НЁЛЬӦН ВОЙСЯ БИПУР ДОРЫН
1
Лӧнь Дзол-тыӧд кузя сынӧм бӧрын найӧ петісны юлань тэрыба нӧбӧдысь векньыдик вискӧд Эжваӧ да веськӧдчисны ва паныд.
А гажыс да мичыс тані, паськыда шлывгысь сё муса юыс вылын! Таладорыс сьылысь виддзӧн да коръя вӧрӧн вежӧдӧ, а мӧдлапӧлыс еджыд шыльыд лыаӧн вералӧ, а сэсся, водзӧсӧ, лыска-пожӧма ягъясӧн зумыда кыпӧдчӧ. Сӧдз! Ыркыд тӧвру вильшасьӧ ӧдӧба исковтысь помтӧм ва весьтӧд. Шонді абу нин гожӧм шӧрся кодь яр, буретша меліалӧ быттьӧкӧ йӧлӧн кизьӧртыштӧм лӧзов енэжсянь.
Ок, сё майбырӧй, гажа му!
Ӧти лопта пелысӧн бӧжалысь Микит судзӧдіс кӧлуй тыра ыджыд чуманысь кружка, пӧлыньтчылӧмӧн гумовтіс тырыс моз ва, нимкодьмӧм-небзьӧм чужӧма, видзӧдліс на чужва рӧмлань муныштысь Эжва ваыс вылӧ, сэсся сетчыштіс ӧключинаӧн сынысь пиыслань да шоныда вӧзйис:
— На, Виталей, ю Эжва васӧ, водзӧ содты вынтӧ-эбӧстӧ!
Мӧдыс, гажа луныс кодь жӧ кыпыд руа, сӧдз чужӧма, веськыд кинас сынны дугдывтӧг, шуйга кинас вежавидзӧмӧн босьтіс кружкасӧ да, бура шоналӧмвывсьыс, горша юис.
— Ак, чӧскыд и эм, батьӧ, Эжва ваыд! — ошкыштіс сэсся вом доръяссӧ кимӧдзнас ниртыштіг да и ворсігтырйимоз, велалӧмпырысь, нӧшта на азымджыка мӧдӧдчис кыкнан кинас песны-сынны ӧключина пелысъясӧн: зумыд кокъяснас упругӧ мыджсьӧмӧн лажыньтчылас-кусыньтчылас да ыджыда курыштас пелыс лоптъяснас визув васӧ, мый вынсьыс сыныштігмоз нярснитчас-веськӧдчас, и бур набойяса кузьмӧс пыжыс быттьӧкӧ чеччыштӧмӧн ӧдӧбтчӧ водзӧ, мед кӧть и ён визув паныд.
А бӧжалысь батьыс выльысь гумовтіс васӧ, бара на видзӧдыштіс кружкаӧ да нӧшта на чӧскыдпырысь, чурскӧдчӧмӧн юис. Да шуис сьӧлӧм тырнас:
— Быттьӧкӧ Енмыс, чужваӧс моз, вийӧдӧма татшӧм добрасӧ. Став йӧзыслы бур вылӧ...
— Енмыс абу, батьӧ. Торйӧн нин ӧні, вичкотӧ тупкӧм бӧрын, некӧн сылы лои овнысӧ, — кыпыд ру вывсьыс кежтӧг шуис Виталей.
— Код на пӧ тӧдас, эм ли абу ли... — бӧжалан пелыс тёльскӧдчӧм мозыс жӧ меліа сёрнитіс Микит. — Медтыкӧ сыӧн ли кодӧнкӧ мӧдӧн сетӧм тайӧ ывла гажыс эз чин да быр-а...
А Виталей дӧрӧмсӧ пӧрччӧмӧн, куш пасьтӧгыс чашйӧ-сынӧ. Гожъялӧм сойясыс сылӧн быттьӧкӧ тупыльтчӧмаӧсь чигнас-выннас, батьыс серти, Микит серти, тӧдчымӧн кызджыкӧсь да и кузьджыкӧсь сылӧн сойясыс, тшӧтш и морӧсыс вылынджык да паськыдджык. И быдлаті Виталейлӧн гӧглясьӧ-ворсӧ бур вын...
Ёна жӧ нимкодь видзӧдны батьыдлы татшӧм мича-ён том выныдлӧн пессьӧм-ворсӧм вылӧ. Да сьӧлӧм тырнад кывны, мый тайӧ мичыс-выныс тэкӧд тшӧтш йитчӧма. Позьӧ шуны — тэсянь петӧма...
Микит пӧрччис юрсьыс быгалӧм-вушъялӧм картузсӧ да гатшнёвтӧдӧмӧн пуктіс тыртӧм шӧр пуклӧс вылӧ — мед ыркалыштӧ пӧсялӧмаыс! — а сэсся и нимкодьпырысь чышкалыштіс дӧрӧм соснас да ки пыдӧснас кушалӧм кымӧса ньылӧдӧм юрсӧ. А мелі тӧвруыс ыркӧдӧ! Ва выв сӧстӧмлуныс мыськовтӧ! Сынышталӧ Микит шыльыд клячӧн гӧгрӧстӧм пома ӧти лопта пелысӧн, аслас жӧ чорыд ки пыдӧсъясын ёна нин шылялӧм пелысӧн, нимкодьпырысь гоннялӧ ӧтар и мӧдар, сӧстӧм сынӧдыскӧд тшӧтш шоныд ывлаыслысь нюдз вежсӧ босьтӧ лов вылас, и гожся зэръясӧн пожъялӧм лыа еджыдсӧ, и лӧзов гумыльгаӧн воча шлывгысь юлысь пасьтасӧ, и мелі шонділысь жайгӧмсӧ. Ок, лӧсьыд!..
Татшӧм мичыс да гажыс пиын Микитлӧн лов вылысь быттьӧкӧ вушйӧны став тӧждысьӧмъясыс да вийсьӧмъясыс. Быттьӧкӧ мыськовтӧ найӧс лолыс вылысь Эжвалӧн уна ваа визулыс. И наысь мынтӧдчӧм-кыпалӧм лолыслы окота лоӧ весиг сьывны. И Микит негораа мизгӧ-сьылышталӧ вомгорулас:
Эжваті-ваті
Шыр кывтӧ-катӧ,
Шыр кывтӧ-катӧ
Эжваті-ваті.
Кыркӧтш дорсӧ сыныштӧ,
Лыа дорсӧ зібйыштӧ,
Эжваті-ваті
Шыр кывтӧ-катӧ,
Эжваті-ваті...
— Лӧсьыда и сьылан, батьӧ! — сынӧмсьыс дугдывтӧг, наянакодь нюмъялігтыр, шуӧ пиыс, Виталей.
— А, пиӧ, кор сьывсьӧ, сэки став сьыланыс лӧсьыд! — воча шуӧ батьыс, Микит, да бара на выльысь сьылышталӧ сьӧлӧмсӧ бурмӧдысь да мытшасьлытӧг петысь кывъяссӧ.
Катӧны и катӧны найӧ воча шлывгысь, шонді югыдӧн ойдӧдӧм паськыд-гажа Эжва паныд. Ӧтиыс азыма косялӧ-вартӧ кузькодь ӧключинаясӧн, мӧдыс нимкодьпырысь сынышталӧмӧн бӧжалӧ. Налы колӧ воӧдчыны Таш-ю вомӧдз, абу и ёна ылын, Эжвалысь некымын ыджыд кусынь-кӧдж ковмас кытшовтны. Сэні, джуджыд кыркӧтш дорас, шуисны лэдзлыны подольникъяс миногаӧн, оз-ӧ кутчысь гоз-мӧд стерлядь. Микитлӧн гӧтырлы, Гранялы, Виталейлӧн мамлы, тырӧ нелямын арӧс, тшӧтш и аслас, Микитлӧн, сэні жӧ матын нимлуныс, нёль-ӧ-вит лун сӧмын костыс, ӧти арӧсӧн сійӧ ыджыдджык гӧтырсьыс, и век нин ӧти лунӧ пасйывлӧны нимлунсӧ... Дерт, Дзол-тыаныс налӧн, код дорын пукалӧ сиктныс, быдсяма чериыс жӧ мыйта колӧ эм, — сын и ёді, ёкыш и сир, — черитӧгыд некор оз ов Микит, но стерлядьыс тыад оз пыр. Сылы Эжва колӧ, да и сэні на оз быдлаын сулав: сылы мед джуджыдін и визулін вӧлі... А сэсся, чери кыйигмоз, позяс пищальӧн кытшовтыштны Таш-ю ӧтар-мӧдарӧдыс, оз-ӧ дозмӧр позтыр вылӧ веськавны, сьӧла позтыр вылӧ ли. Ӧні найӧ, котыръясыс, разавтӧмӧсь на, эз на удитны вӧймыны повзьӧдлытӧмъясыд, да гоз-мӧд пӧткатӧ позяс и понтӧг бура лыйны. Кӧсйисны мамныслы чӧскыдджык да бурджык нимлун лӧсьӧдны и — быть лӧсьӧдасны!
Тайӧс тӧд вылас уськӧдігӧн Микит шоныда мӧвпалӧ Граняыс йылысь: шань гӧтырӧн козьналіс сійӧс Енмыс ли код ли, ачыс кужис бӧрйынысӧ ли. Уджавны кужӧ и асьсӧ кутны кужӧ, быд нинӧм абусьыс оз чиршась да тоткы мукӧд тырлы-бырлы бабаыс моз. Мелілуныс тырмӧ и. Со тай вит пиӧс быдтӧны нелямын арӧса гозъя: кыкӧныс, со тайӧ Виталейыс да ыджыдджык вокыс сылӧн, Бӧрис, германечкӧд войнаводзсаӧсь, томӧнтӧ гӧтрасьлісны да водз тай челядясьлісны гозъя. И мый дыра бурӧн-шаньӧн виччысис сійӧс Граняыс — нёль во чӧж, первой немечыскӧд зыртчисны, а сэсся и гражданскӧй вылын тшӧтш ковмис дорйыны Микитлы выль власьтсӧ, Варшава дорӧдз пыраліс, ӧдва-ӧдва ловйӧн мыніс сэтысь... А сэсся нэп дырйиыд ёна уджавны пондісны гозъя да, выль керка лэптісны да, бурджыка да пӧтӧсджыка пондісны овны да, нӧшта на куим питорйӧс лӧсьӧдісны. Ёнджыкасӧ эськӧ нывкаӧс нин виччысьӧны вӧлі, но мыйлакӧ тай налӧн век ӧтарӧ пиян вӧлі чужӧны... Рокӧсныс ли мый ли гозъялӧн сэтшӧм ногӧн шузьӧдӧма... Но и мед эськӧ быдмӧны да! Со тай кутшӧм молодечьяс кыпалӧны, Виталей сертиыс кӧ босьтны. Да и ыджыдджык вокыс сылӧн, Бӧрис, тӧкӧтьӧ сӧмын вийӧрджык та серти... И мукӧдыс, посниуловыс, ен сыкӧд, тітшкун кодьӧсь кымын жӧ быдмӧны...
Та кузятӧ эськӧ немтор повнытӧ да. Гозъя томӧсь на да ёнӧсь на, да ставнысӧ бура эськӧ вермисны быдтыны. Лючки отсавны быдӧнлы и. Со тай нӧ Бӧриссӧ бура гӧтралісны и выль керкаӧ овмӧдісны. Мукӧдсӧ сідзи жӧ позис и. Конӧд Митрей моз. Сійӧ тай со, Конӧд Митрейыс, квайт ныла-пиалы выль керкаяс зымкнитіс нэп дырйиыд. А ӧні сэсся кулакалісны Митрейсӧ...
Да, олӧмыс тай со бара на Эжва кусынь моз крута песовтчис!..
Микитлысь татшӧм мӧвпъяссӧ виччысьтӧг торкис вомас кутан кыснан кӧвйӧд чорыдакодь тракнитӧм. Сэсся сійӧ лэптіс пыжӧ весьт-мӧда быгыльтан кодь гӧгрӧс сирпиӧс.
— Со миянлы и юква ужнайтны лоис, — ӧдӧба веглясьысь черисӧ куим вугыра кыснан вылысь мынтӧдігмоз долыдасис Микит.
— Тэныд, батьӧ, век быттьӧ кодкӧ мыччалӧ да домавлӧ кыйдӧссӧ! — чуймыштӧмӧн шуис Виталей: ӧд ӧключина пелыснад сынӧмӧн ызӧдчыштӧны найӧ, да сылы чайтсис, мый весьшӧрӧ лоӧ кыснан кӧвсӧ кыскӧмыс.
— А менам самыс чӧскыд! — вочасӧ серӧктіс батьыс.
— Ыргӧн патроныс «чӧскыд»?
— Ме сідзи кери сійӧс, мед видзӧднысӧ тшӧг кельчи кодь чӧскыд вӧлі, сирлы кӧть ёкышлы.
Эжваӧ Льӧм-ю петанінті катігӧн Микит тшӧктіс пиыслы неджык бузӧдчыны, сы вӧсна мый сэні, ю вомыслӧн йирын, век бура олӧ чериыс. И ӧд бара на тшапнитчис лэдзӧм «чӧскыд» кыснанас пурт кузя кымын чошкӧдчӧм тшӧтя-бордъя ёкыш. Сідзкӧ, ӧні нин ӧддьӧн бур юква лоӧ!..
Но нимкодьыскӧд тшӧтш тані Микитӧс и ышлолалан ру босьтліс. Ӧд Льӧм-ю кузяыс, катыдланьынджык, аслас сылӧн видзьяс вӧвліны, вель кузякодя ӧтар и мӧдар берегӧдыс. Шонъянӧй батьыскӧд на перйылісны да весавлісны найӧс. Некымын додь небыд вӧр турун вӧлі петкӧдӧны сэтысь быд во, ёнджыкасӧ вӧвъяслы да ыжъяслы. Ӧні, дерт, тшӧтш жӧ колхозлы вуджисны тайӧ видзьясыс. Сӧмын тай таво сідз-тадз нин пуктӧмаӧсь найӧс, сьӧдас моз. Ачыс сійӧ, Микит, пуктысигас эз жӧ нин и кайлы сэтчӧ, бӧртинас сӧмын кытшовтыштіс, ком вугралігмоз. Видзӧдліс ӧтувъя уджалӧмаыс вылӧ, и сьӧлӧмыс нюкырмунліс: буракӧ пӧ, тайӧ боки видзьястӧ колхозалігад дзикӧдз вылӧ эндӧдласны на...
А кутшӧм гажа да озыр местаяс Льӧм-ю пӧлӧнӧдыс! Чукыльӧсь-мукыльӧсь берег доръяссӧ тшӧг вежӧн дорӧсалӧмаӧсь морт киӧн перйӧм сьылысь-дзользьысь видзьяс, льӧм пуяс и пелысьяс кузялаыс пашкыра-вежа мыгӧрасьӧны, тулысын чӧскыд кӧра дзоридзӧн еджвидзӧны, а аръявылыс сьӧда-гӧрда розъясӧн сярвидзӧны. А на мышкын джуджыд пожӧма ягъяс кыпӧдчӧны, паськыд нюръяс да козъя вӧра йӧнӧдъяс шыльквидзӧны. Чӧд и пув кисьмӧ пасьталаыс. И пӧткаыс бура олӧ. Йӧра и ош рӧдмӧдчӧ. А кыз мыкыс да комыс мыйта визлалӧ сӧстӧм ваа юас, эстшӧм тшӧг мык да ком...
— Мый нӧ, батьӧ, Льӧм-ю видзьяссьыд али мый шог босьтіс, дугдін тай сьывнытӧ? — кыпыда, но сэк жӧ и гудйыштана юасьӧ Виталей, сылы, дерт, некор на вӧлі, батьыс моз, гӧг сюрӧснас йитчыны татчӧс виддзыскӧд и вӧр-ваыскӧд.
— Кыдз нӧ оз босьт!.. — воча ышлолалӧ Микит. — Асланым киястӧг эндыласны на, буракӧ, колхознад... Эстшӧм чӧскыд да пӧтӧс туруна видзьяс!.. Бурдӧдчан туруна видзьяс, шуны кӧ нин...
— Но и мый, мед кӧть и эндасны! — ёна падъявтӧг зільӧ эскӧдны асланьыс батьсӧ Виталей. — Колантор тай кыскасьны сэтчӧ, ном позъяс! Ми, батьӧ, бурджык, ӧтувъя выннад Эжва дор видзьяссӧ паськӧдам. Матынджык и турунаджык! Да машинаяс лэдзам сэтчӧ! Йӧзлысь уджсӧ кокньӧдам!
— Мыйта пӧсь миян войтӧдӧма сэтчӧ... — оз вермы лӧньны майшасьысь сьӧлӧмыс Микитлӧн.
— Ме видзӧда да, батьӧ, тэнад кулаклӧн кодь жӧ лолыд! — веськыда керыштӧ та вылӧ Виталей. — Век на тэ жалитан колхозӧ сетӧмасӧ.
— Да вед кыдзи нӧ он жалит, пиӧ... — Микит оз вермы кутчысьны, мед нӧшта ӧтчыдысь не ыльӧбтыны бара на дзенӧбтӧм сьӧлӧм дойяссӧ. — Сымда му-видз... Ас киӧн ставсӧ мыркӧма-лӧсьӧдӧма... Мамыдкӧд... Ті нӧ, Бӧрисыдкӧд, ёна-ӧ на удитінныд отсасьыштны миянлы... Кымын мыр бертӧма... Кымын вутш юр путкыльтӧма... Ӧні сэсся сӧмын на лючкиджыка овмӧдчыны кутім, а ковмис ставсӧ сетны... Кык вӧв дай кык мӧс... Не сӧмын пӧсьӧн, но тшӧтш и вирӧн лӧсьӧдӧмаяс... Гӧг вӧрзьӧдана да кос чегана вийсьӧмӧн... Кодкӧ ӧмӧй ӧні чередитас найӧс ачым моз, сійӧ жӧ пемӧссӧ? Вердас-юкталас?..
— Немтор эн жалит, батьӧ, ставыс бур вылӧ вӧчсьӧ! — кыпъялӧ Виталей. — Ӧдйӧджык гугӧд ассьыд кулацкӧй пытшкӧстӧ! Колхозад немтор оз вош, пыр ӧтарӧ озырмыны кутас колхозыд! Ӧтувъя кыпыд удж дырйиыд выль олӧм воссяс! Не сӧмын сьӧкыд удж мыркана, но и юр югдӧдана! Лов бурмӧдана! Ленин да Сталин ёртъяс ставсӧ тайӧс бура мӧвпыштӧмаӧсь! Ылысь водзысь бура аддзӧмӧн!
Виталейыс, кӧть и том на, дас кӧкъямыс арӧса, комсомолечьяслӧн ячейкаӧн сиктын юрнуӧдӧ, газет и книга лыддьӧ да татшӧм ногӧннад бура велалӧма дӧжнасьны. А водзӧ кежлӧ кӧсйӧ пырны велӧдчыны рабфакӧ, мед пӧ лоны сэсся ыджыд юралысьӧн ли веськӧдлысьӧн. Не сӧмын асланыс сиктын, но весигтӧ и карын!
А мый, гашкӧ, мыйкӧ и вермас петны сыысь бара на песовтчӧм олӧмас, — лӧсьӧдлӧ та боксянь Микит. — Ассьыс кӧ юрсӧ водзджык оз песовтны. Ыджыд юрыс сылӧн, сідзсӧ оз нин лёка уджав. Да и вӧрса кодь повтӧм и чорыд кыськӧ артмылӧма. Кор Конӧд Митрейӧс кулакалісны, позьӧ шуны, медъёна войтырсӧ ыззьӧдліс Виталейыс. Тырмас пӧ татшӧм мироедсӧ терпитны сиктын! Татшӧм вир юысьсӧ! Татшӧмыслӧн озырмӧдчӧм вылӧ пӧ ӧмӧй миян вӧчӧма Сӧвет власьтсӧ? Став мусӧ-видзсӧ пӧ сылысь мырддям да пыртам ӧтувъя колхозӧ! Став няньсӧ мырддям да нуам государстволы! А югыд ӧшиня керкаас выль школа восьтам! Да мӧдам дорны-вӧчны сэтӧні Выль Мортӧс!
Сідзи сэсся и керисны Конӧд Митрейыскӧд. Куш сӧмын няньсӧ, быд пӧлӧс ногасӧ, Митрейлысь мырддьӧмаӧсь куимсё пуд! Абу сьӧкыд гӧгӧрвоны, кутшӧма тільсис Митрейыс, мед быдтыны та мында няньсӧ миян войвывса лыа сора да сёй сора муяс вылын! Да сэтшӧм дженьыдик гожӧмнас! Да сэк жӧ и кузь тӧвбыд кежлӧ турун на коліс удитны пуктыны сымда скӧтыслы!..
А асьсӧ Конӧд Митрейсӧ, ёнакодь нин пӧрысьмӧм мужиксӧ, вӧтлісны ягӧ пӧрӧдчыны, «твёрдӧй заданньӧ» тыртны. А тайӧ лёк «твёрдӧй заданньӧыс» пӧ сы ыджда, мый черӧн-пилаӧн некод ловъя морт оз вермы сійӧс тыртнысӧ. А он кӧ тырт — водзӧ на топӧдӧны и мыждӧны кулакӧн шуӧм мортӧс: ӧні нин веськыда Чов лагерӧ йӧршитӧны. Пукав сэні да дон босьттӧг мырсьы мукӧд мыждӧмаяскӧд, а ӧти сайын и бур мортланьӧ веськӧд ассьыд кулак ловтӧ!..
Колӧ жӧ, аняби нога мырсьӧмсьыс мыжаӧн лои Митрейыс!.. Му-видз вӧдитӧмсьыс да кыйсьӧмсьыс... Да асьсӧ бур туйын кутны кужӧмсьыс... Ыджыд праздник дырйиыд кӧть вӧлі и юыштас винатӧ Митрейыс, лун либӧ мӧдӧс, а коймӧд асывнас керыштас: шань сэсся, уджавны колӧ! Да бара нин муркӧдчӧ ош моз, уджсьыс пӧтӧмсӧ оз тӧдлы...
Но тайӧ ӧмӧй бур, веськыд ӧмӧй тайӧ, кор унджык нянь быдтӧмысь дядьӧыс мыжаӧн лоӧ? Унджык скӧт видзӧмысь да? — майшасьӧ и некыдз оз вермы гӧгӧрвоны Микит. — Но тай лёкӧдісны морттӧ «кулак» нимӧн... Кӧть эськӧ и, кор тай китӧ кабыртан кулакас, зумыдджык на сійӧ лоӧ... А Митрейыслысь ыджыд овмӧссӧ пуз-паз вӧчисны. Бур на кӧть, мый ныла-пиасӧ удитіс меститны, быдӧнлы керка лэптіс да отсаліс асшӧра овмӧдчыны, да найӧс ӧні эз нин вӧрзьӧдны...
Окма жӧ эськӧ да! Йӧзыдлы тай абу жаль, кӧть и сійӧ жӧ Виталей коддьӧмыслы... Выль олӧм тэчысьяс! Быдтор тӧдысьяс да гӧгӧрвоысьяс!.. Бур на кӧть, мый батьсӧ, асьсӧ Микитӧс, эз шу кулакнас! Сійӧ жӧ Виталейыс. Нӧшта кӧ ӧти вӧв да мӧс вӧлі, вермисны на и асьсӧ сійӧс, Митрейӧс моз жӧ, пыркнитны и сюгнитны. Да тшӧтш «твёрдӧй заданньӧ» вылӧ вӧрӧ тодмышкавны. Либӧ Човйӧ йӧршитны... Татшӧм пияныдлы вед ӧні, кодъяс велалӧмаӧсь быд пельӧсысь классӧвӧй врагӧс корсявны да эрдӧдавны, налы вед, кӧнкӧ, эмӧсь кӧть абуӧсь батьясыд... Налы медтыкӧ ӧдйӧджык кулакӧс бырӧдны да колхоз лӧсьӧдны... Веськыда тай сідзи и горзӧны: ликвидируем пӧ кулака... Быттьӧ не йӧзӧс, а номъясӧс кӧсйӧны нырыштны...
А мукӧд пиянсӧ кыдзи ӧні налы, гозъялы, быдтыны? Кыдзи ас мозыс жӧ велӧдны му-видз дінӧ? Водзтісӧ ставыс гӧгӧрвоана вӧлі: век нин орччӧн тшӧтш ноксисны, лунысь лунӧ вочасӧн босьтісны бать-мамныслысь дырӧн чӧжсьӧм сямнысӧ и быд удж дінӧ сибалӧмсӧ. А ӧнія чегсьӧм олӧмас мыйӧ найӧ велаласны? Кутшӧмӧн найӧ лоасны? Ӧд со посниясыс ӧні нин не сэтшӧма кывзысьӧны бать-мамыслысь, кутшӧма быдсяма гӧгӧрвотӧм кывъяснас шӧтысь Виталей вокныслысь...
2
Кор воӧдчисны Таш-ю дорӧдз, шонді вылынкодь на ломаліс сӧдз енэжын. Пыжысь лэпталісны кӧлуйнысӧ джуджыдкодь берег рӧч йылӧ. Резсьӧм ва войтъясӧн кӧтасьӧм ружьесӧ Микит бура чышкаліс да, мыйтакӧ падъялыштӧм бӧрын, тшӧтш пуктіс кӧлуйыс дінӧ, шонді водзӧ. А сэсся, шойччыштігмоз, неуна нуръясьыштісны — майкӧм йики сора нянь тупӧсь шӧри чегисны да Эжва ва сорӧн кылӧдісны. Сэсся керыштісны кос паличьяс да дыр нюжмасьтӧг петісны пыжӧн подольникъяс вӧйтавны. Самыс, минога, водзвыв нин вӧлі корсьӧма важ туисӧ.
Микит оз нин медводдзаысь лок татчӧ кыйсьынысӧ, тӧдӧ, кӧні сулалӧджык да босьтӧджык стерлядьыс, да падъявтӧг и лӧсьӧдчис бӧрйӧм местаӧ. Виталей сынышталӧ, мед пыжсӧ оз кылӧд индӧмаинсьыс, а батьыс, Микит, пыж бӧжладорын дас витнан вугырсӧ самавлӧ быд ногыс веглясьысь гӧгрӧс-зумыд миногаясӧн да вочасӧн лэдзалӧ ваӧ, а сэсся кӧрталӧ ён шӧрт помсӧ водзвыв жӧ дасьтӧм сьӧкыдкодь из дінӧ да мӧд кӧв йылын лэдзӧ татшӧм нога кыянсӧ ва пыдӧсӧдз. Стерлядьыд ӧд, кыдзи и мукӧд гырысь чери, век нин тай джуджыдджыкинӧдыс кывтӧ и катӧ. Кӧв помӧ Микит кӧрталӧ палич, кодсянь сэсся и, бӧртиджык, водз асылӧ, кыйнысӧ мӧдасны. Ставсӧ тайӧс важӧн нин бура мӧвпыштлӧмаӧсь сюсь вежӧра нэмӧвӧйся коми кыйсьысьяс!
Мӧд подольник тадзи жӧ лэдзисны ая-пиа, ёна сёрниттӧг да ызӧдчытӧг сынӧны-вӧйтасьӧны. На моз жӧ кузь лунтыр бура уджалысь шонді ньӧжйӧникӧн лэччӧ вӧр пу йылӧ, тэрыб истанъяс лэчыда тивзігтыр тіръялӧны мӧдлапӧв лыа дорӧд, сьылысь кайяс чуксасьӧны кыдзьяс пӧвстын рытъя сьыланъясӧн. Гажа рытыс! Лӧнь. Войнас, тӧдӧмысь, сэзь жӧ лоӧ, буретш да чери олан-ветлан кад. Татшӧм лӧнь-сэзь войнад да нӧшта нин сэтшӧм чӧскыд самнад мый пӧ и не шедны чериыдлы! Ӧд миногаыд абу небыдик рӧшкыд нидзув, посньыдик кельчи-мельчиыс оз жугӧд сійӧс, и вель дыр, лун-мӧдӧдз, век ловъя ниглясьӧ сійӧ кӧть и вугыр йылын, век дась бурджык черилы апыштӧм вылӧ...
Коймӧд подольниксӧ вӧйтігӧн берег йылын, налӧн кӧлуй дінын, тыдовтчисны йӧз. Мышканыс неыджыд нопторъяса кык мужичӧй.
Ва вывсянь найӧс казялӧм бӧрын ая-пиа сідзи и чур-чермунлісны пыжаныс. Кыкнаннысӧ — сӧдз енэжсянь кыськӧ югнитӧм чардби моз — лыйыштіс мӧвп: сэтӧні налӧн ружье и патронташ! Мыйла нӧ, восьса вомаясыд, колисны ружьесӧ сэтчӧ?!
Сэсся, татшӧм чардыштӧмсьыс сайкалыштӧм бӧрын, Виталей пӧся-зэлыда вашнитіс:
— Петны колӧ, батьӧ! Пищаль дінад!.. Ме тэд шулі, мися, оз ков кольны!
— Энлы на, ӧні мый нин керан... — матӧ воӧмӧн мӧдыс корсис жӧ петан туй. — Миянлы оз ков петкӧдлыны, мый повзим... Лёк йӧз кӧ, ӧні найӧ сідз и тадз нин кватитасны ружьетӧ... Вай жӧ тэа-меа вӧйтам нин помӧдзыс подольниксӧ да лючки-бурӧн петам на дінӧ... Быттьӧ немтор сэтшӧм-татшӧмыс эз ло...
Виталей мурӧстіс ас гуас дӧзмӧдӧм ош моз да кыдзкӧ-мыйкӧ выныштӧдіс асьсӧ бара на вӧйтасяна ногӧн сыныштавны. Ачыс син бӧжнас, дерт жӧ, вугырасьӧма береглань. А батьыс — «нӧш юра Микит!» — быттьӧ сідзи и колӧ, водзӧ лӧсьыдіника лэдзасьӧ-самасьӧ...
А берегвывсаясыс — матын да, казялӧ ёсь синма Виталей, — на кодь кымын жӧ йӧз, ӧтиыс олӧмаджык, мӧдыс ёна томджык, гашкӧ и, на моз жӧ, ая-пиа. А нӧшта казяліс Виталей, кыдзи томджыкыс довкнитліс юрнас налӧн, кыйсьысьяслӧн кӧлуйлань, а ёнджыкасӧ, дерт, кӧнкӧ, пищальыслань да, буракӧ, мыйкӧ шуис. И таысь Виталей сирӧд чаг моз бара на чажмунліс ӧдйӧджык береглань чепӧсйыны.
А батьыс вӧйтасьӧ и вӧйтасьӧ... Но ёна жӧ кузьӧн кажитчис Виталейлы бӧръя некымын вугырӧ веглясьысь миногаяссӧ самалӧмыс да ваӧ лэдзалӧмыс! Быттьӧ став олӧмыс — кольӧмаыс и водзӧ лоанаыс — кыдзкӧ-мыйкӧ йӧршитчис тайӧ пӧсь здукъясас!..
Дерт, буракӧ, пышйысьяс!.. Мый нӧ вӧчны?.. Петны али не на дінӧ?.. Гашкӧ, берегас зутшнитчан да, буретш сэки кватитасны пищальтӧ?.. Мед нин тшӧтш сэсся и пыжнысӧ мырддьыны?! Лёкиник паськӧмаӧсь... Гашкӧ, Лӧкчимлагысь пышйӧны?.. Али кулакъяс?.. Гашкӧ нин, бурджык, мӧдар береглань чепӧсйыны пыжнас?.. Мед нин кольӧ пищальыс... Олӧмыд ӧд донаджык!..
Но батьыс, кӧв помӧ бӧръя палич домалӧм бӧрын, веськӧдіс пыжсӧ кӧлуйныслань... Виталей перъяліс пелысъяссӧ ӧключинаясысь. Матысмысь береглань чужӧмнас бергӧдчис. Ӧти пелыс пӧвнас сӧмын сынышталӧ ӧтарсяньыс. Пелыс пӧвнас и колӧ сылы чеччовтны берегӧ! Сэні томджыкыс матынджык пищальлань. Колӧ пановтны сійӧс!..
Пыж чӧліника чушнитчис шыльыд нырнас берегӧ. Рӧч йывсянь, кылӧ, мыйкӧ шуис олӧмаджыкыс рочӧн. Но Виталей немтор эз велав, сы вӧсна мый ёна ыззьӧмысла, кӧсичаясас пӧсь вирыслӧн швачкӧмысла быттьӧ вӧлі пельтӧммӧма. Сійӧ ачыс эз и казявлы, кыдзи ырснитчис пыжсьыс да ӧти здукӧн лэбовтіс рӧч йылӧдзыс. Да и сувтіс пищальыс дінӧ. Ыджыда личмунӧмӧн сувтіс! Пера-багатыр этшӧн став ыджыд туша тырнас веськӧдчис и паськӧдчис. А кӧть и личмунӧм, но век на ыпъялысь збой чужӧмыс и став мыгӧрыс быттьӧкӧ ывла тырнас чарзӧны-горзӧны:
Нинӧм пӧ! Ӧні пӧ миянӧс он босьт!
Воысь дядьӧыс сэк кості выльысь на шуис рочӧн:
— Извиняйте, что побеспокоили... Такое дело, как раз на вас вышли...
Дерт жӧ, ПЫШЙЫСЬЯС! — ӧні нин дзикӧдз дугдӧ падъявны Виталей. — Сӧмын вот кысяньджык пышйӧнысӧ?.. И кодарынджык корсьӧны найӧс?.. Мый нӧ вӧчны?.. Гашкӧ, код тӧдас, кутшӧм йӧз!.. Гашкӧ, медлёк йӧзыс?.. Медыджыд мыжсӧ керысь йӧз?.. Ӧні жӧ кутны да кӧртавлыны кияссӧ мышканыс?.. А сэсся и лэччӧдны сиктӧ... Веськыдасӧ ӧд таті, подӧннас, абу и ылын... А сэсся и карӧдз ӧтвылысь лэччӧдны... Гашкӧ, быдлаын нин корсьӧны найӧс?.. Винтовкаа да понъя охранникъяс?.. Гашкӧ, ӧні кӧ он кут найӧс, бара на кутшӧмкӧ лёктор керасны?!
А батьыс Виталейлӧн, Микит, тэрмасьтӧг рӧч йылӧ кыпӧдчис жӧ да, быттьӧ нинӧм абу и лоӧма, быттьӧ важӧн нин тӧдса воысьясыскӧд, воча сёрнитӧ:
— Отдыхайте, чого там. Места под вольным небом всем хватит. — Батьыс рочнад бура кужӧ сёрнитны, велавлӧма кузятӧ воюйтлігъясад да мый да.
Дерт жӧ, ая-пиа пышйысьясыс! Ӧткодь кымын мыгӧръясаӧсь да. Виталей серти мыйтакӧ ичӧтджыкӧсь, но, буракӧ, зумыдӧсь жӧ, кӧть и видзӧдана омӧльтчӧмаӧсь. Картузъяс уланыс векньыдик кузьмӧс чужӧмаӧсь, сідзсӧ абу мисьтӧм чужӧмаӧсь, лӧзоват синмаӧсь кыкнанныс... Чужӧмъяс сертиыс кӧ, он и шу лёк йӧзӧн! — весигтӧ чуймыштӧ Виталей. — Но ӧд пышйысьяс!.. Кӧнкӧ, судитӧмаяс!.. Кулакъяс ли!.. Народлӧн и государстволӧн врагъяс!..
— Вы не беспокойтесь! — сёрнитӧ олӧмаыс. — Мы передохнём малость, покоротаем ночку у костерка и на утренней зорьке двинем дальше...
Сідз нин доналӧм Виталейӧс чуймӧдтӧг оз овны татшӧм кӧсйӧмъясыд. Сылы окота горӧдны вӧрыс и юыс пасьталанас: «Весасьӧй татысь, кытчӧдз эг на кӧртавлы мышканыд киястӧ! Эжва берегыс али мый оз тырмы тіянлы?! Мыйла быть колӧ миян дінӧ сибдыны?!» Но ӧд тадзи кӧ вӧтлан... Лэдзан кӧ ӧні найӧс... Войнас, узигад, бӧр локтасны да мыйкӧкертасны. Сутшйӧдласны... Либӧнӧсь сэки быть нин пищальтӧ босьтасны да дізьйӧдласны... А сэсся и ваӧ брутйӧдласны шойястӧ... Мун пӧ да и корсь сэки!.. Мый нӧ вӧчны?..
Томыс дзескӧдӧм кӧин моз сатӧка дзенкнитлӧ видзӧдласнас Виталей вылӧ. Пищаль вылас ли. Дерт жӧ, ӧні нин сійӧ каитчӧ, мый ас кадӧ эз тшапнит пищальсӧ. Йӧй ногӧн кольлӧмаинсьыс... Ӧні кӧ эз, либӧ войнас ырыштчас татшӧмыд!.. Вугыртыштан да... Мый нӧ вӧчны?.. Мый нӧ батьыс думайтӧ?.. Мый сійӧ накӧд сідзи лебезитчӧ?!
— Да, ничево... — гӧлӧссӧ вежтӧг сёрнитӧ батьыс. — Отдыхайте. Счас костёр запалим и ужин готовить будем. У нас уж и рыбка есть, на уху.
— Да?! — дзикӧдз ловзьӧ и долыдмӧ олӧмаыс. — Свежая рыбка?.. Уж цельный век, кажется, не пробовал!.. А раньше... — Но тані сійӧ видзӧдлӧ аслас ёртыс вылӧ да тшӧкмунӧ.
А пытшкӧснас ёна жӧ зэлалӧм Микит, дерт, гӧгӧрвотӧг оз ов, мыйджык вӧчсьӧ лов выланыс на дінӧ петысьяслӧн. Ӧд, буракӧ, и збыльысь кысянькӧ пышйӧны найӧ. Ӧні налӧн, дерт жӧ, бӧръя тшупӧд вылӧдзыс октӧма и зэвтчӧма ловныс. Ӧні найӧ быдтор вылӧ дасьӧсь. И некыдз оз позь ӧні накӧд лёкавнысӧ... Он кӧ быттьӧ ружьетӧ чургӧдӧмӧн лэччӧд органъясӧ... Но кыдзи нӧ позьӧ вӧчны татшӧм лёктор йӧзсӧ тӧдмавтӧг?! Ӧд со сэтшӧм жӧ, на кодь жӧ, йӧз... Уджалысь мортлӧн киясаӧсь, лючки чужӧмаӧсь... Гашкӧ и, абу нин сэтшӧм мыжаӧсь, кӧть и пышйӧны кысянькӧ... Вермас лоны, Маджа ю йывсянь... Сэні пӧ тай кулак посёлок сьӧд вӧр шӧрас лэптӧны, Волга дорысь да Дон дорысь мырдысьӧн вайӧдӧм йӧз. Спецпереселенецъяс... Ӧдвакӧ Лӧкчимлагысь тайӧяс... Этатшӧм томиникыслы, гашкӧ, нинӧмысь на Лӧкчимлагас веськавнысӧ?.. Ая-пиа да, чужӧмъяснас ёнакодь ӧта-мӧдныс вылӧ мунӧны да, дерт, кӧнкӧ, кулак посёлоксьыс... Нинӧмла найӧӧс миянлы вӧрӧднысӧ... Нинӧмла на вылӧ каттьысьнысӧ... Мед бурӧн мунӧны, кытчӧ мӧдӧдчӧмаӧсь... Оз на и зэв кокни ло налы дзебсясьӧмнас гортӧдзныс воӧдчыны. Да и код на пӧ и виччысьӧ найӧс, кӧть и гортаныс? Дерт, кӧнкӧ, кулакъяс кӧ быттьӧ, Конӧд Митрейлысь моз жӧ, мырддисны налысь гортсӧ... Медтыкӧ Виталей ставсӧ эз торк-а! Том ярлуннас. Да бӧръя каднас, комсомол ячейканас юрнуӧдігӧн кыськӧ лыбӧм ыкшалуннас... Да ружьесӧ ас киас босьтӧмнас... Олӧм вежӧм вылӧ ышӧдӧм ружьеа том мортыд тай быдтор вылӧ дась...
Но колӧ вӧлі пес чукӧртыштавны да би пестыны. Войыс со талялӧ, а августпомса войясыд тай миянын пемыдӧсь нин и ыркыдӧсь. Ӧні быть нин ковмас ӧти би дорын узьмӧдчыны. Кӧть эськӧ, буракӧ, кутшӧм нин сэні узьӧм да! Сідз нин кӧть би дорас кыдзкӧ-мыйкӧ войковтыштны...
Гозйӧн-гозйӧн жӧ, дерт, ӧтарӧ-мӧдарӧ, веськӧдчисны кос увъясла да лӧпла. Виталей, тӧдӧмысь, ӧні эз нин коль пищальсӧ кӧлуйыс дінӧ, а сьӧрсьыс босьтіс. И водзӧ ёсьтіс-кесліс мӧвпсӧ Виталей, мыйджык колӧ вӧчнысӧ, кутшӧм бурджык петан туй аддзыны татшӧм дзугсьыс... Ачыстӧ сійӧ эськӧ и аддзас, да вот тай батьыс мыйкӧ зэв нин тетькӧдчӧ пышйысьясыскӧд. Быттьӧ мог абу сылы наӧдз!.. Да ӧд кывсяс кӧ татшӧмторйыд сиктын! Кыдзи сійӧ, Виталей, комсомолецъяслӧн повтӧм вожак, ныр увсьыс лэдзис классӧвӧй врагӧс, сэки ӧд сійӧс пырысь-пыр жӧ чӧвтасны секретарсьыс. Кутшӧм нӧ пӧ тэ том йӧзӧн юрнуӧдысь! Кутшӧм нӧ тэ пример петкӧдлан мукӧдыслы! Киад шедлӧм нин врагъясӧс, вредительясӧс ли, бӧр лэдзалан... Ок, юр яндзимыд сэки лоӧ! Да и дзоньнас водзӧ олӧмыд сэки вермас киссьыны-пазавны!.. Став ыджыд да югыд кӧсйӧмъясыд сідзи и кусасны!.. Кыдзи нӧ батьыс — нӧш юра Микит — оз гӧгӧрво тайӧс? Дугдыны колӧ кывзысьнысӧ батьыслысь! Сылӧн, буракӧ, аслас лолыс кулаклӧн кодь жӧ лоӧма! Ӧтарӧ ойзӧ да жалитӧ колхозӧ нуӧм вӧвъяссӧ да мӧсъяссӧ... Батьыс вылӧ, тыдалӧ, немтор тані надейтчынысӧ... Сылы, Виталейлы, аслыс колӧ мыйкӧкертны!.. Ӧні, дерт, вой улас, немтор нин он вермы керны, он кӧ быттьӧ пу дінӧ кӧртавлы найӧс... Но ӧд бара, кӧрталӧмаясыд, дзикӧдз вермасны гегдыны ыркыд войнас... Но асывнас, югдыштӧм бӧрын, мыйкӧ думыштлас на Виталей! Вайӧдлас на классӧвӧй врагъясӧс, выль югыд олӧм торкалысьясӧс кытчӧ колӧ!.. А мый? Тадзи кӧ ӧд став мыждӧмаясыс пондасны пышъявны, став врагыс кӧ бӧр вӧля вылын лоӧ, сэки нӧ кыдзи бур йӧзыс социализмсӧ да коммунизмсӧ кутасны тэчны-вӧчны?.. Часлы, асылыс волас да, сійӧ, Виталей, петкӧдлас на тайӧяслы пуж!.. Мед сӧмын пемыд войнас немтор эз ло-а!.. А то ӧд татшӧм шпанаяссяньыд быдторсӧ позяс виччысьны...
Кыддза рас дорӧсӧд чашйысьӧ Виталей, ропмунӧм мырсӧ ош моз путкылялӧ, кос увсӧ да кос понӧльсӧ моздорас чукӧртӧ и некыдз оз вермы кусӧдны ыпъялысь ловсӧ. Медбӧрын чорыда шуӧ батьыслы:
— Миянлы колӧ лэччӧдны тайӧясӧс органъясӧ!
Батьыс, Микит, кӧть и кутшӧмакӧ виччысьӧ писяньыс мыйкӧ татшӧм ногасӧ, повзьӧ:
— Мый тэ, Виталей! Вай, пиукӧй, татшӧм лёктор ми огӧ керӧй!
— Менам комсомольскӧй сӧвесьтӧй оз лэдз менӧ мӧд ногӧнсӧ керны!
— А морт сӧвесьтыд нӧ? — ышловзьӧмӧн шуӧ Микит.
— Батьӧ, медводз колӧ вийсьыны государственнӧй интерес понда! — падъявтӧг дӧжныштӧ та вылӧ Виталей.
— Ме эськӧ и гӧгӧрвоа да... — матӧ воӧма батьыс. — Но кыдзи нӧ тэ лысьтан кутнысӧ найӧс? Кысь тэ тӧдан, кутшӧм найӧ йӧз? Кӧть вед и юасьны пондан, найӧ веськыдасӧ оз висьтасьны тэныд... Мед кӧть и мыйыськӧ мыжаӧсь... Мыжтӧг мыжаӧсь ли...
— Ме сідз аддза! Пышйӧны найӧ. Кутшӧмкӧ ыджыд мыжъясысь вайӧдлӧмаӧсь найӧс миянӧ. Гашкӧ и, вредительяс. Либӧ кулакъяс. Сідз и тадз врагъяс! Лэччӧдам карӧ органъясӧ, сэні лючки-бура ставсӧ тӧдмаласны. Абу кӧ мыжаӧсь, бӧр лэдзасны.
— Оз позь тадзисӧ вӧчны, Виталей, пианӧй, некыдзи оз позь! — мый вермӧмсьыс зільӧ эскӧдны ярмӧм писӧ Микит. — Вай сьӧд войсӧ ӧтлаын пукалыштам би дорын, а асылки разӧдчам... Быттьӧ эгӧ и паныдасьлӧй ми найӧкӧд... Бӧр вунӧдам ставсӧ...
— Мед сэсся найӧ кӧнкӧ бара на кутшӧмкӧ вредительство керисны? Тайӧс тэ кӧсъян, батьӧ?..
А видзкодьсӧ кытшовтысь кыддза раскыслӧн мӧдар дорӧсын кыліс мукӧд пес чукӧртысьяслӧн нӧшта на пӧсьджык да зэлыдджык сёрни.
— Миянлы эз ков петкӧдчынысӧ на водзӧ! — лӧгалӧмӧн вийсис томджыкыс. — Ӧні ставсӧ тэ дзугин, папа!
— Миянлы кыдзкӧ колӧ вуджны Вычегда мӧдарас, Сашок... — Микит моз жӧ зільӧ ӧлӧдны да лӧньӧдны дзескӧдчысь писӧ батьыс сылӧн, Степан. — А пыжтӧгыс кыдзи вуджан та пасьта васӧ?.. Тӧдтӧм васӧ?.. Сэсся и миянлы кыдзкӧ-мыйкӧ коліс эськӧ юасьыштны тӧдысь йӧзыслысь водзӧ туйясным йылысь...
— Дерт, юасян! — чарсмунӧ Сашка. — Виччысь, висьтавласны найӧ миянлы, сӧмын кывзы, вомтӧ паськӧд да... Эн ӧмӧй аддзыв, кыдзи томыс ружье дінас тшапнитчис?
— Да ӧд, Сашок, позьӧ и гӧгӧрвоны найӧс... Сымда ми кодь кулаксӧ вайӧдӧмаӧсь налӧн гажа муӧ... Лагеръяс быдлаӧ сатшйӧдлӧмаӧсь, тырыс заключённӧйяс сэтӧні... Тэ кӧ быттьӧ сы местаын вӧлін, эн ӧмӧй сідзи жӧ кер?..
— Мыйӧн нӧ ме тӧда, кыдзи эськӧ кери! — некыдзи оз вермы лӧньӧдчыны Сашка. — И мыйӧн ме мыжа, мый веськалі татчӧ? Мый лёк шышлы моз гусьӧн лоӧ пышйыны гортлань?.. Меным коліс аслым тшапкысьны пищальыс дінӧ! Йӧй ме, йӧй!
— А водзӧсӧ эськӧ мый сэки лоис? — ёнджыка зільӧ восьтыны пиыслысь сьӧлӧм кылӧмсӧ майшасьысь батьыс.
— Пыжнысӧ эськӧ тшӧтш босьтім!
— А сэсся?
— Кывтім эськӧ пыжнас Котласӧдз, кӧрт туй дорӧдз. А сэні, уна йӧз пӧвстас, мун пӧ да и корсь миянӧс!
— Эштіс тай! — курыда ышлолалӧ та вылӧ батьыс. — Сэки эськӧ тайӧяс пырысь-пыр жӧ чукӧртісны быдса команда. Да не ӧти пыжӧн да ружьеӧн уськӧдчисны вӧтчыны миян бӧрся... Эн вунӧд: найӧ ставныс вӧралысьяс, быд керкаын ружье... Сэки эськӧ, этша вылӧ, пуксьӧдісны тюрмаӧ рӧзбойысь... Либӧ мыйкӧ лёкджыктор на вермис лоны...
— Томыс сідз и тадз видзӧдӧ тшапнитны миянӧс! Ме аддза и сьӧлӧмӧн кыла. Мыйкӧ колӧ миянлы керны, папа! А то татӧні и помасяс миян туйным!
— Миянлы ставсӧ колӧ бурӧн керны, Сашок! Ӧд со ми заводитім нин шанясӧ да бурасӧ... Тӧждысьтӧг кольӧм ружьенысӧ эгӧ вӧрзьӧдӧй... Тайӧс ӧд найӧ казявтӧг эз овны... Со тай нӧ батьыс свежӧй юква вӧзйӧ...
— Лэчкаласны найӧ миянӧс свежӧй юкванад!
— Мыйла нӧ, Сашок... Комиясыд, буракӧ, абу лёк йӧз... Сьӧлӧма и гӧгӧрвоысь йӧз... Вӧра кӧдзыд муад кузятӧ олігӧн, ме чайта, велалӧмаӧсь кывны мӧд мортӧс... Со тай нӧ миянлы маджасаясыс кутшӧма отсасисны баракъяссӧ лэптігӧн... Вӧлӧн и быдторйӧн... Тӧвнад со быдса йӧраӧс кыйисны да колисны посёлокӧ... Кутшӧма мездісны тшыгъялӧмысь... А сэсся и, видзӧд, сиктас пӧшти тӧвбыд тӧвйисны миян ӧткымын старик да посни челядь... Сытӧг, баракъяссӧ эштӧдтӧдз, ставныс эськӧ найӧ гегдісны да чергысисны... Сідз нин мыйтаӧн кулалісны-а...
— А ме ныр-вом сертиыс казяла, мый томыслы быть колӧ кутны миянӧс. Да лэччӧдны кытчӧ колӧ!
— Сашок, сыночек, ради всех святых, кывзысь менсьым! — кевмысьӧмӧн моз корӧ батьыс. — Ме унджык нин тэнад серти аддзылі олӧмсӧ... Унджык тӧда и казяла... Син ни пель кӧ кутан усьласьны быдӧн вылӧ, ми некытчӧдз огӧ и волӧй... Мамтӧ ни чоюкъястӧ огӧ нин и аддзылӧй сэсся. Сэтшӧма пӧ тшыгъялӧны коньӧръяс... Миянтӧг сідзи и кувсьыны вермасны... Миянлы колӧ быть воӧдчыны на дінӧдз!.. Миянлы колӧ пырны кутшӧмкӧ стройка вылӧ да нуӧдны найӧс сэтчӧ... Ӧні пӧ тай быдлаын, Рассея пасьталаыс, мыйкӧ да мыйкӧ лэптӧны... Документтӧ пӧ ёнасӧ оз и юасьны... Уджавны кутам да, и няньтӧ век нин мыйтакӧ сетыштасны... А огӧ кӧ ӧні ми воӧдчӧй мамыдъяс дінӧдз, миянлы сэсся не аддзывны нин найӧӧс... Кызмырдысьӧн кольӧдім найӧс тьӧткаыд ордӧ, чайтім бур вылӧ, а видзӧд, лёк вылӧ лоис... Украинаын пӧ и став лунвылас голод... Мыйта йӧз пӧ тшыглы кулӧ...
— Будь проклят татшӧм олӧмтӧ! Код сӧмын думыштӧма сійӧс! — йирыштӧ пиньяснас Сашка.
3
Бипур пестӧны берег дорсянь неылын сулалысь ӧтка ыджыд коз улӧ, водзтіясӧ Микит татӧні не ӧтчыд жӧ нин войковтліс. Вильыш би ӧдйӧ нялкнитӧ рӧмыдас, ыргӧмӧн уськӧдчӧ нювны да жубритны кос увъяс да килльысьӧм сюмӧда мыръяс. Пипуыд да кыдз пуыд этша тшынӧн шлонгӧны, коз пу моз третшкӧдчӧмӧн оз пинясьны биыскӧд. Эжва вылӧ и сылӧн паськыдысь-паськыд ковтыс вылӧ лӧня лэччӧ тайӧ кадъясас ёна нин пемыдӧн лоӧм вой...
Но абу чӧв да лӧнь би дорын ноксьысьяслӧн! Быдӧнӧс на пиысь кыдзкӧ да мыйкӧ майшӧдлӧ и повзьӧдлӧ пемыдӧн сукмысь войыс. Кӧть и быдӧн на пиысь ёнакодь мудзис кузь лунтырнас, ӧдвакӧ лысьтас чӧскыд унмӧн веськӧдны мудзсӧ...
Дерт, налы ковмӧ бара на гозйӧн-гозйӧн меститчыны би ӧтар-мӧдарын. Кӧть нин бинас торйӧдчыштны ӧта-мӧдсьыныс. Ӧд найӧ немтор оз тӧдны ӧта-мӧдныс йылысь. Оз тӧдны, мыйджык медъёна кӧсйӧ мӧдарсаыс. Сэсся со и разнӧй кывъя йӧз. Ӧтиясыс нэмсӧ тані олысьяс. Вӧр-ваын, со тайӧ гажа ю дорас, асланыс гортын моз повтӧг да дзебсясьтӧг олысьяс...А мӧдъясыс ылі лунвывсянь татчӧ мырдысьӧн вайӧдлӧмъяс. Ӧні чужанінланьыс гусьӧн писькӧдчысьяс. Пышйысьяс. Лёк ногӧн песовтчӧм олӧмнас ёна дойдӧмаяс...
И кыдзи нӧ он пов да видзчысь ӧта-мӧдсьыд тадзитӧ зурасигӧн!
— Счас мы такую ушицу сварганим! — зумыда сатшкӧм мӧтыр йылӧ джынйӧдзыс ва тыра ыджыдкодь пӧрт ӧшӧдігмоз зільӧ личӧдыштны зэлӧдчӧмӧн чӧв олӧмсӧ Микит.
— Да? Правда, у нас тоже есть треска солёная... — ылӧсас быттьӧ вӧзйӧ жӧ ассяньыс олӧмаджык воысьыс, Степан; сійӧ, дерт, казявтӧг оз ов сы кодь кымын жӧ арлыда коми мортыслысь личыдлань лэдзӧмсӧ.
— Треску вы наперёд поберегайте, — быттьӧкӧ и воысь-мунысьяслысь могсӧ гӧгӧрвоыштӧмӧн варовитӧ Микит. — А у нас — вона рыбка свежая. Пока сюдой подымались на лодке, блесной вытягнули щучку да окунька... Пиӧй, вай керышт да мыськышт ӧдйӧ!
Водзвыв кульыштӧм сюмӧд вылӧ Виталей лэпталіс сирсӧ и ёкышсӧ, абу ёна гырысьӧсь чериясыс, но абу и посниӧсь кыснан вылад шедӧмаясыд, бур юква вӧчасны татшӧмъясыд... Роч ая-пиалӧн на вылӧ видзӧдлігӧн небыда-меліа ловзьылӧны синъясыс, важӧн нин найӧ эз аддзывны ни эз видлыны вомнаныс ю черисӧ, кӧрсӧ нин сылысь вунӧдыштісны, а ӧд водзті, Дон ю дорын олігӧн, кутшӧма жӧ чӧсмасьлісны сійӧн...
— Значит, богата рыбкой ваша Вычегда? — зільӧ жӧ водзӧ пестыштны небзьӧдчӧмсӧ Степан. — Раз мимоходом таких красавчиков вытянули...
— Богата, матушка, грех жаловаться! — варовитӧ Микит. — Всякой рыбёшки полно! Только не ленись, лови!
— У нас... — заводитліс Степан да муртса эз висьтав Дон ю йывсьыныс, но пырысь-пыр жӧ тшӧкмуніс да мӧдарлань песовтчис сёрнинас, — у нас в котелочке давненько уж не бывало свежей речной рыбки... Мы всё больше тресочкой солёной пробавляемся...
Тавося нин мича-зумыд картупель ӧдйӧ пусис пӧртйын. Сэк кості Виталей лэччыліс ва дорӧ да пожйыштіс керӧм гырдӧсь черияссӧ, сэсся батьыс велӧдӧм серти шӧриӧн вундаліс да лэдзаліс пӧртйӧ. Тшӧтш и ыджыдкодь лук юр лэдзис сэтчӧ. И пырысь-пыр жӧ тӧждысьтӧг шлонгысь би гӧгӧрын кыза мӧдіс кывны сёян вытьтӧ босьтчӧдысь да дульватӧ пычкысь чӧскыд кӧр.
Бур ногӧн кӧ быттьӧ, мый нӧшта колӧ мортлы? Лов тырнад нимкодясь гажа ывланас, матын кылысь юнас и лыдтӧм-тшӧттӧм кодзула пыдӧстӧм енэжнас, кый со татшӧм черисӧ сӧстӧм ваа юысь да пӧттӧдзыд чӧсмась!
Но со тай йӧзлы лоӧ видзчысьны и повны ӧта-мӧдсьыныс. Вежӧрнас медлёксӧ ковмӧ лӧсьӧдлыны ӧта-мӧдныс йылысь. Веськыда сёрнитны он лысьт мӧд морткӧд. Ас йывсьыд веськыда висьтавны он лысьт мӧд мортлы. Дойдӧмысь полан, вузалӧмысь, кытчӧкӧ нуӧдӧмысь. Узигкостіыд сутшкӧмысь да джагӧдӧмысь полан... Вӧчим жӧ тай бур олӧм!
Джын юквасӧ Микит лэдзис воысьяслӧн пӧртйӧ, шӧрипӧв юкис и сюмӧд вылӧ лэпталӧм да чепӧль помсянь солыштӧм черисӧ — би мӧдарсаяслы мыччис ёкышлысь юрладорсӧ да сирлысь бӧжладорсӧ. И пондісны акйӧдлӧмӧн ырскыны-панясьны кыкнан ая-пиаыс, торйӧн нин рочьясыс лов тырнас чӧсмасьӧны и нимкодясьӧны, сэтшӧма нин гажныс бырӧма татшӧм тшын кӧра юквасьыс, и тшӧтш быттьӧ важ шудыс — код тӧдас кытчӧ кольӧм олан гажыс да шудыс! — чӧскыд юква сорыс ылькнитлӧ лов выланыс, некор нин ӧмӧй бӧрсӧ оз волы сійӧ?!
— Ну, спасибочки, мужики, вот славно угостили... Вот наелся так наелся, аж живот распёрло, что твой бубен кавказский. Вовек не забуду! — сьӧлӧмсяньыс шуис олӧмаджыкыс, Степан, кор лои помалӧма юквасӧ да вильӧдӧма-нёнялӧма быд лытор и бордтор... — О Господи, как хорошо-то! Как славно-о!..
А ружье сулаліс коз пу дінын, вӧсньыдик бедьтор кодь быттьӧ чӧла сулаліс, пыкыштіс килльысьӧм кырся кыз козсӧ, но мыйта вын йӧршитчӧма сы пытшкӧ! И, дерт, сылы дзик веськодь, кодарӧ кӧть оз вувзьысь пыдӧстӧм пӧсь выныс...
Ӧні Виталей век нин вӧлі медматын ружьеыс дінӧ. И зарадитӧмаӧн видзис, мед быд здукӧ удитны пезьдыны...
Би мӧдарсаяслӧн ӧтарӧ жӧ мӧвпыштлывсис ружьеыс йылысь. Сідзи и тадзи. Торйӧн нин Сашкалӧн, ӧд сійӧ вӧлі том и яр, а сэсся ӧд сылӧн сӧнъясӧд визласис-чепсасис дыр кад чӧж вӧльнӧя олысь казакъяслӧн пӧсь вир...
А гӧгӧр пемдӧ и пемдӧ. Кыддза-пипуа раскын лӧнисны медбӧръя сьылысьяс. Буракӧ, мудзис жӧ котралӧмысь да чуксасьӧмысь мӧдлапӧв лыавывса лэчыд гӧлӧса истан. Сӧмын ӧтнас гажа би вильыша ыпъялӧ да мыйкӧ чӧла висьтасьӧ сы гӧгӧр пукалысь йӧзлы. Да нӧшта вылі енэжын кодзувъяс югыдджыка кутӧны мыччасьны да пӧртмасьны. Налы ӧд, кодзувъясыдлы, мый, налы, йӧзлы моз, ӧта-мӧдсьыныс оз ков видзчысьны ни повны...
Пӧтӧм кынӧма йӧз, кодлы кыдзи лӧсьыдджык да кивывджык, быттьӧкӧ и лӧньӧмаӧсь жӧ югыд билӧн чӧла висьтасьӧм шы улӧ. Но некодлӧн абу лӧньӧма лолыс вылын: быдӧн ас кежас песӧ ассьыс мӧвпсӧ, ас ногыс донъялӧ виччысьтӧга лоӧмторсӧ, тадзи паныдасьӧмсӧ да ӧти би дорӧ узьмӧдчӧмсӧ, быдӧн ас кежас корсьӧ ассьыс петан туй...
Микит, табак кӧшельсӧ шуйга ки пӧвсьыс лэдзлытӧг, ньӧжмыда гаровтӧ чигарка, мед мичаджыка да зумыдджыка артмис чигаркаыс, зэв сьӧлӧмсяньыс тайӧс вӧчӧ, табаксӧ буретш колана мында чепӧльтӧ кӧшельсьыс да чӧвтӧ увдорладорыс кусыньтӧм кабалатор вылӧ, сибыд чунь помъяснас лючки уджалӧ и вежӧра синъяснас донъялана видзӧдӧ, кывнас буриника дуллявлӧ шӧрвыйӧдыс гӧрбакодьӧн петысь чигаркасӧ, — быттьӧ таысь коланаджык уджыс ӧні Микитлӧн и абу. Сэсся ньӧжмыдіника жӧ босьтӧ киас кос ув, сюйӧ помсӧ биӧ да ӧзтӧ вомас сюйӧм чигаркасӧ.
А сэк кості Микитлӧн лов вылын визлалӧ мӧвп: «Лючкиӧн-бурӧн сибӧдім-корим ас дінӧ да, чӧскыд юкваӧн со номсӧдім да, оз жӧ ӧд, кӧнкӧ, кимӧститчыны пондыны тайӧяс? Мед кӧть и пышйысьяс? Ӧд миян кодь жӧ йӧз...»
А нӧшта Микит майшасьӧ яр сьӧлӧма Виталей вӧсна. Коді бӧръя каднас кос сюмӧд моз ӧзйӧма кулакъяскӧд да троцкистъяскӧд миритчытӧма тышкасьӧм вылӧ. Мый сійӧ ӧні мӧвпалӧ, дерт жӧ, кысянькӧ пышйысь ая-пиаыс йылысь? Кыдзи водзӧсӧ кӧсйӧ керны накӧд? Ӧнтай со, видзӧд, кутшӧма ыршасис... Сэсся ӧд тӧдтӧг оз ов Микит, мый Виталейыс и ружьесӧ видзӧ зарадитӧмаӧн. Бурджыка дорйысян думӧн видзӧ тадзисӧ али пышйысьяссӧ надейнӧджыка кутан думӧн?.. Но вед и мӧдъясыслы, лёк думаӧсь кӧ быттьӧ найӧ, оз жӧ ло зэв сьӧкыд миян вугыртігкості би вомӧныс чеччовтны зарадитӧм ружьеыс дінӧ?.. Да асланым вылӧ веськӧдны?..
Но Микит зільӧ кежыштавны татшӧм мисьтӧм мӧвпъяссьыс, тшӧтш быттьӧ и кызджыка нёньышталӧм табак тшыннас зільӧ пальӧдыштавны найӧс.
Шоныда жайгысь билань чужӧмнас-водзнас нёровтчӧмӧн олӧмаджык рочыс, Степан, куритчӧ жӧ, сӧмын сылӧн чигаркаыс абу Микитлӧн кодь мышвыла-йӧга, а веськыд да шыльыд, но табак тшыныс сійӧ жӧ чорыд кӧра махоркаыслӧн. Степан пӧся и гаж бырӧмӧн вийсьӧ-мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ сюртӧг-шедтӧг воӧдчыны налы ылі гортӧдзныс, Дон ю дорӧдз. Ой, оз, буракӧ, кокни ло! Кымынысь со тадзи ковмылас тангысьны быд пӧлӧс йӧзыскӧд. И код пӧ тӧдас, мыйджык налӧн лов выланыс. Кутшӧм капканъяс окталӧма! Гашкӧ, оз и ков некод дінӧ матыстчынысӧ налы? Сэтшӧм гусятор вылад петісны да? Мортыд пӧ тай мӧд мортлы век кӧин кодь. Торйӧн нин ӧні кӧин кодьӧсь лоисны йӧзыс, кор джын йӧзсӧ кулакъясӧн да троцкистъясӧн вӧчисны... Да мукӧд пӧлӧс врагъясӧн... Гортсьыныс, миянӧс моз, нетшкалісны... Код тӧдас кытчӧ, сьӧд вӧр шӧрӧ сатшйӧдлісны... Тюрмаясӧ пуксьӧдалісны... Ой, горе-беда!.. Гашкӧ, этайӧяс, комиясыс, и збыльысь, кыдз шуис Сашок, нарошнӧ миянӧс чӧскыд юкванас тетьйӧдлісны, медым кыдзкӧ-мыйкӧ асылӧдзыс ылӧдлыны да кутыштны, а сэсся и, югдыштӧм бӧрас, чургӧдны ружьесӧ... Томыс тай со, збыльысь, оз и вешйыв ружьеыс дінысь. Лэчыд синъясыс ӧтарӧ бужгылясьӧны да бытшласьӧны и... Кӧть эськӧ и тӧдтӧг оз ов Степан, мыйта бурсӧ керисны со татшӧм жӧ комиясыс кольӧм сьӧкыд тӧвнас!.. Но ӧд тай быд йӧз пӧвстын бурыс и лёкыс тырмӧ... Ээ-х, кыдзкӧ воӧдчыны эськӧ гортӧдзныс!.. Гӧтырыс дінӧдз да кык ичӧт нывкаыс дінӧдз... Свестя ордас найӧс лоис кольӧдлыны, поснияснад тӧдтӧм ылі туяд эз лысьтны ставӧн кыпӧдчыны... Та понда мыйта ковмис кевмысьны ӧти водзын и мӧд водзын... А ӧні пӧ ставӧн сэтшӧма тшыгъялӧны... Лунвыв пасьталаыс пӧ тшыглы кулӧны... Медся няня муясас голод вӧчисны!.. Окма жӧ эськӧ да!.. Воӧдчыны гортӧдзыс, а сэсся гусьӧникӧн ӧтлаын нин мунны карӧ... Воча вокыс тай, коді ас кадӧ усйысьліс станицаысь, юӧртӧ, мый стройкаяс вылад пӧ кокниа позьӧ кутчысьны... Уджавнытӧ тай сійӧ, Степан, вермӧ, кӧть кузнечӧн, кӧть плӧтникӧн... А татчань, татшӧм кӧдзыд муас, сьӧлӧмыс оз жӧ нин лэпты ичӧт нывкаяссӧ вайӧдны... Быттьӧ ловйӧн на кӧ суласны найӧс... Ӧд мыйта нин сы син водзын дзикӧдз вылӧ нюкырмуніс ас мусинсьыс нетшыштӧм дзоридзыс!..
Пиыс Степанлӧн, дас ӧкмыс арӧса Сашка, куйлӧ шоныд би дорын гатшӧн да видзӧдӧ кодзулӧсь енэжӧ. Мыйта кодзув мыччысьӧма вой кежлас! Тані тай найӧ быттьӧкӧ гортаныс кодьӧсь жӧ. Кӧть и сы ылнаӧ нуисны-ылӧдісны гортсьыныс! Кӧрт туйӧд, скӧтӧс моз, дзескыд вагонъясын мый дыра гургӧдісны войвывлань, а сэсся и водз тулысын Вычегда кузя мыйта катӧдісны кӧдзыд баржаясын. А сэсся и подӧн на мыйта вӧтлісны. Кытчӧдз, медбӧрын, кӧчьясӧс моз, эз лэдзны сьӧд вӧр шӧрӧ. Кӧсъянныд кӧ водзӧ овны, вӧчӧй аслыныдлы оланін... Мыйла колӧ вӧлі сьӧд вӧр шӧрас вайӧдны найӧс? Вӧрсӧ некор аддзывтӧм йӧзӧс? Мед нин кӧть со татшӧм ю дорас овмӧдісны, вайӧдісны кӧ нин сы ылнаӧдзыс! Быть налы колӧ морттӧ дзескӧдны да пӧдтыны помӧдз! Кӧть и мыжтӧм мыжъяссьыс!.. Кутшӧм мичаӧсь да югыдӧсь кодзувъясыс! Век кӧть видзӧд... И кутшӧм шуда синъясӧн быттьӧкӧ неважӧн на нимкодясис наӧн Сашка... Кор колльӧдчыліс Оксанакӧд... Ясыд кодзувъясыс моз жӧ югзьывлісны сэки мича гырысь синъясыс пӧсь шудӧн ыпъялысь нывлӧн... Дзикӧдз ӧмӧй нӧ ставыс тайӧ помасис?.. Некор нин оз ло сэсся?.. Оз вермы бӧрсӧ лоны?.. Лёк олӧмыс да лёк йӧз ставсӧ тайӧс нырыштісны налысь... И мый ӧні вӧчӧ Оксана?.. Виччысьӧ-ӧ сійӧс, Сашкаӧс?.. Тшӧтш шогалӧ-ӧ сы понда?.. Али этійӧ лёк активист Ефремыс бара на зыртчӧ сы дінын?.. А, гашкӧ и, ӧні, кор Сашка эз ло сэні, ёнджыка на зыртчӧ да исасьӧ?.. Гашкӧ и, найӧ, лёк гӧрлӧпанъясыс, тшӧтш и та понда кулачитісны найӧс, Сашкаясӧс?.. Мед нин янсӧдны Оксанакӧд?.. А сэсся мед мырдысьӧн гӧтрасьны Ефремыслы Оксана вылӧ?.. Ӧд на киын ӧні став власьтыс! Мый окотитасны, сійӧс и керасны. Кодӧс кӧсъясны, сійӧс и кулакаласны да ылі войвылӧ либӧ Сибирӧ тодмышкаласны. Овмӧстӧ мырддясны и невестапутӧ ас саяныс мырдысьӧн босьтасны...
Татшӧм мӧвпъяссьыс Сашкалӧн гирснитчӧны пиньясыс, и весигтӧ син водзын быттьӧкӧ пемдылӧ, да сійӧ дугдылӧ быттьӧ аддзыны югыда дзирдалысь кодзувъяссӧ...
А мый, збыльысь кӧ мырдысьӧн воӧ Ефремыс сылӧн муса Оксана вылӧ? Сэки мый сійӧ, Сашка, кутас вӧчны, кыдзкӧ воӧдчылас кӧ ӧні гортӧдзыс? Мый вермас вӧчны?.. Гусьӧннад воӧмнад?.. Йӧзысь дзебсясигад?.. Оружие колӧ сылы, Сашкалы!.. Мед водзӧс босьтны пежъяслысь... Ставсьыс водзӧс босьтны!.. Гашкӧ, корны этайӧ Виталейыслысь ружьесӧ?.. Мешӧкас сылӧн, Сашкалӧн, кык напилӧк эм, быдтор йывсьыс водзвыв арталӧмӧн тшӧтш тай босьтіс... Вӧсньыдик стволсӧ орӧдны, обрез вӧчны... Дӧрӧм улад, тасма костад сюйыштін, да немтор оз и тыдав... Гадӧс сійӧс, Ефремӧс, кыйӧдны, да и мед сетӧ ӧтвет став лёксьыс, став дойсьыс, став мучитчӧмсьыс... Но ӧд кӧть и бурӧн коран, оз сет ружьесӧ этайӧ коми Виталейыс! Ачыс сійӧ, буракӧ, налӧн Ефрем кодь кымын жӧ... Гашкӧ и, тшӧтш татӧні кодӧс колӧ и оз ков кулакавлӧ... Сӧмын вот кытчӧ найӧ, татчӧс активистъясыс, ассьыныс кулакъяснысӧ мӧдӧдалӧны? Нӧшта на войвылӧджык кытчӧкӧ? Гашкӧ нин, веськыда Войвыв полюс вылас?..
Сэсся Сашкаӧс донӧдӧм кӧрт моз дзужнитӧ важӧн нин кыйӧдчысь мӧвп:
«Миянлы колӧ быть босьтны тайӧяслысь ружьесӧ! Йӧй ме йӧй, ӧнтай эг босьт берег вылас кольӧмасӧ!.. Ӧні войнас, унмовсясны да, гусьӧникӧн сӧтыштны!.. А ковмас кӧ, и мырддьыны!.. Сэсся пыжас пуксьыны да ӧдйӧджык кывтны...»
«А пондасны кӧ ёна водзсасьны? Сэки мый лоӧ?» — воча ыпнитӧ Сашкалӧн весьӧпӧртана мӧвп.
Виталей, дженьыд гӧленя кӧтіа кокъяссӧ билань нюжӧдӧмӧн да мышнас кыз козйӧ мыджсьӧмӧн, синъяссӧ джынвыйӧ куньтыртӧмӧн чӧла видзӧдӧ би вылӧ да тшӧтш и би мӧдарсаяс вылӧ. Виталей, асьсӧ рытывбыд песӧм бӧрын, ӧні пӧшти оз нин падъяв, мый сылы колӧ кутны тайӧясӧс да лэччӧдны органъясӧ. Тайӧ троцкистъяссӧ либӧ кулакъяссӧ. Тайӧ пышъялысь врагъяссӧ! Кӧсйӧ кӧ быттьӧ сійӧ, Виталей, водзӧ сӧстӧма да честнӧя овны. Кӧсйӧ кӧ сійӧ водзӧ быдмыны-сӧвмыны югыда воссьысь олӧмас. Кӧсйӧ кӧ водзӧ велӧдчыны да Ыджыд Мортӧн лоны Выль Олӧмас!
Сылы, Виталейлы, быть колӧ кутны тайӧясӧс, мед кӧть и батьыс пондас дивитны таысь, мед кӧть весиг и паныд сувтас! Мед! Батьыслӧн сылӧн олӧмыс овсьӧма нин. Сійӧ ӧні, батьыс, ассьыс ловсӧ, кулаклӧн кодь жӧ ловсӧ, нэп дырйи вежсьӧм ловсӧ, буракӧ, оз нин вермы вежны! А сійӧ, Виталей, оз кӧсйы батьыслӧн кодь нэпмановскӧй лолӧн овны. Сійӧ кӧсйӧ мӧд ног овны! Югыда воссьысь олӧмыс выль ногӧн велӧдӧ и чуксалӧ сійӧс овнысӧ! Честнӧя! Ӧтвылысь! Бур-шань йӧзкӧд коллективнӧя. Врагъясӧс эрдӧдалӧмӧн! Троцкистъясысь да кулакъясысь быд ногыс мынтӧдчалӧмӧн... Ачыс Сталин ёрт, став народъяслӧн Вождь да Ыджыд Бать, сідзисӧ овны чуксалӧ!.. А тайӧяс со, пышъялысьясыс, выль ногӧныс некыдз оз кӧсйыны овны! Выль местаын честнӧй уджӧн асьнысӧ вежӧм-бурмӧдӧм пыдди бара на кытчӧкӧ пышйӧны... А кутшӧмджык сьӧд могъясӧн пышйӧнысӧ? Гашкӧ и, медыджыд лёкторсӧ кӧсйӧны керны? Бара на пакӧститчыны ныртчӧны? Вермасны на и кодӧскӧ, шуам, найӧс эрдӧдысьяссӧ, дзикӧдз вылӧ вины?!
Некыдз оз позь водзӧсӧ лэдзны найӧс!
Сэсся Виталейлӧн лои чӧла куритчысь батьыслань видзӧдлӧм да быттьӧкӧ и вӧрзьыштіс сылӧн кыткӧ, быттьӧкӧ и выныштӧдіс асьсӧ тшӧтш и сійӧс гӧгӧрвоны, мӧдар боксяньджык видзӧдлыны ӧнія зурасьӧмыс вылӧ.
Но, шуам, кӧть и лэдзас ӧні тайӧясӧс Виталей, мед водзӧ пышйӧны. А сэсся ӧд сідз и тадз кӧнкӧ кутасны найӧс. Буракӧ ӧд, корсьтӧг оз овны! Пароход вылӧ сӧлігӧн тшапнитасны. Либӧ нин поездын мунігӧн. Мӧдасны юасьны: кыдзи да кутшӧм туйӧд татчӧдзсӧ воӧдчинныд? Мыйла ӧнӧдз некод эз кут? А тайӧяс, дерт, висьтасьтӧг оз овны, кыдзи ми, честнӧй йӧзӧн шусям-а, юкваӧн найӧс гӧститӧдім. Врагъясӧс! Вредительясӧс! Пищаляӧсь вӧлім, а кивыль эгӧ керӧй, мед кыдзкӧ кутны... Кор кывсяс татшӧмторйыд сиктын, кутшӧм нӧ олӧм сылӧн, Виталейлӧн, лоӧ водзӧсӧ? Комсомол вожаклӧн? Кыдзи нӧ сэки сійӧ войтырыслы синмас кутас видзӧдны? Кутшӧм нӧ водзӧ быдмӧм олӧмас сылӧн лоӧ?
«Колӧ кутны пышйысьяссӧ да лэччӧдны органъясӧ!» — коз пу ньӧр клячӧн моз зумыда кӧртыштӧ мӧвпъяссӧ-вийсьӧмсӧ яр сьӧлӧма Виталей.
4
Но узян унмыд тай быд мортлӧн, быд ловъя ловлӧн век нин овлӧ вынаджыкӧн став мукӧд кӧсйӧмъясысь дорысь. Весиг ёна тӧждысьӧмъястӧ да вийсьӧмъястӧ, весиг мыйыськӧ полӧмтӧ, зэвтчы кӧть эн, дзикӧдз вылӧ вевттьылӧ да личкылӧ сійӧ. Кольӧм войсӧ лючки узьтӧм, ёна мудзӧм кыкнан том мортыс, эз и казявлыны, кыдзи шоныд би дорысь пондісны нӧбӧдны найӧс чӧскыд унлӧн мелі бордъясыс. Ружье тасмасӧ сойнас крукыштӧм Виталей весиг коз дінӧ нёровтчӧмнас и унмовсис.
Батьяснысӧ налысь, тӧдӧмысь, личкис жӧ узян унмыс, но налӧн, кыкнанныслӧн, ёна вӧзйысис лов вывсьыныс юасяна, унатор тӧдмавны кӧсъяна сёрни, да и быдторйысь кывкутӧмыс олӧмаджык йӧзыдлӧн вӧлі унджык, — та понда найӧ пальӧдісны на личкысь уннысӧ ӧтарӧ чигаркаяс гаровталӧмӧн да чорыд табак тшын нёнялӧмӧн.
Роч Степан, выль увъяс биӧ лӧдыштӧм бӧрын, кывзысьыштіс пиыслӧн шыльыд лов шыӧ, видзӧдліс лолалан ногыс лыбавлысь морӧса Виталей вылӧ да шуис:
— Унмовсисны тай... — шуӧм сертиыс тӧдчис, мый татшӧм бурторсьыд ёна личмунӧма сійӧ.
— Мудзӧм бӧрад ывла вылад чӧскыда узьсьӧ, — нимкодьмыштӧмӧн жӧ воча шыасис Микит.
Степан веськӧдчис выль вын босьтысь би дорын, матын кылыштысь пемыд юлань чужӧмнас бергӧдчис да ыджыда шуис:
— Сідзсӧ эськӧ тай гажа и озыр тіян муыд да...
Микит окотапырысь пуксис боквыв ляскысьӧминсьыс да, тӧдтӧм мортлысь сибӧдчӧмсӧ бура гӧгӧрвоӧмӧн, воча шыасис:
— Немтор норасьны... Уна быд бурсӧ Енмыс сетлӧма миянлы, комияслы... Мича-гажа вӧр и ва... Быдсяма олысьнас... Лэбалысьнас и котралысьнас... Ваті уялысьнас... Мый сӧмын гожӧмыд дженьыдджык-а... Шоныдыс этшаджык...
— И сы пасьта му! — быттьӧкӧ ылӧсас водзӧ шуӧ Степан.
— Да, ӧнӧдз эз на вӧв дзескыд миянлы, — шуӧ Микит, сэсся ышловзьӧмӧн содтӧ: — сӧмын тай пыр унджык йӧзӧс кутісны вайӧдавны миянӧ... Унджыкӧнсӧ пӧ мырдысьӧн вайӧдалӧны... Вӧркутаӧ из шом перъянінӧ... Ухта-Чибъюӧ нефть перъянінӧ... Кулак посёлокъясӧ вӧрӧ... Вӧр лэдзан лагеръясӧ... Кулаксӧ пӧ и троцкистсӧ, и эсэрсӧ сымда нин вайӧдӧмаӧсь Россия пасьталасьыс... Гашкӧ и, унджык нин сы дорысь, мыйтаӧн ми татӧні му пуксьӧмсяньыс олам...
— Вайӧдӧны пӧ тай... — курыда ышловзис Степан.
— А мыйла колӧ ставнысӧ татчӧ вайӧдавны? — выль пескӧн ловзьӧдӧм биыс моз жӧ ырзьыштіс Микит. — Мыйла миянлысь гажа мунымӧс йӧзыслы тюрманас вӧчны? Мыйла нӧ места выланыс, ас чужанінаныс, йӧзсӧ кыдзи колӧ не велӧдны да веськӧдавны? Мыжмисны кӧ нин найӧ?.. Быть колӧ татчӧдз вӧтлыны... Быть колӧ миян муӧ шӧтны... Татчӧс йӧзыслысь юавтӧг... Мыйтаӧн пӧ пышйӧны найӧ, коньӧръяс... Мыйтаӧн пӧ, велавтӧгыд, кулӧны. Тадзинад, регыд сэсся, вӧрӧ ни вадорӧ он кут лысьтны петавны... Ог тӧд сӧмын, кыдзи сэки ми вокыс кутас овнысӧ-а, вӧрын да ваын кыйсьыны велалӧмаыс?..
Тадзисӧ сёрнитігӧн Микит тшӧтш арталіс, мый роч мортыс, гашкӧ и, восьтыштас жӧ ассьыныс гусяторъяссӧ — кодъяс найӧ эмӧсь да кытчӧ туй кутӧны, но мӧдыс эзджык на лысьт шедӧдчыны тӧдтӧм мортлӧн татшӧм самыс вылӧ. Сэсся ӧд найӧ со и ружьеаӧсь!
— Буракӧ, татӧн тіян ёна шань да веськыд олӧм вӧлӧма... — шуис роч дядьыс, быттьӧкӧ Микитлысь сёрни визьсӧ жӧ кутӧмӧн.
— Ми водзті иган ни томан эгӧ тӧдлӧй! — пӧся шуис Микит. — Мӧд мортысь дзебсясьӧм ни.
— Ме видзӧда нин... Весиг со ружьетӧ берег вылӧ ас кежсьыс колянныд...
— Ми водзті, вӧр керкаын кӧ узям, ружьесӧ ывлаӧ, тув йылӧ вӧлі ӧшӧдам!
— Видзӧд со! — ёна чуймӧ татшӧмторсьыд Степан.
— Та кузя мӧд мортысь миян полӧм эз вӧв! — став коми войтыр вӧснаыс сьӧлӧмыс бурмӧмӧн бара на тӧдчӧдӧ Микит.
Степан ньӧжйӧникӧн гаровтӧ выль чигарка, ӧзтӧ, видзӧдлӧ чӧскыда узьысь пиыс вылӧ, тшӧтш и Виталей вылӧ чӧвтлӧ синсӧ, сэсся, быттьӧкӧ и воссьыштӧмӧн нин, шуӧ:
— Миян эськӧ гортын... станицаын, коркӧ тадзи кымын жӧ вӧвлі да...
Микит казявтӧг оз ов мортыслысь небзьӧдчыштӧмсӧ, да мый вермӧ шоныдджыка юалӧ:
— Буракӧ, кулакалӧмаӧсь жӧ тіянӧс?.. — Микитлы татшӧм нога збыльсьыс ӧні эськӧ личыдджык лои сьӧлӧмыс вылын: мед нин тӧдтӧм йӧзыс, бурджык, кулакъясӧн вӧліны, а не УСЕВЛОН-са пышйысь заключённӧйясӧн.
А роч Степан татшӧм веськыда юалӧмсьыс ырсмунлӧ, лэчыда сатшкысьлӧ зэвтчӧм видзӧдласнас матын, ас мозыс жӧ би помланьын пукалысь коми морт вылӧ, коді со, кӧнкӧ да коркӧ, вель бура велавлӧма рочӧн сёрнитны, коми дядьыслӧн восьса бур чужӧмыс, лӧзоват тӧлка синъясыс и, быттьӧкӧ нинӧм лёксӧ оз вӧзйыны сылы, ылі гортланьыс гусьӧн пышйысь Степанлы, и сэтшӧм чӧскыд юкваӧн со номсӧдіс мортыс, — ставсьыс таысь Степанлӧн дзескалӧм лов вылӧ виччысьтӧг ылькнитӧ — тувсов ытваӧн моз гызьмунлӧ! — пӧся аттьӧалан гы, йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ ӧта-мӧдыскӧд йитан сӧстӧм югыд ВӦРЗЬӦМ, коді, гашкӧ и, лоӧ му вылас медмича да меддонаторъясысь ӧтиӧн! И Степан шуис пыдіӧ дзеблавтӧг нин:
— Куды там! До кулаков мы не доросли... Всего лишь подкулачники! Воронка молодого, двух быков да двух коровёнок забрали у нас... Ну и хату, конечно, с лабазами... И пашенку... И закуток луга в степи... Со всеми корешками выдрали с земли родной... Как нехристь какую... Как вражину лютую Земли Русской!.. — тайӧ курыд кывъяссӧ шуигӧн роч Степан весиг ойӧстіс моз, а сэсся и паськыд лыӧсь кияснас тупйис омӧльтчӧм кузьмӧс чужӧмсӧ да лӧнис.
Татшӧм юӧрсьыс ёна чуймӧм Микит чӧв оліс жӧ, зілис кыдзкӧ вежӧртны да гӧгӧрвоны ставсӧ тайӧс. Сійӧ весиг асьсӧ видліс лӧсьӧдлыны олӧм тӧв нырнас гартлан-песан дядьӧыс пыдди. Тшӧтш и асланыс сиктса Конӧд Митрей пыдди. Кыдзи эськӧ сійӧ, Микит, на моз жӧ воштіс ассьыс гортсӧ, неважӧн на лэптылӧм выль керкасӧ. И со тайӧ гажа Эжва кырсӧ. И шоныда жайгысь войся бисӧ. И ю чериысь сьӧлӧм бурмӧдана юква... Вежӧртіс ставсӧ тайӧс Микит, и сэтшӧм гудыр лоліс сылы. Сэсся и шуис Микит:
— Таысь?.. Та мында озырлунсьыс... вайӧдісны миянӧдз?
— Оказали такую честь... — курыда нюмыртчылӧ Степан.
— А ме колхозӧ нуи кык вӧв да кык мӧс... — ышлолалӧ Микит. — Аслыным ӧти мӧс кольӧдісны да...
— Сідзкӧ, тані тіян мӧдджык кулакалан меркаыс, — шуӧ Степан.
— Абу кӧ быд сиктын аслас мерка да бала... — шуӧ Микит. — Ме кывлі: быд сиктӧ пӧ сетӧма план, мыйта колӧ кулакавнысӧ. Со и корсьӧны, коді «мыжаджык»...
— Да ещӧ кутшӧм партеец курыштӧма власьтсӧ сиктас, — шуӧ Степан. — Да кыдзиджык видзӧдлас сійӧ тэ вылӧ...
Татшӧм сёрнияс бӧрас Микит дзикӧдз дзугыльмылӧ. Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ олӧмас!.. Мыйла нӧ сэтшӧма пондісны дойдны да жугӧдны крестьянинсӧ?.. Йӧзӧс вердысь-удысьсӧ?.. И татшӧм чиршӧдлӧмсӧ шуӧны медколана да медвеськыд туйӧн... Оз вермы лоны... Некыдз оз вермы лоны!.. Но со и аслас сылӧн пиыс, Виталей, быттьӧ коддзӧма жӧ татшӧм дӧжнасьӧмсьыс... Ладмылӧм нин олӧмыс вылӧ ыршасьӧмсьыс... Налы ӧд, том йӧзыдлы, мый, — кодкӧ мыйӧнкӧ ыззьӧдіс, выль олӧм йылысь мойдӧмъясӧн весьӧпӧртіс, — и уськӧдчисны пылльыны син ни пель... Кӧть кодлыськӧ овмӧс... Кӧть быдса морт олӧм... Кӧть вичколысь зарни креста юрсӧ... Нинӧм абу жаль!.. Некодӧс абу жаль!.. А сэсся Микит юаліс кытшӧ топӧдӧм кӧин моз матӧ воӧм мортлысь:
— А бӧрсӧ мунанныд да... Воланныд кӧ быттьӧ гортӧдзныд... Чайтанныд, ӧні мыйкӧ бур вылӧ вежсяс али мый тіянлы? Важ бурыс бӧр али мый воас?..
— Вермас ставыс дзикӧдз вылӧ пазьмунны миян... — курыда ышловзис Степан. — Может всё полететь к чертям собачьим!
— Но век жӧ лыбӧдчинныд татшӧм туяс?
— У нас тама гибнут... самые... самые... родненькие! — курзьӧм горшыс пыр мырдысьӧн сӧдзӧдіс Степан. — С голодухи мрут...
— Лунвылас, медся няня муясас, кулӧны?
— Как мухи мрут!..
— Но, беда! — лов тырнас доймасьӧ Микит. — Ми тані со, видзӧд, жугъя нянь жӧ сёям... Ичӧт кӧшас жӧ воим вӧлӧгаыс кузя... Сюсь йӧзыс, колхозӧ пыртӧдз, джын скӧтсӧ начкалісны... Сэсся и муяссӧ тышкас-мышкас омӧлика кӧдзисны мырдысьӧн чукӧртӧм колхозас... Кысь сэн бур няньыслы лэптысьны?.. Мый со лоӧ-а?.. Мый со лоӧ-а?..
— А миян сюсьджык йӧзыс, кулачитӧмсӧ виччысьтӧг, каръясӧ уськӧдчисны. Ми кодь йӧйыс сӧмын, вомъясӧс паськӧдӧмӧн, виччысим тайӧ шудсӧ... Миян партияысь сымда йӧз татчӧ воигӧн кувсис... Кӧдзыд тӧвнас да... А ӧні пӧ сэсся и гортын голод...
— Ок, беда, беда!.. — тшӧтш вийсьӧ Микит.
— Неча сказать, керим тай выль олӧм! — лӧгпырысь нин сӧдзӧдӧ Степан. — Ме ачым винтовкаӧн да шашкаӧн тышкаси крестьяналы му юклӧм вӧсна. А сэсся мырси-песси ачымӧс жалиттӧг нэп дырйи. Челядьлы бурджык олӧм кӧсйи лӧсьӧдны. А со тай — лӧсьӧді... Позтӧм кӧк кодьӧн коли... Пышъявны лоӧ... Код тӧдас, кутшӧм петляӧ юртӧ сюян...
Сэсся, татшӧм сёрнияссьыс небзьыштӧм бӧрын, Микит висьталіс Степанлы — дерт, шуам, нимъяснысӧ ӧта-мӧдныслысь эз на жӧ кутны юасьны-а — мый сылӧн чужӧмыс, водзысяньыс, кажитчис зэв тӧдса кодьӧн. Весиг ӧдва эз чукӧст берег вылысь казялӧм бӧрын Ёгорӧн. Тайӧ роч морт Ёгорыскӧд пӧ коркӧ найӧ, 1917-ӧд воын, разведкаӧ пыралігӧн, немечлы пленӧ веськавлісны, а сэсся и бӧр пышйисны да вель кузя писькӧдчисны Неман гӧгӧрса вӧръясӧд. Сійӧ, Микит, вӧртӧ бура тӧдӧ да, лючки петісны асланымладорӧ, кӧть эськӧ и быдсяма дзугъяс да лэчкас жӧ веськавлісны. Ӧтчаяннӧй, но шань морт пӧ вӧлі Ёгорыс!
Татшӧмтортӧ кывлӧм бӧрын мӧдыс, Степан, дерт, шонавтӧг эз жӧ ов, сійӧ водзӧ на воссьыштіс ловнас да кутіс юасьны, кыдзи эськӧ налы бурджык петны кӧрт туй дорӧдз. Микит веськыда жӧ воча висьталіс, мый, дерт пӧ, регыдджык и кокниджык сӧвны пароход вылӧ да кывтны Котласӧдз. А сэтӧн сэсся и пуксьыны поездӧ... Но татшӧм туй вылас пӧ, быдлаын, оперуполномоченнӧйяс кыйӧдчӧны да ёна куталӧны пышйысьястӧ... А тіян пӧ ӧд, кӧнкӧ, некутшӧм лючки документ абу. Пырысь-пыр и тшапнитасны да бӧр косӧдасны. Либӧ нӧшта на дзескыдджыкинӧ йӧршитасны...
Ме ногӧн пӧ, водзӧ на висьтавліс коркӧя тӧдса кодь роч мортлы ассьыс мӧвпъяссӧ Микит, бурджык нин подӧн писькӧдчыны тіянлы Сыктыв катыд, сэсся Визинсянь кежны Абъячойлань, сэсянь Леткалань да петны Мурашӧ, коді кӧрт туй дорӧ жӧ нин пуксьӧма. Дерт, ылынкодь тадзисӧ, куимсё гӧгӧр верст лоӧ, но мый нӧ вӧчан, петінныд кӧ нин татшӧмторйыс вылӧ. Ми пӧ коркӧ, Ёгорыскӧд, та мында кымын жӧ писькӧдчим вӧръясті да хуторъясті...
Но позьӧ пӧ петны кӧрт туй дорӧдзыс и мӧдджык вожӧд, — велӧдіс Микит. — Визинсяньыс позьӧ век кайны Сыктыв пӧлӧн, дзик ю йылӧдзыс эм кутшӧмсюрӧ туй, а сэсся Комисянь вуджны Вятскӧй муӧ да веськавны Рудничнӧй станцияӧ, кытчӧдз вожавлӧ кӧрт туйыс Сибирскӧй визь вывсянь. Таті пӧ Мурашӧдз кымын ылна жӧ, но этшаджык паныдасьлӧ сиктыс-грездыс да йӧзыс гежӧдджыка олӧ...
Микитлы, дерт, эз зэв кокни вӧв ставсӧ тайӧс висьтавлыны ПЫШЙЫСЬ мортлы, торйӧн нин пиыскӧд, Виталейкӧд, ӧнтая сёрнияс бӧрын, но жаляддзаыс эз тай вермы кутчысьнысӧ. Ӧд со на кодь жӧ йӧз, позьӧ шуны, збыльысь мыжтӧг мыжаяс, нинӧм абусьыс дойдӧмаяс... Микит мыйлакӧ помӧдз эскис коркӧя Ёгор ёртыслӧн кодь чужӧма мортлӧн висьтасьӧмлы. Да, сёрни шысӧ водзӧ на кусӧдыштӧмӧн, весигтӧ шуис:
— Ме эськӧ и, ӧтнам кӧ быттьӧ вӧлі, верми и пыжӧс ассьым сетны... Мед кӧть нин сьӧд войяснас кывтны тіянлы Котласӧдз... Но... — Микит тӧдчӧдана пӧлыньтліс юрсӧ коз бердӧ багатыр моз нёровтчӧмӧн узьысь Виталей вылӧ. — Ог лысьт... Пиӧй со... Этійӧ... Сійӧ миян... Кыдз тэд шуны...
— Гӧгӧрвоа... — ышловзис роч Степан, кодӧс пыж йывсьыс коми дядьыслӧн кайтыштӧмыс ёнакодь шызьӧдліс да босьтчӧдліс: ӧд и збыльысь, пыжнас увлань кывтӧмыс вермис лоны не сӧмын кокньыдджыкӧн, но и надейнӧджыкӧн!.. Но олӧмас быдторсӧ нин аддзылӧм Степан тӧдіс и мӧдтор: мырдысьӧнсӧ ӧні налы немтор оз позь керны, оз позь лёкысь вӧрӧдны лӧня на дзизгысь чушкан позсӧ... Медтыкӧ бордтӧм петук Сашкаыс немтор эз дзуг-а!..
Сэсся и кыкнан дядьсӧ пондіс жӧ сьӧкыда личкыны войся ойбырыс. Кыкнанныс чӧв усины, быттьӧ ӧта-мӧдныскӧд сёрнитчӧмӧн вешйыштісны би шӧрланьӧджык, пияныслань матӧджык да и вугыртісны пемыд вой улын шоныда жайгысь билӧн вашкӧдчӧм шы улӧ. Узян унмыд тай, кыдз шуим нин, оз юась немтор — личкас морттӧ медся кывкутанаинас!..
5
Код тӧдас, дыр-ӧ, регыд-ӧ тадзи ныровмунлісны мудзӧм да майышмунӧм дядьӧяс, но роч Степан бӧрсӧ ырсмуніс-садьмис Сашкалӧн кыдзкӧ не сідзи вӧрзьӧдчӧмысь. Восьтіс синсӧ. Сашка варыш моз пуксьӧма да дзоргӧ-видзӧдӧ би мӧдарланьӧ. А синъясыс ыпъялӧны! И чужӧмыс быттьӧ ымралӧ! Дерт жӧ, бара на ружье вылӧ сійӧ ыршасьӧ!
Сэсся Сашка шыр кыйӧдысь кань моз пондіс сувтны-чеччыны!.. А синъясыс ӧгралӧны!..
— Тэ нӧ мый, Сашок? — повзьӧмӧн шӧпнитіс батьыс.
Сашка, вом дорсӧ курччӧмӧн, ӧлӧдана летйӧдлыштіс чуньнас.
«Сійӧ кӧсйӧ кватитны ружьесӧ!» — веськыда сьӧлӧмӧдзыс чунгис Степанлы. И узян унмыс пырысь-пыр жӧ лэбовтіс-паляліс. И сійӧ кузнечлӧн кӧрт кинас ляснитіс кок йылас сувтны удиттӧм на Сашкаӧс бӧр му бердӧ, гатшӧн швачкӧбтіс, ачыс вывсяньыс сьӧкыда личкис, а мӧдыс муткылясьӧ-пессьӧ уліас, мый вермӧмсьыс нетшкысьӧ...
Дерт, татчӧ тшӧтш и би мӧдарсаяс ырсмунісны. Мый лоӧма?! Мый ті сэні керанныд?.. Пищальыс тай Виталейлӧн, ен сыкӧд, дінас на сулалӧ-а...
— У него падучая!.. — кашкӧ-каргӧ олӧма роч дядьыс. — Давно не было... А тут вот снова приступ... Помогите...
Микит да Виталей чепӧсйисны на дінӧ. Кияснас тшӧтш личкӧны роч том мортӧс. А мӧдыс пессьӧ ставныс улын гусьыс вӧрзьӧдӧм ош моз. Пиньсӧ йирӧ. Дась ставнысӧ курччавны-орйӧдлыны...
— Сашок, ну чего ты!.. Успокойся, родной... — батьыс муртса оз бӧрд, личкӧ и тшӧтш меліа шыльӧдӧ пиыслысь ньылӧдӧм чужӧмсӧ.
А Виталей мыйӧн сӧмын казялӧ на улын муркӧдчысь зонлысь векыштчӧм чужӧмсӧ да пӧся ыпъялысь синъяссӧ, пырысь-пыр жӧ мӧвпыштӧ: «тайӧ абу рӧдимеч висьӧм!..» Ӧд неважӧн сылы ковмыліс нин тадзи кымын жӧ личкыны сиктса ӧти тьӧтӧӧс, кодӧс пӧ важӧн нин шыблалӧ да песӧ рӧдимеч висьӧмыс, — сэки кос чагъясӧс моз жӧ чеччӧдліс найӧс, кык зонмӧс, садьтӧг вийсьысь тьӧтӧыс, но эз тадзи. Кияснас тадзи эз кватлась да пескылясь сійӧ, и быгзьӧм вома чужӧмыс вӧлі дзик мӧдкодь руа... «Сідзкӧ нӧ, мый? Эз-ӧ тайӧ шпанаыс кӧсйы уськӧдчыны менам пищальлань? Сӧмын батьыс удитіс кватитны медбӧръя здукас да личкыны?.. Да, дерт жӧ! Сідзи и эм! Кутшӧм нӧ тайӧ рӧдимеч висьӧм?.. А ме стынита-узя... И батьӧ тшӧтш, буракӧ, унмовсьылӧма... Да ӧд ӧні сійӧ вермис нин пезьгӧдны менӧ!.. Ме эськӧ ӧні эг нин вӧв ловъя!..» — тадзисӧ востымыштысь мӧвпсьыс Виталейӧс быттьӧ пывсян жарӧн ойкнитӧдӧ. И сійӧ пырысь-пыр жӧ вешйӧ пищальланьыс да пондӧ сэтысянь видзӧдны, кыдзи роч том морт вочасӧн лӧньӧ кык ён дядьӧлӧн топӧдӧм улын.
Пиыслӧн дзикӧдз лӧньӧм бӧрын роч дядьыс кашкыштіс-вуджӧдіс лов шысӧ, пыркӧдыштіс муӧссьӧм ки пыдӧсъяссӧ ӧта-мӧд дінас кучкалӧмӧн. Сэсся видзӧдана тіралысь чуньяснас пондіс гартны чигарка. Гораа, нарошнӧ тӧдчӧдӧмӧн, шуис:
— Ӧні тайӧ час-мӧд, югдытӧдзыс, бура узяс! А сэсся ми водзӧ мӧдӧдчам.
Микит лӧсьӧдыштіс бипур, выль кос увъяс лӧдіс. И мелі би регыд выль вынӧн ыпнитіс, быттьӧ аслас шоныдӧн да югыдӧн бӧр кӧсйис бурдӧдны йӧзлысь виччысьтӧг ырзьылігас пасьнитчӧм вируля сьӧлӧм дойяссӧ. Микит пуксис да тшӧтш гаровтіс мышкыра чигаркасӧ, ӧзтіс да пондіс мый вынсьыс нёнявны табак тшынсӧ. Прӧст ки пӧвнас видліс коссьыс пуртӧсын ӧшалан пуртсӧ: эм на жӧ тай, абу на усьӧма ни немтор... Микит, дерт, казявтӧг эз жӧ ов, мый некутшӧм абу рӧдимеч висьӧм том мортыслӧн... «Мыйыськӧ сійӧ эз во ӧти кывйӧ батьыскӧд! Мыйысь нӧ эськӧ? Гусьӧникӧн, миян узигкості, мунны кӧсйис? Пыжӧ пуксьыны да?.. Али — мый? Эз жӧ ӧд, кӧнкӧ, ружье вылӧ ырыштчы?.. А мый, кӧнкӧ, эзыс? Синъясыс тай тшыг кӧинлӧн моз ӧгралӧны... Кӧсйи вед кытчӧкӧ пыдӧджык дзебны ружьесӧ! Йӧйыд, эг дзеб... Виталейлӧн дзикӧдз скӧрмӧмысь повзи... А ӧні мый вермис трачнитчыны тані?.. Батьыс кӧ эз кут кӧинписӧ?.. Но, бур морт, Ёгорыс... Абу эськӧ, кӧнкӧ, Ёгор нима да... Сӧмын ёнакодь вачкӧ сы вылӧ... Збыль нимсӧ юавны абу лӧсьыд-а... Мый могысь пӧ тайӧ юасьӧ? Мый ковмӧма?.. Сы туяд ӧд ӧні быдторйысь лоӧ повны да видзчысьны...»
А Виталей босьтіс киас пищальсӧ, нарошнӧ ышмалігмоз чегис-восьтыліс, перйыліс патронсӧ да би водзын видзӧдліс, бӧр сюйис стволӧ да шлочнитіс-пӧдлаліс. Сэсся перйыліс коскас ӧшалысь кучик пуртӧсысь кузь пуртсӧ да, шабур пӧланас чышкалыштӧм бӧрын, бӧр жӧ сюйис. Батьыс да роч дядь быттьӧкӧ и эз видзӧдны Виталей вылӧ, но ловныслӧн быд вир войтӧн казялісны и кылісны сылысь быд вӧрзьӧм. Да весигтӧ тшӧтш быттьӧ кылісны ёна ыззьӧм том мортлӧн вирлысь пӧся чепсасьӧмсӧ. И, дерт, эз кокни вӧв налы ставсӧ тайӧс кывны да тӧдны!
Ӧні роч том морт сӧмын ӧтнасӧн узис. Узьӧмас сетчис ли...
«Коліс рытсяньыс лэччӧдны найӧс сиктӧ! — ёна каитчӧмӧн муткырасьӧ лолыс Виталейлӧн. — Чӧрту, стерлядьнад дай ставнад! Шедас ли оз ли на пӧ сійӧ! Йӧйыд, кывзыси батьӧлысь!.. А мый нӧ, асылыс тай матын нин, горӧд «руки вверх» дай лэччӧд!..» А роч дядьыс кӧ, збыльысь, мездіс миянӧс пиыслӧн лёк ырыштчылӧмысь?.. Сэки кыдзи нӧ чургӧдан сы вылӧ пищальтӧ?.. Тьпу, сӧтанапызь, мый нӧ вӧчны? Сідзи бӧр лэдзны — нӧшта на лёк!.. Татшӧм пиня-гыжъяыд код тӧдас мый на вермас пакӧститны!.. Сэсся и, лэдзан да, дядьыс и жалитны на пондас, мый войнас сідзи торкис пиыслы... И мӧдысь сэсся оз кер сідзисӧ?.. Тьпу тэ, мый нӧ вӧчны?.. Ӧні, аслынымсӧ, не нин лякӧссьыны, а лэччыны да сідз юӧртны органъясӧ?.. Кыкӧн пӧ пышйӧны... Асьным эгӧ вермӧй кутны... Но сэки ӧд ставыс тайӧ быть жӧ нин кывсяс сиктын? И мукӧдлаын... Пищаля йӧз пӧ немтор энӧ вермӧй керны!.. Сэки нӧ мый лоӧ?..»
Но мед кӧть и помӧдзыс ыззьӧма да доналӧма вӧлі Виталей, асъядорса медся чӧскыд узян унмыс бара на личкис сійӧс, му вылас ставсяыс вына бордъяснас выльысь нӧбӧдны кутіс сэтшӧм дзескыдӧн да чорыдӧн лоӧм войся бипур дорысь. Гортса войпукӧ быттьӧ вайӧдіс сійӧ Виталейӧс да кык мича ныв костӧ пуксьӧдіс. И чиктылӧ-сералӧ нывъяскӧд Виталей, ӧти дінас топӧдчылӧ и мӧд дінас. И сэтшӧм шуда сійӧ мича-шыльыд да шоныд вир-яя нывъясыскӧд!..
Сэки батьыс, Микит, видзчысьӧмӧн босьтіс Виталей дінын сулалысь ружьесӧ, лёткысьӧм ки увсьыс кӧвсӧ мынтӧдӧмӧн. Сэсся роч морт син водзын перйис патронсӧ стволысь да сюйис гач зептас. А мукӧд патроныс сумкаын, Виталейлӧн коскас тасмаалӧма. Сэсся Микит лӧсьӧдіс ружьесӧ ас дінас.
Чӧла куритчысь роч дядьыс кыв ни джын эз шу, но шогӧ усьыштӧм синъяс сертиыс вӧлі тӧдчӧ, мый Микитлӧн тадзисӧ вӧчӧмысь сылӧн ёна личмуніс лов вылас...
Сӧмын ӧні найӧ эз нин тӧдны, мый йылысь нӧшта колӧ сёрнитны. Эз и вӧв окота сёрнитнысӧ. Найӧ весиг эз кужны, кыдзиджык ӧні колӧ думайтнысӧ ӧта-мӧдныс йылысь. Немысь-немтор эз тӧдны, мыйджык ӧні бара на колӧ виччысьны ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс...
Ӧні найӧ сӧмын медся ёна виччысисны югдӧмсӧ! Выль луныслысь ловзьӧмсӧ. Ӧні, тыдалӧ, сё муса югыдыс сӧмын и вермис кыдзкӧ да мыйкӧ личӧдыштны ва петмӧн зэлалӧмсӧ. Либӧнӧсь ставсӧ нин помӧдз гӧрддзавны!
«Муртса кутас лӧзалыштны да, ме вуджӧда найӧс мӧдлапӧлӧ, — ас кежас лӧсьӧдлӧ Микит. — Сӧмын вот ружьесӧ кытчӧ сэки воштывны?.. Пыжӧ сьӧрысь босьтны?.. Али Виталейлы кольны?.. А сійӧ кӧ сэки, Виталейыс, медбӧръя здукас, чургӧдас на вылӧ? Да горӧдас: шагом марш, восьлалӧй по берегу!..»
А кӧть и оз ло тадзи, — муткырасьӧ сьӧлӧмыс Микитлӧн, — кӧть и лючки вуджӧдас сійӧ пышйысьяссӧ, сэки, буракӧ, сідз и тадз ёна скӧрмас сы вылӧ, батьыс вылӧ, Виталей. И код пӧ тӧдас, мый на жӧ вермас лоны. Весиг ӧнӧдз ӧтувъякодь на олӧмыс ая-пиалӧн кыз йи моз вермас шӧри потны-шлопкысьны. А потӧм йитӧ видлы пӧ бӧрсӧ йитны...
Но, мед кӧть мый, Микит оз вермы, сьӧлӧмыс оз лэпты ружье улын лэччӧдны тайӧ йӧзсӧ, дзикӧдз матӧ воӧмнысла ылі гортланьыс писькӧдчысь йӧзсӧ сиктӧ да сдайтны органъясӧ. Мыжтӧг мыжалӧм йӧзсӧ!.. Сэки эськӧ сылы, Микитлы, крестьянинлы да кыйсьысьлы, олӧмыс не олӧм кодьӧн лоис. Сэки эськӧ сійӧс, гашкӧ и, кувтӧдзыс ныж пиня пуртӧн йирис сӧвесьтыс. Сэки эськӧ сійӧс сӧвесьтыс кадысь водз водтӧдіс гуӧ-гортйӧ... Татшӧм пышйысьясыс нӧ мыйӧн мыжаӧсь: мый куш немторсьыс мырдысьӧн вайӧдӧмаӧсь найӧс миян муӧ? А корсьны кӧ нин мыжаяссӧ, колӧ бурджыка видзӧдлыны на вылӧ, кодъяс, мырдысьӧн жӧ, лӧсьӧдлӧны татшӧм гӧгӧрвотӧм олӧмсӧ... Кодъяс, коз пу ньӧрйӧс моз, бара на кыдзисюрӧ песлалӧны лад вылӧ пуксьылӧм нин олӧмсӧ...
Но кыдзи татшӧмторъяснас эскӧдан Виталейӧс? Кор сійӧс вемӧдзыс ӧзтӧмаӧсь и донӧдӧмаӧсь кулакъяскӧд да троцкистъяскӧд миритчытӧм тыш вылӧ? Кор ӧні сійӧ яр сьӧлӧм тырнас мӧд нога олӧм вылӧ ырыштчӧма?..
Мыйӧн сӧмын асъя югыдӧн лӧзӧдыштны пондӧм ывлаын кутісны мыгӧрасьны видзсайса кыдзьяс, роч дядьыс шуис:
— Ми кӧ мӧдӧдчам сэсся-а...
— Часлы либӧ, кӧть пӧсь васӧ шонтыштам, — воча шуис Микит да матыстіс билань тӧрытъя пузьӧдлӧм джынъя чайниксӧ.
Налӧн мошкоритчӧм шы улӧ садьмалісны и томъясыс. Виталей ырсмуніс да бара на муртса эз весьӧпӧр: пищальыс абу дінас! Но пырысь-пыр жӧ такӧдіс батьыс:
— Ружьетӧ ме ас дінам босьті... Усис да... Буракӧ, йӧткыштӧмыд вугыртлігад...
— А-а... — налькйысь мынӧма моз личмуніс Виталей, но би мӧдарсаяслӧн син водзын эз жӧ уськӧдчы бать ордсьыс бӧр босьтны лыянсӧ. Дерт, тшӧтш и мӧвпышттӧг эз ов, мый батьыс нарошнӧ босьтіс пищальсӧ да мый бӧрсӧ ӧні бурӧн вермас и не сетны на. Нарошнӧ кӧ босьтіс, оз и сет!.. Мый бара сійӧ думыштӧма, батьыс?.. Мыйла босьтіс пищальсӧ?.. «Но патронташыс ме ордын!» — тэрыба разьліс кизьсӧ да восьтыліс лапӧдсӧ: «Став патроныс тані!» Батьыс ордын сӧмын ӧти патрон... Мый нӧ вӧчны?!
Роч ая-пиа сукар торъясӧн юисны сэтӧр чальясӧн пӧжӧм чай. Сэсся и гаровтісны нопторъяссӧ. Ывлаыс вочасӧн югдіс.
— Ме, пиӧ, вуджӧда найӧс мӧдлапӧлас, — шуӧ Микит.
— Да?! — оз тӧд, мый вочавидзны, ни мый вӧчны нӧйтчысь сьӧлӧма Виталей.
— Карлань пӧ тай тэрмасьӧны да, мӧдарӧдыс чожаджыка локтасны...
— Карлань? — дзикӧдз падмис и шӧйӧвошис Виталей: мый налы карсьыс ковмӧма? Дзикӧдз йӧйтӧдлӧмаӧсь батьсӧ! Сылӧн узигкості... Ёна, дерт, карӧ лэччысь кодьӧсь найӧ!.. Либӧ, карлань кӧ нин лэччӧны, дерт, куш ӧти могӧн: кыдзкӧ пароход вылӧ сӧвны да водзӧ пышйыны!.. Но мый нӧ ӧні сылы, Виталейлы, вӧчнысӧ?.. Ӧд ныр увсьыс со войтыштӧны шпанаясыс!.. Врагъясыс!..
Кор нин ставӧн вӧрзисны би дорысь, Виталей зэвтчӧмӧн шуис батьыслы:
— Пищальсӧ либӧ коль меным!
— Пищальсӧ? — здук кежлӧ падмыліс жӧ батьыс. Но сылӧн, буракӧ, водзвыв нин ставсӧ вӧлі мӧвпалӧма да артыштӧма. — А друг да утка позтыр пондас лэбны юр весьтӧд. Ӧні вед, асъядорыс, найӧ ёна нин лэбалӧны. Лыя!..
Виталей ӧні ӧдва-ӧдва нин кутіс асьсӧ, мед не уськӧдчыны батьыс вылӧ да мырддьыны пищальсӧ. Но сэсся юрас сылӧн вирдыштӧ: «А, гашкӧ, тайӧяс батьыслысь пыжсӧ пондасны мырддьыны? Мӧдар берегас? Сэки мед кӧть ӧти патронсьыс лыйӧ!..»
Том рочыс оз видзӧд некод вылӧ. «Да ӧд тайӧ ӧні вермас мырддьыны батьыслысь пищальсӧ! Пыжас! — муртса оз горӧд Виталей. — Али нӧ мӧдыс, батьыс сылӧн, бара на оз лэдз?.. Ок и пеж морт жӧ эськӧ ме да!.. Колӧ жӧ выльысь на унмовсьлыны эстшӧм здукӧ!»
— Батька твой — славный человече! — шуис Виталейлы моз, но тшӧтш и ставлы кывмӧн роч дядьыс. — Такого грешно забижать...
А кор воисны да сувтовкерлісны берег кыр йылӧ, асъя руӧн гӧвкъялысь ваыс, визув вылын катласьысь паличсянь неылын, друг гораа ызмуніс, да мыйкӧ ыджыд да еджыд тювгысьліс вылӧкодь ва веркӧсӧ. Быттьӧ ачыс васаыс чолӧмаліс йӧзӧс выль лун чужӧмӧн.
— Добрая стерлядка попалась! — шуис Микит, буракӧ, тӧрытсянь медводдзаысь на личмуныштӧмӧн. — Она, родимая, как прицепится на крючок, завсегда свечку даёт. Обратно на волюшку хочет...
— Все на волюшку хотят... — ышловзис татчӧ роч дядь. Сэсся содтіс Микитлы: — Гашкӧ, пырысь-пыр жӧ колӧ кыйны сійӧс? Мынны вермас...
— Мед на этша-этш лӧньӧдчыштӧ, — шуис та вылӧ Микит. — Вуджӧда тіянӧс да сэки кыям. Вугыръясыс гырысьӧсь и ёнӧсь, оз на, гашкӧ, мын...
Сэсся и, быдӧн век на зэлӧдчӧмӧн, лэччалісны кыр йылысь да пондісны пуксявны пыжӧ. Виталей бӧжалан пелысӧн кутышталӧ пыжсӧ дзибрасьӧмысь. Томджык вуджысьсӧ пуксьӧдісны пыж нырланьӧ. Батьыс сылӧн лӧсьӧдчис ӧключинаясӧн сынны. «Бур, мый «потшыштіс» тадзи дядьӧыс писӧ!» — неуна личмуныштіс Виталей. Микит пуксис бӧжавны, ружьесӧ индіс дінас. Виталей ӧтуртӧмӧн моз лэдзис пыжсӧ, лӧсьӧдчис бӧжсяньыс ёнджыка йӧткыштны ва шӧрлань. Но сэки батьыс сылӧн, Микит, виччысьтӧг шуис:
— Ружьесӧ, пиӧ, вай босьт и эм аслыд... Мый ме сійӧс понда кыскавны? Сідз жӧ бара резсяс да кӧтасяс... — Микит кӧть эськӧ и ёнакодь нин эскис ас кодьыс жӧ олӧма дядьыслы, но падъялӧмыс да видзчысьӧмыс сылӧн дзикӧдзсӧ эз жӧ вермы бырны. Ӧд век жӧ тайӧяс — гусьӧн пышйысьяс! И, дерт, быд здукӧ, быдтор вылӧ дасьӧсь!. Мыйкӧ лёктор кӧ друг думыштасны, удитан ӧмӧй патронсӧ сюйны?.. А Виталей киын кӧ лоӧ ружьеыс, ва вывсатӧ, гашкӧ и, ёнджыка на видзас лёкторсьыс... Микит мыччис ружьесӧ пиыслы берег дорысь калькалӧм нин пыжсяньыс да пырысь-пыр жӧ тшӧктіс роч дядьлы:
— Давай греби во всю мочь!
Куим морта швычӧк пыж ӧдӧба чепӧсйис мӧдлапӧвлань!
Виталей здук-мӧд кежлӧ падмыліс и шӧйӧвошліс тадзисӧ лоӧмысь. Сэсся том ош моз пелька, кыккокйыв, лэбовтіс рӧч йылӧ. Ӧтка пуляа патронӧн дзум зарадитіс пищальсӧ. Мед, ковмас кӧ, пырысь-пыр жӧ дзеновтны ва вомӧн!
Виталей, пищальсӧ чургӧдӧмӧн, сулаліс Эжва кыр йылын, пӧся дзоргис-видзӧдіс пыр ӧтарӧ югдысь да сӧдзмысь ва весьтӧд мӧдлапӧвлань тэрмасьысь пыжа вылӧ да быттьӧ ловъявывсьыс жаритчис медся жар би вылас. Ӧні сійӧ, кор бара кыліс киас пищальыслысь кӧдзыд кӧртсӧ, мый вермис ёнджыка на ёрис-пиняліс асьсӧ: да кыдзи нӧ сійӧ лэдзис пышйысьяссӧ?! Гашкӧ и, медлёк врагъяссӧ!.. Да мый нӧ сійӧ татӧні керис!.. Да кутшӧм нӧ сійӧ та бӧрын комсомолецъяслӧн вожак!..
Сэк жӧ и Виталейлӧн яр сьӧлӧмын чӧжсис батьыс вылӧ лӧглун. «Но — Микит! Но — лёк подкулачник! Со ӧд кыдзи бӧбйӧдліс да кӧмӧдіс!»
И сэки кыліс Виталей лӧглунӧн ыпъялысь сьӧлӧмсьыс, мый таысь сійӧ оз прӧстит батьсӧ. Некор!
Сылы, выль олӧм тэчысь Виталейлы, колӧ ӧтдортчыны батьыс дінысь! Татшӧм нӧш юра батьыс дінысь. Петіс кӧ нин сійӧ кулаккӧд да мукӧд классӧвӧй врагыскӧд тыш вылӧ. Выль олӧм тэчӧм вӧсна тыш вылӧ. И чорыдджыкӧн сылы колӧ лоны тайӧ тышас! Тырмас тавойся моз нюньӧасьны! Весиг батьыскӧд! Мед кӧть и мамыскӧд! Быдӧнкӧд, коді потшас югыд олӧмлань нуӧдысь веськыд туйсӧ! Если враг не сдаётся, его уничтожают! — весиг казьтыштсис Виталейлы сьӧлӧмсӧ ыззьӧдана чукӧстӧм.
Пыжын мый вынсьыс сынысь-бӧжалысь батьыс Виталейлӧн, Микит, ӧдйӧджык жӧ нин зілис воӧдчыны мӧдлапӧв лыа дорӧдз. Мед сэні лючки-бура чеччӧдны на дінын войковтысьясӧс. Да вӧлисти мездысьны сьӧлӧм личкӧдъяссьыс. Войбыдъя вийсьӧмъяссьыс. А нӧшта Микит бара на шогпырысь тшӧтш мӧвпаліс чужан вӧр-ваыслӧн аскиа луныс йылысь: мый нӧ сыкӧд лоӧ, тадзи кӧ и водзӧ мӧдасны шӧтны да дзескӧдны Коми мусӧ быд пӧлӧс йӧзнас, мырдысьӧн вайӧдӧманас? Кулакалӧманас и судитӧманас! Ӧд на пиысь абу, буракӧ, быдӧн тайӧ роч мортыс кодь авъя руа да гӧгӧрвоысь...
Кор сэсся кыкӧныс петісны ва гыясӧн шыльыда зумыдмӧдӧм уль лыа вылӧ, олӧмаджыкыс шоныда шуис Микитлы:
— Ну, спасибочки тебе, человече, за всё!.. За уху и ночлег... За всё! — Чӧвтліс видзӧдлассӧ чӧв олысь пиыслань да содтіс: — Ежели бы не твоё благоразумие, сам чёрт не знает, чего бы могло стрястись у ночного костра...
— Чего там, все мы люди, — воча шуис Микит. — Нам, простым людям, добрым роботникам, чего друг с другом делить? Земли и воды вот этой нам хватает. Только старайся и трудись... Лишь бы не мешали нам жить...
— Да вот не получается так-то! — курыда шуис коркӧя Ёгор вылӧ мунысь роч дядь.
— Знаете чого, вы лучше по-над Сысолой дёржите путь, — шуис сэсся Микит. — В город лучше не ходите. Там всё-таки опасней...
— Спасибо! Ещё раз спасибо за всё! — шуис роч дядь да весиг матыстліс кисӧ шуйга морӧс дінас.
— Вам хорошо добраться куды путь держите! — шоныда жӧ вӧзйис Микит.
— Счастливо оставаться! — медбӧръяысь шуис роч морт, да сэсся и кыкнанныс, бергӧдчывтӧг нин, пондісны восьлавны кок уланыс шаракылысь еджыд лыа вомӧн. Микит видзӧдыштіс на пышйысьяслӧн топыдик нопторъяса мышъясныс вылӧ, кытчӧдз эз саявны найӧ сук бадь пӧвстӧ, сэсся ыджыда ышловзис да ачыс аслыс шуис:
— Ок-ок-ок! Мед жӧ нин Енмыс видзас миянӧс нӧшта и татшӧм «шудсьыс»!..
Но кузясӧ ышлолавны вӧлі некор — колӧ вӧлі бӧр тэрмасьны мӧдар береглань да ӧдйӧджык кыйны ён вугырӧ шедӧм стерлядьӧс. Микит бергӧдчис пыжнас да ӧдӧба мӧдіс сынны сӧдз енэж пасьтала разалысь асъя кыалы воча.
