧ отсаліс кыйны, и чӧс туй вылад со ош вельмӧма, дозмӧртӧ гусявлӧ, кыдзкӧ колӧ мыйкӧкертны пакӧститчысьӧс... А сэсся и мудзӧмыд лунтырнад, ужнайтан да чӧскыда и онмӧссян.

— Он и пов?

— Он... Лёк йӧз сэки вӧръясын, ӧнія моз, эз кимӧститчыны, тэнад угӧддьӧӧ некод мӧд морт оз лок... Пищальтӧ весиг керкаад он пырт вӧлі, ывла тувйӧ и ӧшӧдан, не нин шуны мукӧдтор йылысь...

— Дедуш, а тэ эськӧ кымын арӧссянь пищальнас пондін лыйсьыны?

— Ме? Ме, пиӧ, водз заводиті... — казьтылӧмсьыс нюмъёвтӧ старик. — Кӧкъямыс арӧс на меным вӧлі... Гусьӧникӧн босьті батьӧлысь пищальсӧ, чукӧсті понмӧс и — лататы вӧрӧ... Ставыс, мися, лыйсьӧны, а ме нӧ йӧзсяыс омӧльджык али мый! Верст кӧкъямыс сайӧ лӧсышті, ачым эськӧ некор на эг ветлыв сэтчӧдзсӧ, но батьӧсянь кывлі, мый сэтӧні ёна дозмӧр олӧ. А мед не вошны, матка тшӧтш батьӧлысь босьті, но, компастӧ вӧлі сідзи миян шуӧны... Но вот, пон увтӧ дозмӧр, ме лыя, а сійӧ оз усь. Мый нӧ тайӧ? — шензя... Мӧдӧс лыя, бара оз усь... Паскӧ сэсся лыйи, абу жӧ инмӧма... Вӧлӧмкӧ, ме виттӧг, метитчытӧг, пезьдала. Сэки вӧлись гӧгӧрвои, мыйла пищаль помас чутыс, мушкаыс эм... И кор ещӧ ӧти дозмӧрӧс увтіс понмӧй, чут пырыс нин виті да и уськӧді дозмӧртӧ... Ок, радыс менам вӧлі!.. Но кыдзисюрӧтӧ гӧгралігӧн ылалі ме вӧрас. А немтор, мися, менам жӧ матка эм! Видзӧда, стрелкаыс, йӧймӧмакодь, ӧтар и мӧдар чепсасьӧ, оз петкӧдлы, кодарӧ колӧ меным мунны. Кутшӧм нӧ, мися, тайӧ матка, оз кӧ инды гортӧ мунан туйсӧ? Ӧдва эг пазьнит ме сійӧс пучер дінӧ, батьӧысь повзьӧм понда сӧмын бӧр зептӧ сюйи... Дыр собалӧм бӧрын кыдзкӧ тай петсьӧма жӧ сэсся менам видзьяс вылӧ, верст куим-ӧ-нёль гортсянь. Аслам сэтшӧма мудзсьӧма, воськовтны водзӧ ог вермы. Пыри турун зорӧдӧ да пырысь-пыр и унмовси... А понмӧй котӧртӧма гортӧ, кӧнкӧ, никсіс-никсіс, кӧзяин узьӧ, а мый нӧшта керны сылы? А гортын ставӧн нин повзьӧмаӧсь — абу и абу морт, сэсся со и понмыд ӧтнас локтіс... Но понмыс сія ёна тӧлка вӧліс, катӧдас батьӧӧс зорӧд дорад... Аддзис батьӧ менӧ сэтысь, тасманас гоз-мӧдысь жвучнитіс. Но эз ёна... — стариклӧн гӧлӧсыс вежсьӧ, небзьӧ. — Сы бӧрын сэсся и пищальтӧ меным сетіс... Матканад велӧдіс вӧдитчыны и... Сэксянь ме и лои вӧралысьӧн...

— Кӧкъямыс арӧссянь? — синваӧн йиджтысьӧм гӧлӧсӧн юасьӧ Ваньӧ.

— Да... Пищальясыс сэки миян сідз шусяна централкаяс вӧліны — ствол помсяньыс шомполӧн зарадитан, свинеч пулькаӧн. Свинечсӧ — кыз сутуга пом кодь — сьӧрсьыд жӧ новлӧдлан, кор ковмӧ зарадитны, пиньнад курччан либӧ пуртнад орӧдан пулькасӧ. Порокыд сьӧрсьыд жӧ, пу порошничаын бокад ӧшалӧ... Сэки и ме велалі буратӧ лыйсьыны, ӧти пульканад вед ёна колӧ кужны инмынытӧ. Урыдлы вӧлі кык син костас чӧкнитан, паныдӧн кӧ тэныд пукалӧ, а бокӧн кӧ — пель вужъяс, мед куыс эз тшык, мед донаджык, первой сортӧн муніс. Дозмӧрыдлы морӧсас лыян, борд вечикас ли, а мукӧддырйиыс и веськыда юрас... Ёна велалі сэки лыйсьынытӧ... Бур воясад куш сӧмын тулансӧ комынӧдз вӧлі кыя...

— Дедуш, тэ коркӧ висьтавлін, мый став ошсӧ тэ кыйлӧмыд дас кыкӧс. А медпервойсӧ кор кыйлін?

— Эг ошйысьлы?..

— Некор эн...

— А буретш да ёль дорысь вурдӧс лыйи. Судзӧді да мый да сійӧс, ачым радла — дона ку шедіс... Кӧсъя кайны бужӧд увсьыс кыр йылас... Видзӧда — сё морӧ! — ош, кык кок йылас сувтӧма, скӧралӧ, кузь гыжъя лапаяснас сяркӧдӧ... Метра дас сайын месянь... А менам дрӧбъя зарад стволын, сэки мӧд пищаль нин вӧлі... Мый керны? Смелмӧдчи да и косьышті сылы сярганас, голяас... И сэки вӧлисти садьтӧг повзи... Уськӧдчи пышйыны... Гортӧдз котӧртсьӧма... Вои, а ныр-вомӧй аслам вӧрзьӧма... Мамӧ бӧрддзис, мыйӧн видзӧдліс ме вылӧ... А батьӧ шуӧ: «Но, бур вӧралысь таысь лоӧ...»

— А ошкыс нӧ? — юасьӧ би водзын югъялысь синъяса Ваньӧ.

— Ошкыс? Кайим да кулим батьӧкӧд. Сярганад сылы менам бура веськавсьӧма, да сэтчӧ и усьӧма. А сэсся ме эг понды повны ошсьыд. Сійӧ морт вылад первойтӧ оз уськӧдчы, кӧть и мукӧддырйиыс повзьӧдчылӧ. Лыйӧм бӧрад сӧмын уськӧдчӧ...

— А сэки кӧ эн инмы... Либӧ омӧлика ранитін?.. Вермис ӧд чеччыштны вылад?..

— Сэки эськӧ амба меным вӧліс... — нюмъялӧ пӧрысь морт. — Сылӧн вед, ошыдлӧн, черыс и пуртыс век сьӧрсьыс... Но ме бура метитчӧмӧн лыйи, буретш сярганас, морт моз вӧлі сувтӧма да... Та бӧрын и ме гӧгӧрвои, мый оз ков повны ыджыд зверсьыд и стӧчджыка, матысяньджык лыйны... Сэсся ме ошлы ни йӧралы ылісянь некор эг лыйлы, метра дас вит сайсянь сӧмын, но сы пыдди быд лыйӧмаыс чергысьліс места вылас. Сэсся и понъясыд ёна вӧлі отсалӧны оштӧ кыйигӧн, мышсяньыс зільӧны пурны сійӧс. А сійӧ, Микайлӧыс, ой-ёй лядьвейсӧ курччӧмысь полӧ, кӧза моз пуксяс сітан вылас да и бергалӧ, водз лапаяснас шенасьӧ сы вылӧ усьласьысь понъясысь. Кыкӧс татшӧмсӧ лыйи, сиктсалысь вӧлі мӧсъяссӧ джагйӧдлӧны да...

Сьӧлӧмсяньыс кывзысь зонка видліс лӧсьӧдлыны вежӧрас ош кыян татшӧм серпасъяссӧ и весиг шуштӧм босьтліс. Сэсся водзӧ на кутіс юасьны:

— А батьыд нӧ тэнад, менам прадедушыс, бур вӧралысь жӧ вӧвлі?

— О-о, сія — да! — шоныда шуис старик. — Вӧрад сія вӧлі пропессор так пропессор. Быдтор тӧдӧ. Немысь-немторысь оз пов ни... — Мӧвпалана видзӧдліс ноддя вомӧн пемыдас ызгысь Гора косьлань да содтіс: — Коркӧ ӧтчыд, тадзи жӧ би дорын, висьтасьліс жӧ меным ош кыйӧм йывсьыд... Оз на кӧ онмыд лок...

— Оз лок, дедуш!

— Ӧддьӧн мудер да ён Микайлӧ веськалас. Став матігӧгӧр сиктъяссӧ пикӧ воштас, джагйӧдлӧ и джагйӧдлӧ пӧ мӧсъяссӧ. Талун ӧтилаысь, сэсся мӧдлаысь, коймӧдлаысь... Видласны мужикъяс кыйны понъясӧн — оз сетчы, кык медбур понсӧ чергӧдас сӧмын... Сэтшӧм мудер... Сэки и менам батьӧ дінад шыӧдчасны: вай пӧ зон, Кирӧ, мезды кыдзкӧ-мыйкӧ... Тотшкӧбтан кӧ пежӧс, быд керкапомысь мийӧ тэныд вит ураӧн чукӧртам... Но, батьӧыд и кӧсйысяс, мый нӧ — став мирӧн корӧны да... А медсясӧ, дерт, кӧнкӧ, аслыс окота вӧлі вермасьыштны татшӧм гундырыскӧд... Ас кодьыс жӧ сюсь ёртӧс чукӧстас... И вот, пондасны вӧтлысьны найӧ ош бӧрсяыд, понъястӧг... А делӧыс арын вӧлӧма, лым нин усьышталӧ... То найӧ туялӧны ошкӧс, то Микайлӧ вӧтчӧ найӧ бӧрся...

— Кыдзи? — оз гӧгӧрво Ваньӧ.

— А шуи нин тай — сэтшӧм мудер вӧлӧма... Кытшов босьтас да и бӧрсяньыс нин кыньксьӧдӧ-вӧтчӧ... Вежон чӧж тадзи шырӧн-каньӧн ворсасны... Сэсся, буракӧ, дзикӧдз скӧрмас гундырыд. Дзебсяс сук козъя тілльӧ, колода бокӧ. Мыйӧн сӧмын вӧтчысьяс воасны сэтчӧ, чеччовтас водзын мунысь ёртыс вылӧ, тшапнитас мышкас... Батьӧ менам пистонка-пищальнад чӧкнитас, но оз лый, кӧтасьӧма ли мый ли... Сэки батьӧыд кватитас черсӧ козъянсьыс да и керыштас вувзьысьӧм гундырыдлы паськыд плешкас. А ёртыслӧн бур, мый лазйыс кыз кучикӧн вӧлӧм эжӧма, а то эськӧ Микайлӧыд вувзьысигас чашвартіс мышкусӧ и юрсӧ...

— Кыкнанныс ловйӧн колясны?

— Да... Мӧдыслысь пельпомсӧ сӧмын удитӧма курччыны... Сэки вӧлисти йӧзыс мынасны лёк гундырсьыд... Батьӧ вӧлі шуӧ: та ыджда ошсӧ пӧ ме сэсся некор эг аддзыл...

— Сэсся и чукӧртасны сьӧмсӧ геройясыслы?

— Чукӧртысьыс оз сюр... — нюммуніс старик.

— Кыдзи?..

— Вунӧдасны чукӧртнысӧ... Ошыс дугдіс скӧтнысӧ джагйӧдлыны, да ӧні позьӧ и вунӧдны кӧсйысьӧматӧ... Сэки деньгаыд дона вӧлӧма... И этша... Быд кӧпейка сэтшӧма колӧ аслыд... А ош кыйысьясыдлы тырмас на и куыс да яйыс...

— Вот яндысьтӧм синъясыд! — ыпъялӧ зонка. — Ӧд кыкнаннысӧ вермис помавны сэтӧн гундырыс?

— Вермис, дерт, шӧйӧвошис кӧ батьӧыс...

Казьтылӧмъяссьыс дзикӧдз шоналӧм старик чӧв усьліс, ӧзтіс выль чигарка.

— Сідзкӧ либӧ, ті, дедуш, ая-пиа уна и быдторсӧ кыйлінныд?

— Уна, дона пи... Ӧні тай сӧмын и казьтывны колис-а... Уртӧ и тулантӧ, вурдтӧ и сьӧдбӧжтӧ, оштӧ и йӧратӧ, дозмӧртӧ и сьӧлатӧ... Тян ягъяссьыд менам том дырйи куш сӧмын дозмӧрсӧ чӧскӧн да лыйӧмӧн арбыднад куимсё душӧдз вӧлі кыям...

— Куимсёӧдз?! Кытчӧ нӧ сымдасӧ воштылінныд?

— А вузалам вӧлі, сійӧ жӧ Бисинъясыслы. Мукӧд кыйдӧссӧ вузалам и, донтӧминик донысь. Вӧралӧм помсьыд тай эг жӧ озырмылӧй, кӧть и сюсьӧсь вӧлім... — чужӧм чукыръясыс бара на небзьылісны бур нюмысь. — Но вед, шу, сэсся войнаясыд век торкасисны ми воклы. Первой мирӧвӧй вылын и гражданскӧй вылын ковмис тышляйтчыны. Сэсся и, висьтавлі нин тай, комбедад вӧвлі... Колхоз предад бӧрйылісны... Сё морӧ, мыйта нокыс да могыс... Некор и вӧрад петалны... А сэсся бара на со кутшӧм война ӧзйыліс, снайпернад менӧ босьтісны... Ок, Ванюк, войнаяс вылад ветлігӧн да мый да и ассьым челядьӧс лючкисӧ эг вермы велӧдны вӧрыс дінӧ. Виль дядьыд эськӧ и, тэ моз, ӧддьӧн жӧ лют вӧлі вӧрад петны, но бара Гитлер помаліс морттӧ. А батьыд тэнад, Паша дядьыд и, техника дінӧджык нырччӧны, эм кӧть абу найӧлы вӧрыд да вӧралӧмыд... Вина юны ӧддьӧн мастерӧсь и... Ок, Ванюк, дона пи, мукӧддырйиыс сэтшӧм шог да деливӧ овлӧ сьӧлӧм вылын... Мися, сэтшӧм вӧралысьяс вӧлімӧ рӧдын, а дӧбӧлькаӧдз али мӧй йывмам? — Видзӧдліс азыма кывзысь внукыс вылӧ, кежавліс сёрнинас: — Тӧдан, Ванюк, мый ӧтчыд батьӧыс, шонъянӧй, меным шуис?

— Мый?

— Тэ пӧ, Иван, буракӧ, панолтны пондін менӧ вӧралӧмнас? Кылан?.. Тайӧ, дона пи, меным вӧлі медыджыд ошкӧмыс...

— Ӧні, дедуш, важкодь вӧралӧмыд, буракӧ, некор нин оз ло, — ыджыд морт моз шуис зонка.

— Да, пиӧ, да, — ышловзис старик. — Вӧр-васӧ ёна пондісны пазӧдны, некӧн лои вӧрса пемӧс-пӧткаыслы овнысӧ... А сэсся и лёк йӧз ӧстаткисӧ кыдзисюрӧ вийӧны-джагйӧдлӧны, ӧта-мӧдныс вежмӧн, кодлы мый унджык сюрас... Тадзинад ассьыным мунымӧс регыд ми орӧдам... Коми йӧзлысь медыджыд гажсӧ...

Старик чӧв усьліс, аддзытӧма бара видзӧдліс внукыс вылӧ, ышловзис, шуис курыдмӧм гӧлӧсӧн:

— Вӧръяс бырасны... Ёльяс косьмасны... Гырысьджык юяс чинасны да гудырмасны... Лючки вӧралысь-кыйсьысь оз коль... Ок, сё морӧй!.. Сэки, дашкӧ, и Коми муыс оз ло сэсся ас кодьысӧн... Коми сьыланъяс вочасӧн кусӧны... Весиг сёрниыс вочасӧн бырӧ... Коми мортыс и ӧні нин быттьӧ абу коми кодь...

Войнас, шоныд ноддядорса ньыв вольпась вылын узигӧн, Ваньӧ дыр вӧталіс важ коми вӧралысь Йиркапӧс...

Быттьӧ сійӧ сулалӧ Ваньӧ водзын Тян ягса пожӧм кодь ыджыд да статя, чатӧртчӧмӧн лоӧ видзӧдны сы вылӧ. Небыд кӧр ку тӧбӧка да йӧра ку лазъя, шабді кудель ускыс читкыльтчӧма, сӧдз пыш юрсиыс пельпомӧдзыс лэччӧ. Видзӧдӧ Йиркапыс Ваньӧ вылӧ чӧд дзоридз кодь лӧз синъясӧн, зумыша видзӧдӧ да и шуӧ:

— Ме тэныд, Парма пи, ачым лӧсъя лызь. Сӧмын меным, ӧтнамлы, тӧдса пуысь. И тэ пондан лэбавны сы вылын, быдлаӧ сибавны, быдӧнӧс вӧтӧдны. Ме тэныд сета ассьым уклад шыӧс и лэчыд пуртӧс. Вӧрав, мыйта колӧ!.. Но тшӧтш и бура видз вӧр-васӧ!.. Коми вӧр-ванымӧс... Став лёксьыс видз! Эн лэдз дзикӧдз вылӧ орӧдны сійӧс. Эн лэдз орӧдны! Эн лэдз...

Водз асывнас, кор сӧмын на петӧм шондіыс муртса-муртса гӧрдӧдыштіс вӧр-пу йыв, Салдат Иван лӧниника чеччис, видзӧдліс трундитысь ноддялань куткыртчӧмӧн чӧскыда узьысь внукыс вылӧ, лӧсьӧдыштіс вывсьыс исковтӧм вӧсньыдик эшкын, топӧдаліс шӧри орӧм кер помъяс, бедь помӧн чирйыштіс кыз шомсӧ, кос увторъяс сюйышталіс, и пырысь-пыр жӧ гажа пӧсь би ыпнитіс лӧнь асылыслы воча. Старик гартовтіс чигарка да лэччис вугыр шатинъяс дінӧ. Самъяс вӧліны сёйтӧмӧсь, турдӧмаӧсь-кулӧмаӧсь. Сійӧ самаліс выль нидзув да кыпӧдчис гутъян дінысь визув вылӧ. И эз на удит чӧвтны сэтчӧ вугырсӧ, кодкӧ пырысь-пыр жӧ чорыда кватитіс, пондіс кыскыны... Старик ырснитіс-лэптіс чӧрс кузя комӧс. Чожа мынтӧдіс — мед чеччалӧ турун пӧвстас — самаліс да чӧвтіс пучейӧн. Шыбитігкостіыс сэтшӧм жӧ горша кватитісны, и бара брынснитіс-лэптіс югыд эзысьӧн дзирдалысь сэтшӧм жӧ ком.

«Колӧ чукӧстны зонкасӧ! — долыдмис старик. — Кытчӧдз эз на помась жорыс...»

Том морт моз пелька кыпӧдчис бипур дінӧ, садьмӧдіс Ваньӧӧс:

— Лэччам, дона пи... Визыв вылас ӧддьӧн ёна босьтӧ комыд... Видзӧд, кутшӧм мичаӧсь.

Ваньӧ нюжмасьыштіс на унзільйывсьыс, сэсся казяліс мича черисӧ дедушыслӧн киысь да быттьӧ эз и вӧвлы узян унмыс. Котӧртліс аслас шатинла, самаліс тшӧг пучейӧн, чӧвтіс чольгысь-ворсысь визув вылӧ. И сэк жӧ кодкӧ вынӧн нетшыштіс лескасӧ, быттьӧ важӧн нин кыйӧдчӧма да кӧсйӧ мырддьыны. Зонка ырснитіс-лэптіс, удитіс казявны, мый кодкӧ зэв сьӧкыда мынтӧдчӧ васьыс, не чӧрс кузьта чери моз. Но дедушыслӧн мыччӧдлӧма кодь жӧ ком пондіс тривкйысьны сынӧдас, сэсся и нильӧг ыркыднас веськаліс Ваньӧ киӧ...

— Чожаджык мынтӧдав, Ваньӧ! — велӧдіс старик. — А то пырысь-пыр вермас дугдыны сёйӧмсьыс...

Ваньӧ тэрыба самаліс нидзув, весиг сьӧлыштнысӧ эз удит, чӧвтіс, а сэні, визув ва пытшкас, кодкӧ бара нин кыйӧдчӧма... Лэптӧ Ваньӧ, мездӧ зэлыда веглясьысь вына чериӧс... Бара самалӧ-чӧвтӧ-лэптӧ. Дедушыс сідзи жӧ и... Самалӧ-чӧвтӧ-лэптӧ... Весиг оз быдысь самавны, нидзув помъяссӧ сӧмын лӧсьӧдлӧны... А гашкӧ, и лӧсьӧднысӧ оз ков, сэтшӧм горша босьтӧ... Быттьӧ нэмыс на абу сёйлӧма... Ваньӧлӧн чеччӧ сьӧлӧмыс... Чужӧмыс сотчӧ... Чуньясыс тіралӧны... Самалӧ-чӧвтӧ-лэптӧ... Некор весиг лючкисӧ видзӧдлыны, кутшӧмджыкӧсь чериясыс... Ыркыдсӧ сӧмын кылӧ налысь... Да нильӧгсӧ кисьыс чышкыштавлӧ эжӧрӧ... Да ӧнтая моз век чайтсьӧ, мый быттьӧ сьӧкыдджыка лыбӧны васьыс чӧрс кузя чериясыс. Буракӧ, тэрыб ловъясыд кодакӧкості удитлӧны шашаритны став бордъяссӧ, мый вынсьыныс водзсасьӧны.

Шонді кыпӧдчис нин вӧр-пу весьтӧ. А найӧ зіля уджалӧны-кыйӧны. Кымын ӧдйӧджык удитан пысавны самсӧ, сымын чожаджыка лэптан. Некутшӧм таб вылӧ видзӧдны оз ков, муртса сӧмын удитӧ самыс инмӧдчыны ва веркӧсӧ, кодкӧ тшапнитӧ нин. Буракӧ, сэні, визув пытшкас, панласьӧмӧн панласьӧны: коді медводз удитас сапыштны, коді медводз удитас ловсӧ сетны...

Быдса чукӧр нин еджвидзӧ тальыштӧм турун вылын ӧткодь мича чери, ставыс чӧрс кузя чери, быттьӧ кодкӧ бура мурталӧмӧн лэдзӧма ставнысӧ. Коді чеччалӧ на, да ловъя югыд эзысьӧн пӧртмасьӧ, а коді лӧньӧма нин, кузяла рудов визьясыс чусмӧмаӧсь... И мынісны на мыйтаӧнкӧ, бӧр тёльскысисны визув ваӧ, буракӧ, вом доръясыс кырисны да...

Весиг Татілок тані жӧ сулалӧ-шензьӧ: со пӧ ӧд, метӧг, кӧзяинъясыс кыдзи кыйӧны...

Сэсся старик шуис:

— Шань эсся, пиӧ... Ведра ком миянлы лоис, тырмылас... Унасьыс мый миянлы? Сідз жӧ тшыксьыны вермас... Да и кыскынытӧ сьӧкыд лоӧ...

А Ваньӧлы некыдз на оз дугдыссьы, бара на окота чӧвтны, окота кывны леска помас зэлыд вынсӧ да водзӧ лэптавны и лэптавны... Ӧдва сійӧ и веніс татшӧм пӧсь колӧмсӧ... Сос помнас чышкыштіс ньылӧдӧм, сотчысь чужӧмсӧ, видзӧдліс эзысьӧн пӧртмасьысь чери чукӧр вылӧ да шуис:

— Но и ком! Со тай кӧн дивӧыд вӧлӧма, дедуш! Мыйся нӧ чери тайӧ?!

— Буракӧ, кодкӧ сетіс жӧ приказсӧ, мед тэ эн коль чӧскыд черитӧг, — нимкодясьӧ жӧ мӧдыс. — Мед тэныд Тян-юыс нӧшта на мусаджыкӧн лоис...

Ӧшӧдісны юква пуны. Керисны да бура солалісны черисӧ кык пӧвста полиэтиленӧвӧй мешӧкӧ, Ваньӧлы лэптыштмӧн лои. Ок, добра!.. Сэсся кодйисны да бура дзебисны кыйдӧссӧ кыр бужӧдӧ, вадорса изъяс улӧ. Ӧд талун налы ковмас бура ыджыда кытшовтны вӧрті, и нинӧмла ковтӧг кыскавны та сьӧктасӧ, бурджык мӧдысь веськыда волыны татчӧ Тян керка дорсянь.

Сьӧд вӧр шӧрын теремок

Бура вуграсьӧм бӧрын бура и завтракайтісны сыла кӧра юкваӧн. И еджыд чигйыс комыдлӧн мӧд пӧлӧсджык юясса мукӧд черилӧн серти: посни си-лытӧм, и сыладжык, век кӧть чурскӧдчы-вильӧдчы. Но колӧ мунны водзӧ!

Тян-юӧ усьысь Чожа-ёль катчӧс петісны ыджыд кытшолӧ.

— Визувджык шорыс да сы понда Чожа-ёль? — юасьӧ дедушыслысь Ваньӧ.

— Да, — вочавидзӧ мӧдыс. — Сьӧд шор сертиыд тӧдчымӧн визылджык. Мысйыладжык таладорас местаыс, сы понда и тэрыбджыка исковтӧ ёльыс.

Вель дыр мунісны сук козъя вӧра, туруна ыркыд да рӧмыд йӧнӧдті. Сэсся водзын, козъяс пӧвстас, югдіс, гажа керӧса ягӧ воисны. Кайисны керӧс йылас, и вомнысӧ паськӧдӧмӧн джӧм сувтісны.

На водзын, джуджыд керӧсыслӧн дзиб йылын, дізьвидзис-сулаліс мича кыпыд керка. Буракӧ, кольӧм во гожӧмӧ на лэптылӧмаӧсь сійӧс, бура вольӧм шыльыд керъясыс банйӧмаӧсь-сирзьысьӧмаӧсь шонді водзын, шоныда быттьӧ сярвидзӧны. Еджыд краскаӧн мавтӧм кык ӧшинь шонді паныд лӧсталӧны и... Но тайӧтӧ мый на! Да ӧд керкасӧ вевттьӧма еджыд шиперӧн! Кысь татчӧ, сьӧд вӧр шӧрас, шиперыс веськаліс?!

Салдат Иван вуджӧдіс керӧсӧ кайигӧн тырӧм ловсӧ, ниркнитіс уссӧ:

— Кхы... Сё морӧ... То на тай кытӧн дивӧыд вӧлӧма, Ванюк...

— Ок, кутшӧм терем-теремок! — воча горӧктіс зонка.

Шурк-шарк локтіс Татілок, водзысь, кыркӧтшдорса турун пӧвстысь повзьӧдіс берегдорса кодь жӧ кырнышӧс. Ыджыд сьӧд лэбач кыпӧдчис, пондіс гӧгравны выліын да шуштӧм гӧлӧснас лёкысь курксыны. Муныштісны сылӧн чеччанінлань, видзӧдӧны: важ кыз мыр вылын, вомӧныс, пазӧдӧм-кокалӧм юра, но мича сера-сьӧма на, Ваньӧлӧн сой кызта да кузьта кымын, нюжвидзӧ змей.

— Зме-ей! — кезнитчӧмӧн чатӧрмунліс зонка.

— Кодкӧ тай, буракӧ, сё морыд, лыйӧма, — шуис дедушыс.

— Лыйӧма? Ачыс, кӧнкӧ, этійӧ, мисьтӧм гӧлӧсаыс, кокыштіс. — Ваньӧ индіс вӧр пасьталаыс лёкгоршӧн кравзысь кырныш вылӧ.

— Эз, — падъявтӧг бара на шуис дедушыс, видзӧдліс водзын кыпыда сярвидзысь керка вылӧ. — Кодкӧ лыйӧма да пуктӧма мыр вылас, а кырнышыс бӧрын нин казялӧма.

— Миян инӧ эмӧсь жӧ змейясыс, дедуш? — кок ув турун пӧвстӧ дзоргиг юасьӧ зонка.

— Тані, Тян-ю пӧлӧныс, шочиника олӧны. Ужъяс пӧ тай татшӧмъясыс лоӧны. А сэсся некысь ме эг аддзыл змейястӧ миян муысь. Да тэ эн пов, Ванюк, кӧть и коркӧ паныдасяс ужыд, немтор сійӧ оз кер. Весиг ядыс пӧ абу сылӧн.

— Тӧда... — воча шуӧ зонка, но сьӧлӧмнас кылӧ, мый полыштны кутас сійӧ татшӧм змейяссьыс. Со ӧд сійӧ мый кызта да мый кузьта... Тӧдлытӧг шыркнитчас кӧ кок гӧгӧрыд и... Кузь турун пӧвстас... Код на пӧ тӧдас, эм ли абу ли сылӧн ядыс кузь кыв йылас...

Но Ваньӧлы ньӧти абу окота петкӧдлыны асьсӧ полысьӧн дедушыс водзын.

— А коді нӧ либӧ лыйис змейсӧ? Эз кӧ кырнышыс кокышт? Этайӧ керкаас волысьясыс али мый?

— Дерт, кӧнкӧ... — мыйкӧ ассьыс ыджыда мӧвпалігтыр шуис Салдат Иван.

— Дедуш, а гашкӧ, лэччӧдны змейсӧ школаӧ, ботаника кабинетӧ?..

— Юртӧм да... — падъялӧ мӧдыс. — Юртӧм вылад вед кыдзкӧ абу и лӧсьыд видзӧднысӧ.

— Да, абу и эм... — пырысь-пыр жӧ ӧтикывъясьӧ зонка. — Сідзкӧ, либӧ вай ми сійӧс гуалам, дедуш.

— Мый нин ӧні сійӧс гуалнысӧ, Ванюк, — ышловзьӧ старик. — Мед нин эсійӧ санитарыслы кольӧ, — довкнитӧ юрнас джуджыд пожӧм йылӧ пуксьӧм, век на лёкгоршӧн кравзысь кырныш вылӧ.

— Санитар? — чуймӧ Ваньӧ. — Тэ сійӧс ыдждӧдлан санитарӧн? Этатшӧм пеж горшасӧ?

— Сідзи и эм да, Ванюк. Кырнышыд став кулысь-сісьмысьсӧ ӧктӧ-кокалӧ вӧрысь. Мед лёк дук эз кыв, лёк висьӧм эз паськав.

— Да-а... Абу ёна бур сёян...

— А шуны кӧ, вытьыс кырнышыдлӧн ыджыд. Змейтӧ сійӧ, казяліс кӧ нин, кытчӧдз оз помал, оз и чеччы.

— Ӧтчыдысьӧн?!

— Лэчсьыд вӧлі шедӧм дозмӧртӧ кӧ казялас, аджалтӧдзыс жӧритас. Ӧтарсяньыс сітыс нин петӧ, а мӧдарсяньыс век нетшкӧ-сёйӧ. Буракӧ, оз весьшӧрӧ горш йӧз йылысь шулыны: кырныш горш пӧ тэ...

— Аддзан! А тэ доръян сійӧс...

— А, пиӧ, лэчсьыд сёйигӧн сійӧ вед, кӧнкӧ, оз думайт, мый ме кыйи дозмӧрсӧ. Кӧнкӧ, чайтӧ, мый сідз кулӧма. А став кулӧма вылас вӧрын медыджыд кӧзяиныс — сійӧ, кырныш...

Сёрнитісны тадзи деда-внука, но ӧні найӧс, дерт, эз кырныш, ни весиг эз змей медъёнасӧ шызьӧд; найӧс ӧні, кыкнаннысӧ, медъёна чуймӧдіс син водзаныс нем виччысьтӧг мыччысьӧм терем-теремок кодь керка.

Чӧла восьлалыштісны керкаланьыс. Видзӧдӧны: кушин шӧрас, турунзьӧм важ пӧрӧдӧминын, лӧсйӧм керъяс джодж моз вольсалӧма-топӧдӧма, и туруныс гӧгӧр ляскысьӧма-водӧма...

— А-а, — водзджык гӧгӧрвоис Ваньӧ, — татчӧ тай вертолёт пуксьывлӧ!

— Сідзи, буракӧ, и эм, пиӧ... — тшӧтш шуис пон моз гӧгӧр исасьысь дедушыс.

— Тані, буракӧ, экспедиция уджалӧ, — водзӧ сӧвмӧдіс ассьыс мӧвпсӧ Ваньӧ. — Налӧн тайӧ мича керкаыс...

— Да, вертолётнад, дерт, и шипертӧ вайны абу сьӧкыд...

— Сідзкӧ, разведчикъяс вылӧ ми зурасим, дедуш!

— Эг кӧ налётчикъяс вылӧ... — муртса кывмӧн нурбыльтіс мӧдыс.

— Ӧні разведчикъясыд быдлаысь корсьысьӧны, мусӧ розьйӧдлӧны, — кыпъяліс Ваньӧ. — Гашкӧ, найӧ татысь мыйсӧ нин эз аддзыны да! Гашкӧ и, зарни либӧ уран аддзисны?

— Ог тӧд, дона пи... — ышловзис дедушыс. — Йӧра туйястӧ тай, наперво, аддзӧмаӧсь-а... Катысь сьӧмгатӧ, буракӧ, тшӧтш и... Керкасӧ со пыдӧ дзебӧмаӧсь и... Абу Тян-ю дорас лэптӧмаӧсь...

— Гашкӧ, тані вертолётнас бурджык пуксьыны, дедуш?..

— Ог тӧд, ог тӧд, дона пи... Но вай пыралам керка пытшкас...

— Гашкӧ, абу лӧсьыд, дедуш...

— Мый нӧ абу лӧсьыдыс, мийӧ вед ог гусясьны ни пакӧститчыны пырӧй, а сідз, шойччыштны... Вӧр керкаяссӧ вед, сё морӧ, мортлы шойччӧм вылӧ и керлӧны.

Лӧсйӧм керъясысь пос помын пыркнитісны сапӧга кокъяссьыныс няйтсӧ да лыасӧ, восьтісны бура стружитӧм кыз пӧвъясысь топыда тасалӧм ӧдзӧс, пырисны югыд посводзӧ. Югыдсӧ тані сетӧ мӧдар стенас, йирк дорас моз нин писькӧдӧм уліник, но паськыд ӧшинь. Банйӧм-сирзьӧм керъя стенъяс бердын сулалӧны выль шыльыд пӧвъясысь вӧчӧм кык шкап, дзиръя ӧдзӧсъясаӧсь, калич-бергачӧн сӧмын томныштӧмаӧсь. Старик бергӧдіс каличсӧ, восьтіс ӧти ӧдзӧс: сэні вӧлі кутшӧмсюрӧ тшыксьытӧм сёян — консерв банкаяс, сукар да, буракӧ, пызь-шыдӧс.

— Абу скуп йӧз, — нурбыльтіс сійӧ.

Посводзсяньыс олан жырйӧ пыртысь ӧдзӧсыс вӧлі выль на жӧ, краситтӧм, но фабричнӧй, бергачӧн жӧ сӧмын каличалӧма. Восьтісны да пырисны пытшкас. Югыд сэні, вылӧ писькӧдӧм кык ӧшиньӧд ылькйӧ ывла югыдыс, кӧть и ӧшинь увдоръяссӧ занавесалӧма. Сэтшӧм жӧ мича сирзьӧм-банйӧм стенъяс, шыльыд гӧрд ув туйяс сярвидзӧны; сэсся Ваньӧ казяліс, мый кымынкӧ вылі керъясысь увъяссӧ абу и керыштӧмаӧсь, кузя чурвидзӧны.

— Видзӧдлы, дедуш, — индіс ёна шензьысь Ваньӧ, — тувъяс пыдди, буракӧ, кольӧмаӧсь...

— Сідзи тай...

Йирк-пӧтӧлӧкыс югыда жӧ ворсіс-сярвидзис шыльыда стружитӧм коз пу пӧвлӧн увъясӧн да визьясӧн... И став татшӧмторыс вылӧ видзӧдігӧн Ваньӧ, гашкӧ и, медводдзаысь на сьӧлӧм тырнас кыліс лӧсйӧм-вольӧм свежӧй пулысь мичсӧ да ловсӧ бурмӧдысь кӧрсӧ...

— Дедуш, видзӧдлы жӧ, кутшӧм гажа да кыпыд тані!

— Да, пиӧ, сяма-кырыма йӧз уджалӧмаӧсь татӧні...

Стенъяс пӧлӧн сулалісны вӧдитчыштӧма нин куим диван, быд вылын юрлӧс-эшкын лӧсьыда тупыльтыштӧма. А жырлӧн пыдіджык пельӧсын сулаліс еджыда мавтӧм галанка пач, пытшкас сюйӧм ичӧтик плитаа, некымын сьӧд ӧдзӧса, а бокас, торйӧн моз, вӧлі весиг неыджыд паччӧр, морт-мӧдлы шонтысьны-куйлыны тӧрана.

Джодж шӧрын сулаліс ён пӧвъясысь тувъялӧм кузьмӧс пызан, сы весьтын ӧшаліс ичӧтик электрическӧй лампочка.

— Видзӧд, дедуш, разведчикъясыд весиг электричество нюжӧдӧмаӧсь, буракӧ, аккумуляторысь?.. — Ваньӧ чӧвтліс синсӧ джодж улӧ пырысь проводкалань.

— Да-а, югыд би и шоныд паччӧр тай эм найӧлӧн...

— Тадзинад, шу, дедуш, бура позьӧ овны да уджавны и сьӧд вӧр шӧрын?..

— Сӧмын тай некутшӧм струмент оз тыдал разведчикъясыслӧн-а...

— Гашкӧ, эз на удитны вайны?.. Кӧнкӧ вӧрын дзебӧма ли...

— Дашкӧ инӧ, и дзебӧма... — старик казяліс пач сайысь, джоджысь, гӧбӧч ӧдзӧс, матыстчис да тувкнитіс кокнас, но восьтыны эз кут. — Но вай мийӧ талун виччысьны огӧ пондӧй найӧӧс... Мӧдӧдчӧма да, мунны нин колӧ... Вай мийӧ мӧдысь на татчӧ волам...

Кӧть и зілис не петкӧдлыны Салдат Иван, сійӧ вӧлі не этша майышмунӧма ставсьыс. Ӧд со кутшӧм керка кодъяскӧ лэптӧмаӧсь чӧрту потшӧс сайын! Шипер вевтӧн и паччӧрӧн... И сідзсӧ быттьӧ нинӧмтор оз висьтав, мый экспедициялӧн татшӧмыс...

Чожа-ёль дорӧсӧд мыйтакӧ водзӧ муныштӧм бӧрын пондіс шыавны Татілок. Матыстчисны да, вӧлӧм, тявкйӧдлӧ чӧс дінын, дозмӧр сэтчӧ шедӧма да. Видзӧдӧны: выль на чӧскыс, таво гожӧм керлӧм.

— Водз кодкӧ заводитӧма чӧскасьнысӧ... — шуис Салдат Иван плака улысь турдӧм нин сьӧд дозмӧр перйигмоз.

А Ваньӧлы телепит бурджыка видзӧдлыны чӧскыс вылӧ:

— Со тай кутшӧм сійӧ вӧлӧма... Эстшӧм сьӧкыд плакаыд, дерт, бура жамкнитас... Быдса кер шӧри поткӧдӧма... Дедуш, ноко, вай выльысь октылам, видзӧдлам, кыдзи-мый вӧчсьӧ...

— Вай... велӧдчы... — долыдмис мӧдыс, пондіс мошкоритчыны-уджавны и висьтавлыны: — Плака помсӧ лэптім... А со тай ньӧр кольчаыс, вай пысав... Та-ак... Ӧні эсійӧ кузь бедьсӧ сюй кольчаас да вожгӧд чӧс вомса тас вылас... Та-ак... Аддзан, бедь мӧдар помӧдыс кӧ личкыны, тадзинад муртса нин и колӧ кутыштӧмыс...

— Гӧгӧрвои, дедуш...

— А ӧні бедь помсӧ мийӧ со этайӧ калляннас крукыштам, да уліас топӧдам кыз пӧвъяс костӧ. Аддзан, дженьыдик чаль помъясыс, пезинъясыс, муртса-муртса лепитчыштӧны ӧта-мӧдныскӧд?..

— Аддза...

— Вӧсньыдик дзавйӧн дзебыштам вылсяньыс. Чӧс вом дор лыасӧ мичаа весалыштам-шыльӧдыштам... Мед дозмӧрыс бурджыка казялӧ... Да лэччӧ пуртікасьны, гӧнсӧ весавны, тойясысь мездысьны... А тшӧтш и гальки кокавны... Пӧвтор вылӧ тувччӧ, кыдзкӧ сідз инмӧ ли... И сэк жӧ пезьдӧ каллян бедь, и сьӧкыд плака жнёпкысьӧ вылас...

— Быттьӧ сідзи и колӧ! — шензьӧ октӧм чӧс гӧгӧр ветлӧдлысь зонка, ӧні сылы весиг ловъя кодьӧн пондылӧ кажитчыны чӧсыс, быттьӧ сӧмын и кыйӧдчӧ, кыдзи кодӧскӧ жамкнитны сьӧкыд тушанас. — Небось тай кодкӧ думыштлӧма, — сёрнитӧ чӧсыскӧд Ваньӧ. — И мый дозмӧр лэччӧ лыа вылӧ пуртікасьны, казявлӧма...

— Мортыд тай, дона пи, кузятӧ олігӧн быдтор казялӧма... Кынӧмыс быдторйӧ велӧдӧма... — уссӧ гыжъялігтыр шуӧ Салдат Иван. — Сійӧтӧ — сідз... Но тані кодкӧ важ вӧралысь кыйсьӧ... Ӧнія йӧзыд оз нин чӧстӧ керны, оз кужны... Да и уджыс сьӧкыд, чӧстӧ керны — плака поткӧд, пӧв перйы, тувъясь-весась... А тані кодкӧ мастер морт уджалӧма... Чӧс туй тӧдысь и...

— Гашкӧ, разведчикъясыслы сійӧ и индіс татчӧ местаяссӧ? — водзӧ ыпнитлӧ Ваньӧлӧн мӧвпыс. — Кутшӧмкӧ бужӧдысь мыйкӧ казяліс, порода петас... Шорысь тӧдтӧм нюйт аддзис ли... Вайӧдіс разведчикъяссӧ, а ӧні сэсся тшӧтш и чӧсмӧдлӧ чери-пӧткаӧн?

— Буди вывтіджык жӧ ырыштчӧма-а... — чигарка гартігмоз шуӧ Салдат Иван. — Чӧсъяс и йӧра петляяс... Да сы пасьта...

— Чайтан, ставсӧ тайӧс ӧтияс керӧны? — сӧстӧм сьӧлӧма зонкалы абу окота думайтны йӧз йылысь лёк ногӧн.

— Быттьӧ тай ӧтияслӧн киподтуйыс-а... — махоркалысь чорыд тшын лэдзигмоз шуӧ дедушыс.

— А чӧссӧ нӧ ми тадзи и колям, октӧмнас? — Ваньӧ кежӧ гӧгӧрвотӧмнас шызьӧдысь-дойдысь сёрниысь.

— Ог кольӧ, — падъявтӧг шуӧ дедушыс. — Водз на чӧснас кыйсьынысӧ... Вай мыйкӧ чапкы дзавъяс вылас...

Ваньӧ видзӧдліс гӧгӧр, казяліс джынвыйӧ лёбмӧм-сісьмӧм колода, песовтіс сэтысь дженьдаммӧм ув-йӧг, бӧр локтіс чӧс дінӧ да видзчысьӧмӧн шыбитіс чорыд ув-засӧ пӧлӧса дзавъяс вылӧ. И пырысь-пыр жӧ дрӧгмуніс чӧс, каллян бедь пезьдіс, кузь бедь водзлань летитіс, а ён плака сьӧкыда жмуткысис муӧ.

И мудер чӧсыс нӧшта на ёнджыка пондыліс кажитчыны Ваньӧлы ловъя ловӧн...

— А дозмӧрсӧ нӧ кытчӧ? — юаліс сэсся зонка.

— Дозмӧрсӧ? Ӧшӧдам со тайӧ коз улас... — дедушыс вундӧма нин пуртнас нюдз пелысь чаль да песӧ кияснас. — Йӧз кыйӧмаыд миянлы оз ков...

— Сідз жӧ ӧд тшыкны вермас... — падъялӧ зонка.

— Да вед, кӧнкӧ, локтас жӧ чӧс ӧктысьыс... — Старик песӧм ньӧр йывнас зэвкнитіс-гӧрддзаліс дозмӧрсӧ кокъясӧдыс да ӧшӧдіс улісяньыс кушмӧм ыджыд козлӧн кос увйӧ.

Дедушыслӧн быттьӧкӧ и пырмунігмоз шуӧм кывъясысь Ваньӧлӧн кыткӧ зэлавліс пытшкӧсыс.

— Сэки сэсся ми и паныдасям сыкӧд? Да, дедуш?

— Да... Сыкӧд... Либӧ найӧкӧд...

Водзӧ шор катчӧс мунігӧн бара на паныдасьліс гоз-мӧд чӧс, октӧмаӧсь жӧ кыйӧдчисны, быдӧн быттьӧ кӧсйис шуны Ваньӧлы:

«Час ме тэнӧ ӧні жамкнита!»

Зонка эз вермы терпитны сы вылӧ тадзи ыршасьӧмсӧ да бара на тювгис-лыйис ӧти чӧслы сирӧд мыр торйӧн. Скӧр чӧс клопнитіс ас улас шомзьӧм сьӧд мырсӧ.

— А мед... — сӧмын и нюмъёвтіс та вылӧ дедушыс. — Водз на жӧ кыйсьынысӧ чӧснас...

Дозмӧрыс таті, Чожа-ёль пӧлӧныс, бура оліс. Ӧти разавтӧм на позтыр шпуч-шпач чеччис кок увсьыныс моз, гырысь лэбачьяс разгысисны ӧтарӧ-мӧдарӧ, сэсся и пондіс кывны, кыдзи шпачӧдчигтыр пуксялӧны неылын козъясӧ, мамыс котсьӧ. Татілок увтчӧ... Но деда-внука, кыкнанныс, удитісны казявны, мый дозмӧръяскӧд ӧтвылысь моз, син водзаныс жӧ, чӧла шывкнитіс кутшӧмкӧ мӧд лэбач — энь дозмӧр кодь жӧ сера, но ёна паськыдджык бордъяса, кузь бӧжнас рулитӧмӧн, син лапнитігкості вошис пуяс костӧ.

— Дозмӧр варыш тай! — шуис дедушыс. — Эз-ӧ удит сійӧ кодӧскӧ кокыштны?

Видзӧдлісны гӧгӧр бурджыка. Збыль ӧд, куйлӧ и эм пув коръяс вылын ӧти дозмӧр, сера энь. Ваньӧ чепӧсйис сы дінӧ, копыртчис, босьтіс киас. Пӧсь на дозмӧрыс. Но оз нин вӧр. Малаліс-видлаліс гӧгӧрбок. Некӧн некутшӧм рана быттьӧ эз тӧдчы.

— Чорыд кабыръяснас джагӧдӧма варышыс, — шуис матыстчысь дедушыс. — Рӧзбойникыд...

— Мый нӧ ӧні кутам вӧчны тайӧ дозмӧрнас? — шӧйӧвошӧма Ваньӧ.

— Мый... Ӧні вед бӧр он нин ловзьӧд сійӧс... Колям рӧзбойникыслы.

— Колям?

— Мед сёйӧ. А то вед, сё морыд, мӧдӧс на джагӧдас... Свежӧй вылсьыс, дашкӧ и, тайӧс сёяс на, кӧть и повзьӧдім мийӧ сійӧс... А дуксьыштас кӧ, сэсся оз нин видлы.

— Оз?

— Сійӧ абу кырнышыд, сылы сӧмын свежӧй колӧ.

— Кутшӧми ӧд!

— Та понда и став ловъя пӧткаыс биысь моз полӧ дозмӧр варышсьыд. Муысь кӧть сынӧдысь вермас дітшкыны сія. Но лишнӧйтӧ мортыс оз начкы, аслыс да челядьыслы кынӧмпӧт вылас сӧмын.

А Ваньӧ некыдз на оз вермы сайкавны: со ӧд, син водзас моз кокӧшитіс варышыс быдса дозмӧрӧс. А мукӧдъясыс, гашкӧ, эз и казявны немтор? Мамыс эз удит казявны ни. Сэтшӧм чӧла да гусьӧник уськӧдчис рӧзбойникыс...

Бара на видзӧдліс гӧгӧр зонка — шор дорӧсыс таті зэв пувъя, джынвыйӧ гӧрдӧдӧм гырысь розъяс пасьтала сярвидзӧны. Мукӧд розъяссӧ нямлялӧма, пычӧдӧма — дозмӧръясыс пажнайтӧмаӧсь. Татчӧ и суӧдӧма найӧс чорыд гыжъяыс.

А неылын Татілок камгӧ-увтӧ, чуксалӧ, локтӧ пӧ лыйӧй, мый нӧ пӧ ме вылын тешитчанныд: увта, а он лыйӧй, мыйла пӧ либӧ и вӧрас менӧ босьтнысӧ вӧлі!.. Ковмис мунны да лыйны Ваньӧлы ӧти сьӧд пиӧс, кӧть эськӧ и аслыс жаль нин вӧлі ещӧ на дойдны тайӧ позтырсӧ варышлӧн сідз нин рӧзбойничайтӧм бӧрын.

Сэсся найӧ вуджисны ёльсӧ да пондісны кайны важ пӧрӧдӧм яг пӧлӧнӧд.

— Тайӧ и эм Ыджыд Ягыд... Вӧвлі... — шуис старик, сылӧн гӧлӧсысь Ваньӧ кыліс шоныдлун и норлун, быттьӧ неважӧн кувсьӧм шань морт йылысь казьтыштіс дедушыс. — Война бӧрын сійӧс куштылісны-шырзьылісны.

Помтӧм-дортӧм яг пасьталаыс ӧні тшем сулаліс пипу да кыдз, во кызя, да пуритіс коскӧдзыд турун.

— Видзӧд, пиӧ, берег дортіыд тай мунім, сэні семенникъяссӧ кольӧмаӧсь да, кӧть шочиник, быдмӧма пожӧмыс. А тані со мый керсьӧ... Буракӧ, пасьталаыс тадзи кыдз-пипунас кыскӧма... — Старик чӧла восьлалыштіс козъя вӧра-том пипуа тшупӧд дорӧсӧд да бара на шуис: — Пӧрӧдӧм бӧрас во куим-нёль пув ӧддьӧн ёна петаліс яг пасьталаыс, кӧть зырйӧн зырт вӧлі... Сэсся паськыд коръя том вӧр пӧзьӧдіс, турун гызьмуніс, нитшсяліс и пӧдіс пув корйыс. Ӧні, видзӧд, ни пожӧм, ни пув, ни немтор... Куш сӧмын ляк кыдз да пипу пуритӧ... Код тӧдас, мый дыра кежлӧ лои тшыкӧдӧма ягыс...

Мунісны да мунісны том пипуа-козъя вӧра дорӧсӧд, и нинӧмтор эз вежсьы, век гӧгӧр вӧлі ӧткодь — веськыдладорын, ёнмысь тӧв улын дӧвӧльпырысь сярӧдчис кыз пӧтӧс коръяснас йӧй том вӧр, коді вӧлі бура дзебӧма ас пытшкас коркӧя пожӧмъяслысь лыдтӧм-тшӧттӧм мыръяс, куш сӧмын мыръяс...

— Ме частӧ вӧтӧн и вемӧсӧн аддзыла тайӧ ягсӧ, Ванюк, — шогпырысь сёрнитіс Салдат Иван. — Быттьӧ менам кузь олӧмын медся донаторъясысь ӧтиӧн сійӧ вӧлі... Вӧрыс, пожӧмыс сулавліс... Ок, матушка!.. Помтӧм!.. Тшем... И куш пожӧм... Вичкоӧ бытьтӧ вӧлі пыран, сэтшӧм сӧстӧм да гора ягыс... И кос... И кыпыд... Дозмӧрыс яг доръясӧдыс шуксис... И сьӧлаыд... И быдтор... Пувйыд мыйта вӧлі, пев пом кодь гырысь юмол сьӧд пув. Арнас, вӧралігмозыд, вӧлі вотан, кыз пуысь сизьдӧм горсйӧ сӧвтан, а сэсся, мыйӧн пуксяс тӧвся туй, гортӧ вӧлӧн кыскан... Мӧд арӧдз тырмӧ, витамин... Ок, сё морӧ, вӧвлі да быри тай ставыс тайӧ!.. Ме кулны кута, Ванюк, да, буракӧ, медбӧръяысь бара на аддзыла тайӧ ягсӧ... Эстшӧм озырлун да мичлун!.. Синва петмӧн век меным жаль ставыс тайӧ... И лӧг пуӧ-петӧ неморт ногӧн ставсӧ пазӧдӧмыс вылӧ...

Бушков

Рытъявылыс, кор деда-внука вӧвлӧм Ыджыд Яг ыджыда кытшовтӧм бӧрын вуджисны Сьӧд шор ковтысӧ, найӧс таляліс вель дыр нин зэвтчысь-пӧльтчысь бушков.

Рытыввывсянь и войвывсянь, енэж пасьталаыс, кыпӧдчис лӧзов сьӧд кымӧр — кыз, топыд, эралысь гундыр кодь, дзикӧдз вылӧ тупйис шондісӧ, вочасӧн пыр кызіс и быдмис, вӧтчис на бӧрся, быттьӧ кӧсйис личкыны, чӧс моз жамкнитны либӧ шамыртны гыжъя-пиня сывъяс. Биа ньӧвъяс дзенкйӧдлӧны лёк гундырӧс, таысь, тыдалӧ, ёна доймасьӧ сійӧ да омльыштлӧ-гымыштлӧ вӧр-ва чунавмӧн. И ён тӧв лыбӧ и лыбӧ, кусньӧдлӧ-песӧ шӧйӧвошӧм вӧр-пусӧ. А сэсся и гырысь зэр сярӧбтіс, пондіс пызйыны-койны-гартны ӧтарсянь и мӧдарсянь, быдладорсянь...

Старик да зонка йӧжгыльтчӧмаӧсь сук лыска козъяс улӧ, ягдорса йӧнӧдын. Тані жӧ и Татілок, сувтса пельнас кывзысьӧ да тӧлка синнас видзӧдӧ лёк вынӧн ырзьӧм вӧрыс вылӧ.

— Сё морӧ, пӧраыс гожӧм помланьӧ мунӧ, а видзӧд на со кыдзи ярмис ывлаыс... — старик понмыс моз жӧ кывзысьӧ да ёна тӧждысьӧмӧн чатӧртчылӧ вӧрсӧ дзикӧдз нин пемдӧдӧм нялкйысь-лыйсьысь кымӧрлань.

А дзескалӧм лола Ваньӧлы ӧні найӧ, дедушыскӧд, кӧть и пищаляӧсь, сэтшӧм ичӧтикӧсь да жебиникӧсь кажитчӧны найӧс топӧдысь пыдӧстӧм Вын водзас, гымалысь-зэрысь, краджӧдчысь-омлялысь Выныс водзын. Но сэтшӧм нин ичӧтикӧсь да жебиникӧсь... «Мед кӧть мыйкӧ эз жӧ ло миянкӧд!..» — гусьӧникӧн кевмысьӧ моз ас кежас зонка. А сэсся сылы дум вылас усьлӧ весиг гортыс, кӧні шоныдінын да вевт улын зэр оз кӧтӧд, ни гым-чардыс оз сэтшӧма повзьӧдчы.

А пондіс нин тшӧтш сыркакывны кок улын небыд нитшка муыс, частӧджык и частӧджык пондіс кывны вужнас нетшыштӧм либӧ шӧри чегӧм пуяслӧн краджгысьӧм. Сэсся кӧнкӧ увланьынджык ӧтторъя краджгӧм-гыпкӧм пондіс кывны. И налань матыстчис тайӧ повзьӧдчысь лёк шумыс...

— Вӧрыс пӧрӧ сэтӧні! — вежсьӧм гӧлӧсӧн горӧдісмоз Салдат Иван. — Лёк тӧв ныр чашйӧ сыладорсяньыс. Вай котӧртам ягас!..

И найӧ, кашкиг-пошкигтыр, усиг да чеччиг, мый вермӧмсьыныс пондісны котӧртны керӧс паныд; кӧтасьӧм кузь турун лясӧ берданыс, сконъёвтӧ, а сэсся и посни козпиян, зу кодь топыдӧсь да бытшласьысьӧсь, быттьӧ нарошнӧ потшисны туйнысӧ, борсьӧны, содз тыр ваӧн койсьӧны, но дедушыс оз сувт, водзӧ и водзӧ келӧ, яг шӧрланьыс. Да оз и позь сувтнысӧ, ӧд мышсяньыс швачкӧм-краджӧдчӧмыс быттьӧ вӧтӧдӧ нин найӧс, талялӧ, и муыс пыр ёнджыка сыркакылӧ кок уланыс...

Ылӧкодь котӧртісны тадзи пӧлӧсӧн моз, вермисны жӧ, тыдалӧ, кежны гундыр моз вӧтчысь лёк тӧв нырсьыс, краджӧдчӧмыс тай эзджык понды кывны-а. Яг керӧсас кызвыныс пазьмуніс ли... Сэсся старик сувтіс пожӧм улӧ, весиг эз медся ыджыд пожӧм улас, вывсяньыс шочиник ув лыскыс сылӧн омӧля и видзӧ кыдзисюрӧ шлявгысь зэрсьыс.

— Мед кӧтӧдӧ, мый сэсся керан, тані нин виччысям лӧньыштӧм-кобӧмсӧ, — шуис дедушыс, вазьӧм чужӧм вывсьыс коз тілльӧд чашйысигӧн сибдӧм черань везъяс вешталігтыр. Видзӧдліс гӧгӧр, матысь казяліс кузь кыдз, муніс да кульыштіс сэтысь кык ыджыд сюмӧд пласт. Наӧн кыкнанныс вевттьысисны юр вывсяньыс, кильланьыс кусыньтчӧм сюмӧдыд бура на и видзӧ зэрсьыд: юртӧ оз кӧтӧд, питшӧгад оз лэдз тюргыны кӧдзыд ваыслы. А сэсся ӧд найӧ лазъяӧсь: кӧть и кок увсяньыс да коскӧдзыс сулик кӧтасьӧма нин Ваньӧ, но морӧсыс да мышкыс косӧсь на, шоныд сэті, кучикӧн эжӧм лазйыс видзис. Жар дырйиыс кӧть эськӧ и дӧзмыліс зонка, мыйла лазсӧ пасьталіс, но ӧні окота бур кыв шуны таысь дедушыслы, мый мырдысьӧн моз тшӧктіс пасьтавны тайӧ добрасӧ.

Барабанӧ моз таркӧдӧ юр выланыс кусыньтчӧм сюмӧдӧ зэр, катласьӧ пожӧмлӧн пучер, код дінӧ найӧ лэдзчысьӧмаӧсь, и яг выв мукӧд пожӧмъяс ён тӧв улын нюклясьӧны и куснясьӧны ӧтарӧ и мӧдарӧ, весигтӧ гӧгралӧны вылын тугана йывъясыс, дерт, муӧдзыс эськӧ вермис ляскыны-жайӧдны яр бушколыс, но тшӧкыда сулалӧны пожӧмъясыс да туганъяснаныс кутӧны быттьӧ ӧта-мӧднысӧ усьӧм-чегӧмысь. А сэтшӧм нюдза шатласьӧны-куснясьӧны, быттьӧ абу пуяс, а турун сіяс...

— Дедуш, гашкӧ, этійӧ кыз пожӧм улас сувтам? — шуӧ повзьӧм Ваньӧ. — Со тай тыдалӧ... Сэні, гашкӧ, надейнӧджык лоӧ... Зэрыс озджык кӧтӧд ни...

— Огӧ, дона пи, оз позь маланняалігад ыджыд пу улын сулавны. Маланняыс вермас швачкыны сэтчӧ...

А сьӧд-пемыд енэж пасьталаыс век на нялкйӧдліс да йиркакыліс, сэтшӧма друг косьыштас, мый весиг быттьӧ лёк тӧлыс повзьылӧ да семдылӧ...

Ваньӧ чатӧртліс сюмӧд увсьыс юрсӧ, и... буретш... сійӧ здукас... на весьтын моз... сьӧд кымӧрас... син ёрмӧн... ыпнитіс-югнитіс... кык вожа... Помтӧм вынысла дзеналысь-тіралысь... вужля... Ӧтлаасьысь кык ю ли... Синтӧ палитмӧн югнитлісны... И — ой-ой-ой! — ӧти вожыслӧн ёсь йылыс быттьӧ дзенгысис-сатшкысис Ваньӧӧ, тувйыштіс сійӧс му бердӧ... А сэсся и ӧнӧдз кывлытӧма на йиркнитіс... Сэтшӧма йиркнитіс!.. Ваньӧлы кажитчис, мый сылы инмис, буретш сылы!.. Пом сылы ӧні воис!.. Горӧдіс зонка, вынтӧма ляскысис дедушыс дінӧ, муртса эз вошты садьсӧ... Мӧдыс тапкӧдӧ сійӧс кыті веськалӧ, мыйкӧ меліа шуалӧ... Сэсся сійӧ жӧ здукас сотчӧм дукӧн ӧвтыштіс, лёкысь краджмуніс, и весьӧпӧрӧм зонкалӧн син водзын этійӧ ыджыд пожӧмыс шӧри нёдздіс-чегис, ловъя еджыд яйыс виж кырсь увсьыс дзавмуніс лыдтӧм лестукъясӧн, а сэсся и пожӧмыс, шӧрипӧв дзобгысьӧмнас, увлань юрӧн сутшкысис сыркнитчӧм яг вылӧ.

— А сё морӧ, то вед мый керсьӧ! — вежсьӧм жӧ гӧлӧсӧн шуис Салдат Иван. — Мыйта выныс маланняыдлӧн... Дашкӧ, таво вылӧ медбӧръяысь нин нялкйӧ да сы понда тадзисӧ йӧйталӧ... Бур, мый сэтчӧ эг сувтӧй, ыджыд пожӧм улас. Мӧдысь кежлӧ, дона пи, коркӧ кӧ тадзи жӧ суас ускӧттьӧыс, эн дзебсьы медся ыджыд пу улад. Сэтчӧ век медводз лыйӧ маланняыс... Ичӧт дырйи коркӧ миянӧс мыйкӧкертліс нин, мӧс видзигӧн, ыджыд коз улӧ сайӧдчим зэрсьыс да. Ӧдва ловйӧн колим...

А Ваньӧ кӧ, шуам, вӧлі ӧтнасӧн тані, эськӧ сувтіс эсійӧ пожӧм улас. Буретш сэтчӧ! Гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдӧ ӧні зонка чегӧминӧдыс рысь моз еджыда пазьмунӧм пожӧм вылӧ... А ӧти векньыдик дзав со йывсяньыс пинёла чездысьӧма-кульыштчӧма. И тшынасьӧ сэті... Буракӧ, чардбиыс сэті и дзенгӧма... Бур, мый эз Ваньӧлы инмы, эськӧ пызь-пӧимӧ керис, со кутшӧм пожӧмӧс кӧ идзас сіӧс моз риснитіс-чегис... А Ваньӧлы збыльысь — сё збыльысь! — чайтсис, мый аслыс сылы, сӧмын сылы, дзенгис би ньӧвйыс.

— Козъя вӧрсьыс, гашкӧ, эз либӧ ков кайнысӧ, дедуш, — шуӧ зонка, мед кӧть нин сёрнинас сайкӧдыштны повзьылӧмсӧ.

— Коліс, пиӧ. Ачыд вед кылін, кыдзи грымӧдчис мышканым.

— Вӧрсӧ пӧрӧдіс?

— Да. Час, кобас да видзӧдлам, мый сэні лоӧма... Козъя вӧрад, дерт, озджык маланняыд босьт, дженьыдик зэрыд оз кӧтӧд ни. Но бара лёк тӧлыс козъястӧ кокньыдджыка чашкыльтӧ, вужныс веркӧсасджык найӧлӧн да. Пожӧмыдлӧн серти...

— Быдтор колӧ тӧдны вӧрад! — бара на шусис Ваньӧлӧн.

— Быдтор, дона пи, быдтор... Вай тэ ёнджыка топӧдчы ме дінӧ, шоныдджык лоӧ. Кыдзкӧ-мыйкӧ терпитыштам нин. Да быттьӧкӧ тай и ылыстчӧ нин гымалӧмыс, видзӧд эстчаньын со и югыдджык лоис, кобас, дашкӧ, сэсся. Би пестам да шонтысям-косьтысям.

— Дедуш, а чардбиыс со уль пожӧмсӧ муртса эз сот, тшын петны пондыліс.

— Бур, мый татшӧма ызгӧ-зэрӧ да ягыс чожа кӧтасис. Эз кӧ тадзи ызгы, вермис и ӧзтыны.

— Ӧзтывлӧ либӧ коръясӧкӧ?

— А кыдзи нӧ сытӧгыс? Кусӧдтӧм чигарка помысь ыпнитлӧ кос ягыд-а, этатшӧм дзужалысь бисьыд кыдзи нӧ оз... Но, тэ тай кынмыны пондін, зонмӧ? Шонтысьыштны колӧ миянлы. — Старик дзӧръялыштіс ӧтарӧ-мӧдарӧ... — А мый, шу, миянлы виччысьны дзикӧдз кобӧмсӧ, пожӧмыс тай ньӧти жӧ нин оз видз велдорсяньыс. Ӧні и пестыштам бисӧ, со тай нӧ сирӧд мырыс...

— Зэригас нӧ кыдзи сотчас кӧтасьӧм ӧтка мырыд? — Ваньӧлы ёна нин окота шонтысьны-косьтысьны, и тадзи медсясӧ шуӧ сійӧ, мед нин вывтісӧ эскӧмӧн не повзьӧдны бисӧ. Ӧд кӧть и лазъя сійӧ дедушыс моз, пельпомъясыс косӧсь, мышкыс кытъястікӧ кос на жӧ и, но чорыдатӧ зэригӧн лаз юрйылӧдыс ёна жӧ нин йиджтысьӧма зэр ваыс да лысваыс. Сэсся ӧд и улісяньыс дзикӧдз кӧтасис ӧнтай котӧртігӧн.

А дедушыс нин воськовтіс мырлань, мунігмозыс судзӧдіс лаз козъянсьыс черсӧ.

— Кыдзи нӧ этатшӧм сирӧдыс оз сотчы? Видзӧд — розя, труба кодь, и джуджыд, сідзкӧ, велдорлань пондас кыскыны тшынсӧ, буретш трубаӧд моз жӧ и эм. Гӧгӧрыс кыз шомӧн эжсьӧма — коркӧ, дашкӧ и, сё во сайын, малання жӧ и сотліс, — шом пырыс некутшӧм ва оз йидж, чаж-сир сылӧн пытшкӧсас, порок кодь. Час, ачыд видзӧдлан.

Старик кералыштіс кыз шомсӧ мыр увдорысь, и збыль — сир мырдыс быттьӧ мыніс сэтысь, чорыда ӧвтыштіс зэр-ваӧн кӧтасьӧм вӧрын. А чагъясыс тшӧгӧсь, сьӧкыдӧсь, вижовгӧрдӧсь, выйӧн быттьӧ йиджтысьӧмаӧсь нэмӧвӧйся сирнас. Деда-внука копыртчисны нырнысӧ косялысь сир дука чагъясыс весьтӧ, мед видзны зэрысь, дедыс мыр горулас поз сямаӧс перйыштіс чернас, чукӧртіс сэтчӧ первой медпосни чаг-ёгсӧ да и чуткис ӧзтӧм истӧг тувйӧн. И пырысь-пыр жӧ долыдпырысь чажнитісны сирӧд чагъясыс, гажа би нялкнитіс, пондіс содны, паськавны, гырысьджык чагъясӧ горша кутчысис, а найӧ дзажгигтырйи любӧпырысь сетчӧны билы, быттьӧ важӧн нин виччысьӧмаӧсь тайӧ шуда здуксӧ, содӧ и вынсялӧ биыс, Ваньӧлы кӧтасьӧм чужӧмас и морӧсас кос шоныдыс меліа ылькйӧ, сэтшӧм мусаа жайгӧ, и пырысь-пыр жӧ долыдмис зонка, лёк бушколӧн топӧдлӧм лолыс бӧр личаліс, и эз нин сэтшӧм повзьӧдчысьӧн кажитчы скӧрмылӧм вӧрыс, сэсся ӧд и збыльысь нин лӧньӧ гымалӧм-чардалӧмыс, ылысмӧ и ылысмӧ...

А сирӧд чагъяс вылӧ вувзьысьӧм би пыр ярмис и ярмис, дзоньнас босьтчис шомысь мездалӧм мырйӧ, лӧньыштӧм нин зэр вылӧ видзӧдтӧг, ыргыны-сотчыны пондіс, сьӧд тшын, пач трубаӧд моз и эм, чепӧсйӧ вывлань, и пыр шоныдджык и шоныдджык лоӧ пикӧ волӧм деда-внукалы.

— Дедуш, сотчӧ тай и эм мырйыд! — дзикӧдз долыдмӧ Ваньӧ. — Пӧльтны оз ков!

Стариклы нимкодь жӧ, и медсясӧ, дерт, сыысь, мый зонкаыс ӧдйӧ сайкаліс бушков дырйи повзьылӧмысь; и зэв бур, мый татшӧм ускӧттьӧ улас веськавліс сійӧ буретш аскӧдыс, кӧть мыйкӧ да мыйкӧ коляс вежӧрас, пуксяс лов вылас, и мӧдысь, гашкӧ, оз нин сэсся повзьы, ачыс пондас тӧдны, кыдзи да мый колӧ керны...

Но кор сэсся, кобӧмсӧ виччысигмоз косьтысьӧм бӧрын, найӧ бӧр лэччисны яг дорӧсӧ да Ваньӧ видзӧдліс, мый керӧма козъя лайковас тӧв нырыс, сылӧн выльысь на зэлавліс-топавліс пытшкӧсыс да пондіс нораа зуйгыны. Кодкӧ быттьӧ паськыд покосӧн чашйысьӧма-мунӧма лайковӧдыс, метра сё пасьта покосӧн! И став козсӧ, ӧтитӧг, ляскӧбтӧма покоссьыс, и став пуыс яглань йылӧн водӧмаӧсь, сьӧд муа вужляяссӧ вывлань качӧдӧмӧн. Тшӧтш жмуткысьӧмаӧсь и сійӧ козъясыс, кодъяс улын найӧ ӧнтай сулалісны...

— Уджалӧма абу, Ванюк, тӧв нырыс... — сьӧлӧм сетіс дедушыс.

— Уй-уй-уй!.. — вочасӧ сӧмын и шуис зонка.

— Менсьым, сё морӧыд, коркӧ тадзи жӧ лэч туйӧс пазӧдліс... Вель кузя...

— Дедуш, — шуис сэсся Ваньӧ вылӧмӧн пӧрӧм вӧр вылӧ гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдіг, — не кӧ тэ, меным эськӧ талун позис кыкысь нин кувны...

— Хы, кувлӧнысӧ, шуам, ӧтчыд... — нюмъёвтыштіс мӧдыс. — Сэсся вед, не кӧ ме, тэ эськӧ, ӧтнадсӧ, эн на и лок татчӧ... А мӧдысь вылӧ и ачыд кужныджык пондан...

— Да, дедуш, татшӧмыд оз вун...

Сэсся найӧ пондісны сёрнитны, мый талун водзӧсӧ вӧчны. Старик шуис, мый бушколыс кузя манитіс да, Сьӧд шор пӧлӧн кӧ лэччыны, югыдӧн оз удитны воӧдчыны Тян керка дорӧдз. Либӧ колӧ узьмӧдчыны вӧрын, либӧ веськыдавны визирӧд, коді петкӧдас Тян-ю дорӧдз, а сэті сэсся абу и ылын кайыштны оланінӧдзныс. Мӧд вой узьны вӧрын, да торйӧн нин вемӧдзыс кӧтасьӧм вӧрын, Ваньӧлы эз вӧв ёна окота, и сійӧ шуис, вай пӧ лэччам.

— Либӧ мӧдысь мийӧ выльысь на кайлам Сьӧд шор пӧлӧнӧдыс, — шуис дедушыс. — Миянлы сэті колӧ бурджыка видлавны. Видзӧд, и йӧра петлятӧ сэтысь аддзылім, а дашкӧ, мыйта на октӧма.

Но Ваньӧӧдз ӧні быттьӧ оз йиджны татшӧм сёрниясыс, ӧні сылы медъёна окота веськавны шоныдінӧ да косінӧ.

Стариклы тӧдса: важ визир юковтӧ-мунӧ Ыджыд Яг асыввылӧд, Сьӧд шор доръясӧд моз. Кызвыннас керавтӧг кольлӧмаӧсь таті сора вӧрсӧ: шочиник пожӧм сора кузь коз, сэтшӧм жӧ кыдз да пипу, и туруна подйыс, том летороса. Визиркаас некутшӧм ордым сер оз тыдав, сӧмын и тӧдчыштӧны пуяс вылын рубечасьӧм важ сьӧд лӧсасъяс. Шонді оз жӧ тыдав, шылялӧма енэжыс ваӧн туктӧм кыз кымӧръясӧн. Та вӧсна пӧшти нин пемыд лои вӧрын, сӧмын и югнитлӧ востым, а гым оз кыв. Первойсӧ водзын мунысь дедушыс беддьӧн пыркӧдаліс понӧльяс вылысь сьӧкыда ӧшалысь зэр васӧ, но тӧлкыс таысь этша вӧлі, а манитчӧмыс уна, да сэсся и шыбитіс бедьсӧ. Сідз нин пӧ сёрмам. Абу пӧ сёйысь, ог ньӧдздӧй. Ваысь петӧм кодь ляс гӧна Татілок ёнджыкасӧ бӧрсьыныс жӧ муніс, эз жӧ пырӧдчы кодӧскӧ корсьны. Весиг кор кок увсьыныс повзьӧдлісны гоз-мӧд дозмӧрӧс, и сэки мода вылас сӧмын мыйтакӧ вӧччыштліс.

Быд кор вылысь и лап вылысь, инмӧдчан да, койыштӧ ыркыд ва, кӧтӧдӧ чужӧмтӧ, сойястӧ, не нин сёрнитны кокъясыд йылысь. Но косьтысьлӧм бӧрын лаз бара на видзӧ морӧс и мыш. Добра лӧсьӧдлӧма кутшӧмкӧ сюсь коми морт!

Пемдӧ и пемдӧ, рубечсялӧм сьӧд лӧсасъяс визир вылысь омӧля кутӧны тыдавны. Но налӧн эм сюмӧд, дедушыс эз тшӧкты кольны сійӧс косьтысянінӧ. Бедь йылӧ гаровтісны лӧскут, ӧзтісны, шоналӧм сюмӧдыд тай бура гаровтчӧ-шамыртчӧ беддьыд гӧгӧр. И факел лоис... Бӧр пондісны тыдавны визир лӧсасъяс.

И востымасьӧ. Пемыдас. Дивӧ кодь. Мойдын кодь. Эз-ӧ найӧ кытчӧкӧ мӧдар югыдас нин веськавны? — пондылӧ весиг чайтсьыны Ваньӧлы. А мый нӧ? Пемыд, пӧшти немтор оз тыдав гӧгӧр, сӧмын сюмӧд би ыпъялыштӧ, уна-ӧ вын сылӧн? А сэсся кыдз тай югнитас... Кыдз югнитас!.. Шытӧг. И сӧдзлӧ вӧрыс, воссьылӧ быттьӧ пемыдсьыс. Пасьталаыс. Сэсся бӧр вошӧ. Бӧр быттьӧ сьӧкыда личкӧ. Гӧгӧр некутшӧм ловъя лов оз кыв, ставӧн лӧньӧмаӧсь, дзебсялӧмаӧсь кытчӧкӧ, дерт, кӧнкӧ, косінӧ, шоныдінӧ... А найӧ водзӧ восьлалӧны и восьлалӧны вемӧдзыс кӧтасьӧм пемыдас...

Сэсся коркӧ-некоркӧ пондіс жӧ кывны Тян-юлӧн сэтшӧм дона, сэтшӧм муса ызгӧмыс. Кор петісны ю дорӧ, Ваньӧ, сулик ва кӧтасьӧма да мудзӧма, бергӧдчыліс мышвылыс да ас кежас кыпыда на шуис пемыд вӧрлы:

«Бара на мынім! Тэнад чӧскысь...»

А дедушыс сійӧ здукас збыльысь нин тун кодьӧн кажитчис зонкалы.

Вӧлі сэтшӧм Маша

Аскинас ывлаыс век на кымрасис, и шуисны некытчӧ не мунны татшӧмнад. Шойччигмоз пӧ велӧда ме тэнӧ керны наберушка, шуис Ваньӧлы дедушыс.

Сюмӧд налӧн вӧлі водзджык нин кульӧма, и, дерт, эз на удит косьмыны, а сӧмын нюдзмис. Керыштісны берег дорысь льӧм пу и пелысь ньӧръяс, кодъяс веськыдджыкӧсь да увтӧмджыкӧсь, чунь кызтаясӧс кымын.

— Найӧӧн мийӧ и вурышталам чуманъяссӧ, — висьтавлӧ дедушыс. — Пелысьыд и льӧмйыд нюдзӧсь да ёнӧсь, кыкнанныс туйӧны.

Сэсся дедушыс шӧри поткӧдіс ӧти бедь, лӧсьыда и шлопкысис-потіс буретш гӧрд сьӧмӧсӧдыс, волис чорыд кӧра кырсьсӧ, шыльӧдіс потӧмладорсӧ.

— Шӧрас, весьт кузьта кымын, тадзи и колям кызнас, вӧлавтӧг, мед ёнджыка зэлӧдас, а помъяссӧ вӧсньӧдалам, сьӧмӧсладорсяньыс. Велдорыс пелысьыдлӧн, кӧть и льӧмлӧн, нӧшта на нюдзджык, оз чег, ёсьтан помсӧ да вервиӧн моз вурны позьӧ.

Кыдз лӧскут лӧсьӧдӧма жӧ нин, гӧгӧрыс лэчыда вундӧма, пельӧсъяссӧ гӧгрӧстӧма, плавкӧса ёсьтӧм кос тувъяс дасьтӧма и. Кыкнан кинас кутӧмӧн дедушыс шонтыштіс би дорын сюмӧдлысь ӧти пельӧс, колана судта кусыньтіс да небыда ляскис-топӧдіс чуман визьыскӧд ӧтрӧвнӧя, видзчысьӧмӧн розьӧдіс ёсь йыла пуртнас, а сэсся и сутшкис розьӧдӧминас тув, йитіс кусыньтӧм пельӧссӧ.

— Лючки да ладнӧ, тэрмасьтӧг колӧ керны быдлаті, Ванюк, — висьтавлӧ ачыс киясыслӧн быд вӧрзьӧм бӧрся сюся видзӧдысь зонкалы. — Мед эськӧ некыті эз пот, мед быд пельӧс ӧтсудта вӧлі, мед эськӧ эз ло пӧла чуман... — Мӧд пельӧс сідз жӧ кусыньтіс да йитіс. — А ӧні сэсся и вурыштам пелысьнас. — Перйис ӧти тувсӧ, сы местаӧ сюйис вӧсньӧдӧм-ёсьтӧм ньӧр помсӧ, зэлыда кыскис-топӧдіс, мӧдар помсӧ сюйис мӧд розяс да зэлӧдіс, шӧрвыяс кольӧм кызіныс ньӧрйыслӧн буретш кык розь костас лои, кыдз оз зэлӧд тадзинад сюмӧдтӧ, кор сыӧ сутшкыштӧм розьыс быттьӧкӧ ачыс бӧр бурдӧ?.. Сэсся пурт йывнас жӧ сутшйӧдлӧмӧн куим вурысӧн гаровтіс-петляаліс тассӧ, ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс, ньӧр помъяссӧ сюяліс вурыс увдоръясӧ да тыдавтӧма тшӧтшӧдаліс. Сэсся и чуман мӧдарсӧ тадзи жӧ вурис, и сэтшӧм шыльыда да топыда ставыс артмис.

— Косьмыны пондас ньӧрйыс да нӧшта на гӧгӧр зэлӧдас, — нюжӧдӧм кияснас дась чумансӧ бергӧдліг-малалігтыр шуис дӧвӧльпырысь.

Вуг вылас дасьтӧма жӧ нин кык пӧлӧс сюмӧд. Медводз муртса на вурӧм сюв-везъясӧдыс дедушыс вылісяньыс гӧгрӧса топӧдіс чумансӧ кык пӧвста, фигурнӧя вӧлалӧм кыз сюмӧдӧн, мыйысь вылісяньыс векняліс чуманыс, тадзинад озджык киссьы сыысь немтор, а сэсся и пӧлӧсӧн пондіс туплявны-гартны векньыдик да вӧсньыдик сюмӧд лентаӧн, кодӧс ӧтлаын жӧ видзчысьӧмӧн кульлісны да гартлісны тупыльӧ, а сэсся, водзвыв жӧ, кузялаыс, шыльӧдісны сырзьысьӧм доръяссӧ. Ӧтарас нуӧдігӧн ӧти серӧн тубыртіс воропсӧ дедушыс векни сюмӧднас, а вочасӧ вайӧдігӧн нин мӧд серӧн падвежаліс. И бара топыда да тыдавтӧг дзебис сюмӧд помсӧ. И некӧн некутшӧм пом оз тыдав...

И чуман пӧри чача кодь наберушкаӧ!

Босьтіс Ваньӧ киас — пуысь лӧсйӧма кодь ён, некутшӧм люги-леги оз тӧдчы, и быдлаті шыльыд да лӧсьыд, воропас зэлыда гӧрддзасьӧ кабырыд, и выль сюмӧд кӧрыс сӧстӧма меліалӧ ловтӧ...

— Небось тай оз ков тэныд сунис ни ем. А, дедуш? — шензьӧ зонка.

— Бура тай артмис, — нимкодясьӧ жӧ мӧдыс. — Он кӧ сот, нэмтӧ тырмас.

Сэсся Ваньӧ лун джынсӧ ачыс велӧдчис наберушкасӧ вӧчны. Пелысь ньӧртӧ и льӧм ньӧртӧ видліс, унакодь сюмӧд тшыкӧдіс, чуньясыс и киясыс мудзисны вундасьӧмсьыс да зэлкйӧдлӧмсьыс, но, медбӧрын, артмис жӧ сылӧн. Дерт, эз дедушыслӧн кодь мича да ён, люги-легиджык да пӧладжык, но ӧд артмис, артмис!.. И сэтшӧм любӧ вӧлі кутны сылы ас кинас вӧчӧм добрасӧ... Сӧмын на кыддзын быдмис сюмӧд, а со инмӧдчылісны сылӧн, Ваньӧлӧн, киясыс и лоис нин пув вотан доз. Дивӧ!..

— Мӧдысь мийӧ тэкӧд туис керны на велӧдчам, — кӧсйысис старик радлысь зонкалы.

— Вай велӧдчам, дедуш! — Ваньӧ ёна ышмӧма аслас вӧчӧмторйӧн, а дедушыс, дерт, казявтӧг эз ов, мый зонкаыслы сьӧлӧмсяньыс кажитчӧ тадзи вӧчасьнысӧ.

— Тӧлкӧн да сямӧн кӧ, сюмӧдсьыд, пусьыд и, быдторсӧ позьӧ керны, — водзӧ на пестыштӧ зонкалысь тайӧ русӧ старик. — Керан да, век нин колана добра лоӧ. И аслыд долыдджык олнысӧ, кор мыйкӧ артмӧ... Водзті, пиӧ, коми дядьясыд быдторсӧ кужлісны мастеритны сюмӧдсьыд и керсьыд...

Ывлаыс век на кымрасьӧ. А кымӧра лунад тай, югыд шондітӧгыд, кыдзкӧ букыштчылӧ и мортыдлӧн лолыд, торйӧн нин вӧрад. Пажнайтӧм бӧрын Ваньӧ дыр видзӧдіс косьмытӧм лысва мольясӧн сярвидзысь зумыш сус пуяс вылӧ и быдтор йывсьыс кутіс мӧвпавсьыны сылы. И сійӧ шыӧдчис чӧла куритчысь дедушыс дінӧ:

— Дедуш, тэ меным ещӧ на кӧсйин висьталыштны аслад том кад йылысь... Эсійӧ Бисин йывсьыс и...

— Эн на вунӧд? Али гажтӧмыс босьтіс?

— Меным, дедуш, век окота кывзыны важ олӧм йывсьыс... Важ йӧз йывсьыс и...

— И бур тайӧ, дона пи, сідзи и колӧ... Важсӧ кӧ он тӧд, и выльсӧ он куж... Вӧрад со и пуыс омӧлик вужнад вылӧ оз кыпӧдчы, чожа рушмӧ да косьмӧ...

— Бисин мельнича дорас тэ шуин, мыйкӧ йылысь тэныд сьӧкыд висьтасьны...

Старик ыджыда нёньыштӧ табак тшын, лёкысь пондӧ кызӧдны сійӧс, став пӧрысь вир-яй тырнас нетшкысьӧ-кызӧ, синва петмӧныс лоӧ. Татшӧм здукъясас Ваньӧлы сэтшӧм жаль дедушыс...

— Тэныд эськӧ, дедуш, этшаджык нин колӧ куритны, — сьӧлӧм сетӧ зонка.

— Сідзи эськӧ да, дона пи... Дзикӧдз эськӧ колӧ чапкыны да... Пӧрысьмынысӧ эськӧ оз ков и да... — сэсся, кашельсӧ сьӧлыштӧм бӧрын, табак тшыннас жӧ и бӧр лӧньӧдӧ асьсӧ. — А кывзан кӧ, зонманӧй, немтор керигмоз ме инӧ висьтасьышта и эм тэныд. Ӧні вед тэныд, быдмыштін да, быдторсӧ колӧ тӧдны...

Ваймысь би дорын пукалӧны деда-внука. Насянь неылын зымвидзӧны зэр ваӧн сьӧктӧм кузь лыска сус пуяс. Коркӧ, гашкӧ, сё во сайын нин, кӧнкӧ, тадзи жӧ пукавліс тані еджыд тошка Тян. Дерт, сус пуясыс сэки эз на вӧвны та ыдждаӧсь.

— Ме сэки батьӧ ордын на олі, важ керкааным. Ӧддьӧн на том вӧлі... Да... Коркӧ тай вӧлсьӧма жӧ томнас... — шуис старик да мӧвпаланаа чӧв усьліс. — А суседлӧн мекӧд тшӧтшъя ныв вӧлі — Маша... Да... Ок и визув нылка... Сьӧдбӧж кодь тэрыб да пельк. Йӧктынытӧ петас да — кӧть синтӧ эн вештыв. Быд удж вылын турӧ-койӧ и... Видз вылын покос нуӧдігӧн да яг вылын вотчигӧн быдӧнӧс пановтӧма... А гӧлӧсыс? — старик дзикӧдз вылӧ куньліс сідз нин векнялӧм синъяссӧ. — Ӧні со быттьӧ пельясын мича шыясӧн тиньгӧ-ворсӧ... Эн на вунӧд, коркӧ тай мийӧ тэкӧд кылзім колипкайлысь сьылӧмсӧ?..

— Эг... — шуис Ваньӧ. — Быттьӧ тай сунисӧн вӧлі домалӧмаӧсь енвевтас, ӧти местаӧ... Тёльгӧ и тёльгӧ сэні...

— Сідзи, бур пи... Машаыслӧн сэтшӧмкодь жӧ вӧлі гӧлӧсыс... Век кӧть кылзы... Мийӧ сыкӧд век ӧтлаын вӧлім, орччӧнтӧ быдмигӧн... Сэсся и войпуканінъясӧ ӧтлаын жӧ пондім ветлӧдлыны... Сійӧ меным табак кӧшель вурис да вышивайтіс... Абу тайӧ, абу... Сійӧс ме мирӧвӧй война вылын на, ранитчӧм бӧрын, кытчӧкӧ воштылі... А вочасӧ Машаыслы ме гусьӧникӧн вурӧдлі тулан ку шапка, дерт, ас кыйӧм туланысь...

— Мыйла гусьӧникӧн? — юаліс пӧся кывзысь Ваньӧ.

— А мед батьӧяс эз тӧдлыны... Мийӧ вед, ыджыд семьянад, озырасӧ некор эг овлӧй, кӧть и бур вӧралысьясӧн батьӧкӧд кылсим. А тулан куыд век дона волывліс... Но вот... Кывзы водзӧ... Машаыд эсся пӧрнӧй невестаӧн нин лоис, яг рыжик кодь мича и зумыд ныв... И пондісны сетны сійӧс бать-мамыс верӧс сайӧ...

— Тэ сайӧ, дедуш? — ыпъялӧ нин висьтасьӧмсьыс Ваньӧ.

— Эз ме сайӧ, бур пи... — ышловзьӧ дедушыс. — Найӧ миян серти озырджыка олісны, Машалӧн бать-мамыс лыддисны, мый ме сылы абу гоз пӧв.

— Мый нӧ — бать-мамыс! — скӧрмыштӧ Ваньӧ. — Ті кӧ, асьныд, радейтід ӧта-мӧдтӧ. — Ваньӧ татшӧмторъяс йывсьыд уна нин лыддьыліс романъясысь и тӧдӧ, кыдз да мый лючкисӧ колӧ вӧчны.

Дедушыс нюмсермунлӧ внукыслӧн тадзисӧ гӧгӧрвоӧмысь:

— Сійӧ каднас бать-мамыд ёнасӧ оз вӧлі юасьны, кодкӧд гӧтравны ныв-писӧ, торйӧн нин нывъяслысь оз вӧлі юасьны: асьныс бӧръясны жӧниктӧ да и сетӧны. Дерт, думсьыныс оз жӧ лёк вылӧ керны — мед пӧ пӧтӧсджыка да шоныдджыка овсяс ныланӧйлы. Да и мед эз лёк рӧдысь вӧл жӧникыс.

— А радейтӧмыс? — ыджыд морт моз юасьӧ Ваньӧ.

— А сьӧкыд уджтӧ мыркигӧн пӧ и радейттӧгыс овсяс... Ӧтлаынтӧ оліг-уджалігад позьӧ пӧ и сідз на мусмыны ӧта-мӧдыдлы.

— Код сайӧ нӧ либӧ сетісны сэсся Машасӧ? — тӧдмавны кӧсйӧмӧн водзӧ на ӧзйӧ Ваньӧ.

— А бара жӧ Бисин сайӧ... — ышловзьӧ старик. Сійӧ видзӧдӧ ӧні кытчӧкӧ сус пуяс весьтӧд, видзӧдӧ, быттьӧ кыськӧ сэтысь кӧсйӧ аддзыны став кольӧмасӧ, коді коркӧ вӧлі сэтшӧм дона.

Ваньӧ ёна чуймӧмысла весиг горӧдӧ:

— Бисин сайӧ?!

— Да, зонмӧ... Бисиныс корасьны мӧдӧдас бать-мамсӧ Машаясӧ. А Машалӧн бать-мамыс, дерт, радӧсь — вед кык ныл на сы бӧрын гортас, ставсӧ колӧ инавны... Да и эстшӧм жӧник коралӧ — сиктын ставсяыс озыр, да и видзӧднысӧ молодеч кодь...

— И сетісны сэсся? — тшӧтш шогӧ усьӧ сатӧк сьӧлӧма Ваньӧ.

— Энлы на тэрмась, заводиті кӧ, ставсӧ нин сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ме тэд висьтала... Мыйӧн Машаыд тӧдмалас, грезд тырӧн пондас оллявны-бӧрдны — ог пӧ пет Бисин сайӧ, кӧть мый керӧй! Гӧлӧсыс вед сылӧн сьывны кӧть бӧрдны ӧткодь гора вӧліс... И ме, ачым, куим лун чӧж кыз синваӧн бӧрді, сэтшӧм жаль Машаыс, места ог аддзы, кӧть ваӧ пыр, либӧ ягӧ кай да воштысь. Да и, сё морӧ, некытчӧ воштысьнысӧ — ичӧтысяньыд вӧралігӧн став вӧрсӧ и васӧ гуг и бан нин вӧлі тӧда... Сэсся и венеч улӧ пондісны нуӧдны Машаӧс Бисинкӧд... И друг сэсся Машаыс сійӧ асывнас дугдіс бӧрднысӧ, быттьӧ миритчис, а меным таысь ещӧ на сьӧкыдджык лоис... А сэсся тай локтіс миян ордӧ сылӧн медбур пӧдругаыс да гусьӧн висьталӧ меным: Иван пӧ, мичаа пасьтась да тшӧтш кай вичкоас... Ме, мися, ог вермы сэтчӧ кайнысӧ, сьӧлӧмӧй потӧ шогысла да забеднӧысла... Кай пӧ, кай... Тӧдан пӧ мый Машӧыд думыштӧма? Мый, мися?.. Кор пӧ попыс, венчайтчигас, пондас юасьны: по доброй воли али же по злой воли петан верӧс сайӧ? — ме пӧ, шуӧ Машӧыд, висьтала: по злой пӧ, мырдысьӧн пӧ пета... Менамӧн бӧрйӧм жӧникыс пӧ абу тайӧ Бисиныс, а Иванушко...

— Збыль али мый, дедуш? — лов шысӧ топӧдӧмӧн кывзысь Ваньӧлӧн доршасьӧ синваыс, зонкаӧс дзоньнас шымыртӧма дедушыслӧн висьтыс.

— А ме, зонманӧй, и повзи татшӧмторсьыд. Кӧть эськӧ и абу полысь рӧдысь. Татшӧмторыд сэки миян некор на эз кывсьыв — мед эськӧ венеч улысь невестаӧс мӧд мортлы нуӧдны. Богохульствоӧн меным кажитчис татшӧмторыд... Меся, Енмыс ёрас миянӧс татшӧмторсьыд... Но сэтшӧм дона да муса вӧлі меным Машаыс, мый ме и кайи вичкоад... Меся, мый лоанаыс мед лоӧ!..

— Кайин?

— Кайи, дона пи... Сэсся сідзи и ставыс лои, кыдзи Маша думыштӧма. Кор поп юаліс: бур вӧляӧн-ӧ тэ петан верӧс сайӧ? — Маша вочавидзис: мырдӧн пӧ менӧ сетӧны, батюшко, менам жӧникыс пӧ абу тайӧ Бисиныс, а — Иван, со пӧ тай сійӧ сулалӧ... Дона батюшкоӧй пӧ, лэдз меным сувтны Иванушкокӧд орччӧн, а такӧд пӧ, Бисиныскӧд, ме всё равно ог вермы овнысӧ, киӧс ас вылӧ пукта...

— Ой, кутшӧм молодеч вӧлӧма Машаыс! — Ваньӧ дзикӧдз чепӧсйӧма висьтасьысь дедушыслань.

— Сэтшӧм сійӧ вӧвлі... Аддзылін кӧ эськӧ тэ, Ваньӧ, мый пондіс керсьыны вичкоас! Быттьӧ бомба усис пытшкӧсас... Чилзӧм и ойзӧм... Видчӧм... Менам другъяс да Бисинлӧн другъясыс тшӧтясьӧмаӧсь ӧта-мӧд выланыс... А мийӧ асьным, Бисиныскӧд, дасьӧсь горшъясаным кутчысьны... Ӧдва и лӧньӧдіс батюшкоыд... Колӧ на пасибӧ шуны сылы, попыслы, мый Маша дор султіс... Ӧддьӧн асруа морт вӧлі, мый окотитас, сійӧс и керас... А тані, буракӧ, и ачыс не этша чуймис татшӧмторсьыд... Дивӧ босьтіс ли...

— А сэсся мый вӧлі? — торкис дедушыслысь чӧв усьлӧмсӧ Ваньӧ.

— Эсся?.. Сідзи и торксис сэки свадьбаыс... Ме вылӧ Машалӧн бать-мамыс ёна и лӧгалісны первойсӧ, но вочасӧн бӧр пондісны бурасьны... Делӧыс муніс выль венчайтчӧмланьӧ... Но...

— Мый «но», дедуш?

— Но сэки нин вӧлі мунӧ мирӧвӧй война, 1916-ӧд воын, гӧтрасьтӧдз на, менӧ босьтісны фронт вылӧ, да сымда и ме аддзылі Машаӧс...

— Мый нӧ водзӧсӧ лоис?

— Ӧддьӧн лёктор лоис, бур пи... Менам мунӧм бӧрын Бисиныс бара пондас сирасьны сы дінӧ, гӧтрасьны мырдысьӧн корӧ... Сійӧс, кыдзи медічӧт пиӧс, абу босьтӧмаӧсь армияас... Но вот, сирасьӧ Бисиныс, а Маша оз пет... Кыдзи нӧ петан да овнысӧ пондан, кор видзӧднысӧ сы вылӧ он вермы... Мӧдыс сэсся, Бисиныс, дзикӧдз йӧймас да и лёк ногӧн ӧбӧдитас нылтӧ... А Машаыс та бӧрын, яндзимысла да шогысла, мыйкӧкертас асьсӧ... Но, помалас...

— Кувтӧдз?..

— Да, дона пи, кувтӧдз...

— И тэ ещӧ, дедуш, эн лый сылы кымӧсас, няньсӧ мырддигӧн?

— Маша вӧснаыс?.. Эз позь, Ванюк... Маша йывсьыс лючкисӧ некод немтор эз тӧд... Некодлы немтор абу висьтавлӧма сійӧ... Сӧмын чайтӧны вӧлі, мый буретш сідзи и вӧлі, кыдзи ме тэд висьталі... Ме ачым сідзи жӧ думайта и...

Деда-внука вель дыр кежлӧ чӧв усьлӧны. Сэсся старик ньӧжмыдіника гаровтӧ выль чигарка, ӧзтӧ да заводитӧ горша нёнявны.

— Бабушыд либӧ миян — мӧд Маша? — виччысьтӧг юалӧ Ваньӧ. Старик падмылӧ татшӧм юалӧмсьыс, сэсся шуӧ:

— Бабушыд?.. Да, сійӧ — мӧд Маша... Буретш сійӧ, коді коркӧ, сэтшӧм нин важӧн, тшӧктыліс кайны меным вичкоас...

— Збыль, дедуш?!

— Сё збыль, Ванюк, буретш сійӧ и эм...

— Бабушыд ӧд миян зэ-эв жӧ бур, дедуш?

— Меным тай бур-а... Мый дыра со ӧтлаын ладӧн да сӧгласӧн олім... Век ӧтвылысь ставсӧ керим-мырким... Куд кодь лӧсьыд да ур поз кодь шоныд керка лэптылім, том дырйи на... Керъяссӧ, тӧвся туйӧд, буретш тайӧ Тян ягсьыс лэччӧдлім, мед кӧть и ылын — шыльыдӧсь найӧ, вӧсни болоняӧсь да сирӧд пытшкӧсаӧсь: тэнсьыд на нэмтӧ тырмас керкаыс... Бура ми бабушыдкӧд олім, ог норась, кӧть эськӧ и чирышджык сійӧ ме дорысь, чожа пузьысь, но — сьӧлӧмыс бур и мелі... Кырымнымӧс ӧта-мӧд вылӧ эг лэптылӧ, йӧз ордӧ ӧта-мӧдтӧг эг петавлӧ... Куим пи чужтім-быдтім, и тэ нин со миян эм — внук, со кутшӧм молодеч... Валюкыд тшӧтш и, внучка... Батьыд тэнад — тӧлка морт, меканик, чунь помсьыс зарни киссьӧ, сэтшӧм мастер... Тӧлькӧ тай винаыс торкалыштӧ сійӧс... Павел дядьтӧ и... Ме ог тӧд, мыйла найӧлы сэтшӧма колӧ винаыс, помалны быттьӧ кӧсйӧны ставсӧ... А кысь нӧ помалан сійӧс, кор сымда завод вийӧдӧ... Тэ кӧть, дона пи, эн жӧ нин велӧдчы винасӧ юны, олӧмсӧ он и аддзыв, томӧн-кадӧн пазӧдан асьтӧ, сісьман и пропадьтан.

— Ог велӧдчы, дедуш, — пӧся шуӧ Ваньӧ и сьӧлӧмсяньыс эскӧ, мый нэм чӧж кежлас сылӧн буретш сідзи и лоӧ. А сэсся зонка юалӧ:

— Дедуш, а Виль дядьыд, коді тай война вылад усьӧма, ёна жаль тэныд?

— Кыдзи нӧ абу жаль, Ванюк! — курыда шуӧ старик. — Медыджыд пи сійӧ миян вӧлі... И медтӧлка... Ыджыд мортӧн вермис лоны... Мый эськӧ не менӧ, старикӧс, пуляыслы не чергӧдны... Но оз тай бӧрйысь сія, синтӧмыд... Томъяссӧ да ёнъяссӧ мыйта водтӧдіс...

— Дедуш, меным Виль дядь кодьыдӧн жӧ окота лоны... — курзьӧм горш пырыс пӧся шуӧ зонка.

Стариклӧн сӧдзтысьӧ синваыс, и ачыс оз тӧд, мый вӧсна ёнджыкасӧ: война вылын коркӧ усьлӧм пиыс вӧсна-ӧ, али дона внукыс дінӧ нимкодьлун вӧсна... Син дор чукыръясыс нин со кӧтасьны пондӧны, но стариклы быттьӧ и шоныд татшӧм синвасьыс, лолыслы шоныд, и сійӧ шуӧ внукыслы:

— Ме ёна жӧ кӧсъя, Ванюк, мед эськӧ тэ Виль дядь туйӧд жӧ мӧдӧдчин... — ыджыда ышловзис да содтіс: — Кӧть эськӧ и сійӧ дас ӧкмыс арӧса на и вӧліс дядяыс... усигас...

Пажын бӧрын ывлаыс вочасӧн бӧр пондіс сэзьдыны, енэжысь кыз сьӧдыс нетшкысис-оръясис торъя кымӧръяс вылӧ, найӧ вочасӧн разалісны, шочмисны, бӧр шондіа лои, и сэтшӧм меліа кутіс нюмъявны ён зэрӧн мыськӧм вӧрыс, и сэтшӧм чӧскыда пондіс лолавсьыны гымӧн-чардӧн сӧстӧммӧдӧм сынӧднас.

— Кӧть и повзьӧдыштіс миянӧс бушколыс, но, видзӧд, ас местаас и сія колана. — Гажмӧм ывлаыслы воча личмуніс старик.

— Ӧні сэсся, кӧнкӧ, ельдӧг петас, — тӧдысь морт моз шуис зонка.

— Сідзи, дона пи, петас и эм...

Сэсся кӧнкӧ, Тян-ю горувланьыс, пондіс кывны мотор шы. Кыкнанныс чошкӧдісны пельнысӧ.

— Ероплан, буракӧ, — ылӧсас шуис старик.

— Ме думысь — вертолёт, — стӧчмӧдіс зонка. Виччысьыштіс на, мый та вылӧ вочавидзас дедушыс, да юаліс вежсьыштӧм гӧлӧсӧн: — Эз-ӧ этійӧ керка дінад кодкӧ лок?

— Ог тӧд... Ог тӧд... — тшӧтш быттьӧ зэлалыштіс мӧдыс. — Оз тыдал да...

Гора кось дорын выль йӧз

Салдат Иван да Ваньӧ пырисны водны шоныда ломтӧм керкаӧ; мед шойччӧны, а ми сэк кості вай бара на петалам Гора кось дінӧ.

Но — энлӧй! Тані тай кутшӧмкӧ выль йӧз эмӧсь... Кось помас, кытісянь тай ваыс усьыштӧ моз гутъянас, пыжа домасьӧма: набойяса пелькиник пипу пыжӧ сӧлӧмаӧсь кык морт. Бара жӧ старик да зонка. Пыж нырсӧ зэлыда якӧритӧмаӧсь вапытшса изйӧ. Ваньӧ кодь кымын жӧ арлыда зонка пуксьӧма бӧр пуклӧс вылӧ да зібйӧн кутышталӧ, мед визулыс оз ляскы пыжсӧ береглань... А пыж шӧрын сулалӧ винёв тушаа старик, кутӧ киясас кузь зібъя азьлас, кыбан, дозмӧр бӧрся кыйӧдчысь варыш моз зэлӧдчӧма сійӧ, быд здукӧ дась шеныштчыны-мынны...

Помасьлытӧм сёрнисӧ ызгӧ-висьталӧ Гора кось. Вылісянь, енэж йирксянь, югдӧдыштӧ узьысь вӧр-васӧ джынъя тӧлысь, яра читкыралӧны синнысӧ югыд кодзувъяс, быттьӧ гажныс бырӧма налӧн муысь, воддза войнас вошліс кымӧръяс сайӧ да...

— Деда, и ты думаешь увидеть их тут? — рочӧн юаліс зонка.

— Увидим, — лӧня вочавидзис мӧдыс. — Мед тӧлькӧ катісны-а. Порог вомӧныс, таті найӧ... По воздуху... Прямо сигают...

— И в это время ты успеваешь ударить?

— Когда как, детина... Кор удитан, а кор и он.

— Деда, мне тоже хочется попробовать.

— Потом, потом... Первой видзӧд да учись. Да пыжтӧ поддёрживай. Мед устойчивӧйджыка меным сулавны. И давай помолчим. Тихо надо.

И бӧр лӧнисны найӧ. Старик сулалӧ ас кыӧм кыз ной дӧрӧма, юр вылас важиник картуза, пелькиник небыд кӧтіа. Шоныда, но кокниа пасьтасьӧма, мед некыті эз дзескӧд кыбаннас бурджыка ӧвтыштны. Ӧти кокыс сылӧн шӧр пуклӧс вылын, а мӧднас мыджсьӧма пыж пыдӧсса пӧв вылӧ. А кузь зібъя азьлассӧ дасьтӧма-чургӧдӧма киясас. Аслыспӧлӧс варыш кодь и эм сійӧ... Сьӧмга варыш кодь... Ланьтӧдчӧма-зэвтчӧма да виччысьӧ ылі моресянь катысь мудз чериясӧс, кодъяс, дерт, ньӧти оз чайтны, мый кодкӧ со тадзи кыйӧдчӧ на бӧрся. Найӧ сӧмын катӧны и катӧны асланыс коркӧя чужанінлань, мед водзӧ нюжӧдны ассьыныс рӧднысӧ, му выв пасьталаыс медчӧскыд черилысь бур рӧдсӧ...

Чӧла кыйӧдчӧ пыжа. Зонкалӧн югзьысь лыдпасъяса часіыс петкӧдлӧ, мый ва вылӧ петӧмсянь колис нин часысь унджык. Войся ыркыдыс со пондіс нин йиджны вир-яяс, кӧть эськӧ и шоныда пасьтасьӧма: ной спортивнӧй дӧрӧм-гач вылӧ небыд матерье костюм, тугъя спортивнӧй шапочка юрас, а кокас ной носкиа кедыяс... А дедыс быттьӧ измӧм сулалӧ — оз вӧр, оз кынмы, важӧн сотчылӧм ягын сирӧд мыр кодь сійӧ...

Вой шӧр гӧгӧрын кымын кык неыджыд чери тювкнитісны дыр виччысьӧмысла жуялыштӧм старик син водзті. Мӧдыс негораа сӧмын и матькыштіс. Недыр мысти джуджыд гутъяныс ыджыда ызмуніс, и бура тыдалана мӧвкнитіс ыджыд чери, сэсся нӧшта... Старик мый вынсьыс бырскис бӧръяыслы, и веськаліс... Вына чери лёкысь пескыльтчис, муртса эз нетшышт кыбансӧ старик киясысь. Пыж шатовмуніс, васӧ весиг гумовтыштіс, бур мый зонка став сьӧктанас ӧшйыліс мӧдар набой вылӧ. Старик лажыньтчӧмӧн моз топӧдӧ черисӧ пыж дорӧ... Горзӧ:

— Оз ков миян лэдзны сійӧс на глубину!.. Лок тшӧтш, дёржи!.. Да осторожнее, а то пӧрам... — Зонка шыбитіс зібсӧ да тшӧтш кутчысис кыбан воропӧ... И лов тырнас кыліс, кыдзи кыбан йылас пессьӧ ранитчӧм лов... Начкан порсь вынӧн пессьӧ... — Дёржи, детина!.. Крепко дёржи... Счас ми сійӧс багром... — Старик веськыд кинас судзӧдчыліс да босьтіс ёсь крука багыр, улісяньыс курыштіс-ӧвтыштіс сійӧн. — Вот так... Ӧні оз мын... Ӧні сійӧ наш...

Ыджыд чери ньӧжйӧникӧн пондіс лӧньны пыж бокын, а визулыс мыськаліс-нуис сы дінысь вир сора быг...

Зонкалӧн ёна кутӧмысла войтӧв кыскавтӧдз зэлалісны ки-кок сӧнъясыс, а діпкысь сьӧлӧмыс дась вӧлі чашвартны морӧс кудсӧ.

Ловнысӧ вуджӧдігмоз нимкодьпырысь видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ, сэсся и лэптісны дзикӧдз лӧньӧм чериӧс пыжӧ. Сійӧ вӧлі матӧ метра кузьта, бӧжнас кӧ быттьӧ, но ёнджыкасӧ эз кузьтанас шензьӧд сійӧ зонкаӧс, а гӧгрӧс топыд кызтанас — бура вердӧм-котрӧдлӧм польӧпи моз быгльӧса куйліс сійӧ пыж пыдӧсын, но сэк жӧ и кажитчис чӧрс кодь швычӧкӧн.

— Вот это рыбина, деда! — эз вермы кутны нимкодясьӧмсӧ зонка. — Вот это экземпляр.

— Видимо, пудъя кымын... — долыдпырысь воча шуис старик.

Зонка копыртчис да весиг шылькнитіс негырысь, но зэв топыд сьӧма чериӧс, ки вомлӧссяысь паськыдджык вӧлі сылӧн бокыс, а сэні, еджыд сьӧм вылас, кӧть и эз вӧв ёна югыд тӧлысь югӧр улын, тӧдчисны уна лыда пемыдгӧрд чутъяс. Кыбан ёсьясыс вомӧнӧн сатшкысьӧмаӧсь туша шӧрвыяс кымын лыбӧдчысь вылыс борд весьтас, сэті чашмунӧм ранаясысь сӧдзтысис вир. А нӧшта зонка казяліс, кыдзи багыр крукӧн розьӧдӧм кынӧм улӧдыс ыджыд черилӧн ньӧжйӧникӧн пычкыссьӧ-петӧ гӧрд анькытш кодь пӧк. Тайӧс казялӧмысь кыдзкӧ быттьӧ нелӧсьыд лоліс зонкалы, кезнитӧдліс весиг, но сэки старик гатшнёвтӧдіс черисӧ да шуис:

— Тайӧ добрасӧ оз ков пропадьтӧдны. Петам да сэтшӧм закуска мы сделаём.

Мудзӧмыс и кынмыштӧмыс налӧн талун тырмымӧн нин лои да водзӧ сэсся эз нин кутны куткырвидзны ва вылын. Петісны берегӧ, черисӧ би дорӧ нӧбаліс зонка, и сэки сійӧс бара на шензьӧм босьтліс — ӧтчыд сутшкӧмӧн эта сьӧкта туша! Пӧшти пуд чери!.. И кутшӧм чери!.. Та понда позьӧ и мудзны да кынмавны... Дедыс сэк кості бура дзебис пыжсӧ. А кор сэсся старик плёнка вылын лэчыд пуртнас восьтіс сьӧмгалысь кынӧмсӧ, сэні, би водзын, ловъя кодь ыпнитіс-сярмуніс гырысь алӧй пӧк, сымда пӧк!..

— Счас ми солыштам сійӧс котёлокӧ, и асыв кежлас закуска лоӧ дась, — черисӧ пелька керигмоз сёрнитіс старик, а уска да шыльыда бритӧм тошка косньӧд, чукырӧсь чужӧм сертиыс, гӧрд вом доръяс сертиыс и, позис гӧгӧрвоны, мый сійӧ лов тырнас ӧні нин кылӧ лоан чӧскыдсӧ. А зонкаӧс быттьӧ выльысь на парсыштіс ӧнтая кезнитӧдӧмыс, и сійӧ шуис:

— Деда, а если пустить икру-то в реку! Из нее не выклюнутся вот такие вот сёмги?

— Нет, мый тэ... Чтобы родиться, колӧ на некйӧн... Молокой киськавны вывсяньыс... Для этого колӧ на ай сёмга кыйны миянлы... Нет, мый тэ... Ты не думай... Ӧні тайӧ нин закуска миян. Бог дал... Давай каям керкаӧ да бура узям. Черисӧ солалам-идралам да... Асывнас уху сварим, юрсьыс да бӧжсьыс. Бура пируйтам ми тэкӧд, детина! Он понды жалитны, мый прилетел со мной. Ме тэд быдторсӧ на покажу!..

— Деда, значит, говоришь, кто-то был здесь? В твоих угодьях? — рытъя сёрнисӧ казьтыштӧм бӧрын выльысь юаліс зонка.

— Да, был, — пырысь-пыр жӧ зэлаліс гӧлӧсыс стариклӧн. — Ог тӧд толькӧ, какой леший... Но кодкӧ шастайтӧ... Видишь, чешуя от хариусов. Уха пуӧмаӧсь. Тар гӧнъяс со и. Тетерев куштӧмаӧсь. Видать, абу лёк охотникъяс... Ночевали тут... Боюсь, миянлысь чӧсъястӧ на кыясны... Встретитчам кӧ, гоз-мӧд бур кыв скажем... Мед убирайтчӧны мӧд местаӧ подобру-поздорову... Юыс да вӧрыс али мый налы не хватает, обязательнӧ колӧ пырны йӧз кыйсянінӧ. Висьталам пару ласковых, — и стариклӧн яра югнитлісны лэчыд сьӧд синъясыс.

Керӧм сювсӧ старик нуис би дорысь ылӧджык, сэсся бура видзӧдаліс, эз-ӧ гылав сьӧм. Тӧбис сьӧмгасӧ вещмешӧкас. Зонка босьтіс киас солалӧм пӧк тыра топыда вевттьӧм рач. Сэсся и пырисны найӧ лӧзавны заводитысь асылӧн муртса-муртса югдӧдыштӧм вӧрӧ.

Кыпыда варовитысь Гора кось бара коли ӧтнасӧн.

Снайпер

Тян керкаын сійӧ войнас дыр жӧ эз узьны. Наберушка вӧчигӧн Ваньӧ ёнасӧ эз мудз, и унмыс эз личкы воддза рытнас моз. А мыйыськӧ быттьӧ тревожнӧ вӧлі зонкалы. Гашкӧ, луннас кывлӧм мотор шыясысь?..

И Ваньӧ пондіс юасьны дедушыслысь, кыдзи сійӧ воюйтіс бӧръя война вылын. А мӧдыс эз кут пыксьыны, ачыс нин кӧ юасьӧ дона внукыс татшӧмторъяссӧ, мый не висьтавны пӧрысьыдлы, мед кӧть, кулас да, тшӧтш и тайӧ казьтылӧмыс коляс.

— Ӧнія война дырйиыд кор тшӧтш босьтісны менӧ, Ванюк, юасьӧны: мый пӧ тэ, папаша, медбура кужан керны? — нимкодьпырысь заводитіс Салдат Иван. — Шыд пуны? Али вӧлъясӧс видзны-дӧзьӧритны? Видзӧд, арлыда нин ме вӧлі — нелямын куим арӧс... А сё морӧ, меся, ме салдат и вӧралысь! Лыйсьыны медбура кужа ме! Сералӧны. Тэнад пӧ эськӧ, папаша, тыдалӧ, лыйсьысьӧма нин да! Ладнӧ, меся, видзӧдлам...

Но, вайӧдісны миянӧс фронт вылӧ. Оборонаын сулалам Карельскӧй фронтын, векньыдик кузьмӧс ты торйӧдӧ миянӧс финнъясысь: найӧяс ты ӧтар бокас дзебсьӧмаӧсь, а мийӧ таладор берегас, муошъяс моз, изъя муӧ сизьдӧм окопъясӧ пырӧмаӧсь. Пӧраыс буретш тӧв шӧрлань, Рӧштво праздник матысмӧ. Корсюрӧ кылӧ, кыдзи финнъяс гажӧдчӧны, абу вед и ёнасӧ ылын на дінӧдз — верст джын гӧгӧр. А Рӧштвотӧ тай став крещённӧй мирыс праздничайтӧ, водзті миян, революцияӧдз, ёна жӧ гажӧдчылісны сэки. Да и ӧні на кодсюрӧ вина-сурӧн пасйӧны...

Видзӧдам, вӧр дорас, эрд вылӧ, кыськӧ бырс петісны нёль-ӧ-вит финн, еджыд лым вылад бура тыдалӧны. Гажаӧсь, буракӧ... Миянысь, буракӧ, оз и повны ёнасӧ, сы вӧсна мый ковтӧгыд миян абу и лыйсьылӧмаӧсь — мед нин содтӧд не эрдӧдны асьнымӧс. Да и лыян пӧ тадзи да, финныд пырысь-пыр сэтшӧма пондас воча пӧвсавны миномётысь, мый не рад лоан. Мина и патрон тай сылӧн мыйта колӧ эм. Сійӧ вед миян сэки этша на вӧлі — куш сӧмын винтовкаяс да быдса рота вылӧ кык автомат сӧмын...

Но, видзӧдам, финнъясыд штык йылӧ сатшкисны гӧгрӧс нянь чӧлпан, а мӧд морт вылӧ лэптіс киас ыджыд сулея, вина, дерт. А коймӧд гораа горзӧ мегафон пыр:

— Эй, Иванъяс, локтӧй миянӧ Рӧштво пасйыны!

А миян лӧгным пуӧ-петӧ, тшыг нисьӧ пӧтӧсь мийӧ, омӧля вердісны сэки да. Сэтшӧм забеднӧ босьтіс. Ме и шуа ротнӧйлы: тӧварыш капитан, меся, вай жӧ ме найӧлысь ӧбеднясӧ торка! «Оз позь, сералӧ сійӧ, приказыс абу лыйсьынысӧ. Да и немторла дэльӧдны найӧӧс прӧстасӧ». Да вед, меся, ме сӧмын ӧтчыд лыя, вина сулеяас. «А инман?» — друг тшӧтш ыззис ротнӧй. Дерт, кӧнкӧ, аслас лӧгыс петӧ жӧ. Да, меся, ме вӧрын урлы пель вужъяс век инмывлі, кык син костас да, мед кусӧ не тшыкӧдны. Кремнёвка пищальӧн. А винтовканад грек не инмынытӧ, сы ыджда бутыляд... Колӧ шуны, ротнӧйыс сідзсӧ гажа морт вӧлі, юр вундысь кодь, том на ачыс, ар кызь вита. Ӧвтыштіс мортыд кырымнас да и тшӧктіс: лый пӧ! Ачыс пондіс видзӧдны финнъяслань бинокль пыр. Ме сюйи винтовкаӧс бруствер розьӧ, бура метитчи да и шковги. Ротнӧй кыпыда горӧдіс: но пӧ, папаша! Пазьмуніс пӧ сулеяыд! Видзӧда, финнъяс дзикӧдз шызисны. Лёкысь горзыны пондісны... Жаль вед, кӧнкӧ, винаыс, найӧ пӧ, ми вок моз, оз жӧ бӧрыньтчыны курыдторсьыд... Здук мысти сэсся и бӧр вошисны кытчӧкӧ ставныс. А сэсся тай кыдз пондасны гыпкыны вӧр пытшсянь миномётъясӧн! А минаыд сія, Ванюк, веськыда юр вылад усьӧ, весигтӧ и окопад сьӧкыд дзебсьыны проклятӧйысь...

— Ме тӧда, дедуш, кино вылысь аддзылі...

— Видзӧдам, миян дінӧ батальоннӧй командир лажыньтчӧмӧн окопӧд котӧртӧ, вомыс векыштчӧма скӧрмӧмысла. Мать вашу пӧ, мый тійӧ тані керанныд? Коді тшӧктіс лыйсьынысӧ?! Ротнӧй вылӧ горзӧ: трибуналӧ пӧ сета! Штрафнӧй ротаӧ ковмас мунны!

— Мӧдӧдіс сэсся? — сьӧлӧм сетӧ Ваньӧ.

— Бур, мый финныс регыд бӧр дугдіс лыйсьынысӧ. Буракӧ, тадзинас сӧмын ӧлӧдыштіс миянӧс. Мед мийӧ эг мешайтчӧй ли мый ли сылы гажӧдчыштны Рӧштво праздник дырйи... Ротнӧйыд сэсся и висьталіс комбатлы, кыдзи да мый вӧлі делаыс. Мӧдыс, видзӧда, небзьыны тшӧтш пондіс, серавны пондіс весигтӧ. Вед мӧдарсяньыс кӧ видзӧдлыны — серам петкӧдлана кодь и эм делаыс... «Эта ылнасянь инмӧмыд, абу-ӧ охотник?» — юасьӧ. Да, меся, кӧкъямыс арӧсӧн киӧ пищаль босьті да сэксянь омӧля на и чӧвтлі. Сӧмын, меся, мирӧвӧй да гражданскӧй войнаяс вылын со татшӧм жӧ винтовка вылӧ вежлі сійӧс. Видзӧда, комбатыд нӧшта на ёна чуймӧ: да вед тэ пӧ, папаша, клад миянлы! Снайперъяс пӧ миян абуӧсь, век кӧсйӧны мӧдӧдны, а кӧсйӧм кежсьыс и кольӧ... Прӧтивниклӧн эмӧсь, матӧ воштӧны найӧ миянӧс, а мийӧ асьным, немтор огӧ вермӧй вочасӧ керны. Вай пӧ ӧні жӧ ветлам мийӧ тэкӧд полковник дорӧ! Асланым снайперӧн пӧ лоан, тадзи кӧ кужан лыйсьыны...

— И ветлінныд, дедуш? — кыпъялӧ нин зонка.

— Мунім. Командир полкаыс бура баитіс мекӧд. Тшӧктіс на корсьны меным отсасьысьӧс, коді мукӧдсьыс бурджыка лыйсьӧ. Сэсся и кыйсьыны пондім ми тӧварышкӧд.

— Кыйсьыны, дедуш?

— Да но... Снайперскӧй винтовка сетісны меным, оптическӧй прицелӧн. Весиг трофейнӧй винтовкаыс, разведчикъяс петкӧдӧмаӧсь прӧтивник тылӧ пыралігӧн. Но ок и бура инмӧ, сё морыд! Кыксё патрон меным сетісны, ставсӧ, мый вӧлі. Куим пуля паскӧ лыйи, мед бойсӧ тӧдмавны, кыдзиджык инмӧ. А сэсся и ловъяясӧс понді судзӧдавны: код финн юрсӧ чургӧдлас, сылы и дітшкам.

— И веськалан, дедуш?

— Инма, мыйла нӧ ог. Сой вынӧй менам век ён вӧлі, пищаль кӧть винтовка кутны, синмыс ёсь и. Сэсся меным кок пыдӧс оз ков, мортлӧн кӧть зверлӧн, медтыкӧ юрыс тыдовтчыліс. Лыйигад вежӧрыс ӧдйӧ велалӧма думайтны и: котӧртысьлы ӧти ног лыян, мыйтакӧ водзасджык моз, улісянь юрсӧ чурйӧдлысьлы — мӧд ног нин... Но, Ванюк, ёна ковмис меным финскӧй снайперкӧд шырӧн-каньӧн ворсны...

— Шырӧн-каньӧн?

— Ок и сюсь да мудер! Сійӧ вӧлі веськыда окопсьыд чергӧдӧ морттӧ, кӧть и юртӧ он мыччыв.

— Му пырыс али мый, дедуш?

— Часлы, ме тэд висьтала... Окопад эмӧсь ниша кодьяс, но — прӧтивникладорлань паськӧдыштӧминъяс, сэті мусӧ кызджыка да джуджыдджыка лэптӧма выліас, брустверӧн шусьӧ, изъяс тэчӧма ли, а на костӧд ичӧтик ӧшинь-розь кольӧма, мед сы пыр прӧтивник бӧрся кыйӧдны да лыйсьыны. И, веритан, татшӧм розьяс пырыс финныд миянлысь йӧзӧс дітшйӧдліс. Матыстчас кодкӧ видзӧдлыны ли мый ли, либӧ лыйсьыны пондас и, видзӧдан да, пезьдӧмаӧсь нин сылы кымӧсас либӧ ныр-вомас.

— Ой-ой-ой! — повзьӧ зонка татшӧмторсьыд.

— Дерт, кӧнкӧ, думайтам, кодкӧ ӧтнас татшӧм мастерасӧ уджалӧ... Но меным и шуӧны командиръяс: нимтысян кӧ пӧ вӧралысьӧн, вай жӧ кый тайӧ зверсӧ, мыйта йӧзӧс нин миянлысь тыштӧг-бойтӧг мӧдар югыдас мӧдӧдіс сійӧ. А мый, меся, вай видлам... Понді сэсся гӧгӧрбок мӧвпавны. Меся, кукушка кӧ, кӧк, ӧдвакӧ вермас вины мортӧс бруствер розьӧдыд, пуляыс сылӧн не сідзджык мунӧ вылісяньыд...

— Кӧк? Кутшӧм кӧк, дедуш?

— Но, тадзи миян вӧлі нимтӧны пу йылын дзебсьӧм финнъясӧс. Ёна найӧ пакӧститчисны пожӧмъяс вывсяньыд, уна йӧзӧс миянлысь дітшйӧдлісны.

— А-а...

— Но, кывзы либӧ водзӧ. Ми тӧварышкӧд керим морт чучела, шапкаа и быдсӧн, да и пондім «велӧдны» сійӧс волыны кык орчча нишаясӧ, кӧні медъёна жвучйӧдлісны миянлысь йӧзӧс.

— Чучеласӧ велӧдны, дедуш?

— Да но. Зібъяс йылӧ кӧрталім да и кыскам окопӧд, бытьтӧ видзчысьтӧм морт кодь ачыс, код ли, юрыс мыччысьыштлӧ ортсыӧ корсюрӧясӧ, бокысянь кӧ видзӧдны. Мыйӧн сӧмын миян «салдатыд» сувтіс нишаӧ да топӧдчис бруствер розь дорӧ, пырысь-пыр и дзенгисны кымӧсас, сӧмын и швачкысис гатшӧн окоп мӧдар стенӧдз. Кытысянь нӧ эськӧ лыйлӧны? Татшӧм стӧчасӧ? Ок и сюсь снайпер кодкӧ!.. Мӧд луннас тӧварыш ӧтнас кольччис окопӧ чучелаыскӧд, а ме пемыднас на кавшаси пашкыр пожӧмӧ, ачым водзвыв бура видзӧдӧмӧн бӧрйи дыр кежлӧ пукаланін — вожалӧм кыз ув, и мед прӧтивникладорсянь пожӧм мышкас лоны...

— Вермасны, шу, ӧд и казявны, вӧрзьыштан да? — гӧгӧрвоӧ зонка.

— Сійӧ вед и эм... Кӧть эськӧ и эз нин дзик восьсаинас сулав тайӧ пожӧмыс, а неуна быттьӧ саймовтыштӧма нин вӧлі мукӧд пуясӧн... Югдіс вочасӧн. Пукала, шоныда пасьтасьӧма, пась вывті — еджыд маскхалат, лым тукта кодь дітшвидза сук ув пытшкас. Видзӧда син ортӧдз. А мый казялан? Прӧтивникыд вед абу жӧ йӧй, торйӧн нин снайперыд, юрсӧ оз мыччӧдлы, торйӧн нин ӧні, кор гӧгӧрвоис, мый ми тшӧтш жӧ кужам буратӧ лыйсьыны. Миян моз жӧ бура дзебсьӧма сійӧ, немтор оз тыдав — векньыдик кузь тыыс и берегдорса кушиныс, и матыс вӧрыс кыза тубыртчӧмаӧсь лымйӧн, лӧня узьӧны бытьтӧ. Да и луныс букышкодь, лым усьыштӧ... Видзӧдан тадзи, видзӧдан, и весиг пондылӧ кажитчыны, мый некутшӧм война абу, кӧнкӧ гортса вӧрын тэ ошкӧс кыйӧдан джагӧдӧм мӧс туша дорын... Но со тай миян, окопын, бара пондісны матыстны чучелатӧ. Синъяс ормӧн видзӧда ме мӧдлапӧлӧ, видзӧда, оз-ӧ кыткӧ мыйкӧ вӧрзьышт, винтовкаӧй чургӧдӧма сыланьӧ и. Сэсся и шлёчнитіс лымъя эрдас, эз и гораа бытьтӧ — лымъя вӧрыд тай бытьтӧ ньылыштӧ гора шыястӧ, кусӧдӧ ли, — но чучеланым миян бара нин вӧлі чергысьӧма, а ме сідзи и немтор эг казяв, кысянь лыйисны. Лӧг пуӧ морӧсын, но мый керан? И лэччынысӧ оз позь югыднад, вермас сійӧ жӧ снайперыс, урлы моз, кульыштны, кыті тыдовтчылас. Пемдытӧдзыс ковмис куткырвидзны сэні чукар моз.

— Лунтыр?

— Да, пиӧ. Дерт эськӧ, шуам, тӧвся луныд кӧч бӧж кузя и эм, но пӧшти вӧрзьывтӧгыд пукалігӧн прамӧя изӧймитлі. Но да вед ме велалӧм морт татшӧмторыд дінӧ — ичӧтысянь вӧрын, би дорын, мыйтаысь ковмыліс узьлыны.

— А сэсся, дедуш? — тэрмӧдлӧ Ваньӧ.

— Эсся мӧд асывнас бара кавшаси-кайи пожӧм йылас.

— Бара?

— А кыдзи нӧ мӧд ногыс? Заводитӧма да, кыдзкӧ коліс нин кыйны зверсӧ. Но бара на лунтыр дітшвидзи сэні.

— А чучеласӧ лыйисны жӧ?

— Чергӧдісны, сӧмын орчча нишаын нин — ме тшӧкті вежлавны, мед мыйкӧ неладнӧ оз думыштны финнъясыс.

— Сідзи и немтор эз али мый артмы, дедуш?

— Коймӧд луннас шонді петіс, миянладорсянь кыпӧдчӧ. Ме пукала лымйӧсь увъяс пиын видзӧда. Югыд би киньясӧн дзирдалӧ гӧгӧрбок сӧстӧм лымйыс. Но друг мыйкӧ бытьтӧ ёнджыка югнитіс! Зеркалӧ тор моз. И чунгис меным сьӧлӧмӧ. Энлыв, меся, мый нӧ тайӧ тадзисӧ югъялӧ? Кыдзи сэтчӧ веськаліс зеркалӧыс? Либӧ стеклӧ торйыс, со вед кыдзи лӧсталӧ... Видзӧда: берега-вӧра костас лымйӧн кыза эжсьӧм пӧрӧдӧм пу нюжвидзӧ, дерт жӧ, морт кырымӧн пӧрӧдӧма, вужлятӧм да, миянланьӧ йывнас. Казяла — вожа, буракӧ, пуыс, вылыс вожыс кыза чурвидзӧ вывлань. Сэні и дзирдыштлӧ зеркалӧыс, вылыс вож увдорас... Мый жӧ сэтӧні вермас лоны? Кок туй ни немтор оз тӧдчы гӧгӧрыс... Но и мый, оз кӧ тӧдчы, финныд тай абу йӧй. Оптическӧй прицел сэні! — думайта. Сӧмын сійӧ! Сылӧн стеклӧыс югъялӧ. Дерт жӧ, лым увтіыс кодйысисны, и волывлӧ сэтчӧ снайперыс, лун кежлас. Тэрмасьышт, другӧ Иван, а то шондіыс вешйыштас, и оз кут сэсся дзирдавны прицел стеклӧыс, бара на дьӧбӧ колян тэ... Но вывтісӧ эн жӧ тэрмась!.. Веритан, Ваньӧ, дона пи, сыӧдз изӧймитӧма нин ме вӧлі, вемӧдз йиджӧ кӧдзыдыс, сэзь асывнад, а мыйӧн сӧмын казялі да гӧгӧрвои дзирдсӧ, пырысь-пыр жӧ шоналі, бытьтӧ стӧкан спирт сӧтышті-юи... Винтовка, дерт, менам дасьтӧма, увъяс вылӧ бура лӧсьӧдӧма, оптическӧй прицел пыр дзик бытьтӧ орччӧн тыдалӧ, сэтшӧм матын. Но — терпита на, думайта: дашкӧ, куш сӧмын винтовкаыс сэні куйлӧ, а снайперыс и абу талун? Дашкӧ, винтовкасӧ оз и нулы сэтысь?.. Аслым сэтшӧм окота чожаджыка пезьдыны. Сэтшӧм окота, Ванюк! Вед мыйта лов нин сія босьтӧма миянлысь, буретш кӧ снайперыс и эм сэтӧні... Но кыдзкӧ-мыйкӧ терпита на, виччыся, кор чучеласӧ кыскасны миян. Сэсся и регыд бара шлёчнитіс ӧтка лыйӧм шы, а сійӧ жӧ здукас и ме дзенкниті кустӧм на стеклӧ дінас...

— Инмин, дедуш? Снайперыс и вӧлӧма сэні?

— Буракӧ, сія. Эз тай пондыны инмавны сэсся ниша розьясад-а. Долыдджык лои сулавны йӧзыслы окопын, оборонаын. Вед весиг ӧти снайперыд сымда вермӧ дӧсадитны, быдлаын вермас суӧдны сылӧн инмысь пуляыс.

— Кӧнкӧ, ёна и ошкисны тэнӧ, дедуш?

— Да... Орден весиг сетісны... «Славаыд» тай менам эм...

— А водзӧсӧ сэсся мый вӧлі, дедуш?

— Водзӧсӧ?.. «Кӧкъясӧс» не этша гылӧдалі пуяс йылысь. Прӧтивниклӧн офицеръяс бӧрся кыйси... Нӧшта водзӧсӧ тшӧтш и выль снайперъяс полкӧ пондісны воавны, тылын велӧдӧмаяс. Но кык воӧн дас мортӧс миянлысь начкисны, снайперсӧ. А ме век ловъя и дзонь вӧлі. Вӧрса мортыд, буракӧ, звертӧ кыйӧдігӧн ичӧтысянь велалӧма да, кужанджык мудеритнытӧ да дзебсясьнытӧ, терпенньӧыд эмджык и. То пу горсйӧ дзебсян, то из щелльӧ сюйсьӧмӧн лун кык-ӧ-куим кыйӧдчан, мудерджык прӧтивник веськалас да. То нӧшта на кыдзкӧ. А налӧн бурӧсь жӧ снайперъясыд вӧліны. Финныд вед вӧрын олысь морт жӧ, оз ков сійӧс ёна велӧдны ни лыйсьыны, ни лызьӧн шуркъявны. Дерт, дашкӧ, ме мындасӧ некод эз вӧравлы... А сэсся прӧтивникыс, дерт, казявтӧг эз ов, мый тані сылы паныд уджалӧ бур лыйсьысь, и быд ногыс жӧ зілисны кыйӧдны менӧ. Позьӧ шуны, Ванюк, бур вӧралӧм заводитчис менам сэні, некор тӧдлытӧм на вӧралӧм...

Старик кузя ышловзис да чӧв усис.

Дедушыс та йылысь некор на эз висьтавлы Ваньӧлы, и ӧні зонкаӧс лов пыдӧсӧдзыс вӧрзьӧдіс тайӧ висьтасьӧмыс. Сэсся ӧд и пемыд вӧр шӧрынӧсь найӧ, сӧмын кыкӧнӧсь саӧсь стенъяса керка-чомйын. Кыдзи нӧ он вӧрзьы зонкаыд морт вылӧ, йӧз вылӧ вӧралӧм йылысь кывзігад...

— Дедуш, а ловъя мортсӧ лыйигӧн нӧ... Ачыд... Но... Ачыд он доймась?..

Старик, дерт, гӧгӧрвоӧ внуксӧ. Гӧгӧрвоӧ, мый зонкалы воӧ кад и татшӧмторъяс йылысь ыджыда думайтны. Старик виччысис тайӧ кадсӧ, сы вӧсна и водзджык эз панлы сыкӧд татшӧм сёрнисӧ. Тапкӧдыштіс кинас орччӧн куйлысь зонкаӧс и шуис:

— Ёна мийӧ вӧлімӧ скӧрмӧмаӧсь фашистыд вылӧ, Ванюк. Уськӧдчис нем виччысьтӧг. Сымда йӧзӧс нырыштіс, медбур йӧзсӧ. Кадрӧвӧй армияыс вед миян, дона пи, рытыввылас пӧшти дзоньнас пазӧдӧма лои война первой гожӧмнас жӧ. Дашкӧ и, не ӧти миллён морт. Ставыс йи кодь ён том йӧз. Да и пиӧс менсьым, Виль дядятӧ, начкисны жӧ нин сэки и... Бытьтӧ зверӧс и лыян вӧлі, Ванюк... Вир выв ошкӧс... Ошсяыс на лёкджыкӧс... Ошкыд сійӧ оз на вӧрзьӧд морттӧ, он кӧ асьсӧ лый да ранит. А тайӧяс — быд ногыс виӧны и начкӧны... Сотӧны и ӧшӧдалӧны... Пызь-пӧимӧ керӧны миянлысь мунымӧс... Татшӧм врагтӧ дзенйӧдлӧмысь сэки тай эз и шогӧдлы ни мыйкӧкертлы... Верман кӧ, унджыкӧс на кыян... Кыдз верман — унджыкӧс... Да оз на и шед ёнасӧ, аслыд на лоӧ дзебсясьны, мед асьтӧ эз кый... Бӧртинас нин сӧмын, Ванюк, война помасьӧм бӧрас, кор ме гортын, лӧнинын, понді думайтны став кольӧмаыс йылысь, сэки менӧ вӧлись пондіс шогӧдны... Вед кымын ловъя ловӧс босьтӧма! Унджыкыс вед, мися, ме кодь жӧ мужикъяс. Дашкӧ, и тшӧтш вӧралысьяс. Му вӧдитысьяс. Дерт, кӧнкӧ, мырдысьӧн вайӧдісны найӧӧс война вылӧ, усьӧдісны йӧз муӧ. Миян вылӧ... И быть сэсся воюйт... Сё морӧ... Век воюйтӧны йӧзыс ӧта-мӧдныскӧд, век пурсьӧны, век мыйкӧ юкӧны, бытьтӧ оз позь со тадзи бурасӧ овны. Тян пӧ воюйтлӧма, а сэсся нэм чӧжыс олӧма-мучитчӧма. Менам батьӧ японечьяскӧд косясьӧма Маньчжурияын. Тойяс вильӧдӧмаӧсь лыӧдзыс. И меным со, аслым, куим война дӧнзис. Куимнан вывсьыс ранаӧн ковмис локны... Мыйкӧ жӧ песласны йӧзтӧ Гитлер коддьӧмъясыс, лёк политикъясыс... Дзугасны асьныс ставсӧ, олӧмыс добӧлькаӧдз топӧдас, сэсся и тойыштасны ми воксӧ биа шер улӧ... Налытӧ, аслыныс, мый! Аслыныс налы пуляяс оз инмавны, окопъясын той оз вильӧд ни... Шоныд дворечьясын пукалӧны да олӧмсӧ дзугӧны, а тэ нэм чӧжыд воюйт сэсся, ас кодьыд жӧ йӧзӧс лыйлы... Верит кӧть эн верит, Ванюк, а гортӧ ловйӧн бӧр воӧм бӧрын, немся военнӧй кино ме сэсся эг кут вермыны видзӧдны. Ог вермы — да и ставыс...

— Ме тӧда, дедуш...

Ваньӧ топӧдчыштӧ дедушыс дінӧ. Зонкалӧн дзикӧдз ырзьӧма сьӧлӧмыс, сылы и нимкодь татшӧм дедушыс вӧсна, но тшӧтш быттьӧ сійӧ и майышмунӧма мыйыськӧ... Вермис-ӧ эськӧ ачыс сійӧ, Ваньӧ, тадзи жӧ ловъя йӧз бӧрся винтовкаӧн кыйсьыны? Лыян сылы — и мортыс оз ло... Оліс-оліс, сёйис-юис, велӧдчис, сьыліс, купайтчис, лыддьысис, мамыс сійӧс юрсиӧдыс шыльӧдіс... И друг — эз ло... Ӧти пуляысь... Пуртӧн сутшкӧмысь ли... Ваньӧӧс дзикӧдз весьӧпӧртӧ думыслӧн тадзи шыбӧлитчӧмыс. Ой-ой-ой! Мыйла нӧ тайӧ тадзи?.. Ваньӧ кутышталӧ пӧсялӧм, дзескалӧм лов шысӧ, сьӧкыд сылы лоӧ лолавнысӧ. Чӧв куйлӧ.

— Ванюк, бара тай повзьӧді ме тэнӧ аслам лёк висьтасьӧмӧн да думъясӧн?

Зонка, рӧмыдас, малыштӧ дедушыслысь чорыд, снайперскӧй пуляӧн кӧрӧм-дзижалӧм шуйга кисӧ, коркӧ дедушыс висьтавліс нин тайӧ рана йывсьыс: чунь костас дзенгӧма пуляыс, лы пырыс кузя мунӧма да сэтчӧ и сувтӧма, ӧні киыс кӧрсьӧм, чукыльӧсь-мукыльӧсь вуж кодь, кӧть эськӧ и быдторсӧ на вермӧ вӧчны... Ваньӧ меліа шыльӧдышталӧ дедушыслысь тайӧ кисӧ, сы мында пищаль и винтовка кутлысь кӧдзалыштӧм нин кисӧ, да шуӧ:

— Ме думайта, дедуш...

А стариклӧн друг ёна шоналіс сьӧлӧмыс внукыслӧн тадзи инмӧдчӧмысь, зонкалысь пӧсь кисӧ кылӧмысь, рӧднӧй вир ас дінас кылӧмысь... Сэсся и шуис сійӧ вӧрзьӧм гӧлӧсӧн:

— А думайтнытӧ и колӧ, бур пи... Быдтор йылысь... Тшӧтш и татшӧмторъяс йывсьыс... И татшӧмторъяссӧ колӧ тӧдны мортыдлы... Мед бурджыка казявны да гӧгӧрвоны, мыйсянь да кыдзи лёкыс чужӧ... Мед ас кадӧ, нэриник пеж петасъяссӧ на сылысь тальыштны либӧ нетшыштны, не лэдзны вужъясьны, не лэдзны быдмыны... Оз эськӧ ков лэдзны, дона пи... Тіянлы вед водзӧ овны, Ванюк!.. Менам пӧрысь сьӧлӧмӧй сьӧд вирӧн ойдлӧ, менӧ дрӧж босьтлӧ, кор ме думышта, мый и тіянлы ме мында жӧ вир ковмас аддзывны олӧманыд...

Сёрни сэсся дыр кежлӧ лӧньӧ, сӧмын и кылӧ ывла вылын войся пармалӧн мӧрччана шувгӧмыс. Да казявтӧг сылӧ сись, топӧдӧм гос пытшкысь мынтӧдчӧ сэтчӧ йӧршитӧм би, жебиника югдӧдыштӧ стенъясысь сирзьӧм саӧн волялысь керъяс...

Йӧра

Водзын Татілок кодӧскӧ пондіс камгыны-увтны, лёкысь эргигтыр увтны. Салдат Иван сувтовкерис, бергӧдчыштіс сы бӧрвылын восьлалысь Ваньӧлань да гусьӧникӧн шуис:

— Ыджыд звер вылӧ увтӧ. Ош ли йӧра... Пищальнымӧс вай пуляясӧн зарадитлам, Ванюк.

Кыкнанныс вежисны ружйӧсьыныс патронъяссӧ. Ваньӧ сэки казяліс, мый киясыс пондісны тіралыштны, и вирыс став сӧнъясас друг быттьӧ пӧсяліс, лов шыыс дзескаліс...

Ёна гусьӧник пондісны восьлавны водзӧ, ружйӧныс кияс вылас водзӧ чургӧдӧма.

Пыр матынджык Татілоклӧн увтчӧмыс. Кыньксьӧдӧмӧн сибӧдчӧны и сибӧдчӧны. Ошлӧн мурзӧм оз кыв, сійӧ эськӧ важӧн нин усьласис дӧзмӧдчысь пон вылӧ. Видзӧдӧны — Сьӧд шор пӧлӧнын, муртса тӧдчыштысь важ чӧс туй вылас моз и эм, код кузя найӧ воисны, куйлӧ йӧра, кынӧмыс бӧчка моз дундӧма.

— Пекляӧ шедӧма! — шуис Салдат Иван да тэрыбмӧдіс воськовсӧ. Ваньӧ, ӧзйысь сьӧлӧма, сы бӧрся.

Видзӧдӧны — вӧрзьывтӧг куйлысь йӧра дінсянь вынтӧма лэптыліс юрсӧ ичӧт пи, заводитліс сувтны кузь кокъяс вылас, но эз вермы, бӧр чегсис-лябис места вылас, а ловъятӧ аддзысь звермӧм Татілок эргигтыр уськӧдчыліс сы вылӧ, тайкӧ джагӧдас, но деда-внука чужъясигтыр и пищаль лӧжаяснас йӧткасигтыр вӧтлісны поннысӧ, а сэсся и дедушыс кватитіс сійӧс голя тасмаӧдыс, а Ваньӧ копыртчис коньӧр йӧрапи дінӧ, пондіс малавны-шыльӧдны тіралысь шыльыд кусӧ.

Мамыс сылӧн вӧлі важӧн нин кулӧма, вир-сермунӧм, пазалӧм голяа юрыс зэлалӧмӧн ӧшаліс петля помын. Но коньӧр йӧрапи, буракӧ, немтор на эз тӧд татшӧмторъяс йывсьыд — ловъя да кулӧма йывсьыд — сійӧ куйліс мамыслӧн вӧра дінын, сылӧн, тӧдӧмысь, сюмаліс кынӧмыс, и, дерт, кӧнкӧ, не ӧтчыдысь нин зутшкысьліс вом доръяснас мамыслӧн кӧдзалӧм вӧраыс дінӧ да, кӧнкӧ, не этша шензис, мыйла сэтшӧма кӧдзаліс да чорзис небыд вӧраыс, и дзикӧдз дугдіс петны чӧскыд сук йӧлыс... И, мыйлакӧ, эз кут вӧрзьывны мамыс ни, эз кут нювны мелі кывнас... Ӧтнасӧн быттьӧ лои сійӧ мамыс дінын, и сэтшӧма полӧ тадзинад сійӧ, торйӧн нин пемыд войнас, и дзебсьыны-пышйыны выныс абу, бӧр со эз кут вермыны сувтны кок йылас, кӧть эськӧ и таӧдз, пӧттӧдзыс нёнясигас, заводитліс нин рӧдтыштавны мелі мамыс бӧрся... А сэсся со и этійӧ лёк гӧлӧсаыс кыськӧ вувзьысис, чуть оз сёй... И бара на со кодъяскӧ воисны и, кык кокаӧсь... Кӧть сэсся мый вӧч...

— Ок тэ, коньӧрушко!.. — меліалӧ тірзьысь кагукӧс Ваньӧ, аслас доршасьӧ синваыс, сэтшӧм сылы жаль матӧ воӧм ичӧт ловъя лолыс, а лёк ногӧн джагалӧм йӧраыс ещӧ на жаль, зонка весиг оз вермы видзӧдны сы вылӧ, куш сӧмын видзӧдлӧмсьыс син водзыс пемдылӧ и гырк пытшкӧссяньыс заводитлӧ шогӧдны. Ваньӧ кыдзкӧ-мыйкӧ лэптыштӧ став вир-яйнас сыркакылысь йӧрапиӧс да нӧбалыштӧ бокӧ, водтӧдӧ яла нитшка косінӧ, шоныд кырся пожӧм бокӧ, лётъялысь юрсӧ сылысь пуктӧ пожӧмыслӧн нитшсялӧм кыз вуж вылӧ.

А Салдат Иван сэк кості, Татілокӧс ӧлӧдіг-пинялігтыр, мездіс петляысь коньӧр мамлысь юрсӧ и аслыс моз мургыльтіс-шуис: «Пекляыс мукӧдъясыс кодь жӧ... Ӧтияс, сідзкӧ, горшасьӧны». Нюдз цинк петлясьыс весиг ӧти сі абу вӧлі орӧма, кӧть эськӧ ыджыд пемӧсыд прамӧя пессьӧма тані — став понӧльсӧ изӧма-нырӧма, гумла кодьӧдз вӧчӧма, быттьӧ циркульӧн чертитӧм гӧгрӧс гумла...

Салдат Иван вежӧртіс ставсӧ тайӧс, выльысь видзӧдліс гӧгӧр, йӧрапикӧд ноксьысь внукыс вылӧ видзӧдліс, и тшӧтш сьӧлӧмыс ёна доймис мортыдлӧн, кӧть эськӧ и быдсямасӧ нин аддзылӧма олӧмсьыс, быд пӧлӧс смертьсӧ.

И кыза сьӧлыштіс кок улас Салдат Иван да сэтшӧма жӧ кыз мать чегис.

— Мед эськӧ тэ, сё морӧ, ачыд коркӧ тадзи жӧ джагалан! — гораа вӧзйис сійӧ петля октысьлы. А сэсся и меліа шыасис внукыс дорӧ матыстчиг: — Ваньӧ, сійӧ, кӧнкӧ, горш косьмӧмысла медъёна кулӧ. Вай жӧ тэ лэччыв да вайышт шорсьыс васӧ кружкаӧн. — Перйис лазсьыс кружка да мыччис Ваньӧлы. Мӧдыс босьтіс да котӧртліс шор дорӧ.

Сэсся старик кисьтыштіс шор васӧ чибльӧгалӧм ки пыдӧс вылас, Ваньӧ, кыкнан кинас йӧрапилысь юрсӧ кутіг, пондіс тапйӧдлыны сылысь вом доръяссӧ ва дорӧ, но мӧдыс ньӧти на эз куж юнысӧ — вомнас чопкӧдчӧ, а юны оз куж. Сэки старик тшӧктіс Ваньӧлы кӧтӧдны чунь помъяссӧ да сюйны коньӧрлы вомас, мед пӧ нёнялӧ, мам нёньсӧ моз. Ваньӧ кӧтӧдіс да сюйис, и мӧдыс пырысь-пыр жӧ пондіс гильӧдны-чупкыны, зэв на ещӧ ёна кыскӧ, дерт, кӧнкӧ, йӧв петӧм виччысьӧ. А кысь петас?..

Став васӧ тадзи кыдзкӧ-мыйкӧ юкталісны йӧрапилы, дерт, буракӧ, джынйыс кымын сӧмын веськаліс гырк пытшкӧсӧдзыс, но, коньӧр, быттьӧ и ловзьыштіс неуна, юрсӧ пондісджык кутны, и мича гырысь синъясыс сӧдзджыкӧсь лоины.

— Вот эськӧ сійӧс сук йӧлӧн юктавны, дедуш, — шуӧ Ваньӧ. — Керкаад миян кык банка на эм.

Старик мӧвпыштчӧ зонкалӧн кывъяс вылын, видзӧдлӧ яг дорӧсӧ сьӧкыда дзобгысьӧм йӧра вылӧ — кульны да меститны ӧд кыдзкӧ колӧ сійӧс, шедӧма кӧ нин! — сэсся и шуӧ:

— Вай либӧ, пиӧ, медводз лэччӧдам ми сійӧс керка дінӧдз, а сэсся вӧлись нин воам мамсӧ кульны.

— А ылӧдз-ӧ эськӧ ми локтім нин керкасяньным? — юаліс зонка.

Дедушыс гонькнитліс юрнас ӧтарӧ-мӧдарӧ, чатӧртчӧмӧн видзӧдліс пожӧм туганъяслань.

— Ме чайта, верст кымын, абу ылын.

— Сійӧ ӧд, коньӧр, абу на сьӧкыд, нӧбавнытӧ... — долыдмыштӧ дедушыслӧн тадзи шуӧмысь Ваньӧ. — Неважӧн на, тыдалӧ, чужӧма.

— Сідзсӧ йӧрапияныд чужӧны юнь помын, а тайӧ, буракӧ, сёрмыштӧма — юлься, тыдалӧ, мам йӧв вылас на олӧ.

— А дыр-ӧ найӧ нёнясьӧны, дедуш?

— Тӧлысь-мӧд, йӧраыдлӧн йӧлыс сук да ӧддьӧн пӧтӧс, чожа и быдмӧны сэсся найӧ, асьныс тшӧтш заводитӧны сёйны веж коръяс да небыдик пожӧм йывъяс. Пуд джынъя кымын и чужӧ татшӧмыс, а ар помланьыс лоӧ нин пуд вит-ӧ-квайта...

А Ваньӧ друг шуис:

— Дедуш, а миянлы ӧд кыдзкӧ колӧ нимтыны сійӧс? Мамыс эськӧ, кувтӧдзыс, кыдзкӧ нимтыліс эз сійӧс?

— Мамыс, шуан? Ог тӧд... — Салдат Иван нюмъялӧ внукыслӧн татшӧм виччысьтӧма вежӧртӧмысь.

— Ме чайта, ми сійӧс бура на сувтӧдам кок йылӧ, дедуш? — асланьыс синӧ Ваньӧ.

— Мый нӧ огыс, сувтӧдам.

— И лэбавны-котравны кутас...

— Кутас, дерт, нёль кокаыд.

— Сідзкӧ, дедуш, вай ми сылы тӧдан кутшӧм ним сетам...

— Кутшӧмӧс нӧ эськӧ?

— Бордъя чибук! — кыпыда шуӧ Ваньӧ да весиг ӧвтыштӧ кинас.

Салдат Иванлӧн вижӧдӧм дзор усъясыс бара на тырлӧны мелі нюмӧн.

— Бур ним лоӧ тайӧ!

А Бордъя чибук вынтӧма ляскысьӧма еджыд, вижоват яла вылӧ. Куш лыыс да куыс, кулӧма нисьӧ ловъя, нёпмунӧм бокыс сӧмын вӧрыштӧ лолалӧмсьыс.

— Беднӧй жӧ эськӧ и эм да... — ышловзьӧ дедушыс. — Сія вед и йӧлтӧ сёйны миянлысь оз сяммы... Ковмас, тыдалӧ, мамыслысь нёньсӧ вундыны да сулея помӧ зэвтны...

— Кыдзкӧ абу и лӧсьыд, дедуш!.. — кезнитӧдӧ Ваньӧӧс.

— Ӧні сылы, мамыслы, веськодь нин, а тайӧ беднӧйсӧ кулӧмысь мездам... Тэнӧ тай мӧс нёнь помысь жӧ вердлім, и со кутшӧм зумыд зонка быдмин...

— Но либӧ, дедуш...

Старик лэчыд пуртнас чилснитіс туралӧм йӧралысь вӧрасӧ, тупыльтіс кузь нитшкӧн да сюйис лазъяс.

Ваньӧ копыртчис да кыкнас кинас босьтіс лесъялысь Бордъя чибукӧс моздорас, небыда сывъяліс морӧсӧдыс да кынӧм увтіыс. Видліс тадзи, сьӧкыд-ӧ.

— Верман-ӧ ӧтнадсӧ лэччӧдны, пиӧ? — тӧждысьӧ дедушыс.

— Кык та сьӧктаӧс на эськӧ нӧбалі! — збоялӧ зонка.

— Но либӧ ньӧжйӧникӧн лэччы, мый сэсся керан, — гыжйыштіс балябӧжсӧ Салдат Иван. — Мудзан да шойччыштав... А тэ, Татілок, буди, татчӧ кольччылан-а?

Лӧньӧм нин Татілок тӧлка синъяснас видзӧдіс кӧзяинъясыс вылӧ, кывзіс налысь сёрнисӧ, зілис тшӧтш гӧгӧрвоны, мыйджык кутіс керсьыны тані, но, буракӧ, эз на ставсӧ гӧгӧрво, та вӧсна сійӧ мукӧд дырсяысь ёнджыка летйӧдліс кӧлачӧ чикыльтӧм бӧжнас.

— Дедуш, — вежсьӧм гӧлӧсӧн шыасис сэсся Ваньӧ, — а друг кӧ локтас петля пукталысьыс?

Салдат Иван лэптыліс синъяссӧ сы вылӧ тӧждысьӧмӧн видзӧдысь внукыс вылӧ, сэсся усъясыс паськалыштлісны зонкаӧс такӧдан нюмысь.

— Локтас кӧ и — мед локтӧ. Ми вед Татілоккӧд кыкӧн тані лоам, гусьӧникнад миянӧс он су. Сідз вед, Татілок? А пищальӧй менам пуляӧн зарадитӧма. И аскӧд дзик орччӧн сувтӧда... Да вед сэсся, Ванюк, абу жӧ дзик йӧй сійӧ, кӧть и пекля сиалысьыс, оз жӧ понды джагалӧм йӧра понда мыйкӧкертны...

— Код тӧдас, дедуш, быдсяма йӧзыд тай эмӧсь... Торйӧн нин та ылнаад... Ловъя морт некӧн матын абу...

— Эн пов ме понда, дона пи! Вай тэ лэччӧд инӧ Бордъя чибуктӧ! Йӧлнад верд, — гажаа кывкӧрталіс Салдат Иван.

И Ваньӧ мӧдӧдчис.

Восьлалӧ Ваньӧ бӧр Тян керкалань, туйыс сылы тӧдсакодь — ӧд ӧні на сӧмын воӧдчисны татчӧдз Сьӧд шор пӧлӧн, — видзчысьӧмӧн тувччалӧ Ваньӧ и олӧмас медся донаторсӧ моз кутӧ моздорас Бордъя чибукӧс, полӧ, мед эськӧ мунігкостіыс эз жӧ нин пет коньӧрлӧн лолыс. А мӧдыслӧн йӧг кодь пидзӧсъяса да вожа гыжа кокъясыс сӧмын и блёнъялӧны, зонкалӧн кокъясӧ инмалӧны, торкасьӧны мунны. И сьӧкыдкодь, кӧть эськӧ и ичӧтик да омӧлик коньӧрыс. Но Ваньӧ ён, бура нӧбалӧ, кок улас на видзӧдлывлӧ, и казявтӧг оз ов, кыдзи важ чӧс туйыс чукльӧдлӧ яг дорӧсӧдыс, но сӧмын муртса-муртса нин кытъястікӧ тӧдчыштӧ сійӧ гӧгӧрвоысь синлы — коркӧ важӧн нин кузя талялӧмысла воргатор быттьӧ эмышт на, но дзикӧдз нин нитшсялӧма, турунзьӧма да лыскӧн-корйӧн тырӧма. Дедушыс коркӧ кыйсьывлӧма-ветлӧдлӧма тайӧ чӧс туйӧдыс, дедушыслӧн на дедушыс и. А наӧдз таті ветлывлӧма Тян. Смутьян... Дерт, кӧнкӧ, сійӧ и медводз муніс Сьӧд шор пӧлӧныс... Медводзӧн и нимтіс шорсӧ... А сэсся нин и сылӧн нимӧн шуисны юсӧ. Ставыс мыйӧнкӧ да мыйӧнкӧ йитчӧма... Куш ӧтнасӧн тані Тяныс овлӧма. Ёна и сьӧкыд олӧм мортыс вуджӧма... Йӧраясӧс жӧ пӧ видзлӧма тані, дерт, кӧнкӧ, мед кӧть неуна гажаджык вӧлі аслыс... Гашкӧ, и татшӧм коньӧрӧс жӧ медводзсӧ босьтліс, йӧра мамсӧ ош ли мый ли косявліс да... И быдтіс... А сэсся и рӧдмӧдіс на... Сійӧ, Ваньӧ, оз жӧ лэдз Бордъя чибуклы кувны... Банкаса юмов сук йӧлӧн юкталас. Чӧскыд шыдӧн паньӧдас. Небыд туган йылӧн вердас. А сэсся и сиктӧдз лэччӧдас да школаӧ нуӧдас. Налӧн сэні эмӧсь нин кодсюрӧ ловъяясыс, весиг тшӧтш и ур. А ӧні сэсся йӧрапи лоӧ. Бордъя чибук!..

Ӧтчыд сӧмын и пуксьыштліс шойччыштны йӧрапиӧн тэрмасьысь Ваньӧ. А кор воисны керка дорӧдз, пыраліс да петкӧдіс нар вылысь кос турун, вольсаліс медся шондіаинӧ да и водтӧдіс сэтчӧ Бордъя чибукӧс. Сэсся восьтіс йӧв банка, шуйга кинас кутыштіс Бордъя чибуклысь ӧтарӧ лётмунысь юрсӧ, а веськыд киыслысь кык чунь тюльснитліс лювъялысь сук йӧв пытшкӧ да и, нёньясӧс моз, бара сюйис чуньяссӧ йӧрапилы кыз льӧбъяса вомас. А сійӧ, первойсӧ, эз и кивылькер — коньӧрлӧн весиг та вылӧ нин выныс абу кольӧма. Но юмов сук йӧлыслӧн чӧскыдыс век жӧ, буракӧ, ӧдӧбтыштіс вирсӧ сылысь, сарӧг кывйыс вӧрзис, муртса кывмӧн пондіс нёнявны. А Ваньӧ дась ассьыс ловсӧ мыйтакӧ сетыштны сылы, позис кӧ эськӧ тадзисӧ вӧчны чуньяс пырыс, мед нин эз кув Бордъя чибукыс, мед нин велаліс сёйны... Сэсся Ваньӧ бара тюльснитліс кык чуньсӧ банкаӧ, кыза лэптіс бур вын сетысь чӧскыдсӧ Бордъя чибуклӧн ловзьыштӧм вомӧ. Сэсся бара... И вочасӧн пондіс кывны Ваньӧ, кыдзи шоналыштіс ловъя лов, юрыс голя вылас быттьӧ зумыдмыштіс и весигтӧ бӧр воссисны синъясыс.

— Тэ сӧмын сёй, Бордъя чибук! Пӧттӧдзыд сёй! — радпырысь сёрнитӧ Ваньӧ. — Выныштчы и — сёй! Йӧлыс тайӧ тэнад мамыдлӧн кодь жӧ сук да пӧтӧс... Ме ачым ёна радейта сійӧс, со мый ылнаӧдз вайи... Тэ эн пов, меным мӧдкодь сёян на тырмас... Тэ сёй вай, сёй!..

Банка джынсӧ вердіс Ваньӧ вынтӧммӧм коньӧрушколы. Кытчӧдз эз дугды чурскынысӧ сійӧ. Мудзис, буракӧ. Ваньӧ выльысь бура водтӧдіс сійӧс, мед юрыслы тшӧтш лӧсьыд вӧлі, а сэсся и шебраліс вӧсни эшкынӧн, мед эз дӧзмӧдчы гут-лӧддзыс.

«Эй, коді сэні?»

Салдат Иван кульӧ йӧраӧс: ӧтар боксьыс кулис-лэдзис кыз кучиксӧ — нёньӧдчысьыд абу и госа, личыда и мынӧ кучикыс яй дінсьыс. Сэсся, ружтігтырйи, мый вынсьыс зэвтчӧмӧн, йӧра кокъясӧ кутчысьӧмӧн путкыльтіс коньӧр пемӧс-мамӧс мӧдар бокыс вылӧ, бара лэдзис кучиксӧ сюрса лы дінӧдзыс. Сэсся мичаа паськӧдіс-вольсаліс кучиксӧ ӧтар и мӧдар. Сэсся пӧрӧдіс потш, орйӧдліс дінсьыс чурка помъяс да, кашкигтырйи, пыкліс-лӧсьӧдіс йӧрасӧ вывлань кокӧн. Сэк жӧ ачыс сёрнитышталіс чӧсмасьны лӧсьӧдчысь Татілоккӧд:

— Мый нӧ кывтӧ нюжйӧдлан?.. Энлы на тэрмась... Час, восьтам гырксӧ да сэтысь пӧттӧдзыд вичмас...

Уджаліг-ноксигад век мыйкӧ быттьӧ и тревожитыштіс Салдат Иванӧс. А друг да, збыльысь, суас пекля пуктысьыс? Коді сійӧ?.. Дерт, кӧнкӧ, абу андел... Вермас на и дзенгӧбтыны ош пуляӧн понӧльяс сайсянь?.. Дашкӧ, эз ков заводитны кульнысӧ, а аслыс дзебсьыны да кыйӧдчыны?.. Дерт, сідзи эськӧ бурджык вӧлі, но ӧд код на пӧ тӧдас, кор воас злӧдейыс... Дашкӧ, кӧнкӧ юӧ-кодалӧ, вунӧдіс пекляясыс йылысь... А дашкӧ, и ачыс нин джагаліс кытчӧкӧ... Сісьмыны ӧд он лэдз добрасӧ, сідз нин лун-мӧд-коймӧд кольӧма джагалӧм бӧрас, а со кутшӧм шоныд ывлаыс...

Уджалӧ старик, а ачыс быдтор йывсьыс мӧвпалӧ, и быдтор вылӧ дась. И пищальыс орччӧн сулалӧ, коз пучер дінын, пуляӧн зарадитӧма, комын кыкӧд калибр. Код тӧдас, вермас на и ош тапиксьӧдны, восьтӧм гырк вирыслысь чорыд мырд дуксӧ кылас да. Ӧнӧдз тай со, мыйлакӧ, абу на волӧма-а... Дерт, шуам, аръявылыд ӧні пӧт сійӧ...

— Тэ, Татілок, сё морӧ, этшаджык кӧйяв тані, а сюсьджыка видз. Кылан, он? Мед, грекыд вылӧ, некод виччысьтӧг эз атакуйт миянӧс...

Старик сёрнитӧ понйыскӧд, а ачыс думайтӧ внукыс йылысь: ӧні, дерт, сійӧ воӧдчис нин керка дінӧдз... Ӧні, дерт, сійӧ, Ваньӧыс, оз нин эновтчы йӧрапи дінсьыс. Вердас и юкталас, шонтас и ыркӧдас... Пырысь-пыр и нимтіс нин со — Бордъя чибук... Кӧть эськӧ и абу на ёна лэбалысь кодь... Колӧ жӧ тадзи ставыслы лӧсявны... Ноксьӧмыс ӧні лоӧ!.. Дерт, мӧдарсянь кӧ, быдса пемӧс лов лоӧ мездӧма кулӧмысь, да и зонкаыслы татшӧмторыд нэм кежлас бура вурысасяс сьӧлӧм вылас...

Дерт, эськӧ, коліс петкӧдлыны зонкаыслы, кыдзиджык кульсьӧ-керсьӧ йӧраыс — вед ёна кӧсйӧ сійӧ, Салдат Иван, мед внукыс быдмис тшӧтш и вӧралысьӧн, мед быдторсӧ тӧдіс да кужис ас кияснас вӧчны... Но эз тай косӧд лэччӧмсьыс... Мӧдарӧ весиг — сылы личыдджык лои, кор Ваньӧыс шуис лэччӧдны йӧраписӧ керка дорӧ... «Ме век жӧ полышта, — думыштіс сэки сійӧ, — мый тані, пекляӧ шедӧм йӧра дінас, мыйкӧ вермас лоны, и кӧсъя ылӧдны татысь зонкасӧ... Но оз-ӧ бурджык ло, мийӧ кӧ кыкӧн татчӧ кольччам? Кык морт? Кык ружйӧ? Оз, оз!.. Ме ӧтнам, Татілоккӧд, некодысь ог пов! Некодысь... Пуля менам дасьтӧма... Кырымӧй оз на дзӧр... Синмӧй аддзӧ на и... Мед видлас кодкӧ мыйкӧкертны... А зонка дырйиыс, мыйкӧ сэтшӧмыс кӧ лоӧ, ме верма и повзьыны... Сы понда, дона внукӧй понда, повзьыны...»

Вӧлись казяліс пӧрысь вӧралысь снайпер, мый ӧнӧдз сылы эськӧ и ёна лӧсьыд да гажа вӧлі дона да тӧлка внукыскӧд, но ӧні, кор гӧгӧрбоксянь, петляӧн жӧ быттьӧ, асьнысӧ найӧс шыртыштіс лёк йӧзлӧн лёк киподтуйыс, ӧні сійӧ пондіс полыштны зонкаыс вӧсна. Ӧні сылы весиг пондіс чайтсьыны, мый ёна бурджык эськӧ вӧлі, ӧтнасӧн кӧ воис сійӧ татчӧ. Эз кӧ вайӧд тшӧтш муса внуксӧ татшӧм заданиеыс вылӧ...

А, дашкӧ, пӧрысьыс нин пондіс босьтны сійӧс, да ковтӧг немтор абусьыс майшасьӧ сійӧ тадзисӧ? Нинӧм абуяснас повзьӧдлӧ тадзи асьсӧ?

Быдтор йывсьыс мӧвпалӧ Салдат Иван, а киясыс уджалӧны, велалӧм киясыс тӧдӧны уджсӧ — ӧд оліг-вӧралігчӧжыс кутшӧм сӧмын пемӧслысь нин абу лэдзлӧма сювсӧ. Тані, важӧн нин кӧдзалӧм гырк пытшкӧсас, ставыс гырдмӧма, вирыс сукмӧма, ӧд сылы некыті вӧлі петнысӧ. Да и яй чигыс сьӧда гырдмӧма, оз ло чӧскыд, пуан да...

Сійӧ медводз ыджыдакодь вундіс муссӧ да шыбитіс Татілоклы, мӧдыс азыма пондіс кватлавны-сёйны.

А сьӧлӧм вылас век быттьӧ мыйкӧ нелӧсьыд Салдат Иванлы... Коді нӧ эськӧ та ылнаас кыйсьӧ? Кутшӧм некрещеннӧй? Асланысладорысь кодкӧ али мӧд районса?.. Али кодъяскӧ збыльысь вертолётнас волывлӧны?.. Кысянькӧ ыліджыксянь на?..

Йӧралӧн гырк пытшкын ноксьӧ лэчыд пуртӧн Салдат Иван, корсюрӧ веськӧдчывлӧ, видзӧдлӧ гӧгӧр, азыма сёйысь Татілок вылӧ видзӧдлывлӧ, а тшӧтш и матын сулалысь ружйӧыс вылӧ, быттьӧ ловъя лов вылӧ жӧ, меднадейнӧй ёртыс вылӧ, видзӧдлывлӧ.

Сэсся сійӧ дивитыштӧ асьсӧ, йӧз йылысь лёк ногӧн думайтӧмысь:

«Оз вермы лоны, мед вертолётӧн нарошнӧ пакӧститчыны волісны! Сё морӧ! Йӧраясӧс джагйӧдлыны... Мый нӧ ме, йӧйми али мый?.. Вертолётнас, буракӧ, кыдзи Ваньӧ шуис, разведчикъяс и эм корсьысьӧны... А тані кодкӧ мӧд кӧин ташликайтӧ...»

Старик дугдіс уджалӧмысь, тэрмасьтӧг чышкаліс гырдӧсь кияссӧ лапыд нитшкӧн, бура косӧдіс, перйис табак кӧшельсӧ, пуксис ортсыӧ лыбӧм кыз вуж вылӧ пищальыс дінӧ да пондіс гартны чигарка. Казяліс — чуньясыс тіралыштӧны. «Мудзышті, да сы вӧсна, — такӧдіс асьсӧ Иван. — Со вед мый ыджда туша ӧтнамӧн пӧрччӧді. Верма на тай, кӧть и старик...»

Ӧзтіс гӧрба чигаркасӧ, чӧскыдпырысь нёнялыштіс табак тшын. Бара на шыасис матӧ водӧм понйыс дінӧ:

— Кылан, Татілок? Мийӧ, шу, тэкӧд, кыкӧныдтӧ, немысь-немторысь ог полӧ. И некод миян дінӧ гусьӧниктӧ оз вермы сибӧдчыны. Ни ош, ни сан. Непӧштӧ морт.

Куритчигмозыс босьтіс ружйӧсӧ киас, меліа шылькнитіс важмӧм нин, парсасьӧм стволсӧ. Мый дыра нин сійӧ вӧдитчӧ тайӧ вернӧй ружйӧнас. Кажимса мастерӧн на вӧчлӧм кузь ствола пищальнас. Восьтіс да видліс патронсӧ. Бур пуляӧн зарадитӧма, ачыс сывдыліс свинечсӧ да гӧгрӧстіс, мед инмасджык. Зарадитчынысӧ сійӧс, снайперӧс, оз ков велӧдны...

Сэсся бара босьтіс киас лэчыд черсӧ да пондіс керавны кульӧм тушасӧ. «Сё морӧ, пӧраыс вед мунӧ! — тэрмӧдлӧ асьсӧ сійӧ. — Колӧ на вед нӧшта сёръяс керавны да пуяс костӧ зэвтавны-тувъявны, яйсӧ вед ковмас ӧшлыны, тадзи он коль...»

Уджалӧ Салдат Иван и водзӧ быдтор йывсьыс мӧвпалӧ, мортыдлы тай сы вылӧ и сетлӧмаӧсь юрсӧ — мед мӧвпавны, пӧрысьлы кӧть томлы, мед мӧвпнас быд дивӧыс дінӧ судзлыны, и быдӧнлӧн тай аслас помасьлытӧм мӧвп...

Друг пӧт кынӧма, куйлӧмӧн вугралысь Татілок лэптіс юрсӧ да дзоргӧдчис шор катчӧслань, эрӧктіс, тшӧтьыс лыбис, сэсся и, скӧрысь увтчигтыр, уськӧдчис сэтчань.

Салдат Иванлӧн ыткӧбтіс вирыс, веськӧдчис сійӧ, воськовтіс пищальыс дінӧ.

Регыд мысти Татілоклӧн лёкысь увтчанладорсянь кыліс скӧрысь горӧдӧм:

— Эй, кто там? Чукӧст буди понтӧ! А то плешкас ӧтка пуляӧн косьышта!

Салдат Иван пондіс гораа чуксавны Татілоксӧ. Мӧдыс, лёк нога увтчӧмсьыс лӧньӧдчывтӧг, скачӧн воліс кӧзяиныс дінӧдз, бӧр уськӧдчис воысьлы паныд. Ульӧн сёйӧ-камгӧ-увтӧ.

Сэсся и пуяс костын тыдовтчис морт — ыджыд тушаа, пищаля, лазъя, векни чужӧма, уска, — олӧма жӧ нин дядьӧ. Джӧм сувтліс кульӧм йӧраӧс аддзӧм бӧрын. Сэсся и казяліс ыджыд коз дорын сулалысь мортӧс, чепӧсйыліс сылань, бӧр сувтіс. Видзӧдӧ, видзӧдӧ сы вылӧ, пищальыс веськыд пельпом вылас пысалӧма, веськыд киыс вынысь чабыртӧма пищаль кӧвсӧ.

Татілок скӧрысь шуркъялӧ воысь гӧгӧр, век на эрӧктышталӧ да увтышталӧ тшӧтьсӧ лэптӧмӧн.

— Но, сяквар, абу-ӧ Салдат Иван? — шензьӧмӧн и шызьӧмӧн шуис сэсся воысь морт, пу дорын сулалысь старик вылӧ синъяснас сатшкысьӧмӧн; сійӧ кыдз сувтіс воськов кызь сайӧ кымын, сідзи и сулалӧ, на костын ыджыд гримзульӧн сьӧкыда куйліс аслас куыс вылын кульӧм да джынвыйӧ кералӧм йӧралӧн гырд тушаыс.

Сюся дзоргысь Салдат Иван тӧдіс жӧ воысьӧс:

— А тэ абу-ӧ Бисин? Сё морӧ...

Гӧгӧрвоысь пон, йӧзлысь татшӧм сёрнисӧ кылігӧн, дугдіс эргӧмысь, матыстчыштіс кӧзяиныс дінӧ да пондіс легӧдны бӧжнас, но век жӧ эз на вештыв дзормӧм сьӧд уска воысь вылысь синсӧ.

— А ёна нин тай небзьӧмыд, Салдат, еле признал, ныр-вомыд сморчок кодь чукырӧсь лоӧма... — лӧньыштӧмӧн бара шуис воысь.

— Тэ абу жӧ томмӧмыд, Бисин, — шыньмуныштіс Салдат Иван. — Ускыд увдор нин люньгысьӧма и пӧим рӧма лоӧма. А поконик-бать на менам шулывліс: кор пӧ мортлӧн сиыс еджыд дзорысь лоӧ пӧим кодьӧн, сэки пӧ колӧ нин лӧсьӧдчыны мӧдар югыдӧ.

— Но ме, сяквар, олышта на! — Бисин зэлыда серӧктіс. — Менам кругом на брынакылӧ... Да мыйкӧ и неокота на мунны татшӧм лӧсьыд олӧмсьыс... На тот светсӧ...

Тадзи найӧ, быттьӧкӧ и небыдика, сёрнитісны. Но збыль вылассӧ кыкнанныс вӧліны медбӧръя вир сӧнӧдзныс зэлалӧмаӧсь виччысьтӧг аддзысьӧмсьыс. Ӧд кыкнанныс бура тӧдісны: бара паныдасисны врагъяс! Миритчытӧм врагъяс! Сьӧд вӧр шӧрын паныдасисны. Гӧгӧр некод абу. А налӧн, ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн, — ружйӧ... Бурджык эськӧ вӧлі — не кӧ нин паныдасьны налы...

— Со кӧні бара аддзысим через столько лет, — сулаланінас педзигмоз шуис Бисин.

— Миян тайӧ чӧс туйыс коркӧ вӧвлі... — ылӧсас шуис Салдат Иван, а вежӧрас тувсов сизь этшӧн швачӧдчис мӧвп: «Кыдзи да мыйла татчӧ веськаліс Бисиныс? Мыйла воис?.. Кыдзи да мыйла? Эз жӧ вед вертолётнас?..»

— Сідзкӧ, важ чӧс туйыд вылын лосей душишь? — Бисинлӧн пыдіа пукалысь синъясыс югнитісны, томдырся мозыс на югнитісны чардӧн. Век на Бисин!

— Джагйӧдлӧ тай со кодкӧ, — Салдат Иван довкнитіс кульӧма тушалань. Сэсся, Бисин вылысь синсӧ вештывтӧг, лэчыда юаліс: — Чӧвлы, чӧвлы, а тэсӧ нӧ, Бисин, кыдзи татчӧ веськалін? Кывсьӧ вӧлі — век на пӧ карын олан да?..

— Вертолётӧн высадитісны, бур йӧз вайӧдісны... Кувтӧдз, думайта, ещӧ раз обойдита Тян ягъясӧд...

— Вертолётӧн, шуан? — кӧрыштліс чукырӧсь кымӧссӧ Салдат Иван. — Кысь, мися, тӧрыт мотор шы кыліс да...

— Бур йӧз помогитісны...

— Сідзкӧ, воин чӧсъястӧ видлыны? Пекляястӧ да... — гӧлӧссӧ вежтӧг, быттьӧ мӧвпалігтыр сёрнитіс Салдат Иван. — Меся жӧ, кодкӧ тӧдысь морт шышкалӧ татӧні...

Кык старик тыш вылӧ ярмӧдчысь петукъяс моз видзӧдӧны ӧта-мӧдныс вылӧ, видзӧдӧны и видзӧдӧны. Сӧмын налӧн, гӧрд сорсныс пыдди, дзормӧм-вижӧдӧм ус-тош...

— Дело не в том, коді да кыдзи кыйсьӧ... — пинь пырыс сӧдзӧдіс сэсся Бисин; сійӧ пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый дзик нинӧмла кытшлӧдлыны Салдат Иван водзын.

— А мыйын нӧ эськӧ делаыс? — асьсӧ кутны зілиг водзӧ юасис мӧдыс.

— Дело в том, мыйла тэ, сяквар, йӧзыслысь октӧмасӧ кыян? Таысь коми дядьясыд, сам знаешь, кыдзи накажитавлісны...

Мый татчӧ шуан? Веськыда керыштны: куті пӧ ме тэнӧ, кырнышӧс!.. Закон нимӧн ме тэнӧ топӧда... А вочасӧ мый пондас сійӧ керны?.. Пищальыс Бисинлӧн пельпом вылас ӧшалӧ, вывлань стволйӧн... Дыр-ӧ шаркнитны сійӧс ки вылас?.. И, кӧнкӧ, сылӧн, Иванлӧн моз жӧ, октӧм курока... И, дерт, быдтор вылӧ дась ӧні сійӧ скӧрмӧмвывсьыс... Бисин — Бисин и эм...

— Сідзкӧ, тэнад либӧ пекляыс?

— А мый кӧть и менам, сяквар! — яр синъяс, абу на и ёна чусалӧм яр синъяс, дзужалӧны-сотӧны Салдат Иванӧс. Да, век на Бисин!..

— Сідзкӧ, ме тэнӧ и куті, Бисин. Мыж керигад куті...

— Это ещё посмотрим, коді кодӧс кутіс, — сӧмын и шыньмуніс та вылӧ Бисин.

— Менӧ госинспекция мӧдӧдіс татчӧ. Видзӧдлы пӧ — кодъяскӧ ёна пакӧститчӧны ылыс Тян ягъясас. Общественнӧй инспектор ме, верма кабала петкӧдлыны...

Бисин веськыда серӧктіс:

— Век общественнӧялан?.. Комбед... колхоз... Всё кодӧскӧ куталан, Салдат?

— Сідзи тай артмӧ, асьныс оз бырны пакӧститчысьясыс да...

— Эз на и дышӧд на старости-то лет? Йӧзсӧ ӧтарӧ кутавны? Без конца мырддявны йӧзыслысь?

— Сьӧлӧм вирӧн пуӧ, кор нёньӧдчысь йӧраясӧс джагйӧдлӧны... Энь дозмӧръясӧс чӧскӧн жамкйӧдлӧны... Кульмысь сьӧмгаясӧс лыйлӧны... Пӧтлытӧм горшнысӧ тыртігӧн орӧдӧны вӧрсӧ и васӧ...

— Плюнь, Салдат, — друг быттьӧ небзьыштіс сёрнинас Бисин. — Лосьыс пӧ бӧръя каднас сымда рӧдмӧма. Том вӧрсӧ пӧ лишнӧй жугӧдӧ-сёйӧ... А кор тай мыйкӧ через край рӧдмӧ, кӧть сійӧ жӧ вӧрад, бара жӧ плохо... А если кӧ ёна колӧ тэныд яйыс, сколько-то могу дать, кульӧмсьыс да мый да. Не жалко, сяквар. Вӧрыс паськыд, сымда яй сэні котралӧ и лэбалӧ. Поделимся и — тырӧн-бурӧн разӧдчам. Под старость лет вай огӧ нин важ ранаяссӧ выльысь борыштӧй... Тэа-меа ӧд ӧні кыкнанным и збыльысь нин гроб пӧв вылын сулалам...

Салдат Иван эз виччысь Бисинсянь татшӧм сёрнисӧ да падмыліс: «Пӧрысьмӧма жӧ нин тай Бисиныс! — медводзӧн вирдыштіс сэсся юрас. — А мый, дашкӧ?.. Ёнджыка стрӧжитыштны да сійӧн и помавны?..» Вед и Ваньӧ на сылӧн со татӧні, дона внукыс... Мыйкӧ кӧ вед лёктор суас асьсӧ, Иванӧс, код тӧдас, мый на сэки Ваньӧыскӧд лоӧ... Но вӧчны кӧ тадзи — Бисин водзын ассьыс коньӧрлун петкӧдлӧм лоӧ... Лёк вылас полігтырйи синсӧ куньӧм лоӧ... А вед, сё морӧ, сійӧ, Салдат Иван, нэм чӧжыс вийсис-тышкасис, мыйтаысь вир кисьтіс сы понда, мед эськӧ татшӧм ад горш Бисинъясыс выльысь эз лоны вермысьяснас...

— Ковмас акт мыйкӧкертны, — дженьдӧдіс сёрнисӧ Салдат Иван. — Яйсӧ сдайтам государстволы.

— А кыдзи нӧ эськӧ тэ сійӧс «сдайтан», сяквар?.. — бӧр чорыдмис Бисин. — Кыдзи нӧ татысь петкӧдан лосятинасӧ? Вертолётсӧ ӧд та вылӧ ми тэныд — кукиш, не дадим!

Вертолёт кывйыс бара на лёкысь чажнитӧдіс Салдатлысь сідз нин зэвтчӧм ловсӧ.

Вертолётӧн нин пондӧма пазӧдны вӧрсӧ, ад горш! Небось тай сюрӧ...

— Бисинлы век на ставыс сюрлывліс, сяквар! Он ӧмӧй тӧд, Салдат?

— Бандитӧн вӧвлін, бандитӧн и ньӧмдан!

— Но, но, Салдат! Кутышт кывтӧ... А то ведь тэ меным долга на... Унаторысь долга...

Бисин тшапнитчис ружйӧас.

Салдат Иван кватитіс жӧ ассьыс ружйӧсӧ.

И сійӧ здукас, кор налӧн пӧрысь киясныс — тайӧ сутш кежлас ёна томмӧм киясныс! — инмӧдчисны ружйӧныс дінӧ, кыкнанныслы сьӧлӧманыс донӧдӧм кӧртӧн чунгис — колӧ лыйны!

Лыйтӧг ӧні оз нин артмы! Некыдзи оз артмы! Ӧтиыс кӧ оз лый, мӧдыс лыяс. Лыяс! Ӧд найӧ тӧдӧны, кутшӧм снайперъяс кыкнанныс. И нэм чӧж кежлӧ сирзьысьӧм лӧглун на костын, кузя исковтӧм воясыс тай абу и кусӧдӧмаӧсь сійӧс. Тайӧ лӧглунсӧ ӧні вермас кусӧдны сӧмын пуля.

Сӧмын пуля! И сӧмын ӧні!

И бур, мый чужӧм на чужӧм паныдасисны найӧ! Кыкӧн. Ӧтиыс ни мӧдыс оз кыйӧдчы гусяинсянь. И кыкнанныслӧн киас ружйӧ. Зарадитӧма. Кыкнан ружйӧыс медічӧт калибраӧсь — снайперъясыдлы мый паськыд стволсьыд, налы медтыкӧ кокньыдджык вӧлі. Кыкнанныс не ӧти ошкӧс и мукӧд зверӧс чергӧдлісны олігчӧжныс. Уръяслы кык син костас дітшкылісны, мед не тшыкӧдны кусӧ. Война вылын Салдат Иван мыйта фашистӧс ыстіс мӧдар югыдӧ снайперскӧй пуляӧн. Ӧні колӧ лыйны метитчытӧг. Лыйны сэтчӧ, сійӧ паскас, кӧні чужис ставыс, мый вӧчӧ паныдӧн сулалысь мортсӧ нэм чӧж кежлӧ миритчытӧм врагӧн.

И мед енмыс ли вӧрсаыс отсалас ӧдйӧджык лэптыны ружйӧсӧ! Коді водзджык лэптас, сійӧ и лоӧ прав. Бокӧ лэбысь пуля тані оз ло!

Мортлӧн пыдӧстӧм, помӧдз некор гӧгӧрвотӧм лов вылас, буракӧ, и збыльысь овлӧны сэтшӧм гыма-чарда здукъяс, кор сійӧ медбӧръя вир войтӧдзыс, син водз пемдытӧдзыс чажнитчӧ лӧглунӧн медмустӧмыс дінӧ, и сылӧн йиркнитчӧ сӧмын ӧти кӧсйӧм: нырыштны, нырыштны пежӧс! Ӧдйӧджык нырыштны, мый кӧть эз ло!

Кык лыйӧм шы гымыштісны ӧтпырйӧ моз. Гым-гым! Быттьӧ лыйис ӧти морт кык ствола пищальысь. Чардӧн югнитӧм мында сӧмын и сёрмыштіс кодныслӧнкӧ лыйӧмыс, тыдалӧ, буретш сы мында, мыйта колӧ вӧлі пуляыслӧн стволйысь петӧмсянь да инмытӧдзыс. Кык вӧралысьӧс, кык снайперӧс енмыс, вӧрсаыс ли, буракӧ, и таын ӧткодялісны — мед нин ӧтпырйӧ лыйисны найӧ, ӧти сутшӧ, а сэсся кодлӧн киыс эзджык дрӧгмун, сійӧ и лоӧ вермысьнас.

И кык старик, ӧнія Коми му пасьталаын, гашкӧ, и медбур вӧралысьясыс, морӧсаныс пуляясӧн сьӧкыда ранитчӧмысь, ойӧктӧмӧн гатшнёвтчисны ягдорӧсса небыд нитш вылӧ.

А дзикӧдз шӧйӧвошӧм Татілок, лёкысь эргигтыр, вувзьысьліс воысь стариклань, сэсся бӧрвыв чепӧсйис, усьӧм кӧзяиныслань, а сэсся и пондіс кыдзисюрӧ, матӧ воӧмӧн, нораа увтны-омлявны.

Ваньӧ мунӧ лыйсянінӧ

Йӧрапикӧд ноксьысь Ваньӧ кыліс тайӧ лыйӧм шыяссӧ. Найӧ быттьӧ пель дінас гораа гымӧбтісны. Сы вӧсна, мый зонкалӧн лолыс — кӧть и вӧлі тыр тӧждысьӧмӧн Бордъя чибук вӧсна — сэк жӧ вӧлі зэлалӧма, майшасис дедуш вӧснаыс, мед эськӧ лёк йӧз эз жӧ суны да дойдны сійӧс. Ӧні нин Ваньӧ видіс асьсӧ, мый кывзысис да ӧтнассӧ эновтіс сійӧс. Коліс тшӧтш нуӧдлыны сійӧс татчӧ, вердны-меститны Бордъя чибукӧс да сэсся сэки нин вӧлись бӧр ӧтлаын мунны кульнысӧ, кулӧмаыд сэк кості содтӧдсӧ эз нин ёнасӧ тшыксьы...

И со — гым-гым!

Ваньӧӧс кӧдзыд йирмӧг босьтліс, повзис сійӧ, кынмыліс места вылас. А сэсся горӧдіс, чепӧсйис, кватитіс ружйӧсӧ, патронташыс сылӧн боксьыс пӧрччытӧм, да и мый вермӧмсьыс уськӧдчис котӧртны. Мыйкӧ дыра котӧртӧм бӧрын тӧд вылас уси йӧрапи, бӧр чепӧсйис сылань, босьтіс моздорас да пыртіс керка колаӧ, сэні сылӧн водзвыв дасьтӧма нин вӧлі турун нӧб, клоп пӧдлаліс ӧдзӧссӧ, тасаліс зорйӧн — мед нин кӧть ош оз пыр...

Котӧртӧ Ваньӧ, кыдзи вермӧ котӧртӧ, ывлаыс шоныд да лолыс ӧдйӧ тырӧ, а юрсӧ косялӧны шуштӧмсьыс-шуштӧм мӧвпъяс. Мый сэні вермис лоны дедушыскӧд?! Мый вӧчисны сыкӧд?

Сэсся и пондіс кывны Татілоклӧн омлялӧм сора увтчӧмыс, и тайӧ нӧшта нин ёна кырыштіс зонкалысь сьӧлӧмсӧ.

— Ок, неладнӧ тай лоӧма, дедуш! Ок, дедуш, мыйла нӧ ме тэнӧ ӧтнадтӧ коли?!

Котӧртӧ Ваньӧ, усьӧ да чеччӧ, котӧртӧ, дедуш вӧснаыс сатӧк дой бордъяс вылын моз лэбӧдӧ сійӧс, кыдзкӧ тай оз жӧ вунӧд видзӧдлыны тӧдса пасъяс вылӧ, кодъясӧс индалісны дедушыскӧд ӧтлаын.

Збыль али мый нӧ мыйкӧ лёктор лоис? Збыль али мый? Эз жӧ кӧ-а... Оз вермы лоны... Куим война вылын вӧлӧма дедушыс, би пыр и ва пыр мунӧма, куимысь ранитчылӧма, а век ловйӧн кольлӧма... А тані али мый сэсся, Тян ягын, гажа да муса вӧр-ваас мыйкӧ лоис сыкӧд? Эз!.. Немтор эз ло!.. Оз вермы лоны... Гашкӧ, дозмӧр пуксис матӧ, да лыйис дедушыс. Но мед и ош матыстчис, яй дуксӧ кыліс да. Дедушыс и повзьӧдіс сійӧс, мед оз дӧсадитчы. Ошкыд немтор лёксӧ оз вермы керны дедушыслы, эстшӧм снайперыдлы...

Со нин вожа ыджыд пожӧмыс сулалӧ, сирзьӧм кузь вурыса, тані колӧ вуджны шорсӧ. Лӧсьыда тай петіс тайӧ пожӧмыс вылӧ Ваньӧ, кӧть и ордымтӧг, веськыда, велаліс нин вӧрад ветлӧдлыны, быдсяма пасъясыс серти, аттьӧ дедушыслы, сійӧ медъёнасӧ велӧдіс. Шор гуранса вутшъяс да пӧрӧм пуяс вомӧн том кӧр моз чеччалӧ Ваньӧ. Кӧть и пӧсялӧма да ёна горшыс косьмӧ, оз и копыртчыв лӧня визувтысь шорлӧн сук сьӧд валань, сӧмын и чеччыштӧ сы вомӧн. А со нин и мӧдар берегыс шор логлӧн, тӧбӧм ноп кодь йӧга пожӧмыс медводз тыдовтчис, дедуш том дырйиыс нин йӧгыс вӧлӧма, дерт, сэки ичӧтджык на да, гашкӧ, и улынджык вӧлі-а. Ӧні сэсся некытчӧ нин ылавны, ӧні сӧмын шор козъяс пӧлӧныс котӧрт катчӧс.

Ӧдйӧджык! Ӧдйӧджык! Гашкӧ, буретш тайӧ, здукас медъёна колӧ дедушыслы отсӧг. Ӧдйӧджык, Ваньӧ! Ӧд тэ школаад быдӧнысь тэрыбджык да ылӧдзджык верман котӧртны, сы вӧсна мый уна ветлӧдлан вӧрӧ дедушыдкӧд. Бара жӧ дедушыдкӧд! Мый он босьт, кытчӧ он видзӧдлы, быдторйын тэнӧ велӧдӧ дедушыд, мамӧ бӧрад ӧд сійӧ медмуса мортыс. Весиг батьӧсяыд мусаджык да донаджык. Тӧлкаджык и...

А со нин и Татілок ёсь пельнас да ныриснас кылӧма пӧсялӧм Ваньӧлысь кашкӧмсӧ, паныд котӧртӧ, тявкйӧдлӧ нораа, чеччышталӧмӧн Ваньӧлысь чужӧмсӧ нюлыштны кӧсйӧ, кок улас гартчӧ, водзӧ чепӧсйывлӧ, увтчӧ коньӧра...

Ок, мыйкӧ тай лёктор и эм лоӧма!..

Морӧс тырнас кашкигтыр Ваньӧ воис кульсянінӧ. Кульӧм йӧра туша гырдвидзӧ... Джынвыйӧ кералӧма... А кӧні нӧ дедушыс? Кӧні нӧ?.. Да со тай нӧ! Пу дінас гатшӧн куйлӧ... Гатшӧн швачкысьӧма... Орччӧн пищальыс лясмунӧма...

— Дедуш?! — тан сувтіс да бӧрдӧм сорӧн горӧдіс Ваньӧ. — Дедуш, мый нӧ тэкӧд лои?

Оз шыась дедушыс. Оз вӧрзьы ни...

Ваньӧ уськӧдчис сы дінӧ, копыртчис. Шуйга морӧсыс гырд-вир дедушыслӧн, дӧрӧмыс йиджтысьӧма вирнас. Вом доръясыс вирӧсь и. Нӧшта ёнджыка повзис Ваньӧ, ӧдва садьсӧ эз вошты. И оз тӧд, мый вӧчны... Топӧдчис пель бокнас морӧс бердас — пӧсь на дедушыс. Ӧдйӧ чажнитіс-поткӧдіс сылысь дӧрӧмсӧ, кушӧдіс морӧссӧ, вир петӧ морӧссьыс, болькъясьӧмӧн быттьӧ сӧдзтысьӧ...

«Колӧ медводз вирсӧ сувтӧдны!» — гӧгӧрвоӧ сэсся Ваньӧ. Сійӧ кульыштіс ас вывсьыс дӧрӧмсӧ, чажнитіс улыс дӧрӧмсӧ лестукъяс вылӧ, копыртчис кӧртасьны. Лэптыштны-пуксьӧдны заводитіс дедушсӧ и, выль дойсьыс ли мый ли, сійӧ восьтіс синъяссӧ, видліс на нюммунны, но выныс, буракӧ, эз тырмы. Шуыштіс косьмӧм вом доръяснас: «Но, ловъя на тай, сё морӧ...» Сэсся, сьӧкыда кашкыштӧм бӧрын, выльысь шуис:

— Нинӧм, Ванюк, эн пов... Сьӧлӧмас тай абу инмӧма... Ог на кув... Тэ, дона пи, судзӧд лазйысь фляга... Спиртыд тай сэні... Ранасӧ мыськышт сійӧн... Эсся вӧсньыдик сюмӧд кульышт... Ньыв пу сир сэтчӧ перйы. Да сійӧн и кӧртав... Эсся тшӧтш видзӧдлы, ловъя абу Бисиныс...

— Бисин?! — горӧдіс Ваньӧ. — Бара на Бисин тэнӧ лыйис, дедуш?

Но дедушыс нинӧм эз вочавидз. Сылӧн бӧр куньсисны синъясыс, но лолалӧ тай, лолалӧ! Дерт, бара воштіс садьсӧ... Бисин!.. Кӧні нӧ сійӧ? А, со тай, дедуш мозыс жӧ гатшӧн куйлӧ. Ваньӧ шӧйӧвошӧмӧн уськӧдчыліс сылань. Казяліс — ловъя на жӧ, векни чужӧм вылас варышлӧн кодь ён ныра, дзор уска, ускыс и вом доръясыс гырдӧсь... Кырныш!.. Со кӧні бара найӧ паныдасисны дедушыскӧд... Вӧлі кӧ тані сійӧ, Ваньӧ, татшӧмыс, гашкӧ, и эз ло! Йӧрапиӧс мездісны, а дедушыс, гашкӧ, и кулас! Ой! Этайӧ кырнышыс виис!..

Лёк старик дінӧ помтӧм лӧглун чажнитіс Ваньӧӧс, кутны оз вермы асьсӧ... Лыйны!.. Косьыштны пежлы куйланінас!.. А то, ловъя да, сувтас да, бара на мыйкӧ вермас керны... Ваньӧ кватитіс ассьыс пищальсӧ, кыпӧдіс... Ой, оз ков асламӧн!.. Дедуш пищальӧн жӧ и колӧ дзенгыны... Веськыда юрас!.. Мед пазалас юр чашкаыс. Мед нин оз чеччы... Мед некор сэсся оз чеччы... Бӧрас, ковмас кӧ, позяс шуны, мый дедушыс кыкысь удитӧма дзенгыны... Снайпер!

Ваньӧ чабыртіс дедушыслысь пищальсӧ. Доналӧм, тіралысь кияснас восьтыліс стволсӧ — сюйис выль пуляа патрон... Лыйны! Уськӧдчис Бисин дорӧ, чургӧдіс пищальсӧ... Веськыда варыш нырас и косьыштны! Мыйта лёксӧ вӧчис сійӧ дедушыслы... Став йӧзыслы... Став лёксьыс ӧні босьтны водзӧс!..

И друг Бисинлӧн вӧрзисны вирӧсь вом доръясыс, быттьӧ мыйкӧ кӧсйӧ шуны. Быттьӧ мыйкӧ Ваньӧлы шуис, кӧть и синъясыс куньсаӧсь...

И чермуніс Ваньӧ, друг быттьӧ палялыштіс... Ок, мый нӧ ме вӧча?.. Кыдзи нӧ ме ловъя мортӧс кӧсъя вины?.. Ой... Куйлысьӧс... Ваньӧ садьтӧг повзис аслас ырыштчылӧмысь, кок пидзӧсъясыс тіралӧны, сьӧлӧмыс діпкӧ... Ой, мый нӧ ме чуть эг вӧч!.. Юр садьыс пондыліс бергӧдчыны Ваньӧлӧн. Мышкӧн моз бӧр вешйис дедушыс дінӧ, пищальсӧ ӧдйӧнджык сувтӧдіс пожӧм дінӧ. Ачыс, выныс вошӧмла, нёровтчис пожӧмлӧн шоныд кырсь дінӧ, лэдзчысис, лизгырмуніс. Татілок матыстчис Ваньӧ дінӧ, нюлӧ чужӧмсӧ, кияссӧ, кок костас топӧдчӧ-пырӧ, сьӧлӧм сетӧ тадзи, кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны, но оз куж... Но Ваньӧ и сідз гӧгӧрвоӧ нёль кока ёртсӧ, воча шыльӧдӧ сійӧс, и кылӧ, кыдзи бӧр зумыдмыштӧ сьӧлӧмнас... «Ой, мый нӧ ме йӧйтала! — садь вежӧрӧн нин думайтӧ сэсся Ваньӧ. — Колӧ жӧ кыдзкӧ лечитны дедушӧс!»

Вирсӧ колӧ дедушыслысь сувтӧдны! Ваньӧ чепӧсйӧ пожӧм увйӧ ӧшӧдӧм лазлань, перйӧ сэтысь фляга, тіралысь чуньяснас разьӧ пробкасӧ, кисьтӧ сӧдз спиртсӧ носӧвикыс вылӧ, бара копыртчӧ садьтӧг куйлысь, сьӧкыда киргысь дедушыс весьтӧ да заводитӧ чышкавны морӧссьыс бонзьӧм доръяса ранасӧ... «Да ӧд, кӧнкӧ, мӧдарӧдзыс петіс пуляыс?» — думыштӧ сэсся Ваньӧ, дедушсӧ лэптыштӧмӧн видзӧдлӧ, и нӧшта ёна повзьӧ — петӧма и эм, мышкуыс паськыда жӧ гырд... Но кыдзкӧ-мыйкӧ Ваньӧ кутӧ асьсӧ, ёнджыкасӧ дедушыслӧн шуӧм-тшӧктӧмыс пальӧдӧ сійӧс... Зэв видзчысьӧмӧн, дедушыслы уліас моз пырӧмӧн, кыскыштӧ сійӧс пожӧм дінӧ, нёровтӧдыштӧ моз сійӧс шоныд кыз кырсь бердӧ. Сэсся кватитӧ лэчыд пурт, уськӧдчӧ вӧсньыдик кыдз дінӧ, кузя ног чилснитӧ сійӧс увъяс костӧдыс. Бура на шедӧ сюмӧдыс, чамгыштӧ сылы нырас чӧскыд свежӧй кӧрӧн. «Ставсяыс сӧстӧм и эм тайӧ, немся микроб абу!» А со эстӧн, шор пӧкатас, ыджыд ньыв пу сулалӧ, эзысьӧн еджвидзӧ нюдзвеж лапъяс пӧвстын кыз, гӧгрӧс пучернас. Сюмӧдӧн киас котӧртӧ ньыв дінӧ Ваньӧ. Топыд кырсь вылас ньывлӧн, гӧгӧрбок, быттьӧ зэлыд вабольяс сярвидзӧны, Ваньӧ, дерт, тӧдтӧг оз ов, мыйся больяс татшӧмъясыс. Пычнитӧ Ваньӧ ӧти боль, и ма кодь лювъялысь сир войтыштӧ сюмӧд вылӧ. Нӧшта пычнитӧ Ваньӧ, нӧшта и нӧшта... Дедушыс коркӧ и водзтіджык нин висьтавліс, мый вӧрын, дойман кӧ, и немтор кӧ абу сьӧрсьыд, медбур лекарство тайӧ сирыс. Ӧні Ваньӧ, гашкӧ, эськӧ и вунӧдіс та йылысь ёна повзьылӧмысла да шӧйӧвошӧмысла, бур, мый выльысь казьтыштіс дедушыс. Сӧмын и удитіс шуыштны тайӧс и бара садьсӧ воштіс... Но — ловъя тай!.. Кӧть и пуляыс пырыс мунӧма... Сьӧлӧмас, буракӧ, абу инмӧма... «А мыйла нӧ эськӧ вом доръясас вирыс?» — падмылӧ Ваньӧ. Сэсся и ачыс жӧ гӧгӧрвоӧ: «Да ӧд, буракӧ, тысӧ, лёгкӧйсӧ, дзужнитӧма пуляыс!» Тысӧ розьӧдӧмысь, гашкӧ, оз на кув дедушыс! — такӧдӧ асьсӧ Ваньӧ... Суседыслы тай нӧ, операция вӧчисны да, ӧти тыыслысь пӧ коймӧд пайсӧ вундӧмаӧсь, а век олӧ да уджалӧ... А дедушыс налӧн ён на, кӧть и сизимдас дорӧ матысмӧ, со на мый ылна вӧрӧдз эз повзьы кайны... Выныс тырмас на пӧрысь снайперлӧн бӧр бурдны...

— Эн кув, дедуш! — весиг кевмысьӧкодь моз Ваньӧ. — Час ме тэнӧ кӧртала бура! Спиртнад сота став микробсӧ... Бур, мый тэ, дедуш, ставсӧ гӧгӧрвоан да век сьӧрсьыд спирт новлӧдлан, лекарство пыдди... А сэсся и сира сюмӧдыс орсӧ кыскас, оз лэдз пежӧссьыны... Эн кув, дедуш, тэныд овны и овны на колӧ...

Ваньӧ зэлыда кӧртавлӧ дедушсӧ, а ачыс ӧтарӧ мыйкӧ висьтавлӧ сылы, а тшӧтш быттьӧ и кевмысьӧ-корӧ кодлыськӧ, мед сійӧ, кодкӧыс, тшӧтш отсаліс бурдӧдны дона мортӧс...

Кӧртавсьӧм бӧрас Ваньӧ кружкаӧн котӧртліс шор дорӧ, вайис ва. Спирт сора ва рузумӧн кӧтӧдіс-чышкаліс дедушыслысь вом доръяссӧ, та бӧрын сійӧ лӧсьыдджыка быттьӧ пондіс лолавны, шыльыдджыка.

Сэсся Ваньӧ, нетшкысян машина моз, варсйис-перйис небыд кузь нитш, кӧктоин, быдса нӧб. Кыза вольсаліс пу дінӧ, дедушыс улӧ, сідзи лӧсьӧдіс, мед эськӧ мышса ранаыс некытчӧ тшӧтш оз такавлы да оз доймась...

А сэк кості юрас, тшӧтш быттьӧ сьӧлӧмас и, сизьдысис мӧвп:

«Мый нӧ вӧчны эсійӧ лёк Бисиныскӧд? Мый нӧ вӧчны?!»

Ваньӧлы вӧлі зывӧк матыстчыны сы дінӧ... Лолыс оз лэпты... Но он ӧд эновт... Ловъя на да... Кӧть и лёк морт... Кыдзи нӧ эновтан?.. Ловъя лов жӧ ӧд... Абу ньӧмдысь кӧин... Быдса морт... Бисин! Со ӧд кыдзи нимтылӧмаӧсь... Би син кодь и эм, кӧть и куньӧм ӧні синмыс... Нырыс, варышлӧн моз, сідзи и видзӧдӧ кокыштны. Дзор уска чужӧмыс сатӧк ёсь... Мыйта мортӧс, кӧнкӧ, сідзи ли тадзи ли, кокыштіс олігчӧжыс. И ӧні со, дедушсӧ, муртса дзикӧдз эз кокышт...

Мый нӧ тані на костын вӧлі? Мый удитісны шуны найӧ ӧта-мӧдныслы? Абу тай дзебсьӧминсянь лыйӧма Бисиныс...

Ваньӧ, вир дінӧ быттьӧкӧ и велалыштӧма нин, бергӧдлӧ-пӧрччӧдӧ Бисинӧс. Бур паськӧма: молния-замокъяса турунвиж куртка, сэтшӧм жӧ гач, туристъяс татшӧмнас ёнджыкасӧ ветлӧдлӧны. Улыс дӧрӧмыс лым еджыд вӧлӧма, ӧні, дерт, вирӧссьӧма-а...

И чуймӧ Ваньӧ — Бисиныслӧн ранаыс, морӧсас и мышкас, пӧшти сэні жӧ, кӧні и дедушыслӧн... Сӧмын веськыд пельпом улас...

Кык снайпер паныдасисны, кык ыджыд вӧралысь. Кык враг. Томдырсяньыс врагъяс. Миритчытӧм врагъяс. Олӧмыс томдырсяньыс торйӧдіс найӧс джуджыд потшӧс ӧтар-мӧдарӧ. Сідзи пуксис олӧмыс, мый эз вермыны не торъявны найӧ: ӧтиыс ӧти ног кӧсйис овны, мӧдыс — мӧд ног. Некор миритчытӧм вылӧ юкис найӧс олӧмыс... И со — выльысь паныдасисны. Сьӧд вӧр шӧрын. И став важыс, став лӧглуныс и дойыс кутны позьтӧм гым-чардӧн косьыштіс. Мед гымньӧлӧн ставсӧ помавны...

Но мыйла дедушыс эталы веськалӧма веськыд морӧсас?

Ваньӧ, дедушсӧ моз жӧ, ньыв пу сирӧн кӧртавлӧ садьтӧм Бисинӧс, небыд сюмӧд вылӧ мавтӧм сирӧн, тшӧтш и нитш нетшкис сылы вольпась пыдди. Ставсӧ вӧчӧ сідзи жӧ, но и казялӧ, мый сирсӧ Бисиныслы вӧсньыдджыка окота мавтны сюмӧд вылас, нитшсӧ вӧсньыдджыка вольсавны и, не нин сёрнитны спиртӧн пожъялӧм йылысь. Лёка тай шыльыд на яйыс, немтор, кӧнкӧ, оз ло, кӧть и садьтӧм жӧ: бура, тыдалӧ, олӧ карас...

Мыйла и абу веськалӧма дедушыс сылы сьӧлӧмас! — друг сэсся мӧвпыштӧ Ваньӧ, пӧсявлӧ тайӧ думсьыс, кӧсйӧ бӧр вунӧдны тайӧ мисьтӧм думсӧ, бӧр вуштыштны юрсьыс, но кыдзи вуштыштан, визьнитіс кӧ нин сійӧ сэтӧн? Юр вемад тай чужысь мӧвптӧ быттьӧ пырысь-пыр жӧ сизьдыштӧны-кокалӧны сэтчӧ, дыр кежлӧ вунлытӧм вылӧ сизьдӧны...

И ёльса сӧдз ваӧн кӧтӧдіс тшӧтш Ваньӧ Бисинлысь вом доръяссӧ, мед, колӧкӧ, тшӧтш ловзьӧ. Да, мед и ловзьӧ! Мед бурдӧ! Лэччӧдасны сійӧс дедушыскӧд, но ставсӧ йӧзыслы висьталасны, мый тані лои. Кутшӧм бандит век на ветлӧдлӧ му вывті! И ньӧти абу вежсьӧма сійӧ олігчӧжыс!.. И, кӧнкӧ, абу ӧтнас сійӧ, татшӧмыс... Мед бурдӧ! Судысь оз мын сійӧ!.. Йӧз дивитӧмысь да... Найӧ, Ваньӧ да дедушыс, ставсӧ, ставсӧ бура висьталасны бӧртинас! И мед унджык йӧз тӧдӧны!..

Пон дорйӧ и би шонтӧ

Ранитчӧм снайперъясӧс сиралӧм небыд сюмӧдӧн да косявлӧм дӧрӧмъясӧн тӧбӧм-кӧртавлӧм бӧрын Ваньӧ казяліс, мый кок йывсьыс усьмӧн мудзсьӧма сылӧн. Сэтшӧма мудзсьӧма! Ӧд мый кузя нин талун луныс! Мыйта котралӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ, йӧрапиӧн керкалань и бӧр. И медся ёна сійӧс, дерт, бонзьӧдіс тані лоӧмторйыс.

Пуксьӧмӧн ыджыда мӧвпалӧ Ваньӧ, мый сылы водзӧ вӧчны. Медводз колӧ эськӧ кӧть неуна сёйыштны, мед выныс бӧр чӧжсьыштіс. Дедушыслӧн лазъяс, тӧдӧ сійӧ, эм нурторыс, но ӧд оз пыр, кӧнкӧ, кысь нӧ пырас сэтшӧма вийсьӧм-майшасьӧм бӧрын, торйӧн нин сы мында морт вир аддзылӧм бӧрын. Велавтӧм зонкаыдлӧн...

Ваньӧ выльысь лэччыліс шор дорӧ, бура мыськис кияссӧ и чужӧмсӧ. Ыркыд ваыс быттьӧкӧ и босьтыштіс мудзсӧ, лӧсьыдджык лои. Гумовтіс да катӧдіс васӧ кружкаӧн. Перйис лазйысь нянь да пӧжалӧм дозмӧр джын, бура небзьӧма да банйӧма, чӧскыд кӧра. Но и чӧскыдыс оз сёйсьы, ӧтарӧ видзӧдлывсьӧ вынтӧма куйлысь дедушыс вылӧ, а тшӧтш и лёк Бисиныс вылӧ, и быдсяма думыс нетшкӧ-песлӧдлӧ зонкаӧс. И киясыс век на быттьӧ вирӧсьӧсь, морт вирӧсьӧсь, кӧть эськӧ и сэтшӧма мыськис шор ваӧн, и таысь медъёна кезнитӧдлӧ сійӧс... Сэсся сылӧн вежӧрын виччысьтӧг югнитӧ, кыдзи дедушыс корсюрӧясӧ, мед пӧ мудзӧс веськӧдны, фляга пробканас гулькнитыштлӧ спирт. «Гашкӧ, и меным видлыны, оз-ӧ бурджык ло?» — вежӧртӧ Ваньӧ, но ачыс быттьӧ и повзьыштӧ татшӧм думсьыс, ӧд кутшӧм на сійӧ вина юысь. Но матӧ воӧмыс венӧ таысь повзьылӧмсӧ, кисьтӧ спиртсӧ винта пробка джынйыс, тыртыштӧ шор ваӧн, а сэсся и ӧдӧбтчӧмӧн, ӧтпырысьӧн, ньылыштӧ лёк курыдсӧ. Ок и чӧскыдтӧм!.. Пырысь-пыр жӧ вӧвлытӧма сотыштӧ голясӧ и гырк пытшкӧссӧ. Шонтыны пондӧ, и — сё дивӧыд! — регыдӧн быттьӧ и збыльысь вежсьӧ лов кылӧмыс: быттьӧ ловзьыштӧ Ваньӧ, весиг збоймӧ, и кынӧм сюмалӧмсӧ пондӧ кывны. Бара на видзӧдлӧ киясыс вылӧ — сӧстӧмӧсь найӧ, абу вирӧсьӧсь, тайӧ сӧмын кажитчӧ сылы велавтӧгыд, мый век на вирӧсьӧсь. Водзӧ выныштӧдӧ асьсӧ Ваньӧ да пондӧ азыма нятшкыны небыдӧдз пӧжалӧм да бура солалӧм дозмӧр яй, мед гылыдджыка пырас, чурсйӧдлӧ ёль ва, и ясыда нин думайтӧ, мый сылы водзӧ вӧчны.

Эновтны ранитчӧм дедушсӧ, дерт, оз позь, лёк Бисинсӧ ни. Ковмас татӧн узьны, йӧрапиыс вердӧма, юкталӧма, ӧти войтӧ ӧні олас, оз кув, некутшӧм ёсь пиня-гыжъя оз вермы пырны сы дінӧ ни, бур, мый гӧгӧрвоис тасавны керка ӧдзӧссӧ. Асывнас, югдӧм бӧрын, здук кежлӧ, позяс котӧртлыны сэтчӧ, выльысь вердны-юктавны. Тайӧ шогыс, шуам, ёна ичӧтджык ӧні...

Медыджыд могыс ӧні — дедушсӧ, да тшӧтш и лёк Бисинсӧ спаситны. Не лэдзны кувны!.. Войясыд тай ыркыдӧсь нин лоины, кузьӧсь да пемыдӧсь, ӧд август пом, аръявыв пӧраыс катовтчӧ... Ывла вылӧ тадзи, разі-пели, найӧс он коль. Ковмас чом вӧчны, чомъяс пыртны дедушсӧ? А мӧдсӧ?.. Бисинсӧ? Тайӧ думсьыс Ваньӧлӧн сувтовкерлӧ вирыс, дзикӧдз падмылӧ зонка... Сэсся ыджыда ышловзьӧмӧн тӧдчӧдӧ аслыс: нинӧм он вӧч, ковмас нин ӧтлаӧ водтӧдны, кык чом вылас менам вынӧй оз тырмы... Чом вом дорас Ваньӧ пестас сэсся би, гажа би, унджык пес чукӧртас да. Мед шонтӧ войбыд! Да и югыд биыд ошкӧс на повзьӧдас и, думыштас кӧ войнас локны сійӧ йӧра яйӧн чӧсмасьны.

А збыльысь, гусьӧникӧн кӧ локтас ошкыс пемыд войнас? — дзенӧбтӧ Ваньӧӧс нем жалиттӧм мӧвп, и пӧсявлӧ зонка тайӧ мӧвпсьыс, весиг гулькнитӧм спирт войтыс оз отсав... Но Ваньӧ дзикӧдзсӧ оз сетчы татшӧмторъясыслы, кыдз вермӧ збоймӧдӧ асьсӧ: пищальяс зарадитам, а Татілоклӧн нырисыс и пельыс ок ёсьӧсь, гусьӧникӧн матыстчыны оз лэдз...

Йӧрасӧ со дедушыс заводитлӧма нин керавны, джынсӧ кымын гырысь торъяс вылӧ тшытшлӧма. Колӧ эськӧ помӧдз керавны да сёръяс вылӧ ӧшлыны, мед шуралӧ тӧв йылын да шонді водзын, не нин лэдзны тшыксьыны, кыйӧма-виӧма жӧ нин лои-а... Но тайӧс вӧчам бӧрынджык, удитам кӧ быть коланасӧ сыӧдз гӧгрӧстны...

Мортыд тай сэтшӧм — кор сылӧн пуктӧма ас водзас мог, тыдалана и позяна мог, — сэки сылы, кӧть эськӧ и сэсся нин сьӧкыд, кокньыдджык лоӧ овны и лолавны, сэки сійӧ уджалӧм-керӧмнас мыйтакӧ венӧ и лёк думсӧ, и полӧмсӧ, и быдторсӧ.

Ваньӧ медводз пӧрӧдіс кык негырысь, но сук лапъя ньыв пу — чом вевттьӧд вылӧ. Сувйис мырд сир кӧра небыд лыска лапъяссӧ. Чернад вӧдитчыны Ваньӧӧс оз жӧ нин ков велӧдны — кӧть пес поткӧдлыны, кӧть пу пӧрӧдны. И путӧ пӧрӧдігӧн тӧдӧ сійӧ, кыдзиджык колӧ тшапсӧ перйыны: сыладорсяньыс, кодарӧ колӧ пӧрӧднысӧ, тшупӧдыс мед лои пыдынджык да и улынджык, а мӧдарсяньыс — лажмыдджык да вылынджык. Дедушыс жӧ велӧдліс тадзисӧ пес кералігӧн. Буракӧ, сэки жӧ и висьтавліс дедушыс, мый ачыс сійӧ ёна чернад керасьлывлӧма. Сылӧн том дырйи сортовка вӧр куш чер помысь на и лэдзлӧмаӧсь ылі сиктад, и орӧдан пӧ помсӧ да пилаӧн пилитӧмаысь шыльыдджык артмӧ. И керка вылад пӧ став керсӧ куш чер помысь жӧ орйӧдлім, сэтшӧм кер помад пӧ ва озджык йидж да дырджык олӧ керйыс, оз сісьмы... Весиг, эз на вунӧд Ваньӧ, ошйысьыштіс сэки дедушыс, мый сикт кодьын пӧ ӧти морт сӧмын, Ош Илля, вермыліс пановтны керасигад, а сэсся некод. И нӧшта шуӧ вӧлі дедушыс, мый тэнад пӧ, Ваньӧ, тыдалӧ, ме кодь жӧ ён лоӧ сой выныд, чернад пӧ керасьны лют жӧ тэ... А збыльысь ӧд — Ваньӧлы кажитчӧ и эм лэчыд чернад керасьны — коланаинӧ пу пӧрӧдны и мыйкӧ лӧсйыны, — кӧть эськӧ и дас нёль арӧс на сылы, а быдсяма чера уджсӧ нин вӧчӧ...

Кияснас уджалӧ Ваньӧ, и шызьӧм вежӧрыс оз жӧ весь ов, быдтор йывсьыс думайтӧ, не сӧмын ӧнія йывсьыс, но и важ йывсьыс...

Сэсся Ваньӧ кык пу костӧ зэлыда тувъяліс бура тшӧтшӧдӧм помъяса ньывсӧ, мед сійӧ лоӧ чом вомын матич пыдди. И мед нин лишнӧй понӧль не пӧрӧдны та вылӧ — Ваньӧлы век жаль ловъя пуяссӧ ковтӧг виавны... Сэсся тайӧ матич вылас, а тшӧтш и бокъясас, нюжйӧдліс ньывъясыслысь став коляссӧ, сук лапъяснас топыда вевттис вывсӧ и бокъяссӧ. Туганланьсьыс посньыдджык да лем небыд лапъяссӧ чом пытшкӧ вольсаліс, и керка лои дась. Кужысь кияснад да дедушыслӧн лэчыд чернад этша и кад ковмис.

Сэсся колӧ вӧлі заптыны пес. Тайӧ, гашкӧ, и медся ыджыд могыс на ӧні вӧлі. Ӧд Ваньӧ тӧдтӧг эз ов, мый пемыд вӧрын войковтігӧн мортлы медся донаыс да коланаыс — Би!

Дерт, пес вылас эмӧсь важ пӧрӧм пожӧмъяслӧн увъяс, со тай гӧгӧр чурвидзӧны, асьныс пуясыс сісьмӧмаӧсь нин, ропмунӧмаӧсь, оз туйны ломтыны, а увъясыс лы кодь на ёнӧсь, пожӧм увйыд тай сійӧ дыр оз сісьмы, мукӧд пуяслӧн дорысь чорыдджык и сирӧдджык да. Но увйыд сійӧ ув на и эм, кос идзас моз ӧдйӧ и чажмунас-сотчас жар биад, войбыд кежлад не ӧти додь тыр ковмас, кузь вой кежлад кызджыктор колӧ, мед ӧтарӧ не лӧдсасьны, мед и узьыштны мыйкӧ мында позис, аски кежлӧ выль вын чӧжыштны.

Ваньӧ чатрасьыштіс гӧгӧр да казяліс яг дорӧсысь, неылысь и эм чом дорсьыс, шӧркодь кызта конда, діныс, коркӧ важӧн сотчылӧм вӧсна, ёна вӧсньыдджык сылӧн, кыдз сӧмын и абу на пӧрӧма ас кежсьыс, толаяс дырйи...

Ваньӧ бура кераліс да чомланьыс моз йылӧн йӧткыштіс, увтӧм-лыстӧм пуыд швычӧка дзебгысис яг дорӧсӧ, йылыс ачыс вараліс посни торъяс вылӧ. А дінсӧ да шӧрсӧ колӧ вӧлі орйӧдлыны кражъяс вылӧ. Кос кондаыд эськӧ и ёна чорыдджык уль пуыд серти, но лэчыд черыд кужысь киад лӧсьыда жӧ сапйӧ: орӧдігас Ваньӧ перйӧ тшапсӧ пӧлӧсӧн моз, мед ковтӧг вынсӧ не видзны, ӧтар и мӧдар шыльыда лэдзӧ тшапсӧ. Сэсся и кражъяссӧ, кодӧс путкылялӧмӧн, кодӧс нӧбалӧмӧн, ваяліс чом дорӧ. Пӧсяліс ёна тільсьӧмысла, вой кежлӧ лӧньӧм вӧр тырнас кашкӧ, но кор сэсся сувтовкерӧмӧн видзӧдліс ыджыд пес чукӧрыс вылӧ, сьӧлӧмыс бурмис — татшӧм песнад гажаджык лоӧ кузь войсӧ коллявны... Пу дорӧ нёровтчылӧмӧн рытъявылыс ыркалӧм сынӧдӧн Ваньӧ вуджӧдіс ловсӧ, сэсся пондіс на ёнджык пожӧм увъяс бертавны сісь пуяс бердысь, тшӧтш найӧс кыскавны чом дорӧ: войыс кузь, жар биад ставыс сотчас, мед нин, бурджык, кольыштӧ мыйтакӧ пескыс, тырмытӧм дорсьыд...

Сэсся Ваньӧ ёна видзчысьӧмӧн, мед нин не вӧрзьӧдны бура кӧртавлӧм ранаяссӧ, кыскис-пыртіс дедушсӧ чомйӧ. Дедушыс сьӧкыда лолаліс, вӧлі пӧсялӧма, век на садьтӧм, вом доръясас бара сӧдзтысьӧма вир. Ваньӧ чышкаліс ва рузумӧн вом доръяссӧ, сэсся, мӧвпалыштіс да, фляга пробкаын сорыштіс ва сорӧн спирт да, дедушыслысь юрсӧ лэптыштӧмӧн, вӧсньыдикаӧн кисьтышталіс сылы вомас. Мӧдыс ёнджыка пондыліс тяпкӧдчыны кывнас и вом доръяснас, буракӧ, кылӧдаліс шонтысь зеллясӧ, но садяс эз во.

Нинӧм он вӧч, ковмис кыскыны чомйӧ и Бисинӧс. Но юктавны сійӧс спиртӧн Ваньӧ эз кут — зывӧк вӧлі сылы дедушсӧ моз жӧ лелькуйтны эстшӧм лёк вӧчысьӧс...

А рытъя гӧрд шондіыс лэччӧма нин вӧртас пытшкӧ, оз нин тыдав, сӧмын и яр биӧн сотчӧ сыланьын. Ваньӧлы жӧ колӧ на идравны йӧра туша.

Личӧдчывтӧг, мед дзикӧдз не сетчыны мудзыслы, Ваньӧ пӧрӧдаліс кос понӧльяс — уна пу тай томысяньыс кок йылас косьмӧ, кӧть и ловъя вӧрад, — орйӧдліс да чом водзас моз зэлыда тувъявліс пуяс костӧ. Тайӧ сёръяс вылас колӧ ӧшлыны гырысь торъяс вылӧ керавлӧм яйсӧ. Но медводз Ваньӧ, дась югыднас, ыджыд кодь чуман вӧчис сюмӧдысь, лэччыліс вала, шор дорас, мед лишнӧй не катлыны васӧ, ачыс пӧттӧдзыс юис. Сэсся и пестіс би. Сэк кості вӧрын дзикӧдз пемдіс да яй ӧшлыны ковмис нин би югӧр улын. Да и сідзисӧ нин Ваньӧ удитіс идравны сӧмын дедушыслысь кералӧмсӧ, коляссӧ керавны зонкалӧн эз нин судзсьы выныс...

Бура солаліс да пысавліс кыдз пу беддьӧ ыджыдкодь яй чигъяс, ӧшӧдіс би таладорӧ, мед жар водзас ньӧжйӧник пӧжасьӧны. Сэсся и вӧлись пуксис-нёровтчис чом вомдорса пожӧм дінӧ. Ок и мудзсьӧма. Пуксис-личӧдчис да, торйӧн нин кутіс быдлаті кывны лёк мудзсӧ. Киӧн ни кокӧн быттьӧ оз вермы легнитны Ваньӧ, быттьӧ жаяліс пожӧмыслӧн кыз вуж бердӧ, быттьӧ абу ловъя морт ӧні сійӧ, а кыдзисюрӧ шлёчмунӧм нюдз сёй ёкмыль...

И биыс шонтӧ лӧсьыда, ярмӧма нин да сідзи жайгӧ; бур, мый, эз дышӧдчы да, гӧгӧрвоис кос кондасӧ пӧрӧдны — со тай кыдзи шлонгӧ, кос пожӧмыд азыма и лӧня сотчӧ, оз третшкӧдчы, ӧгырӧн оз лыйсьы.

Но ӧд колӧ на кӧлуй идравны, торйӧн нин пищальяс. Ваньӧ кыдзкӧ-мыйкӧ, кызмырдысьӧн, бара на чеччӧдіс асьсӧ, ассьыс да дедушыслысь пищальяссӧ пыртіс чомйӧ, мед матынджык кипод улас лоӧны. Черсӧ дзебыштіс чом лысъяс улӧ, ас дінас жӧ матӧджык. А Бисинлысь пищальсӧ ылӧ бокӧ дзебис: друг лёк мортыд, садяс воас да, бара на мыйкӧ думыштас. Вермас кӧ быттьӧ вӧрзьынысӧ татшӧм рананад...

Вочасӧн вӧрыс дзикӧдз вӧйтчис пемыд вой пытшкас, немтор эз понды тыдавны, сӧмын и ловъя биыс, гажа кывъясӧн ыпъялысь ӧтарӧ вежласьысь биыс, мырддьӧма пемыдыслысь югыдӧн вӧрысь-ворсысь ыджыдкодь кытшов, а водзӧсӧ быттьӧ сьӧд пемыд стын сулалӧ, и югыд би дорсяньыс сійӧ кажитчӧ нӧшта нин пемыдӧн да шуштӧмӧн. И чӧв-лӧнь, быттьӧ вӧр-ваыс тшӧтш повзьӧма ставсӧ вермысь пемыдсьыс да, лов шысӧ топӧдӧмӧн, Ваньӧ моз жӧ лажыньтчӧма-ланьтӧма. А вылісянь, пожӧм туганъяс костӧд, читкыралӧны синнысӧ югыд кодзувъяс, и он жӧ гӧгӧрво, мый налӧн дум выланыс — сьӧлӧм сетӧны-ӧ найӧ мудзӧм-шӧйӧвошӧм зонкалы, али наяна шпыннялӧны пикӧ воӧм том вӧралысь вылын. И, позьӧ шуны, ӧтнасӧн со колис Ваньӧ пемыд, помтӧм-пыдӧстӧм, гӧгӧрвотӧм мир шӧрас, и некодкӧд сёрнитыштны, ловъя сёрнинас небзьӧдыштны дзескалӧм ловсӧ. Ӧд Татілок, кӧть и мыйкӧ шуан сылы, немтор, кӧнкӧ, оз гӧгӧрво. А дедушыс со кывтӧм-пельтӧм пласьтвидзӧ чомйын... Бур на ещӧ, ловйӧн кӧ кольӧ татшӧматӧ ранитчӧм бӧрын...

Шуштӧм Ваньӧлы ӧтнаслы пемыднад, полӧ сійӧ, оз тӧд весиг, мыйысь медъёнасӧ, полӧмыс весиг быттьӧ мудзсӧ вештылӧ...

Татілок, шоналыштӧма да, вешйыштӧ бокӧджык би жар вылысь, юрсӧ пуктӧ водз лапаяс вылас да бӧр лӧньӧ. Мыйкӧ со думайтӧ ли оз ли сійӧ-а? Ваньӧ моз жӧ быдтор йывсьыс? Ӧнтай тай, кор Ваньӧ котӧрӧн воис татчӧ, мисьтӧма жӧ увтчис-омляліс-а. Кыдзи нӧ, кӧнкӧ, оз думайт? Ӧд сы син водзын дедушыс сымда зверӧс и пӧткаӧс лыйис. Тӧдӧ ӧд, мый лыйӧм бӧрын, пищальлӧн гыпнитӧм бӧрын быд ловъя лов вирӧссьӧ да кулӧ. А тані со асьсӧ сійӧс, кӧзяинсӧ, лыйисны, вирсӧ морӧс вывсьыс аддзыліс и... Али нӧ сійӧ оз вермы татшӧмторсӧ думыштны?..

Эз кӧ вӧв Татілок, Ваньӧлы эськӧ нӧшта на гажтӧм да шуштӧм вӧлі. А ӧні сы вылӧ, ёсь пеля да ныриса ёртыс вылӧ, медыджыд надеяыс, весиг ас вылас дорысь на ыджыдджык! Ӧд ачыс сійӧ, Ваньӧ, мудзӧмвывсьыс вермас на и унмовсьыны, узигад немтор оз и кывлы, кӧть коді эн лок. А Татілок ставсӧ кылас, кӧть ачыс быттьӧкӧ и вугралӧ шоныдінас, кылас и ас кадӧ лэчыд гӧлӧссӧ сетас, садьмӧдас Ваньӧӧс.

Сідзкӧ, нинӧм повны! Мый нӧ повнысӧ, кор дінад этатшӧм сюсь да тӧлка пон эм! Зарадитӧм пищальяс дасьӧсь и...

Такӧдӧ тадзи асьсӧ Ваньӧ, но пемыд вӧрыслӧн шуштӧм чӧв-лӧньыс водзӧ на зэлӧдӧ ловсӧ, и быдсяма думыс визлалӧ-пессьӧ шызьӧм юрас, визув би кывъясыс моз жӧ пессьӧны мӧвпъясыс.

А бур, мый мортыд ас дінас велӧдӧма тшӧтш и понйӧс! Кодкӧ, гашкӧ, медводзынсӧ велӧдысьыс, Тян моз жӧ ӧткӧн олысь морт вӧлі, гажтӧм вӧлі ӧтнаслы, кыйсьыны сьӧкыд... И пондіс сибӧдавны ас дінас кӧин кодь зверӧс. Дерт, мыйӧнкӧ вердышталіс первойсӧ, сэсся и ныртӧ чегысь кӧдзыд дырйи шоныд чомъяс лэдзис... Тӧлка пемӧсыд сэсся ставсӧ гӧгӧрвоис... Понъясыд унатор гӧгӧрвоӧны, сӧмын тай висьтавнысӧ оз кужны-а. А гашкӧ, и ӧта-мӧдныскӧд кыдзкӧ да мыйкӧ сёрнитӧны жӧ найӧ? Эз кӧ сёрнитны да гӧгӧрвоны, думайтӧ Татілок вылӧ видзӧдысь Ваньӧ, кыдз эськӧ найӧ юӧртісны асланыс пиянлы, асланыс водзӧ чужысь рӧдлы, мый ӧнісянь налы колӧ морткӧд ӧтлаын овны, сылы, мортыслы, отсасьны, а не бӧр пышйыны вӧрӧ...

Ӧд, шуам, сійӧ жӧ Тяныс кыдзи эськӧ понтӧгыс оліс? Либӧ став коми вӧралысьясыс? Уна нэмъяс чӧжыс? Ӧд мыйта морт нин, кӧнкӧ, тадзи жӧ коллявліс вӧрын пемыд войяс пон-ёртыскӧд ӧтлаын? Му пуксьӧмсяньыс кӧ босьтны?..

Думыштӧ тадзи Ваньӧ, и татшӧм нога виччысьтӧм думыс, мед кӧть и помӧдз гӧгӧрвотӧм на сійӧ, выль ногӧн, но сатӧка жӧ, мӧрччӧ сьӧлӧмӧдзыс.

Да, мыйта йӧз тадзи жӧ, сы моз жӧ би дорын, узьлывлісны нин вӧрын. Помтӧм-дортӧм олӧм чӧжыс... А збыль али мый нӧ олӧмыслӧн пом ни дор абу? Некытӧн?.. Дивӧнад он тырмы... Кыдз нӧ сідз?.. Со талун дедушыс вермис помасьны, пуляыс кӧ улӧджык веськаліс... Ой, кутшӧм матын смертьыс кыйӧдчӧма!.. А ӧд збыльысь, куліс кӧ дедушыс, гӧгӧр ставыс на важ моз колис — Татілок и пемыд лӧнь войыс, лӧня дзольгысь шор и керка колаын Бордъя чибук... Ачыс сійӧ, Ваньӧ, тшӧтш на колис эськӧ и... Колис на... А сэсся, гашкӧ, и ачыс сійӧ, Ваньӧ, коркӧ оз ло... Збыль али мый — оз ло?.. Ставыс жӧ кольӧ, а сійӧ, Ваньӧ, оз ло... Кыдз нӧ сідз?.. Вӧліс-вӧліс и друг оз ло?! Оз ӧмӧй сійӧ, Ваньӧ, век татшӧмӧн и ло?.. Кутшӧм ӧні эм?

— Да мый нӧ ме нинӧм абусӧ песа?! — кывмӧн шуӧ сэсся Ваньӧ да весиг пыркнитӧ юрнас, мед нин став ковтӧм думъяссьыс мынтӧдчыны. Нюжӧдчылӧ да шатиннас бергӧдӧ пӧжасьысь, чӧскыд кӧрӧн ымралысь яйсӧ. Тайӧ кӧрыс гильӧдӧ сёян вытьсӧ Ваньӧлысь, и биыс бура жайгӧ чужӧмас и морӧсас, и лов тырнас лӧсьыдджык сылы лоӧ, сӧмын унмыс ёна заводитӧ личкыны сійӧс, и мед на не унмовсьыны, сійӧ бара сёрнитӧ Татілоккӧд.

— Кылан, Татілок, — шуӧ Ваньӧ сы вылӧ тӧлка синъясӧн видзӧдысь понлы. — Мыйта, кӧнкӧ, радлуныс вӧлі, кор морт му вылас медводдзаысь со тадзи жӧ шонтысис би дорын. Ок-ок-ок! Истӧг ни немтор ӧд сылӧн эз на вӧв... Ме лыддьылі книга — «Би вӧсна тыш». Ок, лӧсьыд! Нао нима морт сэтӧні медвына воиныс... Бисӧ сэки видзлӧмаӧсь ньӧрйысь кыӧм да пытшкӧссяньыс сёялӧм дозмукын... Медся донаторнас сійӧ вӧлӧма! Биыс... Ӧд шонтӧ кӧдзыд войын и сёянтӧ небзьӧдӧ-пӧжалӧ. Оз ков ульӧн няклявны яйтӧ... И сэтшӧма тышкасьлӧмаӧсь медводдза йӧзыс би вӧснаыс!..

Ваньӧӧс бара на чуймӧдӧ виччысьтӧг воӧм тайӧ мӧвпыс. Сійӧ шоныда видзӧдӧ би вылӧ. И унмыс пыр ёнджыка личкӧ Ваньӧӧс. И сійӧ быттьӧ дзикӧдз вунӧдӧ ӧніяыс йылысь. Быттьӧ ачыс лоӧ медводдза би судзӧдысь-видзысьнас... Со кутшӧм жар би вӧчис сійӧ! Став племясӧ бура шонтас и вердас, кыдзи Нао — уламръясӧс... Посни челядьлы да пӧрысьяслы оз лэдз гегдыны. Ӧд буретш сійӧ, Ваньӧ, племяыслӧн медыджыд вождьыс! Ставсяыс ён и ставсяыс сюсь вӧралысь. Ошъясӧс кыз нӧшкӧн чергӧдалӧ, йӧраясӧс ёсь ньӧвйӧн дзенйӧдлӧ. А медся бурыс сійӧ, мый налӧн ӧні век эм — Би! И некод оз вермы мырддьыны сійӧс налысь. Некод! Кытчӧдз лоӧ Ыджыд Вождь — Кирӧ Ваньӧ!..

Та бӧрын сэсся пӧсь думъясыс Ваньӧлӧн орӧны, сьӧкыд унмыс личкӧ Ыджыд Вождьӧс, синъясыс куньсьӧны, юрыс лёткысьыштӧ, банйӧм чужӧмбаныс топӧдчӧ пожӧмлӧн ёна шоналӧм кырсь бердӧ.

Мир пасьталаыс ыджыдалӧ ставсӧ вермысь вой.

Ош

Садьмис Ваньӧ Татілоклӧн неногсӧн яра камгӧм-увтчӧмысь. «Ав-ав-ав-ав!» — быттьӧ лёкысь пурӧ кодӧскӧ Татілок, и пельтӧ поткӧдысь увтчӧмыс косялӧ пемыд войсӧ. Повзьӧмӧн чашкӧдіс синъяссӧ Ваньӧ, брынсмуніс-сувтіс кок йылас, дзӧръялӧ нинӧм на гӧгӧрвотӧг. Гажа биыс ваймӧма, кражъясыс оръясьӧмаӧсь да, муртса сӧмын чускӧны. Сэтшӧм пемыд гӧгӧр!.. Татілок, мисьтӧма увтчигтыр, чепӧсйис пемыдас, яглань, косялӧ-эргӧ-увтӧ. Сэсся быттьӧ сэні, увтчанінас, кутшӧмкӧ мурӧстӧм шы тшӧтш кыліс. Али кажитчис садьтӧгыс повзьӧм зонкалы?.. Ваньӧлы быттьӧ донӧдӧм кӧртӧн зурскисны морӧсас, дзужалісны, пӧсьӧн ойдліс морӧс кудйыс, а мышкуыс кӧдзавліс, а кокъясыс слабитісны дзикӧдз, быттьӧ кок сӧнъяссӧ кодкӧ нетшыштіс ли орӧдіс...

Коді нӧ сэні?! Пемыд ягас?..

Ваньӧ кватитіс пищальсӧ, чургӧдіс сыланьӧ, кӧні косялӧ-увтӧ Татілок, а пищальыс киас чеччалӧ быдсӧн, быттьӧ рӧдимеч виӧ Ваньӧӧс, пищальсӧ и, и пемыд, немтор оз тыдав, а Татілоклӧн эргӧм-увтчӧмыс матысмӧ чомлань, матысмӧ... И дженьыдика мурӧставлӧ и эм кодкӧ, ӧні гӧгӧрвоис нин Ваньӧ...

Сідзкӧ, — ош!.. Яй дук вылас локтӧ... Ӧні, буракӧ, дӧзмӧдчысь Татілок вылӧ воча усьласьӧ, мурзӧ... Татілок, дерт, оз вермы сійӧс кутны... Кыдзи нӧ пон вермас кутны ошкӧс? Кӧть сэсся ён... Татчӧдз воас... Мый нӧ вӧчны?.. Ваньӧлӧн дзикӧдз топавлӧ лолыс. И аслыс сылы сэтшӧм окота дзикӧдз топӧдчыны, мед ичӧтик-ичӧтикӧн лоны, тыдавтӧмӧн, кодзувкот кодьӧн, гут кодьӧн ли, мед кытчӧкӧ лэбовтны татысь син ни пель... Дедушыс садьтӧм куйлӧ и... Мый нӧ вӧчны?..

И весьӧпӧрӧм Ваньӧ гымыштіс-лыйис пемыдас. Пырысь-пыр жӧ тшӧкмунліс увтчӧмысь Татілок. Шуштӧма лӧнис пемыд вӧрыс. Здук мысти Татілок кыськӧ чепӧсйис Ваньӧ кок улӧ, тшӧтьыс лыбӧма, эргӧ, видзӧдліс Ваньӧ вылӧ, чушнас зургыштіс бокас, быттьӧ петкӧдлӧ пемыд ягланьыс — мунам пӧ мекӧд сэтчӧ...

Понлӧн ловъя инмӧдчылӧмысь быттьӧ палялыштӧ Ваньӧ, юрас друг сизьдыштӧ сылы — «да ӧд бисӧ колӧ ыджыдджыка пестыны, йӧй ме!» Сэсся выльысь зарадитӧ пищальсӧ, дедушыслысь тшӧтш судзӧдӧ да кыкнансӧ сувтӧдӧ пожӧм дінӧ, турӧ-койӧ чукӧртӧ бисӧ, лы кодьӧдз косьмӧм сирӧд конда помъяс ӧдйӧ и ыпнитӧны, Ваньӧ кос увъяс вывсяньыс лӧдӧ, и гажа би ловзьӧ, ыргӧмӧн нялйыны пондӧ, югдӧдӧ гӧгӧр, и тшӧтш шонтӧ-небзьӧдӧ зонкалысь шӧйӧвошӧм ловсӧ... Ӧні сійӧ весиг нин дивитны кутіс асьсӧ, мыйла лыйис, пемыдас пулясӧ лэдзис син ни пель... Бӧртинад тай кокниджык дивитнытӧ... Ӧні вежӧрыс бӧр ясыдджыка пондӧ уджавны. «Ӧдвакӧ татшӧм би вылад ӧні сійӧ лысьтас локны, ошъясыд пӧ тай полӧны бисьыд... — бур ногӧн нин мӧвпалӧ сійӧ. — Да и мортсьыд пӧ полӧ сійӧ, абу кӧ нин вир тшыг, медводдзаӧн оз уськӧдчы сы вылӧ. А ӧні, арнад, быдсяма сёяныс сылы сюрӧ...»

А Татілок чашйысьӧ-усьласьӧ пемыдас, бӧр чеччовтлӧ Ваньӧ дінӧдз и быттьӧ нуӧдӧ сэтчӧ пищаля мортӧс, нуӧдӧ и нуӧдӧ, но Ваньӧ оз мун би дорысь, кытчӧ нӧ мунан сэтшӧм пемыдас, кодӧс аддзан, мортыдлӧн ӧд синъясыс абу понлӧн кодьӧсь, и таысь повтӧм, ярмӧм Татілок, тыдалӧ, ёна скӧрмӧ вӧралысь вылӧ, ырыштчылӧ сы вылӧ, муртса оз пурышт, а сэсся и бара чепӧсйӧ пемыдас и сылӧн увтчӧм-эралӧмыс да зверлӧн мурӧстӧм шыяс шор катчӧс ылысмӧны, тӧдчымӧн ылысмӧны, а сэсся быттьӧ и бӧр сувтӧны, и лёкысь пурсьӧм шы ёнмӧ сэні...

Ваньӧ чабралӧ киас ружйӧсӧ, полӧмыс сылӧн ӧні быттьӧ дзикӧдз нин бырис, татшӧм гажа би дінад, а, дерт, кӧнкӧ, ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый ылысмис со ошкыс, — ӧні весиг сылы окота уськӧдчыны сэтчӧ, пурсянінас, отсавны Татілоклы, мездыны сійӧс. Пезьдыны кортӧм гӧстьлы паськыд кымӧсас пуляӧн... Сылы синва петмӧныс жаль понйыс... Ӧд со кутшӧм сійӧ!.. Эз тай, небось, повзьы, кӧть и ошкысь, кӧть и вой шӧра войын... И збыльысь ӧд казяліс Ваньӧ — Татілок сэтшӧма скӧрмӧма вӧлі сы вылӧ, оз мун зверсӧ лыйны да...

А пемыдас век на пурсьӧны ӧти местаын... Увтчӧм-эралӧм и воча мурзӧм... Дедушыс коркӧ висьтавліс Ваньӧлы, мый бур понйыд пӧ оштӧ мышсяньыс кыйӧдчӧ курччыны, кок кусыньӧдыс. Весиг пӧ Микайлӧыдлы, матӧ воас да, ковмылӧ пуксьыны бекъяс вылас, а сэсся и пуксьӧмнас шенасьны водз лапаяснас... Сідзтӧ, гашкӧ, и сідз, но ӧд ӧні вой, пемыд, войнад, гашкӧ, и сюсьджык ошкыс, вазнитас Татілокӧс? Мый нӧ вӧчны?.. Вермас-ӧ отсавны сійӧ, Ваньӧ, Татілоклы?.. Али, мунас кӧ, пемыднад ошкыс асьсӧ сійӧс, Ваньӧӧс, тшапнитас? Сійӧ ӧд войся звер, кань моз аддзӧ пемыднад, Ваньӧлы жӧ немтор оз тыдав. А шуліс тай коркӧ дедушыс: ошкыдлӧн пӧ черыс и пуртыс век сьӧрсьыс...

Но и лӧньтӧм эргӧм-мурзӧм-пурсьӧмыс чашйӧ Ваньӧлысь ловсӧ — сэтшӧм жаль сылы Татілок, мездыны колӧ сійӧс. Быть колӧ мездыны! И ӧнтая повзьылӧмсьыс Ваньӧлы окота бӧр кыпӧдыштны асьсӧ аслас син водзын... Нёль кока ёртыс водзын и... Ӧд Татілокыс дзикӧдз вермас скӧрмыны сы вылӧ, ставсӧ ӧд гӧгӧрвоӧ татшӧм тӧлка понйыд, вермас и не миритчыны сэсся бӧртинас...

Ваньӧ судзӧдӧ патронташ, зепъясас сюялӧ пуляа патронъяс, мед ки улас матынджык найӧ вӧліны, сюйӧ жар биӧ сирӧд мырйысь пес пом... Мед факел кодь сійӧ лои, мед сэсся югыд факелнас котӧртны сэтчӧ, лёкысь увтчан-пурсянінас...

Ваньӧ видзӧдлӧ чом пытшкӧ, дедушыс вылӧ, и сэки казялӧ дедушыслӧн коклысь вӧрзьӧм. Долыдмӧм Ваньӧ пырысь-пыр жӧ копыртчӧ висьысь весьтӧ, синъясыс восьсаӧсь дедушыслӧн, и мыйкӧ быттьӧ кӧсйӧ шуны сійӧ, ёна кӧсйӧ.

— Мый нӧ, дедуш? — шоныда-шоныда и ыджыд надея кутӧмӧн юасьӧ Ваньӧ.

— Эн мун сэтчӧ... — муртса кывмӧн киргӧ дедушыс. — Эн мун... Оз позь...

— Да ӧд Татілоктӧ косявлас ошкыс! — матӧ воӧмӧн шуӧ зонка.

— Оз... Гыж улас ни пинь улас сійӧ оз сюрӧдчы...

— Дедуш, а мый нӧ сэн найӧ век ӧтилаас пурсьӧны?.. Быттьӧ сибдӧмаӧсь?..

— Ме сэтчӧ йӧра сювъяссӧ ӧнтай ылӧджык кыски... Тшӧтш и юрсӧ да кокъяссӧ... Кык понӧль йыв вылӧ сӧвті да... Мед сёйӧ... Пӧтас да ачыс мунас, кысь воис. А тэ эн мун... Чуксав понтӧ...

— Кысь, мися, некӧн сювйыс абу да, — Ваньӧ нӧшта на мыйкӧ кӧсйис шуны, но казяліс: дедушыс кунис синъяссӧ да ланьтіс, тӧдӧмысь, эз на тырмы сылӧн вын ни немтор, весиг сёрнитӧм вылас.

Но и тадзисӧ шуӧмнас сьӧлӧм сетіс сійӧ зонкалы. Ваньӧ, киас пищаля, сувтіс би дорӧ, пондіс чуксавны Татілокӧс, и сӧнъяссьыс и быдлаысь кыліс — быттьӧ вынаджыкӧн друг лосьӧма сылӧн, и весиг быттьӧ прамӧйджык вӧралысьӧн.

Гӧлӧс тырнас чукӧстіс понсӧ:

— Татіло-ок, ло-ок!! — и войся вӧрыс воча шыасис чуналана йӧлӧгаӧн, ӧнтая лыйигӧн моз жӧ. — Ло-ок, Таті-ло-ок!..

Сэсся и кыз ув дін босьтіс Ваньӧ да мый вынсьыс пондіс швачкӧдны пожӧм дінӧ, и тэрыб пушкаысь лыйсьӧм быттьӧ шӧри поткӧдіс увтчӧмысь друг сайкалӧм чӧв-лӧньсӧ.

Кыккокйыв скач воис мудз тӧдтӧм, нинӧмысь повтӧм Татілок, пошиктӧ, бокъясас ва гӧныс ляскысьӧма, пӧсялӧма ли кӧтасьӧма, бӧжсӧ чикыльтӧмӧн юасяна видзӧдӧ Ваньӧ вылӧ. Ваньӧ копыртчӧ, сывъялӧ Татілокӧс, кутӧ, мед оз на бӧр мун, да меліа шуалӧ ыззьӧм-мудзӧм, Ваньӧлӧн киысь мырдысьӧн нетшкысьысь понлы:

— Эн скӧрав ме вылӧ, Татілок... Мый миянлы ошсьыс? Мед олӧ... Йӧра сювйыд абу жаль миянлы ни... Пӧттӧдзыс сёяс да и водзӧ мунас аслас туйӧд... Миян вылӧ кӧ оз уськӧдчы, мыйла мортсӧ вӧрӧдны?.. Дедушыд сідзи жӧ шуӧ и... Видзӧд сійӧ, быдтор тӧдысьыд, водзвыв нин сювъяссӧ кыскӧма бокӧджык...

Татілок кывзӧ Ваньӧӧс, неуна быттьӧ лӧньыштӧ, легӧдӧ бӧжнас, но пельясыс сылӧн ёнджыкасӧ век на чошкысьӧмаӧсь шор катчӧслань, и яр сьӧлӧмыс сылӧн некыдз оз на вермы лӧньны — тшӧтьсӧ лэптывлӧ Татілок, эркнитлывлӧ, и сэки сакартор кодь еджыд да кӧинлӧн кодь кузь клыкыс вом кучик увсьыс дзоньнас мыччысьлӧ.

Ваньӧ сетӧ Татілоклы пӧжалӧм яй, мӧдыс дасьпырысь тшапнитӧ ыджыд вомас, азыма нятшкӧ-сёйӧ, весиг, буракӧ, ловйӧн на кольӧм ош йылысь вунӧдлӧ, сэтшӧматӧ пессис да, ёна кынӧмыс сюмалӧма. Ваньӧ видзӧдӧ пон вылӧ, кывзысьӧ, и медматысса морт дінӧ моз шоналӧ зонкалӧн сьӧлӧмыс, быттьӧ дедушыс дінӧ моз жӧ.

Ӧд мый на эськӧ тані вермис лоны, эз кӧ вӧв Татілок! Торйӧн нин сэк, кор ачыс сійӧ, Ваньӧ, сынисадь унмовсьліс, да биыс дзикӧдзвыйӧ моз куслӧма. Садьмис эськӧ Ваньӧ, ӧтнас кӧ быттьӧ вӧлі, а ныр улас — ош! Ой-ой-ой! Сэки ӧд сьӧлӧмыд вермис и весиг шӧри потны, кӧть, шуам, и немтор эз кер ошкыс. А вермис на и тапнитны Микайлӧыс кузь гыжъя кепысьнас... Узянінад...

Татілоклӧн шуйга пельыс сӧмын джынйыс, но Ваньӧ тӧдӧ — тайӧ абу ӧнія ошлӧн уджыс, сиктын понъяскӧд пурсигӧн нин косявлӧмаӧсь. Да и уна мукӧд пинь туй эм сылӧн быдлаын. Став понсӧ вермӧ Татілок, ок ёна радейтӧ пурсьынытӧ сійӧ, торйӧн нин пон свадьбаяс дырйи. Ваньӧ ёна и видліс таысь сорстӧм петукӧс, весиг тасмаӧн и быдӧн вачкавліс. «А ӧд эз кӧ сійӧ вӧв сэтшӧм пурсьысь да ён, — думайтӧ ӧні Ваньӧ, — эськӧ эз и лысьт ош вылӧ тадзи ӧтнасӧн усьласьны!»

А Татілок азыма ньылаліс ыджыдкодь яй гримзульсӧ, бара кутіс шуркъявны ӧтарӧ-мӧдарӧ, видзӧдлывлӧ пищальӧн сулалысь Ваньӧ вылӧ, тшӧтьсӧ лэпталӧмӧн кывзысьӧ да дзоргӧ пемыдас. Но оз нин уськӧдчы сэтчань...

Муніс али мый ошкыс? Гӧгӧрвоис, мый бурӧн пӧ тайӧяслысь чӧскыдджык яйтӧ он босьт... Али пӧтыштіс кынӧмыс да немтор сэсся сылы оз и ков?

Збыльысь, тыдалӧ, муніс. Недыр мысти Татілок бӧр водіс би дорӧ, пуктіс ыджыд юрсӧ лапаясыс вылӧ, пельясыс сӧмын ӧтарӧ-мӧдарӧ вежнясьӧны-бергалӧны на.

Быдтор кылӧ и быдтор аддзӧ сійӧ, лунын кӧть войын, шоныда мӧвпалӧ пон йылысь Ваньӧ. Сійӧ, дерт, Татілокыс, дзик мӧд ногӧн, миян серти, аддзӧ да кылӧ вӧр-васӧ, бурджыка и ёсьджыка кылӧ, и ставыс, кӧнкӧ, сылы гӧгӧрвоана. Сэтшӧма ярмыліс, а со нин быттьӧ и дзикӧдз лӧнис, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. Лёк врагӧс лои вермӧма-вӧтлӧма, а сэсся и немтор та понда водзӧсӧ майшасьны... А ӧд збыльысь, ӧнтай сэтшӧм лёкысь эрыштчыліс Татілок тшӧтш и Ваньӧ вылӧ — кутшӧм нӧ пӧ тэ вӧралысь, дінад звер, пищаля сулалан, а он лысьт мунны лыйны!..

— Ме омӧль на вӧралысьыд, Татілок... — Ваньӧ пуксьӧ понкӧд орччӧн, шыльӧдӧ-лебезитӧ сук гӧнсӧ, а мӧдыс любӧпырысь небзьӧдчӧ сӧнӧд туша тырнас, радейтӧ жӧ меліалӧмтӧ, кӧть эськӧ и ачыс со ошкысь оз пов. — Вот эськӧн дедуш кодьӧн меным лоны вӧрад!.. Сійӧ ставсӧ тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ... Гашкӧ, и тэ моз жӧ... Али оз жӧ нин тэ мозыс? Вот эсійӧ Наоыс, код йылысь тай ме тэныд висьтавлі, но, коді тай Би вӧсна тышкасьліс, вот сійӧ, кӧнкӧ, тэ кодь жӧ пеля и ныриса вӧвлі. А сэсся, буракӧ, йӧзыдлӧн, шоныд керкаясӧ овны вуджӧм бӧрад, вочасӧн ныжмис-чусаліс нырисыс и пельыс. И дзоньнас ывла вывсӧ гӧгӧрвоӧмыс...

— Мед кӧть дедушыд бурдіс жӧ нин! — ышлолалӧ Ваньӧ. — Сытӧг, видзӧд, ме немтор на ог куж керны вӧрад... А сэтшӧм окота! Сэтшӧм окота дедуш кодь жӧ вӧралысьӧн лоны, Татілок!.. И тэ со эм на и... Тэ менӧ вывтісӧ эн дивит, Татілок, дерт, ме повзи, но ӧд ош, абу кычан... Ме тадзитӧ эг на паныдасьлы ошыскӧд... И сьӧд вой со... А мӧдысь, гашкӧ, и ме ог нин повзьы, торйӧн нин — бара кӧ тэкӧд ӧтлаын лоам, сэки ме кутаджык нин тӧдны, кыдзиджык да мый колӧ вӧчнысӧ. Тэ эн думайт, мый тавойся повзьылӧм бӧрын ме сэсся мӧдысь ог узьмӧдчы вӧрын. Эн лысьт ме йылысь тадзисӧ думайтны. Абу на ме сэтшӧм небыд нямӧд. И эн скӧрав ме вылӧ, но? И некодлы немтор эн висьтав... А ӧні вай тэ узьышт неуна, шойччышт, тэныд ӧд медуна дӧнзис войбыднас... Кыдзкӧ ещӧ абу чашнитӧма тэнӧ Микайлӧыс кыз лапанас да... Вай узь, узь, Татілок, а ме часӧвӧялышта, пуляяс менам дасьӧсь, ставнытӧ кута видзны. — Ваньӧ сувтіс, дзоргысьліс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Узьыштӧм бӧрас сылӧн, ачыс кылӧ, выныс бӧр содӧма, лолыс повзьылӧмсьыс лӧньӧма и, киясыс зумыда кутӧны дедушыслысь пищальсӧ. — И Би ме кута видзны асылӧдзыс! — пемыд вӧрыслы, а тшӧтш быттьӧ и ӧнтая ошкыслы чорыда содтӧ Ваньӧ. — Ыджыд Би видзны понда! Ті, ошъяс, поланныд Бисьыс! Гашкӧ, и коркӧ чишкасьлінныд пӧжаръяс вылын, и ёна поланныд... Быд звер полӧ Биысь! А мортыд сійӧн и, гашкӧ, медвына, мый ачыс велаліс Бисӧ перйыны и видзны.

Мыйла олӧ морт

Югдандорыс Ваньӧ кераліс йӧралысь туша коляссӧ да ӧшліс увъя-тувъя сёръяс вылӧ. Сэки казяліс, мый ӧні, кор дедушыс водзвыв идралӧма йӧраыслысь гырк пытшкӧссӧ, сювъяссӧ, а торйӧн нин ортсыӧ петӧм кывъя коньӧр юрсӧ, — та понда ӧні сійӧс, Ваньӧӧс, озджык нин кезнитӧдлы ноксигас. Сьӧлӧмыс бурмыштіс тшӧтш и сыысь, мый би тшынсӧ кыскӧ яй тыра сёръясланьыс — век нин кутшӧмакӧ шуралыштас яйыс, озджык шоммы, да и гут-гагсӧ оз лэдз сибӧдчыны. А бӧртиджык сэсся позяс вундавны яйсӧ вӧсньыдджык чӧлӧсъяс вылӧ да ньӧжйӧ косьтыны би дорын, шонді водзын и вӧр керкаӧ ӧшлӧмӧн.

Тайӧ шогыдтӧ, шуам, абу на шог...

Шонді петігӧн, кор зарни биӧн ломзисны пожӧм туганъяс да ӧта-мӧд вежмӧныс пондісны сьывны-чуксасьны-дзользьыны лэбачьяс, кыкнан старикыс — дедушыс и Бисиныс — тшӧтш ловзьыштісны, воисны ас садяс. Шондіыд, буракӧ, быдӧнлы медъёна лӧсялӧ — дзоньвидзалы и висьысьлы, лэбачлы и мортлы, быдӧнлысь сійӧ, югыд шондібан, ӧзтыштӧ да кыпӧдыштӧ ловсӧ. Тайӧ лун-войнас Ваньӧ удитіс нин казявны, мыетш кыпыдджыка сьылӧны асылын, шонді петігӧн, рытъя серти, кайяс: ӧд югыд гажа лун пуксьӧ, а рытнад мый — кӧдзыд пемыд вой локтӧ, быд хищниксьыс колӧ повны да дзебсьыны...

Дерт, Ваньӧ водзвыв нин виччысис старикъяслысь садьмӧмсӧ. Войся полӧм-майшасьӧмъяс бӧрад ӧні сійӧ эз на лысьт выльысь ланьтӧдчыны би дорӧ — бара ӧд унмовсьысяс! — и мый вермис ноксис чом гӧгӧр. Ичӧтик плавкӧс рачын — дедушыс век жӧ новлӧдліс сійӧс лазйын — пуис-пӧжис йӧра морӧсысь медбур чӧлӧсъяс, кружкаясӧ дасьтіс чай. И мыйӧн сӧмын казяліс, кыдзи дедушыслӧн медводз вӧрзисны нырбордъясыс, а сэсся и восьтіс сійӧ садьсялӧм синъяссӧ, нимкодьпырысь пондіс шуавны:

— Садьмин, дедуш? Молодеч!.. А ме нин дасьті сёян и юан...

А дедушыс вӧлі ёна жӧ рад садьмӧмыслы, рад, мый чом пытшсяньыс аддзӧ асъя югыдӧн тырӧм вӧрсӧ, и тшынӧссьӧм чужӧма дона внуксӧ аддзӧ; и медъёнасӧ нимкодь Салдат Иванлы, гашкӧ, и вӧлі сыысь, мый пуляӧн бонзьӧдӧм вир-яйыс талун быттьӧ неуна бурджыка ворсыштӧ, сӧнъясас выльысь вынтор кылыштӧ.

— Ме, дедуш, сорышта чайтӧ спиртӧн, но?

Мӧдыс вӧрӧдыштіс косьмӧм вом доръяснас, сӧгласа лапйӧдлыштіс сьӧктӧм син лапъяснас.

Ваньӧ флягаысь чольснитіс кружкаӧ спирт, чорыд кӧрыс сідзи и чамгис нырас, пуксис дедушыскӧд орччӧн, сывъяліс сійӧс голяӧдыс, ёна видзчысьӧмӧн шуйга кинас лэптыштіс юрсӧ да пондіс паньӧдны висьысьӧс спирт сора чайӧн. Дедушыс горша чурсйӧдліс-юис, ӧд сылӧн сотчӧ-косьмӧ вӧлі сьӧкыд ранаысь доналӧм гырк пытшкӧсыс. Кружка джынсӧ паньӧдіс тадзи Ваньӧ, дедушыслӧн тӧдчымӧн сӧдзсялісны синъясыс, а важ пипу кор моз быгалӧм чукырӧсь чужӧм вылас быттьӧкӧ и тыдовтчис вир пас. А сэсся дедушыс шуис:

— Тырмылас меным, Ванюк... Коляснас Бисинсӧ тшӧтш паньӧдышт... Мед нин и тані ӧтмында да ӧткодя лоӧ...

Садьмӧм Бисин кылӧма Салдат Иванлысь тадзи шуӧмсӧ, вочавидзис ни бура ни лёка:

— Мый нӧ сійӧ менӧ пондас юктавны? Тэнӧ, Салдатӧс, эг лючки лый да сы пыдди али мый?.. Мед, бурджык, пезьгӧдӧ-лыйӧ. Моя песенка спета.

— Олан на... — шуис Салдат Иван. — Тэнӧ, дявӧл Бисинӧс, тыдалӧ, немтор оз босьт... Ен ни чӧрт... Пуля ни немтор...

Мӧдыс кӧсйис на мыйкӧ вочавидзны, но Ваньӧ босьтіс нин сійӧс голяӧдыс, буракӧ, дедушыс дорсьыс зэлыдджыка сывъяліс, да чорыда шуис:

— Юан кӧ ю, буди, Бисин дядь! Кытчӧдз мыччӧны на!

Косьмӧм вом доръяснас ӧти пань видлӧм бӧрын Бисин эз нин сэсся вермы сувтны, горша чурскис и чурскис вын и олӧм сетысь спирт сора чайсӧ. А пыдӧ вӧйӧм гырысь синъясас смоль сьӧд син аканьясыс вочасӧн быттьӧ ломзисны гӧгӧрвотӧм яр биӧн, и тайӧс казялысь Ваньӧлы весиг мӧвпыштчис: «Да ӧд талӧн и збыльысь би синмас!»

Сэсся Ваньӧ кыкнаннысӧ паньӧдіс вый сук кодь нӧгыля да чӧскыд йӧра шыдӧн. Ачыс тшӧтш сёйис и. Татілокӧс бара на вердіс. А шонді век лыбӧдчӧ югыдлӧз енэжӧ. Эстшӧм яра ыпъялысь шонді!.. Сійӧс казялӧм бӧрын весиг би лӧнис, дышмис — ӧні пӧ меным немтор нин вӧчнысӧ, ӧні пӧ ме ачым узьышта-шойччышта ыркыд пемыд войӧдзыс. И кайяс со сьылӧны-чирзӧны-горзӧны: шойччышт пӧ, шойччышт Бур Би! Ӧд Тэ сэтшӧма уджалін войбыд! Сэтшӧма шонтін-видзин Ваньӧӧс! Ошкысь видзин! И кулӧма нисьӧ ловъя кык старикӧс шонтін-видзин, а сэсся пӧсь сёян налы лӧсьӧдін...

Буракӧ, гажа лун пуксьӧ! И Ваньӧлӧн шогъясыс-могъясыс би моз жӧ лӧньӧны да кусӧны, вир сӧнас кыпыд вын сійӧ кылӧ. И весигтӧ войнас ошлӧн волӧмыс ӧні казьтывсьӧ нин тешкодьпырысь, серамыс петӧ казьтылігас.

— Дедуш, — шуӧ Ваньӧ, — ӧні ме котӧртла керка дорӧдзыд, Бордъя чибукӧс видлыны. Ті ӧд тані олыштанныд метӧг? Немтор нин он керсьӧй метӧг?

— Миян, Ванюк, сё морӧ, керсьӧма нин... — воча нюмдӧ дедушыс. — Вай ветлы, ветлы...

— Тэ, Татілок, татчӧ жӧ кольччыв, и мед эз вӧв дедуштӧ эновтӧма! Мед вӧліс видзӧма! — водз чуньнас летйӧдлӧмӧн стрӧжитӧ понйӧс Ваньӧ да индалӧ чом пытшкӧсӧ. Татілок кывзӧ, летйӧдлӧ чикыльтӧм бӧжнас да, буракӧ, зільӧ гӧгӧрвоны том вӧралысьӧс. Ваньӧ босьтӧ ассьыс ружйӧсӧ да котӧрӧн мӧдӧдчӧ чӧс туйӧд. Татілок, юасяна видзӧдіг, чепӧсйылӧ на сы бӧрся, но Ваньӧ вӧтлӧ сійӧс бӧр, бара на велӧдӧ, и тӧлка пон кольччӧ чом дорӧ.

Ваньӧ мунӧм бӧрын кык старик дыр куйлісны чӧв. Позьӧ вӧлі чайтны, мый унмовсисны найӧ юыштӧм-сёйыштӧм бӧрын, кайяслӧн сьылӧм шы улын, сизьяслӧн кыпыда таргӧм улын, бӧр воштісны садьсӧ ли. Но эз, эз узьны найӧ, кыкнанныслӧн вежӧрыс ӧні уджаліс ясыда, кӧть, шуам, и эз вӧв вынныс ыджыдасӧ вӧрзьӧдчыны. Кыкнанныс ас кежаныс чӧла мӧвпалісны. А мӧвпаланторйыс ӧтиыслы и мӧдыслы тырмымӧн вӧлі.

Медбӧрын Бисин синсӧ восьтывтӧг юаліс:

— Он узь, Салдат?

— Ог, Бисин, — синсӧ восьтывтӧг жӧ вочавидзис мӧдыс.

— А зонкаыс нӧ кытчӧ муніс?

— Йӧрапи тӧрыт лэччӧдім керка дінӧ. Ловъя на.

— А-а... Следсӧ аддзылі эня-пиалысь...

— Пиыс кулан выйын жӧ нин вӧлі джагалӧм мамыс дінын. Ваньӧ банкаысь юмов йӧлӧн вердӧ.

— Ваньӧыс нӧ коді тэныд лоӧ?

— Внук.

— А-а... Крепкӧй зонка тай... Менам эм жӧ татшӧмыс... Менам сійӧ... — Сэсся Бисин, мыйлакӧ, быттьӧ тшӧкмуніс да бӧр ньылыштіс водзӧ на вӧзйысьысь кывъяссӧ.

Мыйкӧ дыра кыліс сӧмын налӧн сёрнисьыс зэлалыштӧм лов шыыс. Сэсся Бисиныс жӧ бара паніс:

— А тэ тай пӧрысьмӧмыд нин, Салдат, кырымыд и бугыльыд абу нин важ кодьӧсь.

— Тэ абу жӧ меысь кольччӧмыд, Бисин.

— Да-а... Олӧмыд делаёт ассьыс уджсӧ... А ведь, кӧнкӧ, во дас сайын кӧ тадзи шлёпким ӧта-мӧдлы, ӧні эськӧ эг нин варовитӧй? Вӧлі эськӧ пуктӧма пӧследньӧй точка...

— Ме, думысь, эг на и кӧсйы пуктыны бӧръя точкасӧ.

— Лыйигад? Эн кӧсйы?

— Эг, Бисин... Ме пулянас кӧсйи летитӧдны пищальтӧ тэнсьыд кисьыд... Кыдзи коркӧ менсьым, ассьым, немецкӧй снайпер летитӧдліс... Но, буракӧ, менам улӧджык босьтсьӧма...

— Вай эн врит, Салдат! — чуймис татшӧм юӧрсьыд Бисин.

— Ог, Бисин, ог, мый нин ӧні меным пӧръясьнысӧ... Пуляыс кӧ менам ӧти син лапнитігкості водзджык муніс, сэки ме эськӧ эг куйлы тадзи... Но, сё морӧ, шоча овлантор тай миян лоис... Буракӧ, нач ӧти здукӧн личкысьӧма курокъяснымӧс... Дивӧнад он тырмы...

— Да-а... Дивӧ и эм... Надо же... Но ме, Салдат, веськыда висьтала тэныд... Ме лыйи не пищальтӧ летитӧдӧм могысь...

— Тӧдам...

— А может, и ӧні нин кыкнан точкасӧ пуктӧма бура... — Здук-мӧд чӧв олыштӧм бӧрын шуис Бисин. — Мучитчыштам тадзи, и жбыркнитасны душаясным розьӧдӧм морӧс кудъясысь... Рушмӧм кудъясысь...

— Вермас лоны и сідзи...

— Кывзы, Салдат, а лоас кӧ быттьӧ сэтшӧм чассьӧыс... Но, грешнӧй душаным кӧ пондас янсӧдчыны миянкӧд, ёна пондан лӧгавны ме вылӧ?

— Ӧні мый нин лӧгавнысӧ тэ вылӧ, Бисин. Мӧдар югыдас пӧ тай колӧ мунны сӧстӧмӧн, грекъясысь мездысьӧмӧн.

— Збыль шуан, Салдат? Не врёшь?

— Мый нӧ ӧні меным ылӧдчынысӧ.

— А вед и менам друг будтӧ кусыштіс тэ дінӧ лӧглунӧй, Салдат. Тэ дінӧ — кыдзи морт дінӧ... Будтӧ пулянад розьӧдӧм морӧсысь лёкыс письтіс, уна вояс чӧжӧн сирзьӧм орыс...

— Но и бур, сідзкӧ, сё морӧ...

— А может, лӧглуныс менам тэ дінӧ чиныштіс сы вӧсна, мый всё же эг ёна дӧлгаӧн ме коль тэ водзын тайӧ олӧмас? А, Салдат?

— Да, артавны кӧ ставсӧ, бур донӧн мынтысин...

— Тэ эн жӧ скупитчы, Салдат... Ни ачыд тэ, ни тшӧктысьясыд...

— Менам некутшӧм тшӧктысь эз вӧв, Бисин.

— Будтӧ тэ ас вӧлясьыд ставсӧ керлін? Ас вӧлясьыд олін?

— Ме олі сідзи, кыдзи сьӧлӧмӧй медъёна тшӧктіс. Думысь, бурджык да мичаджык олӧм лӧсьӧдӧм ради олі-мырси...

— Дуракӧн вӧлін, дуракӧн и колин! Мичаджык олӧм лӧсьӧдысь петӧма... Если хочешь знать, олӧмыс ачыс мунӧ, кыдзи кӧсйӧ... Тэ кодь умникъясыслӧн лӧсьӧдлытӧг... И быдӧн босьтӧ сэтысь сколько может и умеет... Тэ кодь лӧсьӧдлысь умникъясыс тӧлькӧ и дзугӧны олӧмсӧ...

— Кывлім татшӧм басниястӧ...

— Эх, Салдат, вот ме олышті так олышті тайӧ свет вылас! Вот уж поистине — кыдзи кӧсйи... Кӧть кыдзи ті вокыс эз зільны песовтны менӧ... Пожил и погулял... Есть что вспомнить мӧдар югыдас мунігӧн...

Салдат нинӧм эз вочавидз та вылӧ, чӧла куйліс. Сэки Бисин бара на шыасис:

— Но всё-таки, некыдзи ме ог вермы гӧгӧрвоны тэнӧ, Салдат, хоть убей... Кыдзи позьӧ пуля улӧ сюйсьыны кутшӧмкӧ паршивӧй лось понда? Но, шуам, ассьыд домтӧ, ассьыд имуществотӧ дорйӧм ради... Кодӧскӧ дона мортӧс дорйӧм ради... А тані — тьпу!.. Ог понимайт...

— Тэнад, Бисин, мӧд олан сям, — шуис Салдат Иван. — Тэ нэм чӧжыд куш сӧмын ас пондаыд лёкалін-пурсин... Сы вӧсна и он вермы татшӧмторсӧ гӧгӧрвоны...

— Кӧсъя, но ог вермы. Хоть убей...

— Тырмас сэсся та йылысь, Бисин!..

— Но ладно, ладно...

— Тэ быттьӧ мыйкӧ мӧдтор йылысь кӧсъян на шуны меным.

— Тэ казялін, Салдат? Сюсь на тай, сідзкӧ... Да-а... Ме тай шуи тэныд, дескать, внук жӧ менам эм... Давид!.. И детинаыс менам тані жӧ, Тян ягас...

— Тані?.. — муртса эз вӧрзьы Салдат Иван.

— Навернӧ, сӧвсем нин воштіс ӧні сійӧ менӧ, — нормыштіс Бисин.

— Кӧні нӧ либӧ внукыд? Оз тай нӧ кыв ни тыдав некӧн...

— Асланым дом дорӧ кольччис, понкӧд вӧралыштны...

— Эсійӧ двореч кодь керкаыс либӧ тэнад? Чожа-ёль дінас?

— Миян... А тэ, кӧнешнӧ, волӧмыд нин сэтчӧ... Чӧсъяс прӧверитӧмыд... Ме сідзи и думайті: дескать, кодкӧ важ охотник.

— Пыдӧ дзебӧмыд тэ керкатӧ. Ог гӧгӧрво сӧмын, мыйла сэтшӧм теремсӧ колӧ вӧлі тшупны сьӧд вӧр пытшкас?..

— Не ӧтнамлӧн, Салдат... О, мудзи ме... Ог вермы сэсся байтнысӧ... Если жив останусь, вай та йылысь бӧрынджык, Салдат... А ӧні вот что ме тэд шуа... Может, тэ ме дорысь ёнджык на... Может, тэныд ме омӧльджыка инми... Ох-хо-хо... Мед Ваньӧыд ветлас керка дінас... Кылан?..

— Да...

— Аддзас ведь, навернӧ, воліс кӧ тэкӧд... Мед висьталас Давидыслы, кӧн мый ме... Мед вайӧдас сійӧс татчӧ... Ок, сьӧкыд тай бара лоис... Ох-хо-хо...

Кык старик бӧр чӧв ланьтӧны, сӧмын и кылӧ ранаясысь доналӧм лов шыныслӧн киргӧмыс.

Мыйӧн сӧмын сёрни лӧньӧ, би дорын куйлысь Татілок сувтӧ кок йылас, кузь гӧрд кывсӧ нюжӧдӧмӧн видзӧдӧ чом пытшкӧ, кывзысьӧ, но кылӧ на старикъяслысь лов шысӧ да бӧр лӧньӧ, бӧр нюжӧдчӧ шоныдінӧ, ыджыд чушсӧ пуктӧ водз лапаясыс вылӧ да тшӧтш куньӧ синъяссӧ.

А сэк кості Ваньӧ петкӧдӧ Бордъя чибукӧс керка колаысь, сійӧ видзӧдмӧн ёнмыштӧма тӧрытъя серти, сувтыштӧ нин кузь кокъясыс вылӧ, кӧть эськӧ и зібъяс йылын тувччалысь морт моз ёна на легӧ кык пӧв костын топӧдӧм кодь туша тырнас. Ӧні сійӧ ньӧти нин оз тӧдтӧмтчы — тшыг кынӧмыд тай ӧдйӧ велӧдӧ! — чӧскыдпырысь чурскӧ юмов сук йӧв сулея помӧ пысалӧм нёньысь, аслас мамыслӧн жӧ нёньысь, код тӧдас сэсся, мыйкӧ гӧгӧрвоӧ ли оз ли, мыйла сійӧ жӧ нёньсьыс тӧрытсянь дзик мӧд кодь йӧв кутіс петны... А гашкӧ, и немтор оз гӧгӧрво, ачыс ловъя на и мый ещӧ сылы колӧ, пӧт кынӧмнад рад югыд ывлаыслы, былькъя, лӧзов руа синъясыс гажмӧмаӧсь, ёсь йыла пельясыс вильыша чурвидзӧны... Ваньӧ тшӧтш вердӧ сійӧс небыдик пожӧм туганъясӧн, берег дорысь вотӧм шомкорӧн, мӧдыс чӧскыдпырысь босьталӧ зонка киысь чорыдкодь кузь льӧбнас да ньӧти повтӧг видзӧдлывлӧ вердысьыс вылӧ. Ваньӧ мӧд кинас шыльӧдӧ Бордъя чибукӧс быдлаті, ки пыдӧс улас эськӧ куш сӧмын лыыс да куыс коньӧрушколӧн тӧдчӧ, но и ӧддзӧма нин ӧні вирыс, быдлаті шоналӧма, бӧр вӧрзьӧма олӧмлань.

«Сӧмын вот мый ме ӧні кута вӧчны тіянкӧд? Став вермытӧмыскӧд? — вердіг-шыльӧдігкостіыс джӧмдӧдлӧ Ваньӧӧс мӧвп. — Кыдзкӧ эськӧ ӧтлаӧ колӧ ставнытӧ чукӧртны, а то ӧтарӧ-мӧдарӧ котралігад мыйкӧ бара на вермас лоны, медся лёкыс на вермас лоны. Дерт, бурджык татчӧ, керкаӧ, ю дорӧ старикъяссӧ колӧ кыскыны... Но кыдзи нӧ ме найӧс кыска?.. Ок, Бордъя чибук, вӧлін кӧ эськӧ тэ ыджыдджыкӧн да ёнджыкӧн, тэнӧ эськӧ вуж доддьӧ доддялі да кыскалі найӧс. А ӧні тэнӧ, татшӧм мерлинатӧ, кыдзи доддялан?»

Пазӧдӧм яг босьтӧ водзӧс

Кор Ваньӧ бӧр воис чом дорӧ, дедушыс бара на шензьӧдіс сійӧс выль юӧрӧн: тані пӧ, Тян ягас, Бисиныслӧн внук жӧ эм, эсійӧ гажа керкаас, кодӧс тай вӧр пытшсьыс, джуджыд керӧсысь, аддзисны...

Сідзкӧ, эстшӧм мича керкаыс Бисиныслӧн?! Но и дивӧ?..

Тэ кодь арлыда жӧ зонкаыс пӧ, шуисны Ваньӧлы, ӧтнасӧн пӧ сэні...

Ӧтнасӧн? — пыр жӧ лэчыда вугырасисны татшӧм кывъясыс Ваньӧлы. — Мый нӧ сійӧ сэні ӧтнасӧн вӧчӧ? И мый думайтӧ аслас дедыс йылысь, коді со мӧд лун нин вошласьӧ?

Чуймӧм Ваньӧӧс некыдз на оз велӧд дедушыс, мыйджык ӧні колӧ вӧчны, но сійӧ и ачыс нин сьӧлӧм топавмӧныс гӧгӧрвоӧ: колӧ ӧні жӧ ветлыны сэтчӧ! Быть колӧ ветлыны. Висьтавны ставсӧ сійӧ зонкаыслы. Вайӧдны сійӧс татчӧ...

И Ваньӧ падъявтӧг шуис чом пытшсянь сы вылӧ юасяна видзӧдысь старикъяслы:

— Ме ветла сэтчӧ, дедуш.

— Колӧ и эм эськӧ да, дона пи... — дедушыслӧн синъясыс шоныдӧсь и тӧждысьысьӧсь. — Сӧмын вот ӧтнад аддзан-ӧ, ылынкодь да?

— Ме чайта — аддза...

— Позьӧ эськӧ ю дорӧ петны, лэччыны Чожа-ёль усянінӧдзыс, а сэсся вывлань катны шор пӧлӧнӧдыс. Но сідзинад кытшолыс ёна ыджыд...

— Ме веськыда муна, дедуш, кыті тай ӧтлаын петім Сьӧд шор дінас... Кая шор пӧлӧнӧдыс пӧрӧдӧм ягӧдзыс. А сэті сэсся Чожа-ёль дінас вуджа.

— Но-но либӧ... Сӧмын вывтісӧ эн тэрмась, Ванюк... Чӧс туйсьыс эн ылав.

— Но, дедуш.

— Татілоктӧ сьӧрсьыд босьт.

— А ме кӧсйи татчӧ кольны, мед видзӧ тіянӧс.

— Эн коль, тэныд сійӧ ковмасджык, — тшӧктӧмӧн тшӧктіс дедушыс.

— Но либӧ...

— А ылалан кӧ ли мый ли, Ванюк, лунвывлань пет, юланьыс, лунся шонді вылӧ. А шондіыс кӧ оз ло, матка сертиыд сыланьӧ сетчы. Ю дорсяньыс кокньыдджык лоӧ миянӧс бӧрсӧ корсьны.

— Гӧгӧрвоа, дедуш...

— Татілоктӧ дом кӧв йылӧ босьт, а то дозмӧрӧс повзьӧдас да и ылалас-вӧтчас.

Ваньӧ катӧдіс шорысь чуманӧн ва, кисьталіс васӧ кружкаясӧ да куйлысьяс дінӧ сувтӧдаліс-лӧсьӧдіс кружкаяссӧ — мед юӧны, ёна кӧ пондас косьмыны горшныс. Нянь шӧрӧмъяс да яй торъяс тшӧтш пукталіс дінаныс и. Аслас лазйӧ сюйыштіс тшӧтш пажын, а истӧг сылӧн век сэні дась. Мӧвпыштіс да, тшӧтш и матерйӧ курткасӧ лазъяс сюйис — ӧд код тӧдас на, мый вермас лоны вӧрад, абу ӧд гортад, он паськыд туйӧд мӧд грездӧ мун. Босьтіс ассьыс пищальсӧ, век на пуляӧн сійӧ зарадитӧма, дедушыслысь пищальсӧ пуктіс куйлыськӧд орччӧн. Мӧдыс меліа довкнитӧмӧн аттьӧаліс таысь внуксӧ. А сэсся Татілоклы голя тасмаас кӧрталіс кузькодь гашник кӧв да и ёна ыззьӧм сьӧлӧмӧн мӧдӧдчис шор катчӧс.

Мед жӧ нин эськӧ аддзис сійӧ Бисиныслысь керкасӧ!

И мый на водзын виччысьӧ Ваньӧӧс?

Дас кымын воськов мунӧм бӧрын Ваньӧлы друг быттьӧ чунгисны вежӧрас: да, кыдзи нӧ кӧть шуӧны сійӧ зонкасӧ? А то ӧд, дзик тӧдтӧмтӧ, вермас и матӧ не сибӧдны. Бергӧдчыліс да юаліс Бисинлысь.

— Давид сылӧн нимыс... — Ваньӧ вылӧ мӧвпаланаа видзӧдіг шуис сьӧд старик. Сэсся содтіс: — Аддзан кӧ керкасӧ, лекарство да бинт унджык вайӧ...

Мыйкӧ мында котӧртыштӧм бӧрын Татілок вынысь чепӧсйис яг дорӧс горувлань, зэлӧдіс кӧвсӧ, сыладорсянь кыза ӧвтыштіс вира-куйӧда мырдӧн. Татчӧдз дедушыс кыскалӧма йӧра сювъяссӧ да юр-коксӧ. Тані пируйтіс войнас ош, пурсис Татілоккӧд.

Ваньӧлӧн дзескавліс лолыс, вирыс быттьӧ сувтліс сӧнъясас, пищальсӧ ёнджыка чабыртіс веськыд кинас, кольча кодь синъясӧн видзӧдӧ гӧгӧр, пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзысьӧ. Некод оз тыдав, немтор оз кыв.

— Мунам, Татілок! — сёрниӧн личӧдӧ асьсӧ Ваньӧ. — Некор миянлы нюжмасьнысӧ. Ставыс кӧ лючки-бур лоӧ, миянлы талун ковмас бӧр на татчӧ локны. Быть колӧ бӧрсӧ локны, быть! Дедуштӧ ӧд он коль ӧтнассӧ пемыд вой кежлас. Сійӧ ӧд, кӧнкӧ, талун оз на вермы чеччыны.

Котӧрӧн сорӧн вӧтчӧ Ваньӧ Татілок бӧрся, син доймытӧдзыс видзӧдӧ кок улас, сы вӧсна мый важ чӧс туйыс муртса-муртса тӧдчыштӧ: кос яга-васӧд шор лога костын коркӧя вӧралысьясӧн талявлӧм векньыдик нёптов сӧмын и кольыштӧма, но и сійӧс нин дыр кад чӧжнад ёна кыскӧма нитшкӧн, чӧд-пув корйӧн да турунӧн. Ваньӧ медсясӧ оз ылав важ чӧс туй вывсьыс сы вӧсна, мый тӧдӧ нин, кытіджыкъясӧд сійӧ век мунлывлӧ — буретш да яг дорӧсӧдыс, а сэсся ӧд таті найӧ дедушыскӧд ӧтчыд мунлісны нин. А Ваньӧ, дедушыс моз, велаліс жӧ нин быд мунігӧн казявны ас туй вывсьыс кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ пасъяс. Мортыдлӧн тай синмыд быдтор казялӧ, а паметьыс ыджыд, помтӧм-пыдӧстӧм, ставыс сэтчӧ тӧрӧ, эн сӧмын дышӧдчы уджӧдны сійӧс.

Со — ыджыд кодзувкоткар, тані найӧ шойччыштісны, чигарка куритіс дедушыс. Ок, кутшӧм чом лэптылӧмаӧсь кодзувкотъясыс! Ваньӧысь на джуджыдджык, бокъясыс топыдӧсь, зумыдӧсь, Ваньӧ бура лапкӧдіс сэки, и ки улас быттьӧ косьмӧм топыд сёй ли весиг из зымакылӧ.

Мыйта лов сэні олӧ-жуӧ! Кымын миллион! Ставыс быттьӧ ӧткодьӧсь — орӧм коскаӧсь да дзӧрысь ускаӧсь, гӧрдов сир войтысь быттьӧ шыльыда тӧчитӧмаӧсь быдӧнӧс. И быдӧн кытчӧкӧ тэрмасьӧ, тэрмасьӧ. Асланыс ыджыд карсяньыс нёльладорӧ лӧсьӧдӧмаӧсь дӧза паськыд туйяс — шылявтӧдз вуштӧмаӧсь топыд нитшка яг вывсӧ лыдтӧм-тшӧттӧм кокъяснас. Мыйтаысь ковмис тальччынысӧ налы, гашкӧ, уна сё вояс чӧжӧн!

Ваньӧ сувтовкерис кодзувкоткар дінӧ, мед вуджӧдны котӧрӧн сорӧн воигас тырӧм ловсӧ. Со тані, пӧрӧм конда вылас, найӧ пукалісны дедушыскӧд, со чигарка помыс дедушыслӧн. Эськӧ и гӧгӧрвоӧ зонка, мый эз ылав сійӧ, некытчӧ на вӧлі ылавнысӧ, но татшӧм тӧдса пастӧ аддзӧм бӧрын надейнӧяджык кутіс кывны асьсӧ. Тані пукалігӧн дедушыс дивӧторъяс висьталіс кодзувкотъяс йывсьыс. Налӧн пӧ, йӧзлӧн моз жӧ, мыйкӧ государство сяма лӧсьӧдӧма. Эмӧсь торъя мамъяс, кодъяс сӧмын чужтӧны выль войтырӧс, а сэсся нинӧм оз вӧчны. Налӧн верӧсъясыс оз жӧ уджавны, сӧмын жӧ тӧждысьӧны ассьыныс рӧднысӧ водзӧ содтӧм вӧсна. И сӧмын пӧ татшӧм гозъяясыслӧн эмӧсь бордъяс. А мукӧдыслӧн абу. Мукӧдыс — уджалысьяс, воинъяс да весигтӧ... рабъяс. Да пӧ, шуис дедушыс, буретш да рабъяс. Ме пӧ коркӧ лыддьывлі та йылысь, а сэсся пӧ, кузя-дырнад, и ачым казявлікодь. Ӧти кодзувкоткарса олысьяс пӧ уськӧдчылӧны мӧд вылӧ, вӧтлӧны сэтчӧсъясӧс, кодъясӧскӧ виӧны, кодъясӧскӧ босьтӧны пленӧ да видзӧны-уджӧдӧны рабъяс пыдди...

Тшӧтш али мый мыйкӧ думайтӧны найӧ?

Видзӧдӧ ӧні Ваньӧ жуысь-тэрмасьысь-кышакылысь кодзувкоткар вылӧ, сылы аслыс окота казявны мыйкӧ сэтшӧмсӧ, но мый казялан сутш кежлӧ сувтовкерлігад? Ставыс быттьӧ ӧткодьӧсь, гырысьӧсь, орӧм коскаӧсь, дзӧрысь ускаӧсь, чорзьӧм сир тусьясысь быттьӧ артмӧмаӧсь. И тэрмасьӧны, тэрмасьӧны кытчӧкӧ, мыйкӧ нуӧны-кыскӧны. Мый могыс налӧн олӧмын? Кутшӧм медыджыд кӧсйӧмыс налӧн тільсьӧмын? И та мындаӧныс тӧдӧны али мый ӧта-мӧднысӧ? Коді почётнӧй мам, коді воин, а коді раб?

Дедушыс шуис, мый тайӧ кодзувкоткарыс пӧ видзӧ ягсӧ дзоньнас, сы вӧсна мый бырӧдӧ-сёйӧ быдсяма пежгаг-лёльӧсӧ.

Со ӧд кыдзи олӧмад артмӧ — быттьӧ и кодзувкотъясыс аслыныс вылӧ вийсьӧны, рӧдмӧдчӧны-пӧткӧдчӧны, а бурыс тшӧтш лоӧ вӧрлы, а сідзкӧ, и йӧзлы.

Но Ваньӧлы ӧні некор та йылысь юрсӧ пазӧдны, сылы колӧ котӧртны водзӧ, водзӧ, Давид нима зонкаӧс корсьны. Видзӧд со — Давид, гора ним. Мый со сійӧ шуас-а, кор тӧдмалас дедыскӧд лоӧмтор йылысь? Али, гашкӧ, пырысь-пырсӧ не висьтавны на? Шуны — висьмис пӧ, оз вермы локны... Но та йылысь вай бӧрынджык на, ӧні колӧ не ылавны, колӧ кыдзкӧ воӧдчыны...

Чӧвлы, чӧвлы, мыйла нӧ шор визьыс сэтшӧма чегсис шуйгавыв? Энлы, энлы, абу нин тайӧ менам шорыс, тайӧ, буракӧ, нюкӧска, колӧ вуджны сійӧс, орӧдны.

Ваньӧ чатрасьӧ гӧгӧр, син доймытӧдзыс видзӧдӧ козъя-вӧра лайков вомӧныс. Да, сідзи и эм, со мӧдарас, козъяс саяс, тыдалӧны пожӧмъяс, а бур пожӧмыд логъяд оз быдмы, сідзкӧ, абу и эм тайӧ главнӧй шорыс, ӧд сылӧн ковтысыс ёна паськыдджык, сідзкӧ, колӧ веськыда вуджны нюкӧскасӧ, а не пӧлӧнӧдыс мунны. Ваньӧ пырӧ вутшкӧсь, сук эжӧра, мичаа серӧдӧм-дорӧсалӧм паськыд папоротника лайковӧ, дом йылын мунысь Татілок оз жӧ пыксьы, кывзысьӧ, буракӧ, гӧгӧрвоӧ жӧ, мый оз прӧстаысь нуӧдны сійӧс дом йылын.

Вуджӧны найӧ нюкӧскасӧ и бӧр кайӧны яг дорӧсӧ, и чӧс туйыс бара кутӧ тӧдчыны сэні, чукльӧдлӧ водзӧ шор пӧлӧнӧд. Сісьмӧм, нитшсялӧм важ чӧсъяс паныдасьлӧны, ставсӧ найӧс яг дорӧсӧ вӧчлӧма, лыааинӧ, вотӧсаинӧ. А орччӧн — шор. Мед дозмӧрыслы ва вӧлі, сёян вӧлі, мед и гальки вӧлі кокавны — чорыд сёянсӧ бура изны ён гаддяс, — да мед сэсся и лыаа пуртікасянін тшӧтш вӧлі: гӧнсӧ весавны сӧстӧм лыаӧн, лёк тойясысь мынтӧдчыны...

Ваньӧлы нимкодь, мый дедушыскӧд ветлӧдлігъясӧ ставсӧ тайӧс пондіс нин гӧгӧрвоны. Тэрыба восьлалӧ сійӧ, а аслас нянь шомӧс моз лыбӧма-кыпалӧма лолыс, тӧждысьӧмӧн тырӧма, и быдтор йывсьыс мӧвпавсьӧ: чӧс туйсӧ коркӧ важӧн-важӧн писькӧдысьяс йылысь, и чомйӧ кольӧм старикъяс йылысь, и окота сылы, мед эськӧ сиктса зонкаяс аддзылісны сійӧс помтӧм-дортӧм пармаӧд тадзи ӧткӧн мунігӧн.

А синъясыс ӧтарӧ дзоргӧны кок улас, чӧс туй корсьӧны, и гӧгӧрсьыс быдтор аддзӧ Ваньӧ — шуйгавывсьыс югыдвиж кырся кузь пожӧмъяс, веськыдвывсьыс нюдзвеж лыска ньыв пуяс да козъяс, а мукӧд дырйиыс чӧс туйыс тшукасьлӧ керӧсын сатшвидзысь посни понӧля тілльӧ, тшем сатшвидзӧны турун юр кодь топыд козъяс, стын моз сулалӧны, черань везӧн дзирдалӧны шонді водзын, пырныд он вермы пытшкас, быть лоӧ кытшовтны, а сэсся выльысь нин корсьны чӧс туйсӧ.

И шонді вылӧ чатӧртчывлӧ Ваньӧ, бур, мый шондіыс югыда ломзьӧ выліын, пыдӧстӧм лӧз енэжас, сы дырйи кыдзкӧ зумыдджык сьӧлӧм вылад, сы дырйи, батюшко дырйи, вошӧмысь он пов ни... Сӧмын тай кымӧръясыс вочасӧн чукӧрмӧны и чукӧрмӧны, лӧз костъясыс быттьӧ еджыд сиясӧн везъясьӧны, мед жӧ эськӧ тайӧ везъясыс эз йитны-топӧдны ӧтлаӧ став кымӧръяссӧ! Эз вайны тӧнлунъя кодь бушков...

Виччысьтӧг гӧрд ур чепӧсйис кыськӧ, тюркнитіс ыджыд пожӧм йылӧ, Татілок уськӧдчис сы бӧрся, муртса эз нетшыштчы Ваньӧлӧн киысь, камгӧ-увтӧ. А мӧдыс тэрмасьӧ-кайӧ! Ок и сюсь! Быттьӧ дженьыдаӧн лэбовтышталӧ вывлань, бордъя жӧвна моз. Лэбовтыштас, сувтлас, бергӧдчылӧмӧн вильыша видзӧдлас на вылӧ. Сэсся бара водзӧ вывлань. Быттьӧ пашкыртчӧм сувтса бӧжыс борд пыдди сылӧн да татшӧм кокниасӧ лэбӧдӧ вывланьыс. Сэтшӧм тэрыба уджалӧны кокъясыс, мый весиг он и казяв найӧс. А со нин кузь ув вылӧдз воис, тіркъялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, чеччалӧ, бергалӧ, тшолкйӧдлӧ. Сэсся тай кыдз тювкнитас мӧд пу йылӧ, сэсся коймӧдӧ. Ӧні нин бӧжыс паськыда и пушыда шывгӧ бӧрсяньыс, ӧні нин бӧжыс, гӧгӧрвоӧ Ваньӧ, збыльысь борд пыдди лоӧ, кутӧ тэрыб урӧс сынӧдас, отсалӧ лэбнысӧ.

Вот эськӧ и аслыс сылы, Ваньӧлы, тадзисӧ лэбны! Но сылӧн абу татшӧм бӧжыс, надеяыс сӧмын кокъясыс вылӧ, да нӧшта вежӧрыс вылӧ. Татілок камгӧ-увтӧ-нетшкысьӧ ур бӧрся, бара на скӧрмывлӧ Ваньӧ вылӧ, оз вӧтчы сійӧ кыйдӧсыс бӧрся да.

Мӧд нюкӧска вуджигӧн повзьӧдісны дозмӧръясӧс, — шлуп-шлап вӧрсӧ шызьӧдӧмӧн ырсмунісны кок увсьыныс, — дедушыскӧд мунігӧн буретш татысь жӧ повзьӧдлісны, дедушыс ӧтиӧс сэки тшӧктіс лыйны, том айӧс, а ӧні, видзӧд со, бара на татчӧ бӧр чукӧртчӧмаӧсь, гажа луннад му вылын нимкодясьӧны — коді пуртікасьӧ важ чӧс местаын, коді пувйӧн чӧсмасьӧ, Ваньӧ казявтӧг оз ов, кыдзи мичаджык розъяссӧ нёнялӧмаӧсь-дзимлялӧмаӧсь. Татілок чепсасьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, дась пурны кӧзяинсӧ кутӧмсьыс. Бур, мый дом йылын сійӧ, а то эськӧ код тӧдас кытчӧдз котӧртіс, торйӧн нин гораа котсьысь-ылӧдысь дозмӧр мамыс бӧрся...

Дозмӧрыс гӧгӧрыс, сьӧла-тар и, уна рӧдмӧма. Дедушыс шуис: во кызьтӧ пӧ тані оз нин пӧрӧдчыны да, бӧр лӧнис вӧр-ваыс, шылялыштісны доймӧминъясыс. А вӧрса олысьясыдлы тайӧ и колӧ — лӧньлун налы колӧ, чера да трактора мортыд налы абу ёрт.

Сэсся петісны коркӧ пӧрӧдлӧм Ыджыд яг дорӧ, код йылысь тай дедушыс шуӧ вӧлі, мый некӧн пӧ сэсся Коми му пасьталаын татшӧм вӧрыс эз вӧв да и оз нин ло. Пожӧмъясыс кызӧсь, комын метр судтаӧсь, сись кодь шыльыдӧсь, сыв тыр кызтаӧсь, увъясыс сӧмын туганас... Со тай, ӧткымынӧн, лыдаяс, кыдзкӧ кольыштӧмаӧсь дорӧсас. Виж кырся колонна-памятник кодьӧсь сулалӧны, важ ягыслӧн мичлун йылысь казьтылӧны, морт киӧн дзикӧдз бырӧдӧм мичлун йылысь...

Бырӧдӧм яг местаын, тшан кызта сьӧдӧдӧм пожӧм мыръяс гӧгӧр, а тшӧтш и мыръяс вылас нин, ӧні пуритӧ-быдмӧ пипу да кыдз, а коді и петалӧма шочиник пожӧмыс, ставыс посньыдикӧсь, и том пипулӧн да кыдзлӧн гажаа сярвидзысь веж, паськыд да тшӧг корйыс топыда вевттьӧма-сайӧдӧма нэриник пожӧмъясӧс шонді югыдысь. Дедушыс висьталіс жӧ Ваньӧлы, мыйла тадзисӧ лоӧ: кыдз да пипу кӧйдысыс пӧ кокньыдджык пожӧмлӧн серти, да тӧлыс ылӧдз разӧдӧ сійӧс, торйӧн нин кушинад да нӧшта нин чарӧм вывті. А тані со, эсы пасьта ягыс вылын, весигтӧ кӧйдыс вылас пожӧмъяссӧ абу кольӧмаӧсь, мичаястӧ да ставсӧ шырзьӧмаӧсь, медтыкӧ унджык сьӧм локтас. Енмыслысь быдтӧмасӧ, кыдзи шуис дедушыс, ставсӧ шырзисны, а асьныс кивыль сэсся эз керны, мед выль пожӧмъяс сюявны...

Ваньӧлы, дедушыслы моз жӧ, вӧрын медъёна кажитчӧ пожӧм пу, и та вӧсна сылы торйӧн нин жаль ягыс, ӧд со весиг рӧдыс абу кольӧма эстшӧм мича пуясыслӧн, омӧлик выль вӧр ставсӧ пӧдтӧма...

Сулалыштіс Ваньӧ, мӧвпалыштіс, кыдзиджык водзӧ мунны. Дедушыскӧд найӧ вуджисны пӧрӧдӧм ягсӧ ёна вылітіджык, векнялӧминӧд, зэв уна пув ещӧ сэні вӧлі сярвидзӧ-быдмӧ... Но ӧд сэки найӧ некытчӧ эз тэрмасьны, позьӧ вӧлі и лишнӧй мунны верст куим-нёльтӧ. А ӧні, гашкӧ, сылы, Ваньӧлы, татысянь видлыны веськыда орӧдны пӧрӧдӧм ягыслысь пасьтасӧ, да тадзи ӧдйӧджык петны Чожа-ёль йывлань. Ылӧсас ӧд тӧдӧ Ваньӧ, кыдзиджык куйлӧ пӧрӧдӧминыс... Мед стӧчджыка босьтны туй визьсӧ, Ваньӧ кавшасьліс джуджыд мыр йылӧ, дыркодь видзӧдіс пӧрӧдӧма сайын ылын тыдалысь вӧр вылӧ. Сэсся шонді вылӧ чатӧртчыліс, кадыс вӧлі лун шӧр бӧр, сьӧлӧмас тӧждысян ру мӧвкнитіс, сы вӧсна мый шондіыс частӧкодь нин пондіс вошласьны кымӧръяс сайӧ. «Нинӧм, рытӧдзыс оз на кӧ зэрмы-а!» — такӧдыштіс асьсӧ Ваньӧ, а сэсся и Татілоккӧд пондісны веськыдавны пӧрӧдӧмӧдыс. Мыйӧн сӧмын пырисны кыддзӧн-пипуӧн нимкодясьысь раскӧ — став вӧрыс вошис син водзсьыс, сӧмын гӧгӧрыс и сярвидзӧны том пуяс, сярӧдчӧны тӧвру улын лапкор кодь гырысь коръяснас, да кок улын быдмӧ сэтшӧм жӧ тшӧг турун, а мукӧдлаас тракторъясӧн парсалӧм, ӧні эжсялӧм му мылькъяс потшӧны туйсӧ, соттӧм ув чукӧръясӧ конъясьлӧ Ваньӧ, и немтор оз тыдав ныр увсьыс кындзи — гӧгӧр сӧмын кыддза-пипуа варов вӧр. Эстшӧм сьӧкыд вӧлӧма мунны таті! Гашкӧ, абу колӧма пырнысӧ? Гашкӧ, бӧр бергӧдчыны.

Но Ваньӧлӧн абу сэтшӧм сьӧлӧмыс, мед бӧр бергӧдчыны. Яр сылӧн сьӧлӧмыс, кӧть эськӧ и том на ачыс, мыйкӧ кӧ сылӧн шуӧма вӧчны — син ни пель турӧ-койӧ вӧчӧ.

Да, мыйла нӧ син ни пель! Визьсӧ сылӧн бура босьтӧма, шондіыс со шуйга кивывджык кольӧ. Сӧмын тай со шондіыс дыр кежлӧ дзебсис ыджыд кымӧр сайӧ. Но нинӧм, Ваньӧ тӧдӧ, кытчӧ сійӧ дзебсис, со тай нӧ кымӧрыслӧн дорӧсыс алӧй би лентаӧн вӧнясис. Эн пов, Татілок, верст куимтӧ кыдзкӧ-мыйкӧ вуджам! Мед сӧмын шондітӧгыс не ылавны да яг кузя ногыс не сетчыны...

Уф, жарыс! Тӧвруыс весиг оз веськав му дінас, сэтшӧм сука быдмӧ коръя вӧрыс. Черань везйӧн кыза лемасьӧма Ваньӧлӧн чужӧмыс, сӧмын и вешталӧ ки пыдӧснас, дзикӧдз пӧсялӧма зонка, но тэрыба келӧ-уйӧ водзӧ. Уналаысь сійӧ казявлӧ йирӧм-чегъявлӧм том пипуяс — йӧраяслӧн удж, тані налы, майбыр, сёяныд тырмӧ, тайӧ бурыс кӧть лоӧма пазӧдӧм ягсьыс. Да нӧшта таръяслы тані вӧля овны да вывны...

Шонді дзикӧдз бердіс, эсійӧ кымӧрыслӧн югыд дорӧсыс эз понды тӧдчыны. Кӧніджык нӧ эськӧ ӧні шондіыс? Мудзӧм Ваньӧ кылӧ, кыдзи лолыс быттьӧ пондӧ тіралыштны, вӧляыс быттьӧ кусыштӧ, майшасьӧм-падъялӧм чукӧрмӧ... Ваньӧ перйӧ зепсьыс компас, мудзӧмысла ли мый ли, киясыс тіралыштӧны. Быттьӧ веськыда на мунсьӧ, кыдзи и вӧлі мӧдӧдчӧма... Татілок, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, видзӧдлывлӧ сы вылӧ тӧлка синъяснас... Нинӧм, оз ков майшасьӧмыслы да падъялӧмыслы сетчыны... Дерт, шондітӧгыд татшӧм тілляд и ылавны верман. Пӧрӧдтӧм ягын кӧ, Ваньӧ, дерт, эськӧ, эзджык ылав — сэні век нин гӧгӧрвоан, кодарас лунвылыс: пожӧм увъяс лунвывлань, жар шонділань, кызджыка да сукджыка быдмӧны, сьӧд кырсьыс пожӧмыслӧн кызджык лунвывланьыс и, сэсся и кодзувкотъяс лунвыв банлань жӧ карнысӧ ассьыныс лэптӧны... А тані немтор на сэтшӧмыс абу — морт киӧн пазӧдӧм нэмӧвӧйся яг местаын пуритысь коръя вӧрсӧ он на вермы гӧгӧрвоны, и немтор оз тыдав ни водзысь, ни бӧрысь...

Виччысьтӧг ӧти кымӧр сайысь югнитіс шонді, оз тыдав, но югӧр сертиыс тӧдчӧ, мый сэні сійӧ. Таысь Ваньӧлӧн руасьлӧм нин лов вылын тшӧтш быттьӧ долыда югнитіс. Но, сё морыд, кыдз шулас дедушыс, мый нӧ тайӧ? Сылӧн тай нӧ, Ваньӧлӧн, шонді сертиыс кӧ быттьӧ туясьны, мӧдарӧ нин пондӧма мунсьыны. Да но, мӧдарӧ! Сідзкӧ, бергӧдчис нин сылӧн, Ваньӧлӧн, юрыс тайӧ лёк вӧрас. Усиг да чеччиг тэрмасигас. Мыйла сӧмын и пырсис татчӧ! И Ваньӧ уськӧдчис котӧртны дзик мӧдарӧ, шонді ногыс. Котӧртіс да котӧртіс. Кашкӧ и упкӧ ачыс. Татілок немтор оз шу, кывзысьӧмӧн мунӧ кӧзяиныскӧд. Дыр-ӧ, регыд-ӧ котӧртӧм бӧрын бара быйкнитіс шонді. Но ӧні нин дзик мӧдлаын! Мыш вылас! Мый нӧ тайӧ? Ваньӧлӧн кӧдзыд пӧсьӧн тырліс мышкуыс. Ваньӧ весиг пыркнитіс юрнас — эз-ӧ мыйкӧ ло сыкӧд, эз-ӧ висьмы сійӧ?.. А, гашкӧ, тайӧ, коркӧ гажаӧн вӧвлӧм ягыс, кузь нэмъяс чӧж шувгылысь пожӧма ягыс, водзӧс босьтӧ сылысь? Йӧз нем жалиттӧг пазӧдісны сійӧс, немся пожӧм эз кольны, весиг рӧд вылас, а ӧні сэсся мортлысь жӧ и босьтӧ водзӧс? И буретш да сылысь, Ваньӧлысь, босьтӧ? Буретш да сійӧ, Ваньӧ, веськаліс сылӧн, кулӧмалӧн кодь, чорыд сывйӧ?

А сэсся шондіыс бӧр дзебсис, сэсся регыд мысти — дивӧнад он тырмы! — бара пондіс югзьыны кутшӧмкӧ кымӧр пытшкын дзик мӧдлаын. Весьӧпӧрӧм Ваньӧ сувтіс, лолыс дась петны морӧс пытшсьыс... Окота сылы кытчӧкӧ котӧртны, кӧть кытчӧ котӧртны, мед сӧмын не сулавны, мед сӧмын петны кыз веж коръясӧн дэльӧдчысь кыддза-пипуа том вӧр пытшсьыс...

И сэки увтыштіс Татілок, нюлыштіс Ваньӧлысь кисӧ. И таысь быттьӧ сайкалыштіс зонка, шылькнитіс Татілокӧс, сэсся перйис зепсьыс компас. Рытыввылӧ колӧ сылы мунны, со сэтчӧ. Но мыйла нӧ шондіыс сідзисӧ ворсӧ кымӧръяс саяс. Быттьӧ кык шонді сэні друг лоис да дзебсясьӧмысь, шырӧн-каньӧн ӧта мӧдныскӧд ворсӧны...

«Ваньӧ, мужик, мый нӧ тэ нинӧм абусӧ лӧсьӧдлан, — пуксис да пондіс такӧдны асьсӧ зонка. — Дедушыд надейтчӧ тэ вылӧ... Он жӧ дзикӧдз лябмы сэсся... Бурджыка думыштлы ставсӧ».

Сэсся, кор асьсӧ тадзи дивитӧм бӧрын неуна лӧньыштіс Ваньӧ, вӧлись гӧгӧрвоис: ӧти шондіыс, ӧти! Сӧмын мукӧддырйиыс кутшӧмкӧ кымӧрсянь югӧрыс вачкӧ мӧд кымӧр вылӧ, дзик мӧдарӧ, рӧмпӧштан моз шонді кӧч ыстӧ сэтчӧ. Та вӧсна и кык шонді быттьӧ тыдалӧ...

Ас вылас серамыс пондіс петны Ваньӧлӧн, бергӧдчылӧм юрыс быттьӧ бӧр веськаліс, и сійӧ падъявтӧг нин мӧдӧдчис водзӧ.

Регыд мысти сэсся и помасис жӧ том кыддза-пипуа паськыд кушиныс. Ваньӧ бергӧдчылӧмӧн видзӧдліс мышвыв, и бара на нелӧсьыд лоліс сылы, и ачыс аслыс мудзӧмпырысь шуис Ваньӧ: «Мӧдысь сэсся менӧ татчӧ он пыртӧд!»

Но кодарланьыс ӧні колӧ сетчыны, мед воны Бисинъяслӧн керка дінӧ? Увлань лэччысис али ёна вывлань кайсис сылӧн кык шонді бӧрсьыд вӧтлысигӧн? Кежанінсӧ эськӧ и тӧдӧ сійӧ, но вот кодарланьыс ӧні мунны пӧрӧдӧм яг дорӧдыс?

И сэки Ваньӧ пуксис мыр вылӧ, мездіс дом йылысь Татілокӧс, пӧрччис картузсӧ да исӧдіс понсӧ, сэсся индіс вӧрлань да тшӧктіс:

— Корсь, Татілок, миянлысь кежанінтӧ!

Тӧлка пон тявкнитіс гоз-мӧдысь, сэсся и чепӧсйис шуйгавыв. Регыд мысти пондіс увтчыны сэні, сэсся кыккокйыв бӧр локтіс Ваньӧ дінӧ, чеччалӧ гӧгӧрыс, мыйкӧ висьтавны кӧсйӧ, нуӧдчӧ. Ваньӧ вӧтчис Татілок бӧрся и регыд мысти казяліс кушин дорын сулалысь ыджыд пожӧм вылӧ нёровтчӧм конда, код дорсянь и лэччӧ Бисинъяслӧн керка дорӧ муртса тӧдчысь ордым-чӧс туй.

Ваньӧ да Давид

Тӧдсаинӧд вуджисны Чожа-ёль да сэтчӧс яг дорӧсӧд пондісны лэччыны Бисин керкалань. Татілок котӧртӧ водзын. Пыр матынджык, матынджык. Мый сэні виччысьӧ Ваньӧӧс?

Татілок друг чепӧсйис кыккокйыв водзӧ, скӧрысь увтыштіс, колис Ваньӧӧс, сэсся мӧд понлӧн лёкысь увтчӧм кыліс, сэсся кык пон, тыдалӧ, уськӧдчисны ӧта-мӧдныс вылӧ, эралӧны вӧр тырнас. Ваньӧ мый вынсьыс пондіс котӧртны, петіс керка дорӧ, бедь кватитіс, видзӧдӧ: кутшӧмкӧ кузь тушаа зонка котӧртӧ жӧ нин лёкысь пурсьысь понъяс дінӧ, пищаля. А найӧ, ӧтыдждаӧсь кымын, то кыккокйыв сувтласны воча, то быгыльтчасны ӧти тупыльӧ гартовтчӧмӧн, эргӧны-увтчӧны-каньгӧны. Кузь тушаа зонка казяліс вӧрысь петысь Ваньӧӧс, горӧдіс рочӧн:

— Убери собаку, а то пристрелю проклятую!

Ӧтпырйысьӧн моз и воисны найӧ пиня-тшӧтя-гыжъя эралысь тупыльыс дінӧ, бедьясӧн кульӧны, горзӧны, но некыдз оз вермыны янсӧдны. Медбӧрын зонкаыс гымыштіс-лыйис вывлань, и вӧлись здук кежлӧ быттьӧ падмылісны пурсьысьяс, и сэки кӧзяинъясыс кватитісны кык кӧинӧс голя тасмаясӧдныс да мый вынсьыныс пондісны бӧрыньтны, а мӧдъясыс бара на ярмисны, некыдз оз кӧсйыны лӧньны, кыккокйыв чепсасьӧны, еджыд пиньныс сярвидзӧ, лёк бугыльныс ӧзйӧ.

— Но, дугды, Татілок, мый нӧ тэ... — небыда шуалӧ Ваньӧ, меліа шыльӧдӧ неважӧн на сэтшӧм меліӧн вӧлӧм ёртыслысь гӧнсӧ.

Мӧд зонкаыс — дерт, кӧнкӧ, тайӧ и эм Давидыс — мыйкӧ шуалӧ жӧ ярмӧм поныслы, шыльӧдӧ жӧ тшӧтьсӧ и гӧрдов паськыд морӧссӧ. Дырӧн сэсся лӧньыштӧны жӧ кык дявӧлыс, но домалӧны найӧс ӧта-мӧдсьыныс ылӧджык.

— Коді нӧ тэ сэтшӧмыс? Кысь татчӧ друг усин этатшӧм лёк кӧиныскӧд? — рочӧн юасьӧ зонкаыс. Сійӧ ар дас нёль гӧгӧра жӧ, мугов чужӧма, сьӧд юрсиа, тушанас неуна кузьджык Ваньӧысь, но ёна вӧсньыдджык, тайӧс казялігӧн Ваньӧ весиг мӧвпыштӧ: «Карад кокньыдикатӧ олігӧн найӧ сӧмын и вывлань лювалӧны-быдмӧны».

— Аслад тай кӧин жӧ, — комиӧн шуӧ Ваньӧ, но мӧдыс оз гӧгӧрво, ёсь гӧлӧсӧн тшӧктӧ:

— Говори по-русски, мои родичи хоть и коми, но я уже по-ихнему ни бельмес... Ог гӧгӧрво...

Ваньӧ висьталӧ сэсся рочӧн, мӧдыслы кажитчӧ сідзсӧ шуӧмыс, чӧскыда серӧктӧ да скӧравтӧг нин шуӧ понъяс йылысь:

— Кыкнанныс тай ӧткодь вӧрсаяс, некодныс тай оз кӧсйыны сетчыны. Кӧть эськӧ менам Султанлӧн правоыс ыджыдджык: ӧд тані сійӧ — кӧзяин. — Сатшкыліс Ваньӧ вылӧ пыдын пукалысь сьӧд синъяссӧ, и мӧдыслӧн пырысь-пыр жӧ чардыштіс юрас: «Бисин! Дедыслӧн кодьӧсь жӧ синъясыс!» — Но тэсӧ тай эн на висьтав, кыдзи татчӧ веськалін?

— Тэнӧ шуӧны Давидӧн? — воча кыв пыдди ачыс юаліс Ваньӧ.

Мӧдыс весиг тракнитчыштіс татшӧм виччысьтӧмторсьыд.

— Тэ тӧдан менсьым нимӧс? Кысь нӧ?

— Со тай кырнышыс пу йылас пукалӧ, сійӧ висьталіс, сійӧ пӧ тай быдтор тӧдӧ кузя олігас. — Джуджыд коз йылын и збыльысь бара на пукаліс сьӧд кырныш да сьӧлӧмсяньыс весаліс кузь нырсӧ.

— Ме сылы эг на висьтавлы да, — эз дӧзмы зонка Ваньӧлӧн кытшола сёрниысь. Сэсся сылӧн мугов чужӧм вылысь бӧр кусіс тыдовтчылӧм нюмыс: — Эн-ӧ тэ менам деда пыр тӧдмав нимӧс? Тӧнлун асывсянь нин абу сійӧ, муніс лэчьяс видлавны да и вошис... Эз-ӧ мыйкӧ ло сыкӧд?

Ваньӧ гӧгӧрвотӧг эз ов, мый Давидыс лов пыдзыртчытӧдзыс нин думайтӧма кытчӧкӧ вошӧм дедыс йылысь, сӧмын ӧні понъяслӧн пурсьӧмыс да тӧдтӧм мортлӧн воӧмыс недыр кежлӧ ылӧдісны сійӧс тайӧ майшасьӧмсьыс.

— Висьмис тэнад дедушыд... — ылӧсас юӧртіс сэсся Ваньӧ.

— Висьмис? — Давид сетчыштіс Ваньӧлань. — Ёна али мый висьмис?.. А кыдзи нӧ тэ аддзин сійӧс? Веськыда вӧрсьыс али мый?.. Ӧтнад али мый тэ вӧралан?..

— Дедушкӧд жӧ ми... — век на кытшлаліс Ваньӧ.

— Сідзкӧ, менам старикыс абу ӧтнас ӧні? Абу ывла вылын?

— Чомйын сійӧ, би дорын... Миянлы, кыкнаннымлы, колӧ мунны сэтчӧ... Пемдытӧдзыс колӧ воӧдчыны...

— Мунам, дерт! Но аттьӧ тэныд, бур юӧрсьыд... А кыдз нӧ эськӧ асьтӧ шуӧны?

— Ваньӧӧн...

— Бур... А менӧ тэ тӧдан нин... Уна-ӧ нӧ кадыс ӧні миян? — видзӧдліс киас часі вылӧ. — Куим час... Тэ ӧд, кӧнкӧ, тшыг? Ме ачым пажнайттӧм на жӧ и. А муннысӧ ылын, кӧнкӧ?

— Абу ёна матын...

— Сідзкӧ, вай сёйыштам ӧтлаын. Менам дозмӧр пуӧма... Ми тӧрыт, тӧдан кӧ, бура вӧралім Султанкӧд. Нёль том дозмӧр чергӧдім, позтырсӧ дзоньнас, кык сьӧд да кык сера. Мамсӧ сӧмын эгӧ вермӧй, миянся мудерджык на сійӧ вӧлӧма. Но да мед олӧ, мед на выльысь рӧдмӧдчӧ.

Ваньӧӧс дойдыштіс Давидлӧн ошйысяна сёрниыс, торйӧн нин «быдса котыр чергӧдӧмыс», и сійӧ шуис Давидлы:

— Ми тай, дедушкӧд, сера эньяссӧ огӧ лыйлӧй...

— А мый веськалас? — ӧвтыштіс кинас Давид. — Ӧддзӧмвывсьыд, кор азартыс босьтас, кӧть кодӧс тай лыян... Но, вай пырам керкаас, сэні ыркыдджык. Шыдыс менам шоныд, пач духовкаын... Думысь, век виччыся дедӧс...

Ваньӧ мӧдӧдчис Давид бӧрся керкаӧ, и бара на, тӧндзия моз жӧ, шемӧс босьтіс сійӧс, быттьӧ мойдын сійӧ, муніс-муніс сьӧд вӧр шӧрӧд и друг терем-теремокӧ веськаліс, сӧмын тай эз сунис тупыль водзвылас гӧгыльтчы, а Татілок вайӧдіс...

— Татшӧм теремоксӧ нӧ асьныд и кыпӧдлінныд? — юасьӧ Ваньӧ пач духовка весьтӧ копыртчӧм Давидлысь. — Куш сӧмын кирпичыс мыйта ковмӧма, и та ылнаӧдз вайны...

— Папалӧн тӧварышыс уна эм, — окотапырысь сёрнитӧ Давид. Ваньӧ дінӧ бурлун везъясис сылӧн сьӧлӧмын, ӧд вошӧм дедыс йылысь юӧр со вайис мортыс. — Папаыс миян чин всё-таки, комбинатса начальник. Кирпичсӧ да мукӧд коланасӧ вертолётӧн ваялӧмаӧсь...

— Вертолётӧн? — гӧгрӧсмылісны синъясыс Ваньӧлӧн.

— Да но, — пызан чукӧртіс и сёрнитіс Давид. — Вертолётъясыд ӧні быдлаӧ лэбалӧны и сибалӧны. Вӧрсӧ кытшлалӧны, оз-ӧ кыткӧ сотчы. Быдсяма экспедициясӧ чеччӧдӧны чӧрту потшӧс саяс... Начальствоыдлы мый не отсыштны, кӧть и сійӧ жӧ летунъясыслы?.. Ӧні миянӧс дедкӧд вертолётнас жӧ карсянь шыбитісны. Асьныс водзӧ мунісны, а ми тані вежон кымын вӧралыштам, чери кыям да. А сэсся бӧр босьтасны миянӧс. Дерт, кыйдӧснас ми накӧд юксям жӧ... А сёрӧнджык сэсся папаяс локтасны татчӧ, куимӧн найӧ век партитчылӧны. Найӧ тані отпуск чӧжныс шойччӧны-кыйсьӧны...

Ваньӧ кывзіс вомсӧ и синсӧ паськӧдӧмӧн. «Вот олӧны йӧзыс!»

Джуджыд керӧс бокӧ пуксьӧм керка ӧшиньсянь ылӧдз-ылӧдз тыдаліс кымӧръяс сайысь выльысь мыччысьӧм шондіӧн югдӧдӧм вӧрыс, лӧзоват руӧн моз ойдӧдӧм парма. Пуксисны пызан сайӧ.

— Вай пӧттӧдзыд сёй, эн яндысь, быдса дозмӧр ме пуи, — сьӧлӧмсяньыс тшӧктӧ Давид. — Дедыс менам шуӧ: дозмӧрыс и мукӧд пӧткаыс пӧ таво ёна рӧдмӧма, бура позяс вӧравны тані, — наяна видзӧдліс Ваньӧ вылӧ, кӧсйис на ошйысьыштны сьӧмгаӧн, но эз на лысьт пырысь-пырсӧ явитчыны да содтіс: — Чери кыйны бура позяс и...

Ваньӧ сэки мӧвпыштіс Гора кось дінын дзебӧм комъяс йылысь да тшӧтш шуис:

— Позяс, дерт...

Панялӧны кык зонка шоныд духовкаысь кыскӧм сук дозмӧр шыд, дас нёль арӧс гӧгӧрӧн налы кыкнанныслы, верстьӧ мужичӧйлань нин кыкнанныс лювалӧмаӧсь-выныштчӧмаӧсь, сёйигмозыс син бӧжъяснас кыйкнитлывлӧны ӧта-мӧдныс вылӧ. Ваньӧ век на оз тӧд, кыдзи веськыда висьтавны Давидлы збыль лоӧмтор йывсьыс.

Сэсся Давид ачыс юаліс:

— Тэ тай нӧ, Ваня, эн и висьтав, кытіджык висьмӧма дедӧыслӧн?

— Морӧсыс... — ыджыда ышловзис Ваньӧ.

— Морӧсыс?

— Да, Давид... — Ваньӧлы сьӧкыд вӧлі лэптыны Давид вылӧ синъяссӧ, но лэптіс, казяліс сылӧн сьӧд синъясысь и пӧсь тӧждысьӧм, и помӧдз эскытӧм, да и лӧня содтіс: — Найӧ, Давид, менам дедушкӧд лыйӧмаӧсь ӧта-мӧднысӧ...

— Лыйӧмаӧсь?! — Давид вӧркань моз чеччыштіс места вывсьыс, сьӧд синъясыс ыпъялӧны, матӧ воӧмаӧсь и юасьӧны, юасьӧны. — Кыдзи лыйӧмаӧсь? Ог гӧгӧрво...

— Видзӧдтӧ, Давид, менам дедушыс вӧралысь-инспектор... — Ваньӧ, кыдз вермис, зілис лӧньӧдны асьсӧ. — А сэні, ёль дорын, энь йӧра пырӧма петляӧ... Джагалӧма... А йӧрапиыс ловъя на дінас... Но, ме лэччӧді коньӧрсӧ ю дорӧ, керка дінӧ... Дедуш кольччис кульны йӧрасӧ, мед оз сісьмы... Сэсся и тэнад дедыд сэтчӧ воӧма, сылӧн петляыс вӧлӧма... А найӧ том дырсяньыс врагъясӧн вӧвлӧмаӧсь... И снайперъяс кыкнанныс... Ӧтпырйӧ лэптасны пищальнысӧ...

— Сідзкӧ, менам дедаыс абу нин ловъя?! — ырыштчис Ваньӧ вылӧ Давид. — Абу ловъя, да? Веськыда, буди, висьтав!

— Эз кӧ вӧв ловъя, кыдзи эськӧ ме кужи татчӧ локнысӧ? Кыдзи нимтӧ тэнсьыд тӧдмалі? — Ваньӧ воча сувтіс этшсьыс петны пондылӧм Давидлы.

— Нда... — ыркалыштіс таысь мӧдыс.

— Кыкнанныс на ловъяӧсь. Ме, кыдзи сямми, кӧртавлі кыкнансӧ.

— Да кодъяс нӧ ті сэтшӧмъясыс? Лыйсьысьяс... Кытысьӧсь ті?..

— Лунгорт сиктысь...

— Лунгортысь? Менам дедаыс ӧд сэтысь жӧ вӧвлӧма!

— Да... Бисинӧн тӧдӧны сэні дедтӧ.

— Бисин... Рочӧн кӧ — огневой глаз...

— Сідзи, — шуис Ваньӧ. — А менсьым дедушӧс нимтӧны Салдат Иванӧн.

— Салдат Иванӧн?! — бара на ӧддзис Давид. — Тян ю дорас тай сулалӧ сылӧн вӧр керкаыс?..

— Да! — ярскӧба шуис Ваньӧ. — Тіян моз оз дзебсясь керкаыс сьӧд вӧр шӧрын...

Но Давид эз кыв либӧ эз казяв Ваньӧлысь тадзи крукыштӧмсӧ.

— Салдат Иван... Кывлі... Дедаыс мыйсюрӧ висьтавліс тайӧ мортыс йылысь...

— Но ӧні миянлы нинӧмла та йылысь кузясӧ тшӧкӧлдывайтны, — шуис Ваньӧ, — миянлы колӧ дась югыднас воӧдчыны на дорӧ.

— Да... — лӧньыштіс Давид. — Найӧ нӧ вӧрын и куйлӧны!

— Чомтор ме вӧчышті...

— Да, да, колӧ мунны... — Давид шӧйӧвошӧмӧн пондіс чукӧртны ноптор, ачыс ӧтарӧ видзӧдлывлӧ Ваньӧ вылӧ, оз тӧд, лӧгавны сы вылӧ, али мый керны. И воӧма со ӧтнас мортыс, корсьӧма сійӧс, дедасӧ кӧртавлӧма и... Но ӧд петляыс дедаыслӧн, сылӧн дедлӧн, мыйкӧкертны вермасны сійӧс, явитасны да... И пищальсӧ со лэптӧма выжыв Бисиныд морт вылӧ... Омӧлик йӧра вӧсна... А гашкӧ, и куліс нин сэні?..

— Да, да, Ваня, вай ми ӧдйӧджык мунам и эм сэтчӧ!.. Тані миян аптечка эм, часлы!.. — восьтӧ стенысь гӧрд креста ящик, тэрыба гудйысьӧ сэні. — Стрептоцид — рана вылас, анальгин — доймӧмысь, аспирин — жарысь... Спирт эм дзебасын и...

— Спиртыс миян дедушлӧн эм флягаас...

— Аттӧ положение!.. Мый он думайт, сійӧ и лоӧ... Мунам ӧдйӧджык...

— Курткатӧ тшӧтш босьт, — индӧ Ваньӧ стенын ӧшалысь кышӧд вылӧ.

— Да, да... Войнад ӧд ыркыд нин вӧрад...

Ывлаын век на эрӧктышталӧны ӧта-мӧд выланыс понъяс. Налӧн пӧрысь кӧзяинъясыс ӧта-мӧднысӧ лыйӧмаӧсь да тасянь ылын куйлӧны.

А том кӧзяинъясыс, пищаляӧсь, вердыштӧны понъясӧс дозмӧр лыясӧн да няньторъясӧн, босьтӧны Татілокӧс да Султанӧс дом йылӧ да тэрыба петӧны туйӧ.

Вӧліны зарни кольтаяс

Ваньӧ мунӧм бӧрын старикъяс дыр эз шыасьлыны, кӧть эськӧ кыкнаннысӧ йирӧмӧн йирис внукъясыс вӧсна тӧждысьӧм. Медводз пондіс вӧрӧшитчыны Бисин. Ньӧжйӧникӧн судзӧдчис шуйга кинас ва кружкаӧдз, чурснитіс гоз-мӧдысь, сэсся шуис:

— Навернӧ, аддзас жӧ вед Давидсӧ тэнад зонкаыд...

— Керкатӧ, чайта, аддзас-а... — вочавидзис Салдат Иван, сылы окота жӧ вӧлі кӧть нин сёрнинас ылавлыны быдсяма думъяссьыс.

— Кор висьталас лоӧмасӧ, Давидыслы оз ло приятнӧ...

— Ваньӧыслы, чайтан, ёна кокни?

— Абу жӧ, навернӧ... — ышловзис. — Да, Салдат, мы с тобой нэм чӧж врагъясӧн вӧлім... Сэсся кӧ внукъяснымкӧд сідзи жӧ лоӧ и...

— Тэныд нӧ, Бисин, дона жӧ али мый внукыд?

— А что, чайтан, Бисин толькӧ косясьны кужӧ? Лыйсьыны да? Думайтан, сӧвсем сьӧлӧмтӧм сійӧ?

— Небыднас, меся, некор эн вӧвлыв да...

— Ме, Салдат, если хочешь знать, некодӧс тайӧ му вылас сэтшӧмасӧ эг любитлы, кыдзи тайӧ зонкасӧ. Ни пиӧс, ни нылӧс. Ни гӧтырӧс, ни некодӧс. Зонкаыс будто ме ачым. Даже ачымысь на дона. Менамтӧ что, овсьӧма нин. А сійӧ, Давидыс, коляс му вылас ме пыдди, ме местаӧ...

— Меным, Бисин, сэтшӧм жӧ муса да дона внукӧй... Сыкӧд век ветлӧдла вӧрӧ. Весиг со татчӧдз вайӧді... Пыжӧн сы кузя катім, мусюр вуджим... Меся, петкӧдла зонкаыслы гажа ягъяссӧ. Ичӧтдырсянь мусмӧм Тян юсӧ да ёльяссӧ... Мӧдысь, гашкӧ, меся, ог нин вермы да... Регыд, гашкӧ, меся, кула да...

— Ме, Салдат, сэтшӧм жӧ думӧн вайӧді Давидсӧ татчӧ.

— Вертолётнас? — ышловзьӧмӧн моз шуис салдат Иван.

— Сійӧн... Летать-то дыр-ӧ, кӧть и карсяньыд?

— А, вертолётӧн!.. Со тай, но тай... Сідзкӧ, ставыс гӧгӧрвоана... Двореч кодь керкаыс и быдтор...

— Ме жӧ, Салдат, ачыд тӧдан, некор эг овлы паршивӧй керкаясад. — Бисинлӧн сёрниын бара кутіс тӧдчыны ышнясяна бытшласьӧм. — Сиктын, Лунгортын, миян коромина медыджыд вӧвлі, ӧні на пӧ сулалӧ, больнича пыдди. Кулачитӧм бӧрын ыджыд казеннӧй керкаын видзисны. Ӧні, карын, бара жӧ ыджыд бетон керкаын олам, кооперативнӧйӧн шусьӧ, аслам сьӧм вылӧ ньӧблі. А тані, вӧрас, мый нин дзескӧдчынысӧ на старости лет? Светло, тепло и мухи не кусают.

— Сідзкӧ, вертолётӧн? Но, сё морӧ... — Салдат Иванлӧн дзикӧдз нормис и доймис сьӧлӧмыс. — Сідзкӧ, вертолётсянь нин пондінныд орӧдны вӧр-васӧ... Медбӧръя кольыштӧмасӧ вийны-пазӧдны...

— А тэ нӧ эн на и тӧдлы?

— Сё морӧ, да вед и думыштнысӧ он куж татшӧмтор йывсьыд...

— Ок тэ, Салдат! Кутшӧм младенец вӧвлін, сэтшӧмӧн и, видзӧда да, кольӧмыд. Ныр увсьыд кындзи немысь-немтор он аддзы. Если хочешь знать, ӧні «сюсь» йӧзыс вертолётӧн да машинаӧн толькӧ и кыйсьӧны. Лым вывті журкъялысь «Буранӧн» да. Быдлаӧ сибалӧны, сьӧд вӧр шӧрӧ и тундра тыясӧ... А тэ босьтӧмыд да зыксян омӧлик лось понда. Этша али мый татшӧм лосьяссӧ дітшйӧдлӧны веськыда вертолётсяньыс?

А Салдат Иван некыдз оз вермы кусны шензьӧмсьыс:

— Но и Бисин!..

— Ме, Салдат, век зіли овны в полную меру. Ыджыда и пӧтӧса, — аснас нимкодясигтыр шуис Бисин.

— Сідзкӧ, олӧмыс тэнӧ ньӧти эз и веж? Выль олӧмыс?

— Мыйла нӧ эз веж, вежыштіс... Немныжко... Ме некод вылӧ ӧні ог усьлась... Ог ыршась... Пенсияӧдз лючки-бура уджалі... Пиӧй бур чина ветлӧ... Мый ещӧ колӧ?

— А пытшкӧсыд?

— А пытшкӧсыд, Салдат, йӧзлы оз тыдав... Потом ведь, веськыда кӧ шуны, ӧні на кодсюрӧыс кык бана шаньга кодьӧсь: гораасӧ байтӧны ӧтитор, а дум выланыс сӧвсем другое.

— Но тэныдсӧ, Бисин, ӧні нинӧмла нин меысь дзебсясьнысӧ...

— А ме ог и дзебсясь, Салдат... Веськыда, без обиняков, и шуа тэныд... Кор морттӧ до такой степени дойдан... Ставсӧ мырддян сылысь... До последнего колышка мырддян... Важ пӧльяссяньыс чукӧртӧма-чӧжӧмасӧ... Керка и овмӧс... Скӧт и деньга... Кор семьяыд пазалӧ таысь... Батьыд лыйсьӧ... Вокъясыд кытчӧкӧ пропадьтӧны, слук ни дук... Сэсся, личлэдзлӧны НЭП дырйи да, бара на кок йылӧ сувтлан, но бара на ставсӧ мырддьӧны... Вермас ӧмӧй татшӧм дойыс коркӧ кусны морт сьӧлӧмын? Ловъя дырйиыс? Но тэныд тайӧс, Салдат, не гӧгӧрвоны... Тэнад некор эз вӧвлы татшӧмыс... Ме кодь озырлуныс некор эз вӧвлы... И некор тэнсьыд немтор эз мырддьывны... Ачыд тэ мырддялысьнас век вӧлін... Гачтӧм коммунист...

Салдат Иван эз пырысь-пыр вочавидз Бисинлӧн лӧг-доя кывъясыс вылӧ. А сэсся шуис:

— Эг ме аслым вылӧ мырддяв сэки... И эз кӧ ло тэ коддьӧмъясыслысь сэки мырддялӧма, медся сьӧкыд кадас, джын йӧзыс эськӧ тшыглы куліс... Сэсся вед и революциясӧ буретш да тэ коддьӧмъясыслы паныд и вӧлі керӧма... Мед мырддьыны сійӧс, мый дыр кад чӧжӧн тійӧ пычкинныд йӧзыслысь...

— Эк, Салдат, Салдат! Юксим-пурсим ми тэкӧд всю жизнь, а мый асланым пай вылӧ юким? Морт ӧти пуляӧн. А, спрашивается, мый вежсис олӧмас тэа-меалӧн пурсьӧмысь да вир кисьтӧмысь? Ас вӧснаыс тӧждысьысьяс бара нин бура олӧны, озыра олӧны. Асланыс машинаясӧн шуркъялӧны, вертолётъясӧн вӧралӧны, чӧскыда сёйӧны-юӧны. А йӧйяс да пьянникъяс бара виньгыртӧны да толькӧ и лӧгсӧ песӧны, горзӧны... Йӧзыс, Салдат, некор эз вӧвлыны да оз и лоны ӧткодьӧсь, кыдз тэ кодьясыс кӧсйӧны... Ӧти — тӧлка и вына, а мӧд — омӧлик и ныж. Кӧин стаяын и то кодкӧ медвына эм, и сійӧ — вожак... Сылы медуна пӧлагайтчӧ сёян и быдтор... Быдлаын сідзи...

— Абу и эм тэ вежсьӧмыд, Бисин... — ышловзис Салдат Иван.

— Да тэ паськӧд бугыльястӧ да бурджыка видзӧдлы ас гӧгӧрсьыд, мый вӧчсьӧ! — ӧддзӧмвывсьыс эз вермы сувтны Бисин. — Мукӧдыс, тэ кодь мырддялысьясыс, важӧн нин сюсьмисны, вежисны видзӧдласнысӧ. Кватлалісны шоныд местаяс и бур патераяс, дачаяс лэпталісны... Живут да поживают... Шылялісны-кызісны важ попъяс дорысь не омӧльджыка. А тэ, кыдзи ветлін дӧмаса гачӧн да лазйӧн, сэтшӧмӧн и кольӧмыд... — Бисин чӧв усьліс, вуджӧдіс ловсӧ, а сэсся содтіс: — А мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, кымын унджык лоӧ тэ кодь йӧйыс, сымын ми коддьӧмыслы бурджык... Веськыда кӧсйин, веськыда и ме шуа тэныд...

— Да-а... А внуктӧ нӧ тэ сідзи жӧ велӧдан? Татшӧм ногӧн жӧ овны?

— Сійӧ и ачыс абу синтӧм-пельтӧм. Сам с умом. Ачыс нин казялӧ, кыдзи бурджыкыс.

— И ставсӧ велӧдчӧ вӧчны тэ моз жӧ... Йӧраяс джагйӧдлыны... Гашкӧ, и кульмысь сьӧмга кыйны...

— Ми кӧ сыкӧд ог кыйӧй, кодкӧ мӧд пановтас. Йӧзыс оз зевайтны. Сэсся, если хочешь знать, ме ог сӧмын аслыным вылӧ кый да вий. Ме тоже и верда чӧскыд чериӧн да свежӧй яйӧн кодӧс колӧ. Мед нин найӧ чӧскыдджыка сёйӧны да юръяснас бурджыка уджалӧны...

Салдат Иван ёна чуймӧмысла сӧмын и ымӧстіс вочасӧ, сэсся шуис:

— Внукыд жаль... Зонкасӧ нин мыйла тшыкӧднысӧ?.. Тшӧтш и сійӧс кӧинӧн вӧчны?

— Ме — тшыкӧда?! Ме сійӧс вӧравны велӧда! Повтӧмӧн лоны! Вынаӧн лоны... Сильнӧйӧн! Тайӧс вӧчтӧг меным жаль лэдзны сійӧс мирас... Коньӧрыс кыдзи сэні олас? Омӧликтӧ да яндысьысьтӧ пырысь-пыр и пурасны сэні кувтӧдзыс... Ме — тшыкӧда!.. Сійӧ тэ тшыкӧдан ассьыд зонкатӧ, Салдат! Кесйӧдлан ас мозыд жӧ йӧзлысь кыйӧмасӧ мырддявны. Тадзинад ведь томӧн-кадӧн кӧнкӧ вермасны и тотшкыны мортсӧ...

— И, шуан, внукыд тэнӧ ёна жӧ пыдди пуктӧ?

— А как же! Кысь ещӧ мӧд татшӧм Бисинсӧ аддзан? Быдтор тӧдысьсӧ да сяммысьсӧ? Ме кодь лыйсьысьсӧ? Ме, Салдат, бӧръя война вылад тоже воевал, эн думайт! Кывлі, тэ пӧ снайперӧн вӧлӧмыд, и ме тоже снайпериті, дас немечӧс на тот свет отправил. Краснӧй Звезда орден на сетлісны...

— Сё морӧ, сійӧ кӧть нин бур, мый ас йӧз дор жӧ воюйтӧмыд... — тӧдчӧдіс Салдат Иван.

— Ме со тайӧ вӧрыс понда воюйті! — воча дӧжныштіс Бисин. — Эн думайт, ассьым чужан муӧс ме не меньше тэысь любита. Ме ог кӧсйы, мед кутшӧмкӧ немеч тані кӧзяйничайтіс... Ме дінӧ ӧні некытчӧ крукасьнысӧ, Салдат...

— Не кӧ лыддьыны, мый ловъя морт вылӧ пищаль лэптан?

— А может, тэ лэптін первойсӧ, Салдат? — виччысьтӧг наяна бытшнитіс Бисин.

— Ме?! — чуймис Салдат Иван.

— Ведь коркӧ тэ меным пульнитлін нин сойӧ...

— Йӧйӧн вӧлсьӧма, не сояд колӧма...

— Ӧні позьӧ жӧ думыштны, мый бара на тэ, сяквар, первойӧн лэптін пищальтӧ...

— Сідзи, дерт... — весиг нюммуніс Салдат Иван. — Корси ме тэнӧ карысь... Тян ягӧ вайӧді, джагалӧм йӧра дінӧ, сэсся и лэпті пищальӧс...

— Лось петля вылас менам подписьыс абу жӧ, Салдат, — водзӧ наянасис Бисин. — Вӧрас не сӧмын ме прӧмышляйта...

— Бара на кӧсъян косӧн кольны?

— Да ведь коснас приятнӧджык овнысӧ, Салдат... Кӧтасьӧманад дорысь...

Та бӧрын найӧ дыр куйлісны чӧла. Сэсся Салдат Иван лӧня юаліс:

— Кывзы, Бисин... Ӧні кӧть висьтав... Коркӧ... Машасӧ... Тэ ӧбӧдитлін... Менам салдаталігӧн...

— Миян вӧлі любовь! — наяна шуис Бисин. Виччысьыштіс, оз-ӧ мыйкӧ воча шу та вылӧ Салдат, но мӧдыс чӧв оліс, и водзӧ пондіс висьтасьны: — Ме сэки петі вӧрысь, поле вылӧ. С хорошей добычей. А сійӧ, Марияыс, вундіс чарлаӧн сю. Ӧтнасӧн. Асланыс му вылын. Кыдзи тай песняын сьывсьӧ: «Располоску Маша жала, золоты снопы вязала...» Луныс вӧлі шондіа... Расчудесный день!.. Ме пукси шойччыштны зарни кольтаяс вылӧ... Потом мы немныжко водыштлім ӧтлаын зарни кольтаясыс вылӧ...

— Ок тэ, кӧин тэ, кӧин!.. — помтӧм шогӧн и дойӧн ышловзис Салдат Иван.

— Ме жӧ тэныд шуа: эм мый казьтыштны меным, перед тем, как отойти в лучший мир.

— Сэсся нӧ став татшӧмторъяссьыс сӧвесьтыд тэнӧ оз и йир?

— Ме некор эг веритлы ни енлы, ни чӧртлы, — кытшола шуис Бисин. — А кор жӧ, потом, пазӧдісны миянлысь семья... Став олӧмнымӧс пызь-пӧимӧдз пазьнитісны... Сэки кутшӧм нин, к дьяволу, сӧвесьт?..

— Сідзкӧ либӧ, вичко стӧрӧжъяссӧ тэ жӧ?..

— Ме, Салдат, ме... — веськыда шуӧмнас Бисин нӧшта на чуймӧдіс Салдатӧс. — Шумитны пондісны... Ковмис, кыдз шуласны, утихомирить...

— Кыдзи со тэнӧ, кӧин горшӧс, ӧнӧдз муыс новлӧдлӧма-а?

— Вообщесӧ ме эськӧ, навернӧ, эг жӧ сэтшӧмнас чужлы да... Олӧмыс менӧ, постепеннӧ, сэтшӧмнас дорис... — Бисин зэлыда серӧктыштіс. — Но, а асьсӧ олӧмсӧ ті вок умникыс бара дорӧ... Век тай ошйысянныд: выль олӧм пӧ ми дорам... Тоже и менӧ доринныд... рочӧн кӧ шуны — выковали!

Личкыштны кӧ курок...

Ваньӧ да Давид локтісны старикъяс дінӧ шонді лэччандор. Бӧрсӧ воигӧн Ваньӧ эз нин лысьт веськыдавны пӧрӧдӧм Тян ягсӧ — кытшовтісны дедыскӧд воддза мунанінӧд, кӧть эськӧ и пӧшти кык мында унджык тадзисӧ ковмис восьлавны, да и ёнджыкасӧ нюрӧд моз, вутшъяс да вужляяс вомӧн. Лунтыртӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ собалӧм бӧрын ёна и мудзис Ваньӧ, бӧръя помланьыс зад помъяссӧ, мудзӧмысла, пондіс нин войтӧв дзенйӧдлыны-кыскавны, кӧть ӧні жӧ ляскысь му бердӧ да вӧрзьывтӧг куйлы. Но чеччыны вермытӧм дедушыс йылысь мӧвп ньӧрйӧн моз вӧтліс сійӧс водзӧ да быттьӧкӧ и содтыштліс вынъяссӧ.

Понъяссӧ лэдзавтӧг на — кӧть эськӧ найӧ ӧні эз нин лэптавны ӧта-мӧдныс вылӧ тшӧтьсӧ — кыкнанныс уськӧдчисны чомйӧ. Кыкнан старикыс куйлісны на важ моз, орччӧн, кыкнанныслӧн синъясыс пӧся ыпмунісны внукъясыслы воча.

— Деда, живой?! — горӧдіс Давид, и гӧлӧсыс сылӧн вӧлі ойдӧма и радлунӧн, и пикӧ воӧмӧн, и синваӧн.

— Ловъя, ловъя, живой... — синъяснас тэрыба лапйӧдлігтыр шуис мӧдыс, и Ваньӧ казявтӧг эз ов, мый би синма стариклӧн ёна жӧ вежсис гӧлӧсыс. — Кежӧд Султантӧ, домавлы... — ӧлӧдіс сійӧ, сы вӧсна мый понйыс усьласьӧ вӧлі меліа нювны вынтӧм куйлысьӧс.

А Ваньӧлӧн дедушыс юаліс аслас внуклысь:

— Бура аддзин керкасӧ? Некытчӧ эн ылавлы? — аслас сы мында шоныдлун и радлун сёрниас и синъясас, ӧд сы кузяӧн кажитчис луныс Салдат Иванлы виччысигад.

— Эг, дедуш... — Ваньӧлы ёна жӧ нимкодь, мый, кызвыннас, лючки-бура лои ӧтнаслӧн пӧшти тӧдтӧм вӧрӧд сы ылнаӧ ветлӧмыс да бӧр воӧмыс; нимкодь, мый дедушыс эскис сылы, Ваньӧлы, и эз ылав тайӧ эскӧмнас. — Менам, дедуш, сӧмын паськыд пӧрӧдӧминсӧ вуджигӧн кежыштсьӧма... Шондіыс вошліс да...

— Веськыда мунін? — нӧшта на долыдмӧ старик. — Но, молодеч...

Ваньӧ да Давид домалісны на понъясӧс торйӧн, мыччисны налы яй торъяс: Ваньӧ сетіс Султанлы, а Давид — Татілоклы; мед гӧгӧрвоӧны, мый кӧзяинъясыс, видзӧднысӧ, оз лӧгавны ӧта-мӧдныс вылӧ, сідзкӧ, и налы, понъяслы, нинӧмла пурсьыны.

Сэсся ӧтвылысь кутісны думайтны, мый водзӧ вӧчны.

Дерт, медбур вӧлі эськӧ, ставныслы кӧ ӧдйӧнджык воӧдчыны Ваньӧяслӧн керкаӧдз, Тян ю дорӧ. Сэні и шоныд войнад, и ошкысь ни некодысь оз ков повны. Но та могысь колӧ на вӧчны нӧсилка да ӧткӧн-ӧткӧн нӧбавлыны старикъяссӧ. А шондіыс дзебсис нин, пырӧм водзвылас, тыдалӧ, недыр кежлӧ мыччысьліс кымӧръяс сайысь, а сэсся пожӧм йывъясысь бӧр кусісны рытъя кыалӧн медбӧръя югӧръясыс, вочасӧн лӧнялісны сьылысь кайяс. Регыд пемдас, а пемыднад, да нӧшта нин туйтӧгыд, ранитчӧматӧ кыдзи нӧбалан? Кытчӧкӧ конъясян либӧ зурасян, уськӧдан, да мортыслы сэні и лоӧ пом...

Сідзкӧ, бара на ковмас узьмӧдчыны тані нӧшта ӧти вой кежлӧ. Ковмас узьмӧдчыны тшӧтш и сы вӧсна, мед не эновтны видзтӧг ӧшлӧм йӧра яйсӧ, а то выльысь воас тӧрытъя ош — оз кӧ ещӧ сьӧрсьыс мукӧдъясӧс вайӧд! — да и чашъяс-сёяс ставсӧ да новлас-дзеблалас водзӧ кежлӧ.

Ваньӧ ӧтнас кӧсйис котӧртлыны керкаӧдзыс, мед юктавны йӧлӧн Бордъя чибукӧс, но друг повзис. Повзис кольны ӧтнассӧ дедушсӧ Бисинкӧд да Давидкӧд. Сійӧ и асывнас нин полыштіс кольны дедушсӧ Бисиныскӧд, та вӧсна и дедушыс дінӧ пуктіс зарадитӧм ружйӧ, — но ӧд сэки вӧлі надея, мый лёк старикыс оз на вермы чеччыны...

Сідзкӧ нӧ, мый? Сідзкӧ, сійӧ, Ваньӧ, оз эскы Давидлы? Мый эськӧ оз эскыыс, да ӧд дедыс сылӧн, лёк Бисиныс, вермас на и тшӧктыны мыйкӧкертны... Мед мыжсьыс кыдзкӧ мынтӧдчыны. А мӧдыс вермас и кывзысьны. Сійӧ, Ваньӧ, пондас Бордъя чибукӧс юмов йӧлӧн нёньӧдны, а найӧ тані...

Бурджык не лэччыны! Ва сэні, керка колаын, чуманын катӧдӧма, небыд пожӧм йывъяс и турун дасьтӧма — ёна кӧ пондас горшыс косьмыны да кынӧмыс сюмавны, Бордъя чибук ачыс гӧгӧрвоас юны и сёйны...

Сылы, Ваньӧлы, ӧні некытчӧ оз на позь татысь вешйыны, торйӧн нин Давидсӧ бурджыка тӧдмавтӧг. Колӧ лӧсьӧдчыны вой кежлӧ, пес керавны да шорысь ва катлыны...

Выль ёнкодь конда кражъяс вылӧ орйӧдлігӧн Давид шуис азыма керасьысь ёртыслы:

— Пуыс сэтшӧм чорыд, а выйӧ быттьӧ пырӧ тэнад черыд. Удитлӧмыд нин коркӧ сэтшӧм швычӧка керасьны?

— Сиктад олігӧн чера уджтӧгыд нӧ кыдзи? — коссӧ веськӧдігмоз вочавидзис Ваньӧ. — Сійӧ ӧд тіян, карад, пес керавны оз ков — дась пӧсь ва шонтӧ керкатӧ, газ пуӧ и пӧжалӧ сёянтӧ.

— Сійӧтӧ — сідз... — ылӧсас шуис Давид.

— Сэсся дедуш шуӧ, мый менам пӧ сой вынӧй ӧнісянь эм, — ошйысьыштсис Ваньӧлӧн. — Аслас сылӧн, дедушлӧн, ёна сӧнӧд вӧлӧма ки-сойыс.

— Менам дедыс тигр кодь жӧ ён да повтӧм вӧвлӧма, — дзебтӧг ошйысянаа жӧ шуис Давид. Сэсся содтіс: — Тӧрытӧдз на сэтшӧм вӧлі...

Кыкнанныс казявтӧг эз овны, мый налы окота сёрнитны; и сёрнитны буретш сы йылысь, мый медъёна дзескӧдӧ ӧні ловнысӧ, но найӧ эз тӧдны, эз кужны, кыдзи колӧ сибӧдчыны татшӧм сёрниыс дінӧ. И Ваньӧ бара босьтчис керасьны, а Давид, киняулас орӧдӧм нин краж лэптӧмӧн да топӧдӧмӧн, мый вынсьыс пондіс кыскыны сійӧс би дорӧ.

А му вылӧ вочасӧн бара лэччис вой — воддза сертиыс пемыдджык, нӧшта на гӧгӧрвотӧмджык да быттьӧкӧ и повзьӧдчысьджык...

Ваньӧ да Давид пестісны бур би, паньӧдыштісны старикъясӧс пӧсь шыдӧн да юкталісны спиртӧн вынсьӧдыштӧм сук чайӧн. Рана кӧртӧдъяссӧ некоднанныслысь эз на вӧрзьӧдны, кӧть эськӧ и ӧні налӧн вӧлі тшӧтш и йод.

Понъяссӧ бара на вердыштісны, а сэсся и разисны дом йылысь: тӧлка пемӧсъяс ӧні эз нин лӧгавны ӧта-мӧдныс вылӧ, чӧла нюжгысисны чом доръясӧ, быдӧн аслас пӧрысь кӧзяиныслань матӧджык. Султан весигтӧ кажитчис лӧньӧмаджыкӧн Татілок серти. Гашкӧ, сы вӧсна, мый сійӧ ас синнас эз аддзыв тані лоӧмасӧ, и нинӧмысь вӧлі жуглыны ассьыс пон вежӧрсӧ Татілоклы моз?

Сідзкӧ, понъяс регыдӧн лӧсьӧдісны ас костаныс мир. А вермасны-ӧ тадзи жӧ вӧчны йӧз, налӧн кӧзяинъясыс?

Зонъяс асьныс ужнайтісны би мӧдарын, эз чомланьын, сёйисны-юисны чӧла — ёна мудзӧмыс тӧдчис, а ёнджыкасӧ, дерт, ловнысӧ личкис тӧдтӧм-гӧгӧрвотӧм водзӧ лоанаыс.

А сэсся Давид гусьӧникӧн, мед оз кывны чомйын куйлысь старикъяс, оръясьланаа шыасис:

— Ваня... Ме рытывбыд на кӧсъя тӧдмавны... Кор тэ первойсӧ воин татчӧ... Кор аддзин, мый дедуштӧ лыйӧмаӧсь... И тӧдмалін лыйысьсӧ... Уна быдсямасӧ нин, кӧнкӧ, водзвыв кывлін сы йылысь... Кыдз-мый тэ сэки?.. — топалӧм лов шыыс кусӧдӧ Давидлысь сёрнисӧ, но сьӧд синъясыс видзӧдӧны Ваньӧ вылӧ пӧся, ӧзйысь би синъяс.

Ваньӧ, дерт, важӧн нин виччысис татшӧм юалӧмсӧ, быттьӧкӧ и дась вӧлі сы кежлӧ, но тӧдлытӧг ыткӧбтіс вирыс, сэсся быттьӧ дзикӧдз сувтліс, муртса эз усь кисьыс джынъялӧм чай кружкаыс, здук-мӧд-коймӧд мысти сӧмын вермис вочавидзны Ваньӧ:

— Ме чуть да чуть эг йӧймы сэки... Меным быттьӧ аслым лыйисны... Ранитчӧм тулан моз ӧтарӧ-мӧдарӧ чепсася... Матӧ воӧма и ярмӧма... Кӧть ачым босьта да лыя... Но кыдзи нӧ позьӧ мортӧс?.. Ловъя мортӧс?.. Садьтӧг куйлысьӧс?.. Эз лыб...

— Ужас!.. — пӧся ышловзис моз Давид, чужӧмыс сылӧн дзикӧдз вежсьӧма, кельдӧдӧма, весиг би югӧрыс оз ловзьӧд. Дыркодь чӧв олӧм бӧрын Давид шуис: — Сэсся эн кӧ кӧртавлы... вирыс... ойдіс вирнас...

— Веськыда кӧ шуны, зывӧкпырысь кӧртавлі, — бӧр лӧньыштіс Ваньӧ. — Сійӧ, мися, лёк кӧин, дедушӧс муртса эз ви, а ме жӧ сійӧс лечита...

— Аттьӧ, Ваня, дедаыс вӧсна!.. — лов тырнас шуис Давид. — Ыджыд аттьӧ... Мый кӧть сэсся водзӧ оз ло...

— Нинӧмысь... — яндысьыштіс Ваньӧ. — Тэ кӧ ме местаын вӧлін, сідзи жӧ вӧчин... Кор ловъя морт тэнад син водзын вирӧн ойдӧ...

— Ог тӧд...

Садьмӧм-ярмӧм би, кузь лунтыр узьӧм-вугралӧм бӧрын, горша кутчысьӧма конда пес дінӧ, долыдпырысь ворсӧ-пессьӧ гӧрд кывъясӧн, зонкаяс дыркодь чӧла видзӧдӧны би вылӧ, нюжвидзысь понъяс джынвыйӧ куньӧм синъясӧн видзӧдӧны жӧ би вылӧ, тшӧтш и чом пытшкӧ сьӧкыд ранаясӧн дорӧм старикъяс видзӧдӧны гажа би вылӧ, а сійӧ, биыс, любӧпырысь жайгӧ-сетӧ ыркалӧм войыслы став жарсӧ, кодӧс уна вояс чӧжӧн босьтліс-йиджтыліс шонділысь ас пытшкас кондаӧ пӧрӧм пожӧмыс. Вӧр-ваын, природаын пӧ, дзоньнас кӧ босьтны, нинӧмтор сідзсӧ оз вош — ӧти вын вуджӧ-пӧрӧ мӧдӧ, кутшӧмкӧ кулысь ловзьӧдӧ мӧдӧс, и сідзи помтӧг...

Сэсся Давид, нӧшта на гусьӧнджык, юаліс:

— Ваня, тэ он тӧд, мыйла найӧ сэтшӧмасӧ лӧгалӧны ӧта-мӧдныс вылӧ? Дедушыд эз висьтавлы?..

Пырысь-пырсӧ Ваньӧ кӧсйис шуны: унатор пӧ висьтавліс! — но эз шу тадзисӧ, сы вӧсна мый быттьӧ чунгисны морӧсас, и югнитіс делӧыслӧн мӧдар баныс.

Ӧд тӧдмалас кӧ Давидыс аслас дед йылысь ставсӧ — кыдзи сійӧ коркӧ кӧин моз лёкавлӧма йӧз вылын, — мый сэки лоӧ зонкаыскӧд? И мыйӧн мыжа Давидыс, мед татшӧмторъясӧн бырскыны сылысь сьӧлӧмсӧ?

Татшӧм сяма думъяс вирдыштісны Ваньӧлӧн юрын, и сійӧ шуис ылӧсас:

— Ёнасӧ нинӧм жӧ эз висьтавлы дедушӧй... Сӧмын тіянъяс пӧ, Бисинъяс, бурджыка овлӧмаӧсь... Озыра... Коркӧ ёна нин важӧн... Ыджыд керка вӧвлӧма... Мельнича и...

Давид виччысис на водзӧ шуӧм, но Ваньӧ сэсся ланьтіс.

— Куш кӧ та вӧсна... — быттьӧкӧ личмуныштӧмӧн ачыс шыасис Давид. — Татшӧмторыд сэки мыйта колӧ вӧлі...

— Ог тӧд сэсся... Колӧ бурджыка юасьлыны ассьыныс...

Но налы колӧ вӧлі шойччыштны, ӧд сэтшӧма мудзӧмаӧсь кыкнанныс, синъясныс асьныс нин куньсьӧны. Сёрнитчисны да шуисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн часӧвӧявны: Ваньӧ тшӧктіс узьыштны Давидлы, ме пӧ мыйтакӧ сулалышта, а сэсся и садьмӧда тэнӧ. Мӧдыс ёна вензьыны эз кут, нигыльтчис чом вом дорӧ, дедыс кок увланьӧ, пуктіс юрсӧ пожӧм вуж вылӧ да и пырысь-пыр унмовсис.

А Ваньӧ эз лысьт ни нёровтчыны би дорӧ, ни пуксьыны, сы вӧсна мый тӧдіс: здук кежлӧ кӧ личӧдчас, пырысь-пыр жӧ тшӧтш унмовсяс. Сійӧ гоз-мӧдысь чурснитіс сук чай, босьтіс киас зарадитӧм пищальсӧ да, кывзысигтыр, пондіс ньӧжйӧникӧн ветлӧдлыны би гӧгӧр.

Видзӧдліс чӧскыда узьысь сук сьӧд синкыма Давид вылӧ, и ӧнтая мӧвпыс выльысь югнитіс юрас: «Мый лоӧ Давидыскӧд, тӧдмалас кӧ сійӧ аслас дедаыс йылысь ставсӧ?» И кылӧ сьӧлӧмнас Ваньӧ, мый сылы, аслыс, эз эськӧ окота вӧв лоны Давид местаас. И шоналӧ сьӧлӧмыс Ваньӧлӧн аслас дедушыс дінӧ муслунысь: ӧд со кутшӧм шань да ясыд морт дедушыс! И сылы, Ваньӧлы, оз ков ни яндысьны, ни вийсьыны дона дедушыс вӧсна...

А Давидыслы? Немторысь абу мыжа зонкаыс, а виччысьтӧг сылӧн юр вылӧ вермас вувзьысьны сэтшӧм сьӧкыдтор. Дедыслӧн, Бисиныслӧн, важ грекъясыс личкасны тшӧтш и сійӧс... Ӧні нин со мортыслӧн сьӧлӧмыс абу ас выяс...

«Со ӧд олӧмад кыдзи жӧ ставыс йитчӧма ӧта-мӧдыскӧд!» — гӧгӧрвоӧ ставсӧ тайӧс да верстьӧ морт моз вежӧртӧ Ваньӧ.

Вӧрын виччысьтӧг паськыда югнитӧ, кельыдлӧз югыдыс быттьӧ здук-мӧд кежлӧ семдылӧ-дзобавлӧ вӧр йылын, а сэсся бӧр лоӧ пемыд, сап пемыд лоӧ. Ваньӧлӧн виччысьтӧмысла кӧдзыда ыркмунлӧ вир-яйыс, став воддза думъясыс сявмунӧны, быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь. «Мый нӧ тайӧ вӧлі сэтшӧмыс? — пырысь-пырсӧ оз гӧгӧрво повзьӧм Ваньӧ. — Оз-ӧ каститчы нин меным? Ог-ӧ вӧтась ме?.. Но со, бара ыпнитӧ, выльысь ойдлӧ вӧрыс электросваркалӧн кодь дзеналысь югыдӧн. И сэки чомсянь кылӧ дедушыслӧн шуӧм:

— Бара тай востымасьӧ, Ванюк, эстшӧм югыда...

И вӧлись личалӧ часӧвӧйлӧн зэлалӧм лолыс и вир-яйыс, сійӧ матыстчӧ чом дорӧ.

— Водін да узин эськӧ, Ванюк.

— Ми Давидкӧд шуим сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн часӧвӧявны, — тӧдчанаа шуӧ Ваньӧ.

— А, но либӧ, сідзкӧ...

А пемыд вӧрын, пасьталаыс, ёнджыка, частӧджыка пондӧ югъявны-ымравны, быттьӧ кутшӧмкӧ неловъя биӧн кодкӧ кӧсйӧ ӧзтыны вӧрсӧ, но некыдз оз вермы; ӧддзылӧ и бӧр куслӧ, и семдылӧ и пемдылӧ, и — мый медъёна шуштӧммӧдӧ! — некутшӧм шы оз кыв. Гӧгӧр важ моз лӧнь. Ӧні, дерт, Ваньӧ вежӧрттӧг оз ов, мый кӧнкӧ бара на чардалӧ да гымалӧ, но татчӧдз, ылна вӧснаыс, гым шыыс оз кыв, сӧмын чардби югыдыс воӧ... И со — вой шӧра войын неловъя кодь югыд би ас ногыс ворсӧдчӧ пемыд вӧрын.

Вой шӧр бӧрын Ваньӧӧс дзикӧдз кутіс вермыны помтӧм вына унмыс, весиг сулалігас кутіс унмовсьыны, керыштӧм леторос моз пӧрлавны пондіс кок йывсьыс, и быть лои садьмӧдны Давидӧс. Мӧдыс эськӧ и ёна чӧскыда вӧлі нистӧ, но регыд и лэптіс юрсӧ — вӧрад, би дорын узьлігъясад, велалӧма жӧ нин дырсӧ не нюжмасьны.

— Но, эз на волы ошкыд? — синъяссӧ тілиг медводз юаліс Ваньӧлысь.

— Шы ни тӧв на...

— Вай вод. Воас кӧ, ме сылысь боксӧ жаканӧн шонта.

Ваньӧ ляскысис дедушыс дінӧ матӧджык, мӧдыс, вӧлӧм, оз узь, дзонь кинас малыштіс внуксӧ, но Ваньӧ весиг нинӧм нин эз вермы шуны вочасӧ, пырысь-пыр жӧ сынисадь быттьӧ вӧйтчис кытчӧкӧ — зэв лӧсьыдінӧ, шоныдінӧ да шудаинӧ вӧйтчис.

Давид чукӧртіс би, выль пескӧн лӧдсаліс, шоналіс ачыс да узян унмыс дзикӧдз вошис, чӧскыдатӧ узьӧм бӧрын выныс бӧр содӧма, зумыда асьсӧ кылӧ да ӧні сылы и збыльысь окота, мед эськӧ локтіс ошкыс сылӧн часӧвӧялігӧн. Со тай, йӧра яйыс матын, бура тыдалӧ, тшынасьӧ-косьмӧ, чӧскыд дук паркйӧ гӧгӧрбок, Микайлӧыс, кӧнкӧ, кывтӧг оз ов татшӧм закускатӧ. Мый эськӧ и бара не локны сылы! Мед, локтас да, нюжӧдчӧ сёрӧдзыс, бӧр кок вылас сувтӧ, сэки эськӧ и Давид косьыштас сылы морӧсас, лӧпатка улас ли. А то ӧнӧдз сылӧн куш сьӧла-дозмӧр да ур-кӧч сӧмын на и кыйлӧмаыс лои. Колӧ жӧ коркӧ гырысь зверъясӧс чергӧдавны заводитны. Дедыс тай, висьтасьӧ, сымда ошкӧс и йӧраӧс пезьгӧдлӧма и джагӧдлӧма...

Эськӧн кузь гӧна ош кусӧ аслас жырйӧ, джоджас, вольсаліс. Пырасны ёртъяс, нывкаяс ли, да юаласны: кысь тэныд татшӧм шикарнӧй куыс? А сійӧ, Давид, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, шуыштас: а, чергӧді тай, паныд лои вӧрын да...

Ок эськӧ!!

Да и, ошсӧ кӧ ӧтнас чергӧдас, этійӧяс мӧдджык синъясӧн, гашкӧ, видзӧдласны, бурмасныджык ли мый ли на дінӧ. А то ӧд ӧні код тӧдас на мый вермас лоны. Ваняыс, дерт, мыйкӧ унджык тӧдӧ, но ставсӧ оз висьтав...

Давид матыстчис чом дорӧ, ӧти кинас пыкӧд-пожӧмӧ мыджсьӧмӧн, копыртчис пытшкӧсланьыс, гусьӧникӧн юаліс:

— Деда, ты спишь?

— Оз узьсьы менам, детина, — шӧпкӧмӧн жӧ вочавидзис мӧдыс. — Быдторсӧ думайтсьӧ...

Давид дзикӧдз лажыньтчӧ дедыс дінӧ да нӧшта на гусьӧнджык, пеляс моз, шӧпкӧ:

— Мый нӧ ӧні миянкӧд лоӧ, деда, а?

— Ог тӧд, детина, ог тӧд...

— Вермасны ёна мыждыны тэнӧ?

— Ог кӧ кув... Живой кӧ останусь, вермасны мыждыны и янӧдны... Бурджык нин эськӧ кувны меным...

— Мый тэ, деда! — повзьӧ Давид. — Кыдз нӧ ме тэтӧгыс?..

— Дорогой тэ менам... — шоныда ышловзьӧ Бисин.

А Давид вынтӧма йирыштӧ пиньяссӧ, бӧр петӧ чомйысь, гырыся ветлӧдлӧ би дорті, чабралӧ ружйӧсӧ, но ӧні ньӧти нин оз думайт ош йылысь. Сылы окота на — сэтшӧм окота! — юасьны дедаыслысь, мыйла найӧ мӧд старикыскӧд тадзисӧ вӧчисны, мыйла неморт ногӧн лыйсисны, мыйла на костын татшӧм лӧглуныс, но сійӧ эз лысьт татшӧм ыджыд сёрнисӧ панны, сы вӧсна мый оз тӧд, узьӧ али оз мӧдыс, Салдатыс, кӧть эськӧ и синъясыс куньсаӧсь.

Сы пыдди Ваня кысналӧ-узьӧ, сӧстӧм чужӧмыс нюмсермунӧма, банйӧма би жарысь. Сылытӧ — мый! Сылӧн некутшӧм мыж абу. Лэччасны сиктӧ, явитасны ставсӧ...

«Ой-ёй-ёй!» — Давид кыдзкӧ дзоньнас — чужӧм тырнас и лов тырнас — чукыртчылӧ, муртса оз горӧд. Дедасӧ, кӧнкӧ, пуксьӧдасны, бурдас да... Папаыс яналас... Ачыс сійӧ, Давид, нэм кежлас яналас... Гашкӧ, суд вылас, дедаыслӧн кутшӧм на грек оз лыб да? Этайӧ жӧ Салдат Иваныс ставсӧ лэптас... Ӧнітӧ лэптас нин, татшӧмтор бӧрад... Газетӧ на вермасны ставсӧ гижны... Гижасны бара!.. Кыдзи сэки йӧз син водзас петан? Пышйыны кытчӧкӧ ковмас син ни пель... Дедаыс, тай со, ачыс, ылӧджык мунлӧма чужан сиктсьыс... Сэкитӧ мый, сэкитӧ позис и дзебсьыны... А вот ӧні видлы... Радио и газет быдлаӧ лёк юӧртӧ разӧдасны... Лёк бӧжыс век кутас кыссьыны бӧрсяньыд...

Давид сувтіс, лов шысӧ кутӧмӧн видзӧдліс узьысь Ваньӧ вылӧ да сылӧн дедушыс вылӧ. И друг лёкысь песовтчис сьӧлӧмыс морӧсас, яр биӧн югнитісны синъясыс...

А мый?! Личкыштны кӧ ӧні курок?.. Медводз Ванясӧ?.. Вӧрыс тай паськыд... — Бисин рӧдлӧн став ярлуныс водзӧ на чажнитӧдіс пикӧ воӧм Давидӧс. — А мый?.. Дедаыс сэсся, бӧртинас, велӧдас, кыдзи да мый вӧчны... Кыдзи став помъяссӧ дзебны... А кӧть и пондасны юасьны, немтор оз висьтав... Кӧть орйӧдласны и тшытшласны, а оз висьтав, а свидетельыс кӧні?.. Коркӧ тай, школаын, ӧти фрайерӧс зулькӧдліс да, сідзи и суссис, кӧть мый дыра эз сулӧдны учительскӧйын и весигтӧ милицияын. Он на сылысь, Давидлысь, кывтӧ пычкы, ачыс кӧ оз кӧсйы, кӧть сэсся ныр водзас наганӧн шенась...

И кылӧ Давид, кыдзи татшӧм думъяссьыс ӧзйӧ и ӧзйӧ вирыс, и лолыс быттьӧ весиг бурмӧ, гашкӧ и, йӧрапиӧс тшапнитӧм кӧинлӧн моз бурмӧ, нырбордъясыс сылӧн паськавлӧны, и ӧзйысь синъясыс некыдз оз вермыны вешйыны чомйын куйлысьяс вылысь...

И сэки, ӧтпырйысьӧн моз, чеччыштӧны куйланінсьыныс понъяс да, гораа, лёкысь, ӧта-мӧд вежмӧныс увтчигтыр, уськӧдчӧны яглань. Пырысь-пыр жӧ Ваньӧ тшӧтш ырсмунӧ-сувтӧ чом вом дорысь.

Бара вермасны мыйкӧкертны

Да, бара на ошкыд матыстчыліс асъядорыс: яй дукыд, тыдалӧ, кыскӧмӧн кыскӧ сійӧс. Но ӧні кык ён поныд пырысь-пыр жӧ матӧ воштісны сійӧс, весиг, буракӧ, йӧра сюв колясъяснас эз лэдзны нуръясьны — «ув-авыс» этша и кыліс сыладорын, а сэсся и ыззьӧм понъяс регыд мысти бӧр воисны би дорӧ. Дерт, казявтӧг эз ов тӧлка кӧзяиныд, мый бидорсаяслӧн вын ёна содӧма, и бурджык нин ӧдйӧджык усйысьны, кытчӧдз ассьыс ош ловсӧ эз на босьтны.

Сідзкӧ, Давидлӧн гортса жырйыс ош кутӧг на олыштас.

А гашкӧ, и бур, мый кӧзяиныс буретш да сійӧ здукъясас воис — сьӧлӧмӧдзыс сирасьӧм лёк думъясысь кӧть пальӧдіс, а то ӧд дзикӧдз йӧймыны пондыліс наысь Давид.

И весиг со ӧні нин, кор ставыс бӧр лӧнис-помасис, лючкисӧ оз лысьт Ваньӧ вылӧ лэптыны синъяссӧ; быттьӧ, видзӧдлас кӧ бурджыка, мӧдыс вермас казявны на пыр ӧнтая йӧймылӧмсӧ...

Ывлаыс регыд сэсся югдыны нин пондіс, и кыкнанныс шуисны не нин водлыны, сы вӧсна мый выльысь чужысь луннас сымда удж виччысис найӧс.

Медводз зонкаяс шуисны вӧчны нӧсилка. Керыштісны кос пожӧм зібъяс — кокниӧсь и ёнӧсь, пучей туйтӧмӧсь, пелысь да льӧм пу ньӧръяс чилсйӧдлісны. Кад воштытӧг Давид пондіс увйыны-шыльӧдны зібъяссӧ, а Ваньӧ — песны ньӧр. Дінсӧ кок нырнас топыда личкас му бердӧ, йылӧдыс чепӧльтас-кабыртас да и бергӧдлӧ напаръяӧс моз. Лӧсьыда на и нюрсмунӧ-песовтчӧ нюдз пелысьыд да льӧмйыд. Дерт, ув либӧ вож дінті, он кӧ куж, ӧдйӧ жӧ чегны вермас, но Ваньӧлӧн татшӧмтор дінад велалӧма жӧ нин киыс, дерт, бара жӧ дедушыслысь велавліс.

Сэсся и, петляясӧн шыркниталӧмӧн, тшӧкыда да зумыда йитлісны кык зібсӧ ньӧръясӧн, небыд ньыв пу лапъяс вольсыштісны, а вылісяньыс шебрыштісны лазъясӧн да курткаясӧн. Нӧсилка лои дась.

Та бӧрын Ваньӧлӧн дедушыс шуис, мый тась мунтӧдз пӧ, ӧти сайын, коліс тшӧтш и йӧра кусӧ бур ногӧн идравны, мед нин оз вош и тайӧ добраыс: солӧн пӧ ниртышталӧй быдлаті, кульӧмаладорсӧ, бура нюжӧдӧй-паськӧдӧй да и увлань гӧннас зэвтӧй кырссьӧм коръя бедьяс йылӧ, гож сайӧ... Зонъяслы эськӧ и эз вӧв окота манитчыны татшӧм уджнад, но кывзысисны да бура идралісны кусӧ. А бӧртинас кыкнанныслы сэсся и нимкодь на лои — ӧд ён куыс быдлаӧ вермас ковмыны, да и водзӧ вылӧ бара на содыштіс кутшӧмсюрӧ сям...

Ӧти сайын видлалісны тшӧтш и ӧшлӧм йӧра яйсӧ: ульджыкинъяссӧ, кыті омӧля на шуралыштӧма шонді гожысь да билӧн жарысь-тшынысь, бура ниртісны жӧ солӧн.

Сэки тыдовтчис, мый кыкнанныс татшӧм сяма ноксьӧмыс дінӧ этша ли уна ли, но велалӧмаӧсь нин.

И кыкнан старикыслы, кӧть и куйлісны найӧ чомйын пӧшти вӧрзьывтӧг, ставсӧ тайӧс кылӧм-казялӧмысь ёна нимкодь вӧлі.

А сэк кості би вылын пусис шыд да чай. Вердісны-юкталісны старикъясӧс, талун налӧн воссьыштӧмаджык нин вытьыс, окотапырысьджык нин сёйисны, и кыкнанныс, быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь, корисны унджык чольснитны чайныс пытшкӧ спиртсӧ. Сідзкӧ, бурдӧмлань делӧыс мунӧ.

— Оз кӧ кулӧмлань, — Ваньӧлӧн татшӧм казялӧм вылӧ воча нюмыртчыліс Бисин. — Кулӧм водзвылас пӧ тай висьысь мортыд век пӧттӧдзыс корӧ сёйны. В последний раз.

Та вылӧ асьсӧ кыпыдджыка кылысь Салдат Иван вочавидзис:

— Дугды, Бисин, зонкаяссӧ повзьӧдлыны, налы сідз нин пӧттӧдзныс дӧнзис... Тэнӧ, сё морӧс, босьтны сьмертыслӧн выныс, тыдалӧ, оз тырмы. Биысь, и ваысь, и пуля улысь век ловйӧн мынан.

Ваньӧ да Давид эз пондыны кывзыны спирта чай бӧрын гилявны заводитӧм кывъяса старикъяслысь тшетшкӧдчӧмсӧ, асьныс пуксисны сёйны, тшӧтш и понъяслы шыблалӧны яй торъяс.

Сэсся видзчысьӧмӧн петкӧдісны чомйысь да пуктісны нӧсилка вылӧ Салдат Иванӧс.

— Сё морыд, бара на фронт вылӧ быттьӧ веськалі, нёльӧдысь аслам олӧмын... — кыкнан санитарыслы моз шуис пӧрысь снайпер. — Керим жӧ тай тіянлы ноксьӧмсӧ.

— Нинӧм, дедуш, ми нӧбалам! — сьӧлӧм сетӧ Ваньӧ. — А кыткӧ кӧ ёна доймыны кутас, тэ висьтав.

А Бисинлы Давид шуис:

— Деда, тэ куйлышт на тані, ми регыд тэла локтам. Султантӧ ме домала чом дорӧ.

Мӧдыс чукӧстіс внуксӧ ас дінас да пондіс пӧся шӧпкыны копыртчӧмаыслы:

— Лэччӧдан Салдатсӧ да, может, ӧтнад бӧрсӧ татчӧ воан?.. А, детина? Мый миянлы наысь? Ми тэкӧд кыкӧн кыдзкӧ-мыйкӧ?..

— Кыдз нӧ сідз? — чуймис Давид.

— Найӧлӧн лӧгыс ёна петӧ миян вылӧ... Выльысь мыйкӧкертны вермасны... Ӧтилаад... Как бы чего не стало...

— Часлы, деда, часлы, лэччӧдам первой Салдатсӧ... — шуис тадзи, а сьӧлӧмсӧ бара на песовтіс войся шуштӧм серпасыс, кор сійӧ сэтшӧм лӧгпырысь видзӧдіс Салдата-внука вылӧ.

Сэсся и мӧдӧдчисны туйӧ сьӧкыд нӧсилкаа зонъяс: водзын Ваньӧ кыдз вермӧ небыдджыка восьлалӧ, куш дӧрӧм кежсьыс, берета, мыш вылас, пельпом вомӧныс пищальыс ӧшалӧ; бӧрсяньыс Давид сідзи жӧ ӧтпӧлӧсӧн тапсьӧдӧ, весиг шапкатӧм, пищаля жӧ; нӧсилка вылын Салдат Иван гатшӧн куйлӧ, видзӧдӧ чӧс туйдорса тӧдса пожӧмъяс вылӧ, шонді дзирдӧн йиджтысьӧм асъя сӧдз енэжӧ да пӧжӧ помасьлытӧм думсӧ. Татілок водзын котӧртӧ, а корсюрӧ сувтлӧмӧн видзӧдлӧ мунысьяс вылӧ, сыӧн некор на аддзывтӧм серпасыс вылӧ, а сэсся и бӧр заводитӧ вӧчны ассьыс помасьлытӧм уджсӧ — то вужля розьӧ ёсь нырсӧ сюйлас, то чатӧртчылас пожӧмлӧн сук йывлань, то вошлас кытчӧкӧ, то бӧр волас.

Пӧрысь снайпер кӧть и косыньдзи видзӧднысӧ, но сӧнӧд, сьӧктаыс эм, сизимдас сайӧ кило, прамӧй туйтӧгыд абу на и кокни кияс вылад нӧбавны. Но, шуам, Ваньӧлы ещӧ нин — сиктад олігӧн сойсӧ сылӧн песӧмаджык: ва быд лун новлігӧн и видз вылын уджалігӧн, — а вот кузь тушаа леторос кодь вӧсни Давидлы сьӧкыд, сойясыс пельпом вечикъяссьыс быттьӧ чуктыны кӧсйӧны, зіб помъясас чабыртчӧм чуньясыс сідзи и веськалӧны, мынны кӧсйӧны. И кӧть кутшӧма оз кӧсйы лябджыкӧн петкӧдчыны, быть лоӧ первойӧн корны шойччӧг.

Сэсся бара водзӧ, быттьӧ потанын гычӧдӧны Салдат Иванӧс. Видзӧдӧ сійӧ бӧрсяньыс выныштчӧмӧн восьлалысь кузь тушаа зон вылӧ... Сук сьӧд синкымъяс... Гӧрбакодь ныр... Водзӧ сетчӧм тшӧка лы... Да тайӧ жӧ — Бисин!.. Видзӧд, кыдзи дзенгывлӧ ме вылӧ лэчыд синъяссӧ... Мый нӧ тайӧ?.. Кадыс нӧ бӧр али мый бергӧдчис налӧн томлунӧ?.. Ачыс, гашкӧ, сійӧ, Иван, эз на и вӧвлы салдатнас да?.. Но — сё морӧ!.. Чолӧм-здорово, Бисин!.. Видзӧднысӧ тай эськӧ и тыдалана зонмыс тэ, но Машукыс тай ме дорӧ локтіс тэ дінысь... Венеч улысь пышйис... Ок, Маша!.. Мила гӧлӧва!.. Ок, лёк Бисин, тэ вӧсна вед помаліс асьсӧ Машаыс!.. Ок тэ, кӧин!.. Но кытчӧ нӧ тайӧ менӧ кыскӧ Бисиныс?.. Пищальсӧ бара кватитас... А менам кӧні пищальӧй?.. Ой, кӧні нӧ менам пищальӧй?..

Пӧсь мӧвпъясӧн шызьӧдӧм старик и збыльысь ойӧстӧ. Ваньӧ пырысь-пыр жӧ сувтӧ, сэсся небыда лэдзӧны висьысьӧс муӧ.

— Доймӧ, дедуш? Абу лӧсьыд куйлынысӧ? — копыртчӧ да юасьӧ Ваньӧ.

— Немтор... — вӧлись помӧдз сайкалӧ мӧдыс. — Не сідз тай вӧрзьыштсис...

Вель дыр манитчисны вутшкӧсь, кузь туруна Сьӧд шор лайков вуджигӧн; асьсӧ шор воргасӧ ковмис посйыны, бур, мый Ваньӧ водзвыв слӧймис пуктыны нӧсилка вылӧ, дедуш кок увтас, лазйын новлӧдлан черсӧ. Но кыдзкӧ-мыйкӧ тай эз жӧ уськӧдны висьысьӧс, регыд сэсся и лючки воӧдчисны Тян керка дорӧдз.

Нӧсилкасӧ сус пу улӧ лэдзӧм бӧрын Ваньӧ медводз уськӧдчис восьтыны ӧдзӧс — быдторсӧ ӧд сэтшӧма нин мӧвпаліс ӧтнасӧн кольӧм Бордъя чибук йылысь. А мӧдыс — со тай, ловъя, мыйӧн сӧмын казяліс шонді югыдсӧ, ачыс тэрыба тотшсьӧдіс ывлаӧ, и оз кыйӧдчы некытчӧ пышйыны, Ваньӧ дінӧ ниртчӧ, дерт, кынӧмыс сюмалӧ да мамыслысь пыдди сёйны корӧ; Ваньӧ воча малалӧ небыд гӧнаӧс, ошкӧ меліа. Давид чуймӧмӧн видзӧдыштіс на вылӧ, сэсся матыстчис да тшӧтш пондіс малавны, и ки пыдӧс улас йӧрапилысь ловъя шоныдсӧ кылігӧн и аслас сьӧлӧмыс быттьӧ небзис-шоналіс, жальлунӧн тырліс. И кодакӧкості весиг думыштсис сылӧн, Давидлӧн: «Вӧрысь кӧ, котӧртігӧн, казялі, дерт, эськӧ лыйи, а тані со, мыйлакӧ, жаль...»

Ваньӧ пыраліс колаӧ да казяліс, мый ва чуманыс тыртӧм, тыдалӧ, юыштӧма мыйтакӧ, сӧмын унджыксӧ, дерт, кӧнкӧ, киськаліс кужтӧгыд-а. Турунсӧ да небыд туганъяссӧ сёйӧма и. Кынӧмыд и збыльысь, тыдалӧ, быдторйӧ велӧдас...

Татілок тшӧтш мыйкӧ кӧсйӧ шуны Бордъя чибуклы, векни гӧрд кывсӧ нюжӧдӧмӧн зэв збыльысь видзӧдӧ сы вылӧ, гашкӧ и, тӧндзия скӧралӧмсьыс корӧ не дивитны, сэсся и дінӧдзыс матыстчӧ да весиг тувкнитыштӧ чушнас морӧсас: олан-вылан пӧ, гажӧй бырис. А мӧдыс ньӧти повтӧг воча кӧсйӧ люкыштны гӧрба нырнас, ворсны сылы окота, немтор на оз гӧгӧрво йӧюкыд, кутшӧм кузь пиня звер Татілокыс.

Пыртісны пӧрысь снайперӧс керкаӧ, лючки водтӧдісны нар вылӧ. Сэсся вердыштісны Бордъя чибукӧс да бӧр на пӧдлалісны сійӧс колаӧ.

Ывла вылын, сус пу дорын, кӧні уна вояс чӧж нин узьӧ важ коми вӧралысь-салдат Тян, Давид, ёна шызьӧмӧн, шуис Ваньӧлы:

— Ваня, сулавлы... Вай ӧні решитам... Колӧ-ӧ вайны татчӧ менсьым дедаӧс?..

— А мый? — воча юаліс Ваньӧ, кӧть эськӧ и пырысь-пыр жӧ гӧгӧрвоис ставсӧ.

— Оз-ӧ лёкджык ло ӧтлаынсӧ? Старикъясыс кок йыланыс сувтасны да?

— Ог тӧд... — падмис тшӧтш Ваньӧ.

— Нэм чӧжыс лӧгалӧм бӧрын ӧти луннад найӧ ӧдвакӧ миритчасны...

— Да-а... А тэ ачыд кыдзи думайтан, Давид?

— Ме?.. Ме — пола... Дедаыс миян — лэчыд морт... Сійӧ абу велалӧма кодлыкӧ сетчыны... Быдторыс бара на вермас лоны... Мися, гашкӧ, миянлы, дедаыскӧд, чом дорас бурджык кольччывны?

— Вот тэныд и задача!.. Видлы вот решитны... А, тӧдан мый, вай пырам да дедушлысь юалам, мый вӧчны!

Пӧрысь снайпер ньӧти падъявтӧг шуис, мый Бисинсӧ тшӧтш колӧ вайӧдны татчӧ.

Велалӧмвывсьыд Ваньӧ да Давид некӧн манитчытӧг нин чожа нӧбалісны Бисинӧс. Но керка дорын, кор нинӧмысь тӧждысьтӧг бӧр лэдзисны ывлаӧ Бордъя чибукӧс, муртса эз ло ыджыд ускӧттьӧ: Султан кӧин моз уськӧдчис йӧрапи вылӧ. И мездынысӧ он нин удит, он кӧ лый!.. А кӧть и лыян, кодлы на ещӧ инман?.. Но сэки Татілок падвежӧн чепӧсйис Султан вылӧ, аслас неважӧнся на врагыс вылӧ, камгис ён морӧснас, пӧрӧдіс кок йывсьыс да и эргигтыр вожасис вылысас. Сэсся и домалісны нинӧм гӧгӧрвотӧма скӧралысь Султанӧс сус пу дінӧ: мед видзӧдӧ да вочасӧн йиджтӧ пон сьӧлӧмас, кыдзи ставӧн радейтӧны Бордъя чибукӧс.

А сійӧ, йӧйыд, кӧть эськӧ муртса на голясӧ эз орӧдны лэчыд пиньяс, ачыс матыстчӧ тшӧтясьӧм Султан дінӧ, кӧнкӧ, думайтӧ: мыйла нӧ пӧ мӧд татшӧм жӧ зверыс мелі сыкӧд, Бордъя чибуккӧд, а тайӧ лёкысь усьласьӧ?.. Ньӧжйӧникӧн сибӧдчыштлас, но пинь улӧдзыс лӧньтӧм на понлы оз жӧ пыр, абу на жӧ помӧдз йӧй...

Сэсся Ваньӧ да Давид лун джынсӧ кымын разялісны да выльысь кӧртавлісны старикъясӧс. Ньыв пу сира небыд сюмӧдсӧ, кодӧс водзынсӧ нинӧм абутӧм вӧсна ляскавліс Ваньӧ, зэв видзчысьӧмпырысь, спиртӧн кӧтӧдӧм ватаӧн мавтышталӧмӧн, чуктӧдісны гырдӧсь яйныс дінысь. И казялісны, мый абу пежӧссьӧмаӧсь ранаясыс, неуна весиг быттьӧ сӧзасьыштӧмаӧсь нин кыкнанныслӧн, а Ваньӧ дедушлӧн — тӧдчымӧн бурджыка. Да и сідз видзӧднысӧ дедушыс, Салдат Иван, кыпыдджык да ловъяджык нин быттьӧ лои мӧдыс серти, тӧдчӧ ӧд. Гашкӧ, Бисиныс ёнджыка вӧлі доймӧма, мыйтакӧ быттьӧ улӧджык сылы пуляыс веськалӧма, буракӧ, тысӧ ёнджыка дзужнитӧма. А, гашкӧ и, Ваньӧлӧн дедуш серти сьӧкыдджык да гажтӧмджык думъясыс сылӧн падмӧдӧны ӧдйӧсӧ бурдӧмысь: шогалігад тай мортыд сідзисӧ ёна укшальмылан, непӧштӧ ранитчӧмаӧн...

Кыкнан старикыслысь бура йодалісны ранаяссӧ, нырисны стрептоцид таблеткаяс да сійӧн пызялісны, кык бинт костӧ топӧдӧм ватаӧн вевттисны да бинтӧн жӧ и зэлыда кӧртавлісны. Став тайӧ добрасӧ Давид вайис асланыс керкаса аптечкаысь, кӧні татшӧмторыс сиктса больничаын серти унджык вӧлі...

Тадзисӧ кӧртасигӧн кужысь пыддиыс вӧлі нин Давид, векни кузьмӧс киясыс быттьӧ бур фельдшерлӧн моз вӧрӧны сылӧн. Ноксигмозыс Давид висьталіс Ваньӧлы, мый мамаыс сылӧн — врач, и не этша нин ветлӧдліс сыкӧд больничаӧ. Весиг пӧ операция вылӧ да моргӧ студентъяс чукӧрын пыртлывлісны. Мукӧдсӧ пӧ, мортлысь гырк пытшсӧ кырлігӧн, восӧдӧ, а сылы, Давидлы, веськодь. Та вӧсна пӧ мамаыс мырдысьӧн тшӧтш кӧсйӧ велӧдны сійӧс врачӧ. Но аслыс сылы, Давидлы, дыш сы дыратӧ велӧдчыны. Сылы вӧравны окота, лыйсьыны, дедаыс кодь жӧ сюсь кыйсьысьӧн лоны.

Сэсся зонкаяслы рытӧдзыс ковмис на новлыны лыйсян-кульсянінысь йӧра яй. Ӧд со сэтшӧма нин видзисны тайӧ яйсӧ да ӧні он жӧ нин коль Микайлӧлы сам вылӧ. Сійӧ жӧ нӧсилканас и кайлісны на куимысь, а сэсся выльысь ӧшлісны яйсӧ керка стенъясса шодзьясӧ да тшамъяӧ. Сэтчӧ и суис бара найӧс войыс.

Татшӧм вӧралысьяс оз нин лоны

Ӧні медыджыд надеяыс вӧлі вертолёт вылӧ — лун-мӧд мысти пӧ сылы колӧ локны Бисинла да Давидла, кыйдӧсла да. Но ӧд сійӧ локтас Бисин керка дорӧ... Кыдзи сы ылнасӧ нуан сьӧкыда ранитчӧм старикъяссӧ?.. Позьӧ, дерт, шуам, Бисиныслысь пыжсӧ катӧдны ва паныд, сэсся кылӧдны найӧс Тян-юӧд, сэсся бара нӧбавлыны нӧсилкаӧн керкаӧдзыс... Но ӧд лэпталіг-лэдзаліг да кыскалігас налӧн бӧр вермасны воссьыны бурдтӧм на ранаясыс, и код тӧдас на, мый вермас сэки лоны... Куйлыны колӧ старикъясыслы, куйлыны! А Ваньӧлы ли Давидлы, кодныслыкӧ, котӧртлыны Бисин керкаӧ да тыдаланаинӧ кольны записка: ыштӧ, огӧ вермӧй локны татчӧ, ёна висьмим, и колӧ пуксьывны вертолётнад Тян керка дорӧ, коді тай вевдорланьынджык ю катчӧсыс. Кушиныс сэті поводнӧя жӧ ыджыд, позяс бура енэжсяньыд веськыдатӧ лэччыны...

Но кодныс нӧ эськӧ ветласны сэтчӧ, Ваньӧ али Давид? Кӧть эськӧ и найӧ, кыкнанныс, быттьӧкӧ и велалыштісны нин ӧта-мӧдныс дінӧ, но ӧні друг быттьӧ сьӧлӧмнаныс кылісны, мый некоднанныслы абу окота эновтны татчӧ ассьыс дедсӧ. Дерт, абу лӧсьыд тадзитӧ не эскыны ӧта-мӧдыдлы, но мый нӧ вӧчан, сэтшӧм кӧ положение лоис налӧн. Гашкӧ, и некор на некодлӧн эз вӧвлы тадзисӧ!.. Та вӧсна найӧ регыд и ӧти кывйӧ воисны, мый колӧ ветлынысӧ кыкнанныслы — ӧд Ваньӧлӧн эм жӧ сыладорсянь ваянторйыс: Гора кось дорын солалӧм комъяс налӧн дзебӧма...

Тӧдӧмысь, ставыс дзугсис налӧн, ставныслӧн, став шогыс и могыс, но кытчӧ воштысян... Медтыкӧ вертолётыс локтіс-а. Медтыкӧ старикъяссӧ гортӧдз ловйӧн вайӧдны. Бордъя чибукӧс да, ӧд кыкнан зонкаыс ёнакодь нин кӧвъясисны коньӧриник ловъя лов дінӧ. А вертолётнад позяс лэччӧдны тшӧтш и сійӧс, кӧть кытчӧ колӧ...

Мед нин ковтӧг не манитчыны, шуисны не босьтны понъясӧс, кыкнансӧ домалісны керка дорӧ кӧвъяс йылӧ.

Бордъя чибукӧс пыртісны тшамъяӧ.

Но кыдзи кольны ӧтлаын кык старикӧс, кык врагӧс, кодъяс неважӧн на муртса эз помавны ӧта-мӧднысӧ? Ваньӧ эськӧ и таысь вывтісӧ эз тӧждысь аслас дедушыс вӧсна, но оз-ӧ ырыштчы бара лёк Бисиныс? Неунатӧ ловзьыштӧм бӧрын? А Давид, мӧдарӧ, поліс, мый сылысь дедасӧ выльысь вермас дойдны этійӧ снайперыс.

Салдат Иван казяліс налысь тӧждысьӧм-падъялӧмсӧ да шуис мӧдар стен дорын куйлысь прӧтивникыслы:

— Видзӧд, Бисин, зонкаясыс полӧны, мед мийӧ тэкӧд пучейяс моз эгӧ йирӧ ӧта-мӧднымӧс. Ас кежаным кӧ колям.

— Ме ог вермы вӧрзьыны места вылысь... — воча каргыштіс мӧдыс.

— Вай ті ветлӧй, ветлӧй, мийӧ тані видлам не нин гудйыны асьнымӧс лёк увтчӧмӧн, — эскӧдіс Салдат Иван.

— Миян ӧта-мӧдлы висьтавтӧм на, кыдзи снайперитім война вылын, — тшӧтш надея сетіс Бисин.

Налы, старикъясыслы, позис казявны, окота на вӧлі ас кежаныссӧ кольччывны.

И зонкаяс, кыкнанныс пищаляӧсь, тэрыба мӧдӧдчисны Тян-ю пӧлӧнӧд, тӧдса нин туйӧд. Вӧралӧмӧн ылавлытӧгыд ӧдйӧ воӧдчисны теремок-керка дорӧдз. Сэні, мисьтӧма курксігтыр, бара чеччис сьӧд кырныш да пуксис пожӧм йылӧ.

— Тайӧ миянлысь став сёян колясъяссӧ идралӧ, — сьӧд лэбачлань юрнас довкнитӧмӧн шуис Давид. — Сӧстӧма видзӧ керка гӧгӧрсӧ.

— Тӧндзи сійӧ вӧлі змейӧс кокалӧ этійӧ мыр вылас.

— Змейӧс? — ырзис Давид.

— Кодкӧ вӧлі юрсӧ лыйӧмӧн пазӧдӧма да ляскӧма мыр вылас...

— Сідзкӧ, збыльысь тані эмӧсь змейясыс. А ме эг веритлы дедалы. Коркӧ тай колӧ корсьлыны да кутны кӧть ӧтиӧс. Гортӧ, террариумӧ лэччӧдны.

— Дедаыд али мый либӧ лыйис ужсӧ?

— Ӧдвакӧ... Эз... Мый сёйны оз туй, сійӧ оз лыйлы вӧрсьыд... Сыкӧд лэчкасьны кайліс папалӧн подчинённӧйыс, дядя Костя, кӧнкӧ, сійӧ лӧсыштіс.

— Чӧсъяссӧ уна окталӧмаӧсь... Ми, дедушкӧд, мыйтакӧ аддзылім... — Ваньӧ юасяна видзӧдліс ёртыс вылӧ. — Петляяс и...

— Бура кыйсьыны кӧсйим... — ылӧсас шуис Давид, сэсся ышловзьӧмӧн содтіс: — А со тай — кыйсим...

Пырисны керкаӧ, пӧрччысисны-личӧдчисны. Давид мӧвпалыштіс мыйкӧ, чӧвтліс Ваньӧ вылӧ лэчыд сьӧд синъяссӧ да шуис:

— Вай тэ шойччышт тані, а ме ӧтилаӧ петала...

Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Ваньӧ бара на гӧгӧр видзӧдаліс югыд да кыпыд керка пытшкӧссӧ, и виччысьтӧг тӧд вылас усины мойдса кывъяс: «Тук-тук-тук, коді теремас олӧ?..» Ышловзис таысь. Ӧні сылы ставыс нин гӧгӧрвоана, коді олӧ-вылӧ да мый вӧчӧ... Мойд помасис. Олӧмыслӧн сэтшӧм гым-чард йиркнитіс на вылӧ... Вӧрса бушков дорсьыд лёкджык и ёнджык... Сэтшӧма йиркнитіс... Ӧтилаті восьтіс... Мӧдлаті дзугис... Мездыны вермытӧма дзугис... И код на пӧ тӧдас, мыйӧн ставыс тайӧ помасяс... И кыдз-мый кылӧ ӧні асьсӧ дедушыс лёк Бисиныскӧд Тян керкаас?.. И мый эськӧ шуис Тян-дедушкоыс, аддзыліс кӧ став лоӧмасӧ?..

Пырис Давид, югзьысь синъяса кузьмӧс чужӧмыс лоӧма быттьӧ тӧдчанаджыкӧн; сьӧкыда жнёпкис пызан вылӧ ыджыд кыз сьӧмга, юртӧм да бӧжтӧм сьӧмга, тшӧтш и пӧк тыра рач сувтӧдіс.

— Ок, мый кызта-а!.. — Ваньӧлӧн виччысьтӧмысла да шенмунӧмысла весиг вомыс калькавліс.

— Юрсьыс да бӧжсьыс юква пулім, а колясыс — со, солавлім кӧзӧдӧ. Кӧнкӧ, соласис нин.

Сёрнитігмозыс Давид судзӧдіс тупкӧса шкапысь нянь, вундіс черилысь бур ки вомлӧс судта кык чӧлӧс; и быттьӧ шондіӧн югзьӧдӧмаӧсь, алӧя да улиса сӧмын и пӧртмасисны вый-черилӧн ловтӧ босьтчӧдысь чӧлӧсъясыс. Ваньӧ, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов, кытысь да кутшӧм чери тайӧ и думсьыс кӧсйыліс на ӧлӧдны асьсӧ кульмыны удиттӧм черисӧ сёйӧмысь, но кыз кыша гӧрд чӧлӧсъясыс сэтшӧм выяа-чӧскыда ымралісны, мый эз вермы кутчысьнысӧ да видліс, а сэсся и нянь шӧрӧмнас вур-варкерис дзоньнас вундӧмасӧ.

— Сёй, сёй, Ваня, мыйта колӧ, сымда и сёй, — сьӧлӧмсяньыс вӧзйис Давид ассьыс чӧлӧссӧ пескылялігтыр. — А бӧртинас сэсся ми тэкӧд юксям коляснас.

— Меным оз ков, мый тэ... — сайкалыштіс Ваньӧ чӧскыдасьӧмсьыс. — Аттьӧ... Сёйнысӧ ӧні оз пыр сэсся ни... Омӧльджыка на быттьӧ соласьӧма, свежӧй уль дукыс тай ёна на кылӧ... Аттьӧ...

— Пӧксӧ либӧ видлы, — лышкыдасис Давид, выль нянь шӧрӧм вылӧ паньӧн кыза лэпталіс сакаралӧм пув моз гӧрдӧн дзирдалысь пӧк.

— Пӧктӧ ме ог вермы сёйны, аттьӧ, — кыкнан кинас ӧвтыштчис Ваньӧ.

— Да, мыйла нӧ? Сійӧ жӧ медчӧскыдыс свет вылас! Торйӧн нин свежӧй солалӧмаыд.

— А оз-ӧ пондыны пинь улад ловъя сьӧмгапияныс нин няжакывны? — зэв збыльысь шуис Ваньӧ.

— Дугды мый оз ковсӧ лӧсьӧдлыны, — серӧктіс Давид. — Зэв тай тэ писка вӧлӧмыд.

— Сьӧмгасӧ Гора косьысь кыйинныд? — кежис сёрнинас Ваньӧ.

— Гора косьӧн сэті шуӧны? — вом тыр пӧксӧ азыма няжйигтыр воча юаліс Давид.

— Да... — Ваньӧ эз нин кут висьтавлыны, кыдзи лои тайӧ нимыс.

— Ті вӧлінныд жӧ сэні? Ті и узинныд? Тар ещӧ куштӧмаӧсь, деда вӧлі шуӧ...

— Ми...

— Эз шед тіянлы гӧрд чериыс?

— Ми ком вугралім.

— А сьӧмгасӧ? Эн видлӧй?.. А-а, тіян ӧд, шу, пыжныд абу.

— Миян дедуш кульмысь сьӧмгатӧ оз кый, — чорыдджыка шуис Ваньӧ да водзӧ на тӧдчӧдіс: — Ачыс оз кый, ни мукӧдлы оз тшӧкты.

— А-а, да-да... — Давидлӧн кусыштіс кыпъялӧмыс. — Сійӧ, шуан, общественнӧй инспектор тіян...

— Не сӧмын та понда! — пӧся шуис Ваньӧ. — Сійӧ миян сідзсӧ сэтшӧм! Некор оз пурышт сійӧс, мый вӧр-васӧ вермас орӧдны... Кульмысьсӧ да рӧдмысьсӧ... Сьӧлӧмыс сылӧн сэтшӧм... Гӧгӧрвоан?

— А миян деда шуӧ: кыйӧм-лыйӧм помсьыд пӧ немтор оз ло вӧр-ваад. Машинаясӧн пӧ ставсӧ пазӧдасны, вӧрсӧ кералӧмӧн, вӧрсӧ кылӧдӧмӧн, нефть перйӧмӧн... И ме кӧ пӧ ог кый, кодкӧ всё равно кыяс... Кодъяскӧ пӧ пондасны сьӧмгаӧн чӧсмасьны, а ме пӧ, коми морт, тані нэмӧвӧйся олысь, понда виньгыртны али мый?.. Кытчӧдз пӧ верма на кыйсьынысӧ?..

Та вылӧ пырысь-пырсӧ вочавидзны Ваньӧлӧн весиг эз сюрны кывъясыс, сӧмын и шуис:

— Кутшӧм разнӧй йӧз!..

— Ладнӧ, Ваня, эн скӧрав, ӧні ӧд миян не тайӧ главнӧйыс.

— Ӧні миян, буракӧ, ставыс лои главнӧйӧн, Давид.

— Шуам, гортӧдз кӧ ловйӧн вайӧдам дедъяснымӧс... Мый водзӧсӧ лоӧ?.. Явитанныд али мый ставсӧ? — Давид пӧся видзӧдӧ ёртыс вылӧ.

— А тэ эськӧ кыдзи кӧсйин? — Ваньӧ зэвтчӧ, весиг паськавлӧны нырбордъясыс.

— Ог тӧд... Кыкнанныс йӧймисны... Выжыв старикъясыд... Ружьеӧдз воисны... Некод эз аддзыв... Кодныс сэсся ёнджыкасӧ винӧватӧсь...

— Коді петляяссӧ окталіс, сійӧ и мыжа!

— Петля октӧмыд, Ваня, ӧти мыж, а мортлы лыйӧмыд — дзик нин мӧд...

— Да, содтӧд ыджыд мыж! — некыдз эз вермы личавны Ваньӧ.

— Ме ногӧн, оз ков явитнысӧ... Кыдзкӧ-мыйкӧ мирнӧя ладмӧдчим эськӧ... — юрсӧ лэдзӧмӧн шуис Давид.

— Мед сэсся ставыс бӧр колис важ моз? — ыпъяліс Ваньӧ. — Мед ті и водзӧ джагйӧдлінныд пиа энь йӧраясӧс? Сідзи, да?.. Бытшйӧдлінныд пӧк лэдзысь сьӧмгаясӧс? Сідзи али мый? Мед и водзӧ вертолётъясӧн кыйсинныд?.. Мед сэсся аслад «деда» пыдди тэ пондін ставсӧ орӧдны?.. Сэтшӧм жӧ лёк Бисинӧн лоны?..

— Но, но, тэ вай полегче на поворотах! — ёкыштчис Давид. — Менам деда кодь бур мортсӧ колӧ на корсьны.

— Тӧдам, кутшӧм сійӧ бур... — лӧньӧмӧн нин нурбыльтіс Ваньӧ.

— Мый тэ тӧдан, висьтав! — ӧні нин пондіс ызъявны Давид.

— Воам да, колӧкӧ, ассьыс юась... А ӧні мунны миянлы колӧ.

Регыд сэсся найӧ бӧр мӧдӧдчисны теремок-керка дінысь. Ваньӧ водзвылас, сьӧкыд нопъя Давид бӧрсяньыс. Пожӧм туган йылын пукалысь сьӧд кырныш мыйкӧ курксіс налы мышсяньыс. Важ моз кыпыда варовитысь Гора кось дінын Ваньӧ босьтіс дзебасысь вугралӧм-солалӧм комъясӧс, тӧбис аслас нопйӧ, да и уна сёрниястӧг тэрмыштчисны кык зонка ас кежаныс кольӧм дедъясныс дінӧ.

Зонкаяс мунӧм бӧрын кык старик бара на дыр куйлісны чӧла. Кӧть эськӧ и сы мында шуан нетшкысис-вӧзйысис лов пытшкӧссьыныс. Кыкнанныслӧн. Но найӧ полісны нин панны сёрнисӧ — ӧд тӧдісны, мый шуӧм кывйыд, лӧгалігад, бара вермас пуртӧн моз кырыштны сьӧлӧмтӧ. Но и чӧв овнытӧ орччӧн куйлігад нӧшта на сьӧкыд, быдсяма думъясыс лёк сёрниысь не омӧльджыка сёйӧны сэки морттӧ...

И Салдат Иван пондіс юасьны Бисинлысь бӧръя война вылын сылӧн воюйтӧм йылысь, торйӧн нин снайпералӧм йывсьыс. Мӧдыс окотапырысь висьтавліс. Ачыс тшӧтш юасис и. Тыдовтчис, мый унаысь найӧ, кык коми кыйсьысь, ӧткодя моз «вӧравлӧмаӧсь» фашистъяс бӧрся. И тайӧс гӧгӧрвоӧмыс, гыма-биа кадсӧ казьтылӧмыс быттьӧ и небзьӧдыштліс старикъясӧс, личӧдліс олігчӧжныс зэлалӧм сира гез гӧрӧдсӧ.

Та бӧрын найӧ вель дыр бара куйлісны чӧла. Мудзисны сёрниясысь. А тшӧтш и гӧрӧдыслӧн личмунӧмысь быдӧн ас кежас кутшӧмакӧ нимкодясис-нежитчыштіс... Ловъяӧсь на ӧд, и кыкнанныслӧн морт сьӧлӧм, кодӧс — мый кӧть эз ло — век жӧ сетлӧма не лӧгалӧм вылӧ, а ёнджыкасӧ радейтӧм да бур вӧчӧм вылӧ.

А воча лыйсьӧмыс и ставыс, тані став лоӧмаыс, дерт, чӧс плака моз век ӧшаліс на весьтын, муртса кутчысьӧмӧн ӧшаліс, быд здукӧ дась мынны-пезьдыны да выльысь жамкнитны...

Сэсся Бисин шуис:

— Ми, Салдат, кажитчӧ меным, ӧні всё-таки помалім ӧта-мӧднымӧс...

— Буракӧ, сідзи и эм, Бисин...

— Сэсся, сдохнитам да, миян бӧрын Коми муас, может, оз нин лоны миян кодь охотникъясыс? Некор нин оз лоны? А?

Салдат Иванлы пӧся чунгис тайӧ мӧвпыс:

— Да-а... Сё морӧ... Вермас лоны... Вӧръяс бырӧны... Том йӧз машинаяс вылӧ пуксялӧны. Каръясӧ сетчӧны...

— Сідзкӧ, Господь-енмыс правильнӧй пом бӧрйӧма тэа-меалы? Правильнӧй точка пуктӧма?

— Ме эськӧ кӧсйылі на внукӧс, Ваньӧӧс, велӧдны вӧравнысӧ да...

— Ме эськӧ кӧсйылі жӧ да... — воча ышловзис Бисин. Куйлыштіс чӧла, сэсся бара юаліс: — Кылан, Салдат, а ог на кӧ ми пырысь-пырсӧ сдохнитӧй, мый миян водзӧсӧ лоӧ? Што день грядущий нам предскажет?

Салдат Иван, дерт, виччысьтӧг эз ов татшӧм юалӧмсӧ — ӧд быд ногыс жӧ нин песіс асьсӧ водзӧ лоанаыс понда.

— Ме эськӧ кӧсйылі судӧ сетны деласӧ, мед сэні бура видлаласны ставсӧ... Помысь помӧдз... Дзуг тупыльсӧ помӧдз разясны...

— Судитчытӧдзыд миянлы колӧ на кок йылӧ сувтны, — шыньмуніс Бисин.

— Сійӧ вед и эм, сё морӧ...

— Значит, либӧ вежин думтӧ?

— Вежи.

— Висьтав, абу кӧ секрет.

— Зонкаяс локтӧдзыс, буди, ог на висьтав-а... На дырйи окота унджык мыйкӧкертны...

— Мый «мыйкӧкертны»? — зэлаліс гӧлӧсыс Бисинлӧн.

— Эн на, мися, юась, сё морӧ! — ӧвтыштчис шуӧмнас Иван.

— Ёнджыкасӧ менӧ он нин ранит, кӧть и висьталан.

— Но, смотри... Ме, Бисин, тэнад лёк керӧмъяс йывсьыд висьтала тані тэнад внукыдлы, Давидлы...

Тайӧ кывъяс бӧрас неуна рӧмыдкодь керка пытшкӧсыс быттьӧ дзоньнас дзенавліс, кыдзи тай чардби нялкнитӧм бӧрын дзенавлӧ-топавлӧ гым йиркнитӧм виччысьысь ывла. Весиг саӧсь стенын сулалысь кузь кока тури весьӧпӧрӧмысла тшӧтш быттьӧ нюжӧдліс сідз нин кузь голясӧ.

Сэсся и кыліс Бисинлӧн матӧ воӧмӧн шуӧмыс:

— Тайӧс тэ он вӧч, сяквар!

— Мед внукыд тэнад, Давидыд, ачыс сэсся судитӧ тэнӧ, — воддза мозыс жӧ шуис Салдат Иван. — Мед, сё морӧ, ачыс сетӧ приговорсӧ.

— Лучше джагӧд менӧ, убей, но сылы эн висьтась! — пӧся киргыштіс Бисин. — Христос-богнас кора — сылысӧ эн висьтась!

— Ме висьтала сылы, чукӧрта вынъясӧс да, — эз личлэдз Салдат Иван. — Висьтала, мед, абу на кӧ сёр, спаситны сійӧс. Водзӧ олӧм кежлас мездыны. Тэнад лёк дзугъясысь мездыны...

Вирныслӧн виччысьтӧг пузьӧмысь кыкнан старикыс мудзисны бонзьытӧдз, сӧмын и пондіс кывны керкаын налӧн сьӧкыда кашкӧмыс.

Сэки ывлаын пондісны долыдпырысь увтчыны понъяс, а сэсся и керкаӧ пырисны Ваньӧ да Давид. Ӧта-мӧд вежмӧныс пондісны юасьны дедъясныслысь, кыдзи тані найӧ олісны ас кежаныс, пондісны меліа тӧждысьны дона дедушъясныс вӧсна: ваӧн юктавны, пӧсялӧм чужӧмъяснысӧ рузумӧн чышкавны.

— Часлы, ми тіянӧс сьӧмга пӧкйӧн паньӧдам! — шуис Давид. — Сэні сымда выныс, ӧдйӧ и бурданныд.

— А сэсся дозмӧр шыд пуам да вердам! — сьӧлӧм сетіс тшӧтш Ваньӧ.

Кыкнан старикыслы сэтшӧм любӧ видзӧдны вына да шань внукъясыс вылӧ, мича сӧстӧм чужӧма рӧдпомъясыс вылӧ...

Ок эськӧ, эз кӧ вӧв зэлалӧма на костын сира гез гӧрӧдыс! Эз кӧ эськӧ ӧшав на весьтын олӧм чӧсыслӧн сьӧкыд плакаыс!

Кор ставӧн неуна лӧньыштісны, Салдат Иван шуис:

— Давид, бур мортӧй, ме кӧсъя тэныд ӧттор-мӧдтор висьталыштны тэнад дедаыд йылысь...

— Висьтав, Иван дед, ме и ачым кӧсйи юасьны! — пыр жӧ воча шуис Давид.

— Давид, детина, эн кывзы сылысь! — горӧдіс Бисин.

— Мед висьталӧ, деда, ме кӧсъя тӧдны правдасӧ... Ставсӧ кӧсъя тӧдны!

— Висьтав, дедуш! — пӧся корис и Ваньӧ.

Салдат Иван пондіс дженьыдика висьтасьны. Давидлӧн пыр кельдӧдіс и кельдӧдіс чужӧмыс. Сэсся сійӧ горӧдіс вежсьыны-верстяммыны нин кутӧм гора гӧлӧснас:

— Оз вермы лоны!.. Менам деда эз вермы керны татшӧмторъяссӧ!.. Тэ ылӧдчан, старик!.. Дедаыс война вылын вӧлі снайперӧн!.. Дас фашистӧс чергӧдіс... Орден сылӧн эм, Краснӧй Звезда!.. Деда, нарошнӧ вед ылӧдлӧ тайӧ старикыс?..

— Эн кывзы сылысь, Давид, детина! — кутіс нӧйтчыны-нетшкысьны Бисин. — Эн кывзы тайӧ лысӧм сӧбакасӧ!.. Лучше пристрелит сійӧс... И сэки ми тэкӧд бара лоам шудаӧсь!.. Бара счастливӧйӧсь лоам!..

Давид уськӧдчис дедаыс дінӧ, пондіс шыльӧдны, лӧньӧдны, меліа такӧдны, но некыдз нин эз вермы кутны сійӧс. Бисин пессис, нетшкысис, лёкысь горзіс: «Лый сылы, Давид, сякварлы!.. Бать-мамӧс тайӧяс помалісны... Менсьым жизньӧс сёйисны... И тэнсьыд со тожӧ кӧсйӧны... Стреляй, Давид!..

— Деда, деда, мый нӧ тэкӧд лои?.. — кутліс и бӧрдӧм сорӧн такӧдіс коньӧр Давид. — Деда, лӧньышт вай, донаӧй, мусаӧй!.. Ставсӧ ладмӧдам... Ставыс лоӧ бур... Сьӧмга пӧктӧ тэ сэтшӧма радейтан, гашкӧ, паньыштан?..

Но нетшкысьысь, киргысь стариклӧн вомӧдыс и нырӧдіс чепӧсйис вир, кыз вир, лёкысь ылькйыны пондіс. Ваньӧ тшӧтш уськӧдчис сы дінӧ, кыкнанныс, Давидкӧд, шӧйӧвошӧмӧн копыртчӧмаӧсь да видзӧдӧны, оз тӧдны, мый вӧчны. Сэсся бокыньтыштісны коньӧр старикӧс, вирыс некыдзи оз сувт, и век нӧйтчӧ-нетшкысьӧ сійӧ садьтӧг...

Шонді лэччандор садяс волытӧг Бисин кусіс. Мудзӧм, жаявтӧдз унежитчӧм зонкаяс эз и казявны тайӧ здуксӧ. Но кор ывла вылын друг мисьтӧма омльыштіс Султан, найӧ копыртчисны висьысь весьтӧ и казялісны, сійӧ оз нин лолав, синмыс кылалӧма, быдтор аддзылысь, уна йӧзӧс дзужалысь Би синмыс кусӧма.

Регыд сэсся пондіс петны вомӧдыс и нырӧдыс вир и Салдат Иванлӧн. Войбыд сы дорын пукалісны Ваньӧ да Давид, синнысӧ эз куньлыны. Пӧрысь снайперлӧн то вошласис, то бӧр воліс садьыс, но пытшкӧссяньыс вир петӧмысла вочасӧн пыр кусіс жӧ сійӧ. Кор керка ӧшиньӧд сявкнитісны асъя шонділӧн вильыш югӧръяс, Салдат Иван меліа нюммуніс налы воча да медбӧръя вынъяссӧ зэвтӧмӧн шуис:

— Прӧщай, Ванюк, дона пи... Аттьӧ тэныд ставсьыс... Тян-дедушкоыс корӧ менӧ ас дінас... Прӧщай, Давид... Бура...

Сэсся и немтор нин эз удит шуны пӧрысь вӧралысь снайпер Салдат Иван, би пыр и ва пыр мунӧм коми морт; гежӧдмӧм юрсиа дзор юрыс лёткысис аслас вӧр керкалӧн турун вольпася нар вылын, тури лэбач улын, и друг быттьӧ кынмис сылӧн чужӧмыс, нюмсермунӧмнас сідзи и кынмис.