СЁ МАЙБЫРӦЙ, ОЛӦМӦЙ...

Валя шыранӧн вундіс конверт дорышсӧ, кыскис кабала лист да веськӧдіс. Лист шӧрас вӧлі гижӧма кывбур:

Ме олі ассьым олӧм —

Ме эг ов ассьым олӧм.

Ме олі олӧм — сьӧдас,

Ок, тэкӧд эськӧ — мӧдӧс!

О, Енмӧй! Ань весьӧпӧрлі татшӧм письмӧсьыд, сэтшӧма чуймис. Здук-мӧд шай-паймунӧмӧн лапйӧдліс синлыснас. Шензис. Выльысь лыддис, нӧшта ӧтчыд. Мый нӧ тайӧ? Мый кӧсйӧма шуны?

— Кодсянь нӧ письмӧыд? — шыасис верӧсыс, коді пукаліс орччӧн креслӧын да вевъялӧма нин пошта пыртӧм бӧрын паськӧдны газет.

— Абу меным. Сорсьӧма почтальоныс. Кывбур гижӧмаӧсь. Тайӧ кодлыкӧ томъяслы, велӧдчысьяслы, буракӧ. Туркина Валяыс ӧд сиктас абу ӧтнам.

— Бӧр сет почтальоныслы. Мед нуас, кодлы колӧ.

— Асыв сета, — шуис Валентина, важ ногыс топӧдіс кабаласӧ, пуктіс конвертас да сюйыштіс книга костӧ джаджйӧ.

Ылӧдліс Валентина верӧссӧ. Ылӧдліс. Сылы письмӧыс. И тӧдӧ, кодсянь, некутшӧм кырымпастӧг, гижанног сертиыс тӧдӧ. Бур, мый Микулайыс газетӧ синсӧ лэдзӧма, эськӧ, дерт, казяліс Валентиналысь чужӧм вывсьыс вежсьӧмсӧ, майшасьӧмсӧ.

— Мый нӧ бурсӧ гижӧны газетад? — юаліс Валентина, мед дзебны кыдзкӧ пытшкӧсса шызьӧмсӧ.

— На, ачыд лыддьы.

— Ог ӧні. Ывлаас петала. Зэв со мича рытыс да. Шоныд на и. Регыд ӧд сэсся кӧдздӧдас нин.

— Оз на кӧдздӧд. Со газетас гижӧма, вежон-мӧд на пӧ бур поводдя сулалас.

— Ю дорӧдз, гашкӧ, лэччыла. А со гожӧмыс коли, ӧтчыд эг петав ю дорӧ. Тэ мекӧд? — юаліс верӧсыслысь сідзи, мода вылас, ачыс, дерт, эз кӧсйы, мед верӧсыс вӧтчас.

— Ме ог, газетсӧ лыддьышта. Ю дорад ме тӧрыт на вугыр шатьӧн рытывбыд пукалі. Сэсся и талун телевизорӧд Сталин йылысь кино петкӧдласны. Ваас эн пыр, кӧдзыд нин, — ӧлӧдіс гӧтырсӧ Микулай.

— Ог, дерт. Купайтчан кадыс кольӧма. Сідз, пукалышта кыркӧтшас.

Валентина мӧдӧдчис юлань петан дзиръяӧ, лэччыштіс борті да пуксис веж тшӧтшыд ӧтаваӧн пуритысь кыркӧтшӧ. Мичыс! Мичыс! Мӧдлапӧлыс ытшкӧм видзьяса, турун зорӧдъяса, сэтӧр кустъяса, вадорыс ляк баддя. Ылынджык, видзьяс саяс, енэжтасӧдз лӧзалӧ сук парма. Кыркӧтш улас пыр тэрмасьысь Эжва юыс. Валя челядьдырйи тані, кыркӧтш улас, ота лыа вӧлі, сэні и коллявліс гожся кадсӧ. Кыдзи лыасӧ нуӧма визув ваыс, сідзи и челядьдырыс-томлуныс исковтӧма-вошӧма. Поздысьӧма-кольӧма ставыс сӧмын юрас, да казьтывлігъясас сӧмын чуктывлӧны сэтысь ичӧтик торпыригъясӧн, мукӧддырйиыс быттьӧ ёсь йыла кляничаӧ бытшкыссьылан-доймылан.

Оз и радейт Валентина важсӧ казьтывны, асьсӧ доймалӧмысь видзӧ. Да и мый сійӧ важсӧ юрад быгльӧдлан, нинӧм он вермы бергӧдны, нинӧм он вермы вежны. Кыдзи нин пуксис олӧмыд, сідзи и овны. Мукӧдыслӧн со, тшӧтшъяяслӧн, бурджыка, мукӧдыслӧн дзикӧдз киссис, потӧм вор дорын пукалӧны, но татшӧмыс этша, морт-мӧд, и то ёнджыкасӧ юӧм ради. Мукӧдыс нин, тшӧтш и медводдза муса верӧсыс да дона ай-мамыс, кыз му улынӧсь. Энька-мамыс и. Югыдін да шоныдін мед Енмыс сетас налы. Ой-ой, медся сьӧкыд казьтыланъясыс. Сы вӧсна и вӧтлӧ юрсьыс Валентина тайӧ мӧвпъяссӧ, оз сет налы поздысьнысӧ. Казьтывны кӧ мӧдас ставсӧ, вируля яйӧдз позьӧ парсавны сьӧлӧмтӧ да сэсся ырзӧмӧн и бӧрдны. А он кӧ ёна сетчы казьтылӧмъясас, то позьӧ на и овны-вывны, нинӧмла на ёна олӧм вылас и элясьны. Писӧ со быдтіс-велӧдіс, кок йылӧ сувтӧдіс, карын олӧ, гӧтыра и котыра. Ачыс на со Валентина мыйкӧ жӧдзӧ-уджалӧ, скӧт видзӧны Микулайыскӧд аслыныс вылӧ тырмымӧн, пи семьяыслы отсасьӧны, да и вузӧс вылӧ на лишалӧ. Пермералӧны гозъя, кыккирудз пукавны налы некор. Кытчӧдз вермасны, сэтчӧдз и уджаласны. Дерт, Микулайыслӧн жӧ зільлуныс да киподтуйыс медсясӧ. Мый нӧ эськӧ Валентина ӧтнас вермис? Микулайыс и керка кутысьыс. Чер-пилаыс кисьыс оз усь ни куран-карнаныс. Курыдторнад оз ышмы ни, мукӧд сиктса айуловыс моз. Оз, оз радейт Валентина важсӧ казьтывны. Быдсяма олӧм пырыс ковмис быгыльтчыны да. Ёна сьӧлӧмсӧ дойдаліс олӧмыс. Томдырйиыд мортыд синтӧм кань кодь. Ӧтилаӧ-мӧдлаӧ видзӧдластӧ чӧвтлан, а водзсьыс нинӧм он аддзы. Кымынысь Валя бӧрдлывліс, кымынысь сылы кажитчывліс, мый водзас лунъюгыдыс весиг оз рӧммы. Но кольліс лун, и мӧд, и коймӧд, и бара тыр восьса синмӧн заводитліс видзӧдны олӧмыслы воча, и бара кутшӧмкӧ нимкодьлун вайліс олӧмыс, и бара на нюм да серам чуктыліс аньлы.

Медсясӧ, дерт, пиыс понда. Пиыс и олӧмыс, и олан гажыс. Сытӧг эськӧ чусмӧм-быгалӧм олӧм руыс вӧлі. Томӧн дӧванас коли Валентина да пиыс вӧсна и кутчысис. Сэсся и мамыс да батьыс, шонъянӧйяс, топыд стынӧн вӧліны, ас керкаыс шоныд позйӧн. Сійӧн и эз лэдзчысь Валентина, эз усь, зумыда сулаліс кок йылас. Лёк йӧзлы ни лёк тӧвлы летны эз сетчы. Ас юрнас оліс, ас вежӧрнас; гӧгӧрбок, кыдз кужис, арталіс-мурталіс гудыр ва кодь олӧмсӧ, веськыд туй корсис. Уджын аддзис. Ас сиктын. Ас войтыр костын. Ас му вылын. И нинӧмысь сьӧлӧмыслы нетшкысьнысӧ. Ставыс гӧгӧрвоана да ясыд. Олӧмас. Микулайыс орччӧн. Уджач да лӧнь оласнога. Пи-моньыс волывлӧны карысь гожӧмнас шойччыны, а уджаліганыс вежон кост. Шойччӧмыс эськӧ сиктад кутшӧм да. Турун пуктӧм. Сы мыйта скӧтыдлы. Ая-пиалы уджыс тырмымӧн, энькаа-монялы на юр выв тырыс шедлӧ и. Внучкаыс отсасьӧ тшӧтш, оз кыккирудз пукав. Уджын и олӧмыс. Татшӧм мӧвпӧ воис Валентина ветымын арӧс тырӧм бӧрас. Уджыд кӧ абу — олӧмыд дуб. Уджтӧгыд мортыд ӧдйӧ лябмас-эбӧстӧммас. А сиктад уджыд бырлытӧм. Нӧшта гортса податӧ кӧ лӧсьӧдан. Асывводзнад, онджык кӧ вевъяв сёӧдны-юктавнытӧ, бакӧстасны-корасны. Ӧдйӧ чепӧсъян, тшыгйӧн ӧд он видз.

Эз ӧд олӧм-вылӧм йывсьыс мӧвпавны вадорас лэччы Валентина. Эз. Верӧссӧ ылӧдліс и. Абу пӧ меным письмӧыс. Сылы, Валентиналы. Сё письмӧ кӧ водзас пуктісны — и сэтысь торйӧдіс эськӧ тайӧс. Гижанног сертиыс тӧдіс, кодсянь. Шыӧдчӧм ни кырымпас абу, а сьӧлӧмсӧ чепӧльтіс. Ой, коръя нин тайӧ вӧвлі.

* * *

Валя восьтіс синсӧ, нюжӧдчыштліс диван вылас, мелі нюмӧн видзӧдліс орччӧн узьысь Мишук пиыс вылӧ, ньӧжйӧник вештыштіс эшкынсӧ да чеччис. Ӧвтчыштіс кинас, куснясьыштіс, зарядка быттьӧкӧ вӧчис. Та бӧрти том нывбаба улыс дӧрӧм кежсьыс матыстчис зеркалӧ дорӧ, мӧдіс сынавны юрсисӧ. Валялӧн сьӧдов юрсиыс сук, коскӧдзыс да ещӧ на и кудритчыштӧ пель доръясӧдыс. Аслас томлунӧн да долыдлунӧн ышмӧм нывбаба мӧдіс ворсӧдчыны юрсинас: то ӧти ног шевкнитлас, то мӧд ног, то чукӧртас да вывлань лэптас. «А мый нӧ эськӧ? Ничего! — ас вылас зеркалӧ пыр любуйтчис Валя. — Тупыль кодь тай со». Писӧ вайӧм бӧрын Валя и збыль гӧгрӧсмыштіс, морӧсъяс джудждаммисны, век банйыштӧм чужӧм вылас ворсӧдчӧ нюм, пемыдлӧз синъясас тӧдчис кыпыдлун. «Сӧмын вот нырӧй вывтіджык чангыля, но да та понда!» — синсӧ читкыртлӧмӧн Валя довкнитіс юрнас зеркалӧ пыр тыдалысь аслас мыгӧрлы да мӧдіс пасьтасьны. Валялӧн мамыс, кылӧ, чеччӧма жӧ нин, ломтӧ пач.

— Мамук, Сюруктӧ лысьтыны ме лэччыла, — мыччысьліс пытшкӧс жырсянь да шуис Валя.

— Лэччыв, сёӧдав и.

Мӧс лысьтӧм да йӧвсӧ гырничьясӧ сысъялӧм бӧрын Валя отсасис мамыслы шаньга ку вӧсньӧдны да доръяссӧ лэптыштӧм бӧрын тэчис сэтчӧ рысь, выліас нӧк пукталыштіс.

Коркӧ пӧжасьӧм бӧрын, бура югыдӧн нин, пуксисны чай юны чӧскыд рыська шаньгаӧн. Мишук да Валялӧн бабыс — сиктын шуисны сійӧс Марья тьӧтӧн — пукалісны ӧшинь дорын сьӧдӧн краситӧм, Валя дедӧн на вӧчлӧм пу диван вылын, а Валя да мамыс — накӧд воча, бӧра улӧсъяс вылын. Валя кисьталіс самӧварысь чай да мыччаліс быдӧнлы чашкаӧн. Кысянь Валентина асьсӧ помнитӧ, быд шойччан лун налӧн заводитчыліс тадз. Кор батьыс гортын вӧлі, чайсӧ кисьтавліс сійӧ. А ӧні сійӧ абу гортын. Совхоз сетіс путёвка — море дорын шойччыны. Эз эськӧ и окотит муннысӧ, да эня-ныла мырдӧнкодь ыстісны: торйӧдчыв кӧть пӧ аслад тракторысь да ветлы, йӧз му вылӧ видзӧдлы.

— Бабук, юммӧд чайтӧ, — вештыштіс сакарничасӧ бабыслань Валя.

— Оз мен юмолыс ков. А шаньгаыд артмӧма, чӧскыд, — посни торъясӧдз юклӧмӧн сюйышталіс пиньтӧм вомас шаньгасӧ бабыс да ошкыштіс пӧжасьысьясӧс.

— Мам, ветлам Выль пос кырйӧ исласьны даддьӧн, — эз пукавсьы чӧв Мишуклӧн.

— Выль пос кырйыд зэв ылын, сикт мӧдар помас.

— А тэ менӧ дадьнас кыскы, — эз сетчы Миша.

— Зэв тай мудер. Тэ кӧ менӧ кыскан — ветлам.

— А ми вежласьӧмӧн: первой тэ менӧ гурйӧдан, а сэсся ме тэнӧ.

— Но сідзтӧ кӧ — позьӧ, — кӧсйысис мамыс.

— Ура! — чеччыштліс быдӧн Миша места вывсьыс радысла.

— Но, чӧла пукав, — ӧлӧдіс Мишукӧс пӧрысь бабыс.

— Кодкӧ и локтысь лои, — кильчӧ ӧдзӧс восьтӧмсӧ кыліс да ыджыд морт моз шуис Мишук, буракӧ, бабыслысь кывлӧма татшӧм сёрнисӧ.

Ывла кӧдзыд руыскӧд тшӧтш пырис Валялӧн энькаыс. Энька абу энька, кыдз ӧні сійӧс шуны? Валя, сыкӧд вочаасьлывлігас либӧ Мишуккӧд сы ордӧ пыралігас, пыр шай-паймунліс, кыдз сійӧс шуны: мамӧн, энькаӧн али ним-вичнас. И ӧти вежӧртасӧ вотӧг Валя некыдз эз шу ассьыс энькасӧ.

Ичӧтдырйиыс да школаӧ котравлігӧн шулывліс Лида тьӧткаӧн. Лидия Степановна оліс неылын, вит-ӧ-квайт керка сайын, налӧн ӧшинь увті ветлывліс кукань дӧзьӧритны, да Валя ичӧтсяньыс тӧдліс ыджыд тушаа, мича мыгӧра Лида тьӧткаӧс. Сылӧн Коля пи сайӧ петӧм бӧрын Валя дугдіс шуны верӧсыслысь мамсӧ Лида тьӧткаӧн, но и выль нимӧн эз вермы шуны сэтчӧдз, кытчӧдз Лидия Степановна ачыс эз пан та йылысь сёрни. Тшӧктіс шуны мамӧн: менам пӧ нылыс абу жӧ-а, тэ и лоин меным нылукӧн. Сьӧкыд вӧлі Валялы шуны сійӧс мамӧн, некыдз кывйыс эз бергӧдчы: орччӧн оліс аслас мамыс, мамукыс. Сэсся коркӧ вермис жӧ Валя венны асьсӧ, мырдӧнсорӧн шыасис: «Мамӧ». Сэсся — мӧдысь, коймӧдысь. Сідзи и мӧдіс артмыны. А Коля пӧгибнитӧм бӧрын Валя бӧр вуджис овны аслас мам-бать дорӧ, да вочасӧн дугдіс мамӧн шуны Лидия Степановнаӧс.

Со и ӧні Валя эз тӧд, кыдзи шыасьны пырысь дінӧ.

— Лок, сваття, шойччы, шонтысь, пӧсь чай юам, — шыасис Раиса Васильевна, Валялӧн мамыс.

— Волывтӧм гӧсьтя кыськӧ талун усьӧма, — чолӧмаліс локтысьӧс Марья тьӧт.

— Мый нӧ волывтӧмыс, пырыштла тай коръяскӧ.

— Лидя бабуш локтіс! Лидя бабуш локтіс! — гажаа сьылыштіс Мишук, писькӧдчис пӧрысь баб мышку сайтіыс да уськӧдчис Лидя бабыслы ки вылас.

— Мишук, дона пи, ме гӧснеч тэд вайышті, — мыччис бабыс кӧлач вӧнь.

— О-о! Сикӧтш кодь! — Миша ӧшӧдіс кӧлач вӧньсӧ сьыліас да кокньыдика чеччалігтыр котӧртіс пыді жырйӧ видзӧдчыны ыджыд зеркалӧ дорӧ.

Кӧть и оліс Лидия Степановна Валяяссянь матын, но пыравліс на ордӧ гежӧда. Да и кор ёнасӧ эштан? Пыр на уджаліс. Кольӧм арсянь сӧмын на шойччӧ, да и гортас скӧттор на эм: мӧс джын, кукань, нёль лов ыж — быдӧнӧс колӧ лелькуйтны, быдӧнлы кад вичмӧдны. Зато Мишук быд лун Лидя бабыс ордӧ котралӧ. Петас ӧшинь улӧ — видзӧдан да, абу нин некӧн, бабыс ордӧ шутёвтӧма.

Чай юӧм бӧрын Валя пызан вылысь тасьті-пань идраліс, пуксис энькаыслы воча. Мамыс сэн жӧ пукалӧ, Мишуклы вурун носки кыӧ.

Марья баб паччӧрӧ бӧр кайис, кылӧ, шкоркнитыштлӧ нин. Мишук кыскис лабич улысь чача кудсӧ да мыйкӧ сэн лукйысьӧ-ворсӧ. Казялӧ Валя, эз прӧста энькаыс во, мыйкӧ могӧн ли сёрниӧн. Гашкӧ, Виталий йылысь кывліс... Да ӧд кывлытӧг эз ов, сиктад гӧгӧр пель да син. Мый вермас сійӧ шуны? Коля пӧгибнитӧмсянь нёль во да джын коли, Мишуклы нин со нёль арӧс...

— Валентина, — шыасис энькаыс. — Кывлі, верӧс сайӧ пӧ мӧдӧдчан.

— Водзджык на сёрнитӧны, — кыдз кӧть эз виччысь тайӧ кывъяссӧ Валентина, а век жӧ ыпнитіс ставнас.

— Ме ӧд нинӧм ог шу. Тэ том, дерт, колӧ семья лӧсьӧдны. Быд лэбач со параӧн олӧ, а морт йылысь нинӧм и сёрнитны. Ме тай дзик ӧтнамӧн коля. Коля пиӧс, кулӧматӧ, кысь нин бергӧдан, да Мишукӧс, дона внукӧс, вошта, верӧс сайӧ кӧ петан. Ӧти лача куті — Мишукӧй вылӧ, — бӧрддзис энькаыс.

— Эн бӧрд, — бурӧдіс Валентина. — Ми тэнӧ Мишуккӧд ог эновтӧ, кӧть кутшӧм олӧм оз ло олӧма.

Чӧв пуксьыліс керкаас. Энькаыс бара шыасис:

— Мем ӧд Мишукыс на медсясӧ. Йӧзыс сёрнитӧны да. Выль агрономыд пӧ Валя дорӧ волывлӧ да. Мися, ӧтлаасясны кӧ, мед Мишукӧс менсьым, зарни тусьӧс, оз жӧ кут кедзовтны, ӧтнас ӧд сійӧ менам тасдоръюгыдас, — бара на чукыртліс вом дорсӧ Лидя. — Гашкӧ, выль батьыс ме дорӧ оз и мӧд лэдзлывлыны да... Либӧ нуӧдас кытчӧкӧ тіянӧс. Кыдз нӧ сэк Мишуктӧгыс кута овны?.. Сідзкӧ, эм жӧ думыд верӧс саяд петӧм йылысь?

— Ог тӧд, нинӧм на ог тӧд, — вочавидзис Валентина. — Мортыс тай, быттьӧкӧ, лада-а.

— Лада пӧ тай эськӧ да, — шуыштіс энькаыс. — Оз пӧ ю ни оз куритчы, удж бердас босьтчысь и. Уналысь нин кывлі, ошкӧны сиктын. Ӧнь Гриш Вера висьталӧ. Картупель бӧръянінӧ пӧ ачыс лункосмысь пыралӧ, видзӧдӧ, ёна-ӧ сісьмӧ да шоныд-кӧдзыдыс тырмӧ-ӧ...

Энькаыс мунӧм бӧрын керкаын пуксис чӧв-лӧнь. Валя думыштчӧмӧн видзӧдіс ӧшиньӧ.

— Мый нӧ сэсся йӧз сёрни вылӧ петан, абу ӧд нин том, этша тӧлкӧнджык колӧ овны, — торкис чӧвлунсӧ Раиса Васильевна.

— Тэ мый йылысь, мам?

— Он тӧд? Став сиктыс тай сёрнитӧ. Ас пельӧн кывлі. Микит Вань Валялы пӧ, буракӧ, кажитчӧма батьтӧг кагаяс быдтыны, мӧдӧс, гашкӧ, регыд лӧсьӧдас.

— Вай эн сӧр. Оз жӧ некод сідз сёрнит, — шай-паймуні Валя. — Ме ӧд абу мыжа, мый Коля куліс. Эз вина помысь, а удж вылын. Да и агрономыскӧд миян нинӧм эз вӧв, прӧста аддзӧдчывлам.

— Дерт нин, кӧнкӧ, ныв дорын моз тэ дорын и ышлолалӧ.

Синваыс петіс Валялӧн татшӧм шуӧмсьыс.

— Мый нӧ мӧдін лӧвтны, — паччӧр занавес вештыштӧмӧн чирыштіс нывсӧ Валялӧн бабыс. — Эн бӧрд, Валюш. Смилит дай, оз кӧ гӧтрась. Смилит. Ме тэнӧ велӧда. Ме тай дедтӧ тэнсьыд смилитлі да война вылас мунтӧдз век ме дорын кукань моз ниртчис-а. Смилит, тусь ныв, смилит.

— Мый тэ, бабук, — синва сорӧн нюмъёвтіс Валя. — Мырдысьнад меным оз ков. Да и ог верит ме смилитчӧмъясыдлы. Дедӧй, кӧнкӧ, радейтіс тэнӧ да дерт.

Валялы окота вӧлі кольччывны ӧтнаслы, ставсӧ мӧвпыштны. Юрас бергалісны мамысӧн шуӧм кывъясыс: «Кажитчӧма батьтӧг кага быдтыны». Коді нӧ вермис тадзсӧ шуны? Сиктын ставӧн тӧдлісны Коляӧс, сикт джынйыс гажъяліс налӧн свадьба вылын. Быттьӧ ме ас вӧляысь верӧстӧг быдтыся! Куим тӧлысь сӧмын и вӧлі гӧтырӧн.

Валялы син водзас сувтіс сылӧн медводдза бригадиралан арыс...

Сентябр пом. Лун куим нин помся киссьӧ зэр. А картупельыс век на эз эшты. Студент-отсасьысьяс вот-вот мунасны, налы велӧдчыны колӧ. Йӧзыс мудзисны нин вермасьны зэра арыскӧд.

Сійӧ лунӧ Валя ачыс веситіс-примитіс картупель вайысь машинаяс, весовщица Зиналӧн висьмӧма кагаыс да удж вылас эз пет. Овощехранилище дорсянь бура тыдалісны Шор сай йӧр му вылын уджалысьяс. Ӧбед бӧрас кобис, да йӧзыс зільджыка босьтчисны уджӧ. И друг Валя казяліс: мувывса став йӧзыс кутісны котӧртны тракторлань, Коляыслӧн тракторлань.

«Мый нӧ лои? — ёкмуні Валялӧн сьӧлӧмыс. — Мый лои?»

Бригадир уськӧдчис котӧртны Шор сай йӧрӧ. Котӧртіс, а аслыс кажитчӧ, мый ӧдва кыссьӧ. Векни поскӧд шорсӧ вуджӧм бӧрын кокыс вӧйис нюдз няйтӧ. Чавкакылӧмӧн сійӧ кыскис няйтсьыс сапӧга коксӧ да вутшкысь вутшкӧ чеччалӧмӧн воӧдчис косінӧ. Кор Валя матыстчис йӧз чукӧр дорӧ, ставӧн чӧв ланьтісны, вешйышталісны, сетісны сылы туй. Сылӧн син улӧ уси гӧрӧм му вылын чатӧрӧн куйлысь, оръясьӧм дӧрӧма, бумага кодь еджыд чужӧма Коляыс, и вир, уна вир... Вирсӧ аддзӧм бӧрын Валя воштіс садьсӧ. Бӧрын нин Валялы висьталісны, мый Коля дӧрӧм кежсьыс петӧма трактор кабинасьыс, медым весавны картофелекопалкасӧ гартчӧм картупель табйысь, и дӧрӧм помыс веськалас уджалысь машинаас да пузувтӧма-кыскӧма сэтчӧ морттӧ...

Коля пӧгибнитӧм бӧрын во джын мысти чужис Миша пиыс.

* * *

Выль пос кырйын пӧттӧдз исласьӧм бӧрын да челядькӧд гигзьӧм-сералӧм бӧрын, мудзӧсь, но шудаӧсь, эня-пиа мӧдӧдчисны гортланьыс. Миша пукаліс даддьын да дзайгысис мамыслы:

— Но, мама! Пуксьы, ме тэнӧ гургӧда. Ачыд шуан, вежласьӧмӧн мӧдам.

— Энлы, бӧрасджык, — ӧлӧдіс писӧ Валя.

Сылы яндзим вӧлі пуксьыны даддяс йӧз син водзын. Но кор найӧ кежисны гортланьыс, Валя кыпыда шуис:

— А ноко, вай тэ менӧ гургӧд.

Миша став вынсьыс зэвтчис. Валя пукаліс даддьын да кокнас йӧткасис-отсасис пиыслы.

— Но, чибӧ, гӧнит! — ӧддзӧдіс вӧлӧс ямщик. Тадз и суис вӧла-доддяӧс Виталий, коді пыралӧма нин Валяясӧ да ӧні локтіс налы воча.

— Валя, — пыр жӧ шыасис Виталий. — Ме пыралі нин гортад. Ме волі корны тэнӧ рытнас пукыштны ме ордын, ме ӧд Тоня тьӧтка ордсьыд вуджи, ичӧтик патератор аслым сетісны.

— Новоселльӧ, сідзкӧ. Вола, видзӧдла, кутшӧма овмӧдчин.

Валя синнас колльӧдіс Виталийлысь ылыстчысь мыгӧрсӧ да мӧдіс ньӧжйӧник восьлавны Мишук бӧрсяньыс, коді ылынкодь нин котӧртӧдіс тыртӧм дадьсӧ. «Хы, Мишуккӧд тай весиг эз видзаась, ни ӧти кыв сылы эз шу. Быттьӧ оз и аддзы. Кыдзи нӧ сідз? Во джын нин аддзӧдчывлам, тӧдӧ, мый менам пи эм, а некор кыв оз шулы. Збыль ӧтлаасьӧм йылысь кӧ думайтӧ, ӧд кага дінас кыдзкӧ сибӧдчыны колӧ!..»

* * *

Кольӧм арсянь Виталий Иванович уджаліс совхозын главнӧй агрономӧн. Институт помалӧма сёрӧн нин, армия бӧрас, а сэсся татчӧ мӧдӧдӧмаӧсь. Валя медводдзаысь сійӧс аддзис восьса партсобрание вылын. Сёрнитіс сэк Витяыс. Ыджыд тушаа, руд костюма, еджгов юрсиыс лӧсьыда сыналӧма — сулаліс сійӧ коксӧ паськыда пуктӧмӧн. «Бульдозерӧн кӧ йӧткыштан — оз усь, сэтшӧм крепыда сулалӧ»,— визнитіс Валя юрын. Сёрнитіс сэки Виталий ыбъяс йылысь, органическӧй удобрение петкӧдӧм йылысь, компост вӧчӧм йылысь. А Валя лӧня видзӧдіс сы вылӧ, и сылӧн том сьӧлӧмас чужис тайӧ тӧдтӧм морт дорас кутшӧмкӧ шоныдлун. «Топӧдчыны кӧ эськӧ сы дінӧ, пуктыны юрӧс морӧс вылас, ланьтӧдчыны — некодлы и некор эськӧ татшӧмыд оз сет дойдны», — ас тӧдлытӧгыс мӧвпыштсис Валялӧн.

А сэсся... Сэсся вӧлі Видз-му вӧдитысьлӧн лун. Праздникыс вӧлі клубын. Йӧзыс чукӧрмӧма уна. Воддза радъясас пукалӧны уна рӧма дзоридза шальяса скӧт видзысьяс, видз-му вӧдитысьяс. Механизаторъяс пукалісны бӧрынджык. Том йӧзлы оз пукавсьы, ыз-баз петаласны залысь, бӧр пырасны. Гӧгӧр кыліс сёрни, серам.

Медводз сёрнитіс парторг, чолӧмаліс ставӧс праздникӧн. Бӧрын директор висьталіс, кутшӧм вермӧмъяс шедӧдісны совхозса уджалысьяс. Сэсся сеталісны почёт грамотаяс, козинъяс. Валялы тшӧтш жӧ вичмис грамота. «Видз-му вӧдитысьяслӧн бригадаса бригадир Туркина Валентина Ивановналы бур уджысь да ыджыд вермӧмъясысь». Бӧрас вӧлі концерт, танцуйтісны. Валяӧс выль агроном кыкысь йӧктыны корліс. И нӧшта на ӧти козин вичмис Валялы тайӧ рытӧ — медся бура йӧктіс «Шондібан» да «Русскӧй». А йӧктігмоз видзӧдлыссис Виталий вылӧ: сійӧ сулалӧ кытшын да синтырнас нимкодясьӧ Валяӧн.

А сэсся... Сэсся мӧдӧдлісны Валяӧс да Виталий Ивановичӧс агрономъяслӧн районса совешание вылӧ. А бӧрсӧ локтігӧн, верстӧн-джынйӧн сиктас вотӧдз, автобусыс сибдіс толаӧ. Ковмис локны подӧн. Виталий Иванович восьлаліс Валякӧд орччӧн. Чизыр рытыв тӧв пӧльтіс чужӧманыс, кояліс чорыд лымйӧн. Сэки медводдзаысь и пырис Валяясӧ шонтысьны; Тоня тьӧт ордӧдз, кӧні патеруйтіс агроном, вӧлі ылынкодь на.

Кадыс сёр нин вӧлі, ставӧн узисны, батьсьыс кындзи. Сійӧ ӧтнасӧн восьтӧма пызан помӧ газет да лыддьысис. Валя ӧдйӧ дзужнитіс-пузьӧдіс электрочайник, дасьтіс пызан вылӧ нуръясьыштны.

Виталий мунӧм да батьыс узьны водӧм бӧрын Валя босьтіс комод вылысь Колялысь фотокарточкасӧ, дыр видзӧдіс тӧдса муса чужӧмӧ да мӧвпнас корис прӧща сылысь: «Коля, донаӧй, прӧстит менӧ. Нёль во кын сьӧлӧмӧн олі, некод вылӧ синмӧс эг лэптыв, а тайӧ выль агрономыд сьӧлӧмӧс вӧрзьӧдіс...»

* * *

Валентина быттьӧ мыйыськӧ садьмис, мӧдіс тэрыба восьлавны сиктлань. Сы дыра пукаліс, быттьӧ гортас уджыс абу.

Керкаыс Валентиналӧн сикт шӧрас, батьыс томдырйиыс лэптылӧма ыджыд, уна ӧшиня керка: лунвывланьыс «гожсёв» керка, войвывланяс — «тӧвсёв». Сідзи и олӧны, быд во джын вуджӧны ӧтисяньыс мӧдас. Вуджигас ставсӧ мыськӧны, медводз керкасӧ: пӧтӧлӧк и стен, сёръяс, джаджъяс, ӧшиньяс — сэсся став дозмуксӧ, чашка-пань, пыркӧдӧны вольпась, эшкын-юрлӧс. Быд вуджӧм — праздник. Ставыс сӧстӧм, мича. Югыд. Керкаыслӧн кӧрыс быдӧн мӧд нога.

Валентина ӧні сідз жӧ старайтчӧ, тулыснас лунвывладорас вуджны, а арнас — «тӧвсёв» керкаӧ, сійӧ ичӧтджык да шоныдджык.

Керка дорас сулаліс Мишуклӧн, пиыслӧн, машинаыс. «Но, воӧмаӧсь, — визнитіс юрас аньлӧн, — оз тай нӧ эськӧ вӧлі кӧсйыны лэччывны тайӧ выходнӧйӧ. Мыйкӧ нӧ лои али мый?»

Видзаасигас ассьыс шензьӧмсӧ эз петкӧдлы, но кор казяліс, мый пиыс воӧма ӧтнас, семьятӧгыс, кутчысьнысӧ эз нин вермы.

— Тэ нӧ мый, ӧтнад воин?

— Ӧтнам.

— А семьяыд нӧ?

— Гортынӧсь.

— Некор на тай ӧтнад эн волывлы, мыйкӧ лои?

— Эз, мамук, ставыс бур.

— Воин кӧ ӧд, пывсян ломтам, часлы горйӧ би сюя.

Валентина ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис пывсянлань. Кокыс дугдіс нунысӧ. Мый нӧ эськӧ лои? Мыйкӧ абу сідзи. Мыйкӧ неладнӧ. Гӧтрасьӧмсяньыс пиыс ӧтнас гортӧ эз волывлы. Первой кыкӧн, сэсся куимӧн, нылыскӧд. Мыйыськӧ, тыдалӧ, зыксисны. Дерт, оз висьтав, мыйысь. Но мед, мый нӧ сэсся, семья кост олӧмыд тай сэтшӧм, быдторйыс вермас лоны. Коркӧ зыксьылан, коркӧ бурасьлан. Джаджйын пӧ кык гырнич сулалӧны и то тронькмунлӧны, а мый нин йӧз йылысь шуны. Да и гӧтырыс Мишалы шань веськалі, мывкыд и, абу ёна варов, оз-ӧ лишнӧй кывтӧ шу. А шуис кӧ нин, сідзкӧ, вӧлі мыйысь. Сідзкӧ, Миша мыжа. Ачыс кӧ мыжа, дерт, оз висьтав. Но да ладнӧ, бӧр бурасясны. Медъя, мыссяс-пывсяс, корӧсясяс бура, сьӧлӧмыс небзяс, гортас, карас каяс да кутлас-топӧдлас гӧтырсӧ, да мӧдыслӧн сьӧлӧмыс и сылас. Бӧр ладмӧдчасны. Тадзи асьсӧ такӧдӧмӧн сійӧ сюйис пачӧ би, васӧ водзджык нин катлӧма вӧлі шорысь.

Керкаӧ пыригмоз пыртіс пес, асыв ковмас ыджыд пач ломтывны, пӧжасьны гӧсьтыдлы. Ӧдйӧ дасьтіс пызан вылӧ сёян-юан. Нуръясьыштӧм бӧрын дядя-пиа лэччисны пӧсь пывсянӧ.

Вольпасьсӧ пиыслы вольсаліс пыді жыръяс. Мед шойччӧ бура. Асывводзнас дырджык узяс, аслыныс ӧд скӧт дорад лоӧ водз чеччыны-а.

Айулов бӧрын лэччыліс жӧ пывсянас, пульс-польс мыссьыштіс, бура корӧсясьнысӧ выныс эз нин тырмы. Пывсянысь кайӧм бӧрын казяліс, мый пиыс водӧма нин узьны. Татшӧм водзсӧ тай нӧ некор оз водлывлы-а, векджык телевизор дорӧ ылӧдчывлӧ. Бара мыйкӧ думнӧ лои Валентиналы.

Шойччан лунъясыс котӧрӧнмоз и мунісны. Налы эськӧ, аслыныссӧ, скӧт видзигад кутшӧм шойччӧм да. Пиыс мыйкӧ тшӧтш на гӧгӧр бергаліс, отсыштчис. Но Валентиналы кажитчис, мый Мишаыс пырджык сыысь бокын ветлӧдлӧ, быттьӧ полӧ кольччыны сыкӧд кыкӧн. Мыйла? Тайӧ юалӧмыс эз и вешйыв Валя юрысь. Мыйкӧ вӧлі неладнӧ. Но мый?

Миша мунӧм бӧрын Валентина юксис аслас майшасяна думъясӧн Микулайкӧд.

— Висьталіс меным, торксим пӧ ми гозъя кост, — шуис Микулай.

— Эн сӧр! — эскытӧма орӧдіс Валентина.

— Ог и сӧр. Аслас кывъясыс. Юксям пӧ ми.

— Юксям пӧ? — вежыньтчис вомыс Валентиналӧн. Сы вылӧ быттьӧ кӧдзыд ведра ва койыштісны. — Мый нӧ керсьӧны? Йӧймӧмаӧсь али мый, дурӧны. Удж эм, патера кар шӧрын, оз тусь кодь нывка быдмӧ. Гӧтырыс шань, идӧра олӧ, сёян-юан пуӧ-пӧжалӧ. Юр вемыс кӧ бергӧдчӧма Мишӧыслӧн-а. Мыйла нӧ пӧ юксям? Висьталіс-ӧ?

— Нинӧм сэсся эз висьтав. Эн пӧ сэсся юась. Коркӧ пӧ мӧдысь висьтала.

— А меным тай нӧ кыв ни джын?

— Мамлы пӧ ог лысьт висьтавнысӧ.

— Висьтавны оз лысьт, а юксьыны лысьтӧ. Скаредь.

— Эн пинясь. Он на тӧд, мыйын помкаыс да.

— Аттӧ дай дивӧ! Аттӧ дай дивӧ! Со ӧд мый думыштӧма: юксьыны! Бурасӧ оз куж овнысӧ да! Семья дорас да бур гӧтыр дорас.

— Мый нӧ тӧдан, бур-ӧ-лёк.

— Мый нӧ ог тӧд, эта мыйта вонас. Нывныслы нин локтан во дас нёль арӧс тырӧ да. Та дыранад ӧд тӧдмалі жӧ нин.

— Татчӧ волігъясад тай зэв бур-а, сэн сэсся ӧд он тӧд, кыдз олӧны.

— Чӧв, чӧв, Микулай. Тэ Мишӧсӧ доръян.

— Доръя, дерт.

— Ой, тэ тай менсьым сьӧлӧмӧс поткӧдін!

— Ме поткӧді? — шензяна юаліс верӧсыс.

— Тэ висьталін да.

— Ме сэсся лои мыжа, — лӧгасьӧмӧн нин броткыштіс Микулай.

— Да, дерт эськӧ, абу тэ да, — пыр и бурӧдчыны мӧдіс Валентина, казяліс нин ачыс, мый аслас мыйкӧ неладнӧ шусис маитчигас. Лёк юӧрсьыс юрыс бергӧдчӧ.

Войбыд Валентина эз узь. Бергаліс да думайтіс быдторсӧ. Медся ёна любуйтчыліс Ирина внучка вылас. Нимкодясьӧ, мый радейтысь ай-мам дорын быдмӧ. Аслас со Мишукыс батьтӧг быдмис да забеднӧ вӧлі-а. Радуйтчис, мый внучкаыслы челядьдыр шудыс усьӧма. А со тай! Со мый думыштӧма. Юксьыны! Кагаыслысь челядьдырсӧ торкны. Аслас батьтӧм челядьдырыс вунӧма нин? Пессис, войбыд майшасис Валентина. Асъядорыс нин сӧмын ойбыртліс здук кежлӧ.

Асывводзсӧ пода вӧдитӧмӧ да сёян-юан дасьтӧмӧ лотіс кыдзкӧ, а сэсся бара шог думъясас вӧйтчис Валентина, эз кӧсйыссьы эскыны, мый сэтшӧм сьӧкыда тэчӧм став оласногыс киссяс. Эз кӧсйы миритчыны такӧд ни лолыс, ни мывкыдыс. Пажнайтігӧн нин юксис аслас мӧвпъясӧн верӧсыскӧд:

— Карӧдз кайла, сёрнитла кыкнанныскӧд, тӧдмала, мый лои.

Микулай мӧдіс косӧдны татшӧм думъяссьыс:

— Мый нӧ, гозъя вензьыштісны мыйыськӧ, а тэ пыр жӧ карӧ каян. Тэтӧг миритчасны. Локтан шойччан лунӧ нин ставӧн воасны. Лӧнь вай. Асыв пувла ветлам.

Вежон чӧж Микулай ылӧдліс Валентинаӧс быдсяма уджнас, буракӧ, ӧтнаслы абу окота кольччыны да вердчыны-идрасьны став овмӧснас.

Тадзи коли вежон. Но шойччан лунӧ некод эз во. Кымыныськӧ Валентина звӧнитліс пиыслӧн патераса телефонас, но трубкасӧ некод эз босьт.

— Моньыдлӧн мам-бать дорас, гашкӧ, мунісны, мый сэтшӧма майшасян, — бара сьӧлӧм сетӧ Михаил.

Выльлун рытнас вӧлись сюрис моньыс, босьтіс трубкасӧ.

— Кутшӧма, Лидук, оланныд?

— Олам тай.

— Мыйкӧ тай важӧн нин эн волывлӧй, виччысим ми колян шойччан лунъясас, а энӧ и локтӧй.

— Ми Иришакӧд аслам мам-бать дорӧ ветлім.

— А Мишаыд?

— Ме чайті, сійӧ тіянын вӧлі.

— Эз, эз волы. Мый нӧ, мый тіян костын лои?

Трубкаын чӧв-лӧнь.

— Лидук, висьтав.

— Мишаыд пӧдруга видзӧ.

— Чӧ-ӧв! Оз жӧ ӧд!

— Ме сідзи и чайті, мый ті он эскӧй, — бӧрддзис Лида да пуктіс трубкасӧ.

— Но, Микулай, — шыасис Валентина верӧсыс дінӧ. — Карад мен ветлынытӧ быть лоӧ. Гӧстиндзи пув ведра босьта да. Тэ нин кыдзкӧ тані лун-мӧдтӧ ачыд бергав, он кӧ мӧд вермыны, Пекла тьӧткатӧ корлы отсасьны.

Микулайкӧд найӧ тшӧтшъяяс, зэв на верӧсыс и винёв, быд уджӧ кутчысьӧ и, тшӧктӧм оз ков. Ачыс уджсӧ аддзӧ. Сы вӧсна и оз майшась Валентина овмӧс вӧснаыс, тӧдӧ, ставыс лоӧ лючки-ладнӧ.

Мӧд лунас пи гозъяыслӧн удж помасигкежлас и воис Валентина карӧ. Патераас ӧтнас Ирина внучкаыс на вӧлі.

— Бабуш, мусаӧй, воӧма! — уськӧдчис сійӧ кутчысьлыны.

— Вои, вои, тусь нылӧй, асьныд он лэччывлӧй да, вои видлыны.

— А ми мамакӧд ӧні ыджыд мам дорӧ Визинӧ кайлім, висьӧ сійӧ, да колӧ отсасьны.

— А папаыд нӧ оз тікӧд ветлӧдлы?

— Оз. Сійӧ ӧд ті дорӧ лэччывлӧ, шуӧ, колӧ пӧ отсасьны.

Валентина чуймаліс пыр ёнджыка и ёнджыка. Сылӧн муса пиыс ылӧдчӧ. Сылӧн Мишаыс, кодӧс сійӧ лелькуйтіс-радейтіс, кодкӧд век вӧлі восьса. Сылы вылӧ и олӧмсӧ пуктіс Валентина: мед Миша велӧдчас, мед Мишалы ставыс судзсис, мед сӧмын Мишалы вӧлі бур да лӧсьыд. Весиг аслыс шуд эз корсьлы Валентина, мед сӧмын Мишаӧс эз вӧв нинӧмӧн дзескӧдӧма. А ӧні Миша пышъялӧ мамсьыс, мыйкӧ гудрасьӧ олӧмас, семья дорсьыс кӧдзӧдчӧ.

— Бабуш, лок чай юам, ме пузьӧді, — шыасис Ирина да торкис Валентинаӧс шог думъяссьыс. — Регыд нин мама локтас.

Валентина нюммуні: дзик жӧ нин Ирукыс мамыс кодь, чужӧмсӧ быттьӧ босьтӧма да ляскӧма. Колӧ со тадзи лоны. Мед кӧть кодӧскӧ чужтісны Валентина вылӧ мунысьӧс. Эз тай чужтыны сэсся, ныв ни пи, унджык челядь кӧ вӧлі, гашкӧ, и Мишӧыс эз ылӧдчы кӧнкӧ бокын.

Муртса чай вевъялісны юыштны, Лидук воис. Кутыштліс Валентинаӧс, быттьӧ нинӧм абу и лоӧма. Босьтчис ужын дасьтыны. Моньыс Валентиналы сьӧлӧм сертиыс. Помнитӧ сійӧ лунсӧ, кор Миша медводдзаысь вайӧдіс гортас Лидаӧс. Еджговруд юрсиа, гӧгрӧсіник чужӧма, посни ныр-вома, нюмъялысь да яндысьысь. Пыр и топӧдыштліс морӧс бердас Валентина: нылукӧн меным лоан. Абу и сорсьӧма Мишӧыс пӧвсӧ бӧрйигӧн. Авъя да шань, тэрыб вӧраса да идӧра, ставыс сылӧн ӧдйӧ артмӧ. Сьӧлӧм сетны кужӧ и. Ужнайтӧм бӧрын Иринаӧс ыстісны аслас жырйӧ гортса удж дасьтыны, асьныс энькаа-моня заводитісны сьӧкыд сёрни.

Лида ӧтарӧ бӧрдіс да чышкаліс синсӧ. Во джын сайын Мишалӧн удж вылас воӧма выль нывка уджавны, тіян районысь пӧ. Миша босьтчӧма сійӧс велӧдны, но и ылалӧма, и ӧні семья оз ков, ни ныв, ни патера. Локтӧ удж вывсьыс сёрӧн, узяс да бӧр удж вылӧ. Семья олӧм некутшӧм абу.

— Кыдзи нӧ овыс нылыслӧн?

— Буракӧ, Кузиванова.

— Кытысь? Айкатылаысь?

— Сэтысь, буракӧ. А мый, ті сійӧс тӧданныд?

— Ог, ме сійӧс ог тӧд. Но ов сертиыс, кажитчӧ, ме батьсӧ тӧда. Мый овна, колӧ тӧдмавны.

— Нинӧм ӧд оз вежсьы сыысь, — нораа шуис Лидук.

— Кыдзи оз вежсьы, ме сёрнитла батьыскӧд, сійӧ кӧ быттьӧ.

— Мам-батьыд татшӧм делаясад, буракӧ, абу отсасьысьяс.

— Видзӧдлам.

Миша удж вывсьыс эз и во Валентина водтӧдз. Энькаа-моня некымынысь звӧнитлісны сотӧвӧй телефонас, но нинӧм эз артмы.

Шоныд вольпасьын вугралігмозыс нин кывліс Валентина пиыслысь локтӧмсӧ, но эз нин сувт, колис сёрнисӧ асыв кежлӧ.

Асывводз Валентина чеччис ставсьыс водз, кисьтіс блин, пузьӧдіс чайник. Виччысис пиыслысь садьмӧмсӧ. Юрас уна мӧвп гудрасис, эз и тӧд, мыйсянь сёрнисӧ заводитны. Пинясьны кӧ мӧдас, пиыс дзикӧдз дугӧдчас сёрнисьыс. Веськыда кӧ юалан, оз жӧ ӧд вочавидз. Кытшолӧн кыдзкӧ колӧ видлыны гартны сёрни визьсӧ, но Валентина кытшолнад оз и куж. Сэсся шуис аслыс: кыдз артмас сёрниыс, сідзи и артмас.

— Мамук, гӧсьтя воӧмыд, мыйкӧ мог суис али сідз? — Миша ачыс медпервой и шыасис мамыслы, кутыштліс сійӧс пельпомтіыс.

— Вои тай видзӧдлыны, кыдзи-мый ті оланныд? Лючки-ӧ ставыс?

— Ставыс лючки. Ирина велӧдчӧ, ми уджалам. Некутшӧм вежсьӧм абу, — чай юигмоз вочавидзис юалӧм вылас пиыс.

Видзӧдіс Валентина пызан сайын пукалысь муса пиыслӧн чужӧмӧ да корсяліс колана кывъяс.

— Тэ тай мыйкӧ зэв дыр уджалан? Войӧдз гортад абу. Кык пӧвста удждон али мый нӧ мынтӧны?

— Оз эськӧ да, — пель йылӧдзыс гӧрдӧдіс пиукыс, Валентиналӧн кодь жӧ лӧз синмыс пемдіс.

Пасас тай веськаліс Валентина. Ӧні оз нин лэдзчысь письыс.

— Тэкӧд удж вылад ветла. Видзӧдла, кӧні тэ уджалан.

— Коркӧ волін нин да. Нинӧм на эз вежсьы. Сійӧ жӧ кабинетас уджала и, — мӧдліс бӧрыньтӧдны мамсӧ Миша.

— Мед, мед, ветла. Мый нӧ ме тані мӧда лунтырсӧ пукавны, — мырдӧнмоз лои вӧзйысьны Валентиналы.

Ывлаыс ыркыд, но абу кӧдзыд. Валентина руд плаща, кельыдлӧз шапкаа, киас сьӧд кучикысь вурӧм ичӧтик сумкаа, кутчысьӧма Мишалы ки пӧлас да веськыда видзӧдӧмӧн восьлалӧ пиыскӧд орччӧн.

— Миян районысь Кузивановаыслӧн нӧ мый нимыс да овнаыс? — юалӧ Валентина да казялӧ, кыдзи пиыслӧн сояс зэвтчӧны сӧнъясыс.

— Рита, Маргарита Витальевна, а мыйла, мам, тэ сійӧс юасян?

— Кӧсъя тӧдмасьны.

— Мыйла? — Мишаыс весиг сувтіс.

— Батьыс йылысь юасьышта, — медводдзаысь ылӧдліс писӧ Валентина. — Батьсӧ ме тӧдлі.

— Ме сійӧс тшӧтш тӧда. Сійӧ ӧд и воліс ме дорӧ, корис, мед ме кытчӧкӧ нывсӧ удж вылӧ босьта.

— Висьтавлі ме сылы, висьтавлі, кӧні тэ уджалан. Со ӧд, кутшӧм писькӧс. Нывсӧ тэ дорӧ иналӧма. Кужӧ овнысӧ, некытчӧ оз вош. Перестройка кадад тай коркӧ ӧтчыд пикӧ жӧ вӧлі воӧма-а. Воліс сиктӧ, зэв ёна элясис, муртса пӧ огӧ тшыгъялӧй семьяӧн, картупель вылын и олам, дзоля пиукӧй пӧ пельмень корӧ, гажыс бырӧма. А ми скӧт видзӧмсьыд эг эновтчылӧй, яйыд асланым. Петкӧді ме сылы сэки кук бӧр, мися, босьт, верд семьятӧ. Босьтіс, зэв ёна аттьӧаліс, муртса синваыс оз доршась, — тайӧс висьталігӧн казяліс Валентина, мый сой сӧнъясыс бӧр личалісны пиыслӧн.

— Мый нӧ сэсся, кутшӧмджык нылыс? Батьыс кодь жӧ, кӧнкӧ, писькӧс, — и бара Валентина, пиыслы сойбордъяс кутчысьӧма да, казяліс, кыдзи ставнас зэвтчис Мишаыс.

— Писькӧс. Ӧдйӧ велаліс, бура уджалӧ и.

— Мичаник, гашкӧ и?

— Мичаник.

— Но тӧдмася талун, тӧдмася, — шуис Валентина.

— Ме ог гӧгӧрво, мыйла тэ сэтшӧма сыкӧд кӧсъян тӧдмасьнысӧ, — лэптыштліс пельпомсӧ Миша.

Веськыда кӧ шуны, Валентина ачыс родыштіс тайӧ сёрнисьыс, но мӧд туйсӧ эз аддзы. Чайтіс, мый нылыскӧд сёрнитӧм бӧрын сійӧ мӧдас тӧдны, ёна-ӧ пыдӧдз йиджӧма сьӧлӧмас сылӧн пиукыс. Оз-ӧ кыдзкӧ нылыскӧд сёрнитӧмӧн позь разьны ковтӧм гӧрӧдсӧ. Гашкӧ, эз на сэтшӧм пыдӧ вужъясь радейтчӧмныс?

Миша отделӧн веськӧдлӧ, сылӧн аслас торъя кабинет. Югыд да кыпыд. Книга шкапъяс, мугов рӧма пызан вылын компьютер, кутшӧмкӧ кабалаяс. Пуксьӧдіс мамсӧ улӧс вылӧ ӧшиньладорас да корис Маргарита Витальевнаӧс. Пырис сьӧд юрсиа, мугов кузьмӧс чужӧма мичаник ныв, муртса нюмъёвтӧмӧн видзаасис да пуксис Валентиналы паныд. Ань да ныв костын неыджыд пызан. «Ньӧти батьыслань оз мун», — визнитіс Валентина юрын.

— Но ті сёрнитыштӧй, а ме петала, — колис найӧс Миша.

— Батьыдкӧд ми тӧдсаӧсь, — заводитіс Валентина. — Сійӧ томдырйиыс, институтсӧ помалӧм бӧрын, воис миян сиктӧ уджавны. Ме техникум помалі да уджала нин вӧлі, заочнӧ сэки институтӧ пыри, менам нин Мишук вӧлі.

Маргарита Витальевна чӧв оліс.

— Патера батьыдлы сетісны. Эз ёна дыр уджав миян сиктын, вуджӧдісны сэсся районӧ,— водзӧ висьтавліс Валентина.

Нылыс эз пырӧдчы некутшӧм сёрниӧ. Валентина нин ачыс эз тӧд, кыдзи да мый водзӧсӧ шуны, сӧмын пасйыштіс аслыс: «Синвидзӧдласыс кӧдзыд».

— Батьыд нӧ кӧні ӧні уджалӧ? — юаліс сэсся сійӧ.

— Райцентрын, администрацияас, — медбӧрти восьтліс жӧ вомсӧ Маргарита.

Валентина шуис веськыда юавны:

— Мый нӧ, менам пикӧд гуляйтан?

Бара кыв ни джын. Сӧмын вом дорсӧ топыда топӧдіс.

— Тэ тӧдан, мый сылӧн эм гӧтыр да дас куим арӧса ныв?

Юрсӧ вывлань лэптӧмӧн ныв кӧдзыда видзӧдіс ӧшиньӧ.

Друг Валялӧн чорыдакодь артмис шуӧмыс:

— Семья кисьтны ме ог сет!

— Ме сылы нинӧм эг кӧсйысьлы! — нылыс тэрыбакодь чеччис улӧс вылысь.

— Эн кӧ, и ассьыд пӧвтӧ корсь! Нинӧм гӧтыраяскӧд кысъясьны! — крапкис Валентина петысь Маргариталы.

Со и ставыс. Мый вылӧ надейтчис Валентина, кор сэтшӧма ыштіс нылыскӧд сёрнитны. Мый лада бур сёрни артмас, али мый?

Миша пырис минут кызь мысти.

— Но мый, сёрнитінныд?

— Сёрнитім, сёрнитім. Со мый, Миша, ме тэныд шуа. Ӧні ме лэчча райцентрӧ, сэсся гортӧ муна. Шойччан лунӧ став семьянад ме виччыся тэнӧ гортӧ. Ыджыд сёрни лоас. Мед вӧлі быть лэччӧма, — тшӧктӧм кодь и артмис Валентиналӧн.

Виталийкӧд аддзӧдчывнысӧ быть жӧ коліс. Ӧти-кӧ, нылыс йылысь сёрнитны, мӧд-кӧ, письмӧ йывсьыс. Мыйсяма кывбур мӧдӧдӧма? Мый могысь? Мый кӧсйӧма висьтавны?

Райцентрӧ Валентина воис рытланьыс. Муртса суис Виталийӧс удж вывсьыс, лӧсьӧдчӧ нин вӧлі гортас мунны.

— Валентина! — ӧттшӧтш и шензьӧмӧн, и нимкодьпырысь шуис Виталий. — Ме зэв рад тэнӧ аддзыны.

Сувтіс да кисӧ шевкнитӧмӧн ӧдйӧ матыстчис ань дорӧ:

— Могӧн али сьӧлӧм тшӧктӧм серти? — топыда кутыштліс.

— Уна мог тай суис, — нюмъёвтіс воча Валентина. Сійӧ тшӧтш вӧлі рад аддзысьлӧмыслы, коркӧя артмытӧм шудыс ӧд эз на вушйы паметьсьыс. А уна вонад ӧбидаыс вешйӧма, чинӧма, дзебсьӧма. Ӧні кӧ выль пӧв лои сэтшӧмыс, Валентина эськӧ ньӧти думайттӧг бара вӧчис сідзи, кыдзи и сэки. Валентина — мам, сійӧ оз вермы мӧд ног.

— Кӧнкӧ ми вермам сёрнитыштны? — юаліс ань.

— Лок лэччам кафеӧ, тані миян керкаын, улыс судтаас, босьтам мыйкӧ нуртор, сёйыштам, пукалыштам, — зэв нин кыдзкӧ меліа, весиг вывті меліа, сёрнитіс Виталий.

Сылӧн мелілунысь Валялы кыдзкӧ вӧлі немкӧ, быттьӧ ӧшйӧ сы вылӧ мыйкӧ лӧсявтӧмтор, кутшӧмкӧ кокньыдик тыдавтӧм черань вез. Абу велалӧма сійӧ татшӧм мелі сёрни дорад. Другӧн орӧдны быттьӧ абу лӧсьыд и. Векньыдик содъясӧд лэччисны кафеӧ. Тані ыркыд, и йӧзыс некод абу. Виталий вештыштіс Валя дорӧ улӧс, пуксьӧдіс, сэсся ачыс пуксис, корис вайны сёян-юан. Ӧні сӧмын Валя гӧгӧрвоис, мый лунтыр на сёйтӧм, вӧлись кынӧм сюмалӧмсӧ кыліс. Ужнайтӧмыд бура на и лӧсяліс. Сёрнитісны ӧттор-мӧдтор, ыджыд сёрнисӧ Валя эз пан. Важсӧ эз жӧ казьтывны. Мый сійӧ важсӧ казьтылан, ставыс нин кольӧма ылӧ бӧрӧ, быттьӧ визув ва кылӧдӧма код тӧдас кытчӧ.

Виталий чужӧм вылас ёнакодь нин вежсьӧма, содӧмаӧсь кымӧсас да бан бокъясас джуджыд чукыръяс, пель доръясас юрсиыс дзор. Валентиналӧн эськӧ дзор юрсиыд уна жӧ нин, но юрси мавтасӧн дзебӧ, оз на кӧсйы пӧрысяд пуксьыны.

— Тані, кӧнкӧ, райцентрас узян? — юаліс Виталий.

— Ог эськӧ вӧлі кӧсйы да. Ӧні ӧд автобусыд муніс нин, сёрми ме, — вочавидзис Валя.

— Ме тэнӧ нуӧда, — кӧсйысис Виталий. — Ас машинаӧн жургӧда, мый нӧ кызь вит верстыд. Ӧтарӧ-мӧдарӧ ветымын верст, часӧн вола.

— Гортсаясыд кӧ оз дӧзмыны, сёрман да, — кайтіс Валентина.

— Оз. Велалӧмаӧсь нин, ме тайӧ удж вывсьыд мукӧддырйиыс ёна сёрӧн волывла.

— Нуӧдан кӧ и бур. Маитча нин вӧлі, мися, кӧні и ковмас узьны.

— Валюша, а тэ ӧд могӧн мыйкӧ волін? — видзчысьӧмпырысь юаліс Виталий.

— А гашкӧ, мунігас нин варовитам да, — пыр на ылыстіс сёрнисӧ Валя.

— Зэв тай мича машина, — ошкыштіс Валентина Виталийкӧд орччӧн пуксигӧн.

— Неважӧн ньӧби тэнӧ новлӧдлыны, — нюммуніс Виталий.

— Менӧ? — шензьӧмӧн юаліс Валентина.

— Тэнӧ, дерт, — выль пӧв вынсьӧдіс шуӧмсӧ Виталий. — Со нин медводдзаысь нуӧда.

— Ме чайта, медводдзаысь и медбӧръяысь, — орӧдіс Валентина.

— О, эн шу сідз. Ми унаысь на аддзысьлам да менам машинаӧн ветлӧдлам.

— Кытчӧ нӧ ветлӧдлам, ме сиктысь ог петавлыв да, — серамыс петіс Валентиналӧн. — Он кӧ мӧд волывлыны миян сиктӧ да скӧт картаӧ менӧ новлӧдлыны.

— Мыйла нӧ сӧмын сиктын? Ме вот кӧсъя корны тэнӧ уджавны менам отделӧ. Места эм. Тэ ӧд помавлін институттӧ?

— Помавлі.

— Но и локтан. Уджалыштам ӧтлаын, — бара Виталийлӧн шуӧмыс вывті меліӧн кажитчис.

— Ог нин ме лок. Томдырйи кӧ эг веж олӧмӧс, ӧнітӧ ог нин. Менам велалӧма нин сиктас, да и кантораясад некор эг уджавлы, ог и куж сэні.

— Опытыд ыджыд, а кабинетад велалан. Сэсся и ме лоа орччӧн, — Виталий кежӧдыштіс машинасӧ вӧрса туй чукыльӧ да сувтіс. — Но мый, локтан? — сійӧ босьтіс киас Валялысь кисӧ, сэсся кутыштіс пельпомӧдыс.

— Ог, ог. Кутшӧм нин ӧні меным райцентрын уджавны, — Валя повзис, мый Виталий судзӧдчас окыштчыны, да ылӧджык вешйис сы дорысь.

— Оланінтӧ аддзам, а корсюрӧ и машинаӧн мӧда гортӧдзыд гургӧдны, — пыр на ассьыс долис Виталий.

— Мый нӧ письмӧнад кӧсйин шуны, мыйкӧ ме эг бура гӧгӧрво, — вежис ас могсьыс сёрни визьсӧ Валентина, но артмис, мый рокӧссӧ ёнджыка на суктіс.

— Мый нӧ сэні гӧгӧрвотӧмыс, — ӧні сійӧ кыкнан кинас кыскис Валентинаӧс асланьыс, топыда кутіс, матыстіс чужӧмсӧ. — Мый сэн гӧгӧрвотӧмыс, Валюша. Олӧмыс коли, гӧтрасьлі, челядь быдті, ныв да пи, а тэ кыдзи вӧлін сьӧлӧмын, сідзи и колин. Некор эг вунӧдлы тэнӧ. Нэм чӧж радейті. Сэтшӧм окота тэнӧ кутлыны, топӧдчывны морӧс бердад, да сідз, кыв шутӧг, олыштны. Лок ме дорӧ уджавны, ӧта-мӧд дорӧ матынджыкӧсь лоам, век нин корсям кад топӧдчывны.

— Ӧні нӧ пӧрысьнад мый миян топӧдчылӧмысь, — серамыс петіс Валентиналӧн.

— Эн серав, ме збыль висьтала, — ӧлӧдіс Виталий.

— Виталий, киссьӧм ватӧ он курав. Ставсӧ колӧ вӧчны ас кадӧ. Олӧмтӧ ӧд мӧдарӧ он бергӧд, кыдзи мӧдӧма, сідзи нин и мунас. Коркӧ ме тэныд гӧтыр вылӧ эг туй. Ӧні нинӧм сы йылысь сёрнитны. Кодӧс бӧрйин, сыкӧд и ов, колляв нэм помтӧ.

— Ме нинӧм ог шу, да и гӧтыр менам абу шыбитана. Сьӧлӧмӧй сӧмын тэ дорӧ кыскӧ.

— Виталий, ме ӧд абу жӧ ӧтнам, менам верӧс эм, Микулай, зэв шань морт, ме вӧсна тӧждысьӧ, ме вӧсна сьӧлӧмнас висьӧ.

— Но ті ӧд абу гижсьӧмныдӧсь, — бара вомаліс Виталий.

— Но и мый? Ті гижсьӧмныдӧсь, да тэ со мӧд йылысь думайтан. А ми гижсьытӧгыс тай олам. Мӧд йылысь ог думайт ни.

— Валя, тэ менӧ эн гӧгӧрво, — Виталий некыдз эз кӧсйы лэдзны аньӧс аслас сывйысь. — Ме сӧмын тэ йылысь и мӧвпала, кор ас кежысь кольла. Казьтыла тэнсьыд коскӧдзыд кузь юрситӧ, ӧні со дженьыда шырсян, но тадзсӧ лӧсьыд жӧ. Пель доръясад со юрсиыд важ мозыс читкыльтчӧ. А ме сэксясӧ век вежӧрын кута, Валюша.

— Да гӧгӧрвои ме ставсӧ, Виталий, сӧмын томдырся ӧбидаыс вӧлі вывті ыджыд. Окота вӧлі шудаӧн сэки лоны, — Валя лӧнис, казьтыштіс важсясӧ да.

Сылысь лӧньӧмсӧ Виталий гӧгӧрвоӧма мӧд ногӧн, сійӧ матӧдіс ассьыс чужӧмсӧ дзик Валя бан бокӧ да мӧдіс вашкӧдны:

— Ӧні лоам шудаӧн, абу на сёр, — сійӧ веськыд кинас сідзжӧ топыда кутіс Валентинаӧс, а шуйганас мӧдіс разявны плащ кизьяссӧ.

Валя кутіс сылысь кисӧ да мынтӧдчис сывсьыс.

— Ог, Виталий, ог. Нинӧм та йылысь и думайтны, важ бурдӧм дойсӧ нинӧмла выльысь чашйыны. Тэнад аслад олӧм, менам аслам олӧм. Ме нинӧм вежны аслам олӧмысь ог кӧсйы. Верӧсӧй менам шань, ми лӧсялам, сійӧ менӧ гӧгӧрвоӧ. Ме сылы некутшӧм дой ог кӧсйы вӧчны. А вот челядь йылысь вай сёрнитыштам.

— Челядь йылысь? — шензьӧмӧн юаліс Виталий. — Мый нӧ миян челядь йывсьыс сёрнитнысӧ?

— Со вот ковмис. Тэнад нылыд уджалӧ менам пи дорын.

— Ме тӧда. Ачым ветлі да кори, мед Мишаыд босьтас Ритаӧс удж вылӧ. Тэ ӧд меным ачыд висьтавлін, кӧні пиыд уджалӧ.

— И тэ пыр и аслыд бур вылӧ бергӧдін?

— Валя, но мыйла сэтшӧм лёкногӧн?

— А эн висьтав, мый ичӧтдырйиыс тшӧктан вӧлі эновтны сійӧс?

— Валя, но мыйла тэ сідзи...

— А мый, яндзим тайӧ кывъяссьыд? Ассьыд челядьтӧ эськӧ эновтін, сетін детдомӧ?

— Валя, вай огӧ важсӧ гартлӧ. Колӧ водзӧ видзӧдны, а оз важсӧ казьтывны.

— А водзас, Виталий, со мый, — ярскӧба артмис Валентиналӧн. — Менам пилӧн зэв бур семья, зэв шань гӧтыр, дас куим арӧса нылӧс быдтӧны. И ме ог сет сэтчӧ пырны тэнад нылыдлы. Чорыда ӧлӧд нывтӧ, а оз кӧ гӧгӧрво, ме бара на кайла карас да янӧда сійӧс. Аслам пилӧн шуд вӧсна ме мӧда вермасьны.

— Да мый тэ, Валентина, менам нылӧй абу сэтшӧм, мед семья костӧ пырны.

— Но ме кӧ нин та йылысь тӧда...

— Да, но и висьталін тэ выльтор, — шемӧсмӧм чужӧма, кыкнан кисӧ пидзӧс вылас пуктӧмӧн пукаліс Виталий. — Кытысь нӧ тэ тайӧс тӧдмалін?

— Гӧтырыс Мишӧлӧн висьталіс. Торксьӧма семья кост олӧмыс.

— Менам Рита... Оз вермы лоны... — Виталий быттьӧ здукӧн пӧрысьмис. Валентинакӧд аддзысян кыпыд руыс воши, пытшкӧсса майшасьӧмыс вежис чужӧмсӧ.

— Со тай лоӧма. Ёна ми челядьтӧ и тӧдам.

— Дерт, Миша зэв прамӧй морт, но ӧд семьяа, кыдз нӧ, менам Рита...

Валентина весиг чайтнысӧ эз куж, мый Виталийлы сэтшӧм виччысьтӧмӧн да сэтшӧм дойданаӧн лоас тайӧ юӧрыс. А сэсся гӧгӧрвоис: коркӧ ачыс эз гӧтрась кагаа ань вылад, ӧнӧдз со абу вунӧдӧма, а ӧні нылыс сылӧн кок туйӧд восьлалӧ.

Здук-мӧд чӧв пукалӧм бӧрын Виталий заведитіс машинасӧ да петкӧдіс чорыд веркӧса туй вылӧ.

Машинасӧ сійӧ нуӧдіс бура, да и туйыс вӧлі тӧдса. Нӧшта ӧти крут чой лэччыны, сэсся кайны вывлань, сэні, кыр йылас, Валентиналӧн сиктыс. Виталий видзӧдіс сӧмын туй вылӧ, эз сетлы сэсся кыв ни джын. Сӧмын Валентиналӧн керка дорӧ сувтӧм бӧрын шуис:

— Валя, а тэ он чайт, мый миян костын артмытӧм шудыс миян челядьлы уси?

— Ог, ог чайт. Миян кӧ эз артмы, и налӧн оз артмы. Тэ кӧ меным шудсӧ эн вермы сетны, тэнад нылыд менам пилы оз жӧ вермы сетны. Абу ті шуд сетысьяс. Чорыда ӧлӧд нывтӧ! Оз кӧ дугды семья костӧ пырны, ыджыд лёктор ме верма вӧчны. Мед сэтчӧдз оз во! — быд кыв торйӧдлӧмӧн шуис Валентина.

— Чорыда жӧ ме вылӧ лӧгасьӧмыд, — гажтӧма шуис Виталий.

— Ёна, сідзкӧ, кужин лӧгӧднысӧ. Эн вунӧд миян сёрни йылысь. Аттьӧ, мый вайӧдін.

Валя петіс машинасьыс да здук-мӧд сулыштіс, синнас колльӧдіс Виталийӧс. Сэсся игӧдчис аслас кильчӧ ӧдзӧсӧ.

— Войнас нӧ мыйӧн воин? Ог на вӧлі виччысь. Эн звӧнитлы ни, — броткӧдчыштіс Микулай игансӧ восьтігӧн.

— Райцентрті гӧгӧрті, — висьталіс Валентина плащсӧ пӧрччигмоз.

— Чайті, вежон гӧсьтитан карас, — чайниксӧ розеткаӧ чуткигмоз варовитіс Микулай.

— Оз менам сэні овсьы, — чупнитіс-окыштіс бан бокас верӧссӧ Валя. — Тэ дорын шоныдджык.

— Сідз, дерт. Гортыд горт и эм.

Бара эз узьсьы тайӧ войӧ Валентиналы. Лунтыръя аддзысьлӧмъяссӧ да сёрнитӧмъяссӧ юрас бергӧдлӧ. Ставсӧ-ӧ лючки вӧчис? Эз-ӧ сорсьы сёрнияснас? Мый лоӧ водзӧ? Ӧлӧдас-ӧ Виталей нывсӧ? Кывзысяс оз батьыслысь? Воасны-ӧ локтан шойччан лунӧ Мишӧ гозъяыс? Кутшӧм мӧрччанаджык кывъяс пиыслы корсьны? Мед сьӧлӧмас йиджас мамыслӧн майшасьӧмыс да сьӧлӧм висьӧмыс.

Со ӧд олӧмыд кутшӧм. Быттьӧ нин ставсӧ тэчан лючки-бура, сӧмын ов да ов, а бара кыткӧ резьдас. Он и куж бура артыштны ни тӧдны, мый аскиа луныс ваяс. Бать-мам кулӧм бӧрсяньыс нин сэтшӧмасӧ эз майшасьлы Валентина. Сэки, дерт, ёна жӧ сьӧкыд вӧлі. Дзик ӧтнасӧн коли да. Мишӧыс сэки велӧдчис Кировын, институтын. Керка помын дзик ӧтнас, картаын мӧс, гидын ыжъяс да порсь. Некодкӧд кыв шуны, канькӧд да подакӧд сӧмын лоӧ варовитны.

Сэтшӧм гажтӧм мукӧддырйиыс лолӧ вӧлі, кӧть пуксьы да кӧин моз омляв. Книга ни телевизор оз вермыны ылӧдны.

Эз кӧ сэки Микулайыс лок, ӧнӧдз Валентина оз тӧд, мый эськӧ мӧдіс вӧчны да кыдзи овны. Ачыс и локтіс Микулайыс. Воис да шуӧ: мый колӧ вӧчнытӧ? Но, тайӧс отсышт. Сэсся бара: мый отсасьнытӧ колӧ? Тадзи лун бӧрся лун. Ӧтитор лӧсьӧдыштас, мӧдтор вӧчыштас. Сэсся ӧтчыд шуӧ: а мый ме ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдла, менӧ гортын некод оз виччысь, татчӧ кольчча дай, асыв ӧд бара локны сикт помсянь, уджыд эз на помась да. Сідзи и кольччис. Мӧд луннас ветліс да канькӧд бӧрсӧ воисны, кӧм-паськӧмсӧ мыйсюрӧ вайис да. Кык кань лои сэсся налӧн.

Валентина Микулай дорӧ кутчысис, быттьӧ ваӧ вӧйысь медбӧръя надеяӧ. Лоис кодлы пуны-пӧжавны, код дорӧ шыасьны. Коркӧ сэсся и матысмисны да шоналісны ӧта-мӧд дорас. Зэв на любӧпырысь и вашкӧдчыласны войяснас.

— Енмыс тэнӧ ме дорӧ ыстіс, туйсӧ петкӧдліс, — шуас Валентина. — Дзик ӧд пикӧ волі, ог куж ӧтнамсӧ овны да.

Топыда топӧдас сэки Микулай Валяӧс да мышкуӧдыс малалӧ. Кыв шутӧг.

Сідзсӧ найӧ ӧти классын велӧдчывлісны. Микулай эськӧ томдырйиыс синмавлывліс Валяӧс, зэв на и сьӧлӧм вылас вӧлі воӧ мичаник нылыд, но Валя мӧдӧс бӧрйис. Сэсся со верӧсыскӧд неминучаыд лои, Валя ӧтнасӧн быдтысис. А Микулай кыдзкӧ ӧткаӧн и коли, тшӧтшъя нывъяс сиктысь карӧ пышйисны, гӧтырпу некод эз ло.

А сэсся велаліс. Трактористаліс, кытчӧдз совхоз эз киссьы. Мамыс кулӧм бӧрын дзик нин ӧтнасӧн оліс, сідз нин и кӧсйӧ вӧлі нэм помсӧ коллявны. Коркӧ Валентинаӧс казьтыштіс да жаль лои, дзик ӧтнас аньыд олӧ да, гашкӧ, кутшӧмкӧ мужичӧй удж колӧ керыштны, а некодлы. Со и вӧзйысис отсасьны. Шӧркодь тушаа, косньӧд, но винёв, быд удж сяммӧ вӧчны. Сэсся и гозъяӧн на лоины Валентинакӧд. Скӧт босьтісны видзны, кыкнан керка дорсьыс мусӧ вӧдитӧны. Тыр-бур олӧм лӧсьӧдісны.

Кыкнад век нин кыкӧн. Кыввеж сетысьыд дінад. Ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧн да ӧта-мӧдлы отсасьӧмӧн и овмӧдчисны.

«Ӧні со Кузиванов письмӧяс гижалӧ, томдырйиыс ог вӧлі ков, а ӧні со ковми. Ми Микулайкӧд шынь-шынь олам, ӧта-мӧдӧс гӧгӧрвоӧмӧн, некод миян костын оз ков. Мед олӧ ачыс, кыдз кужӧ. Меным сэтчӧдз некутшӧм мог абу. Ёна жӧ, сідзкӧ, менам сылы сьӧлӧмас желляссьывсьӧма, ӧнӧдз кӧ абу вунӧдӧма. Лок пӧ удж вылӧ. Менам гортын ставыс тыр-бур, нэмӧс гортын олі да ӧні пӧрысьӧ-нэмӧ кытчӧкӧ гортысь пета? Йӧйӧс вузавлыны али мый?

Сылы ковми. Меным веськодяс. Кыдзкӧ эськӧ нывсьыс нӧшта мынтӧдчыны. Оз кӧ Мишӧ эновтчы сыысь, мый бара лоӧ? Кузивановлӧн нылыс меным монь лоӧ? А ми сватъяс? Аттӧ дай дивӧ! Кыдз вермас олӧмыд бергӧдчыны. Кыдз да мый вӧчны, медым татшӧмыс эз ло?»

Тадзи и майшасис Валентина войбыд. Асъявылыс сӧмын ойбыртліс.

Воисны ӧд, воисны! Субӧтаӧ, ӧбед бӧрын. Кывзысис Мишӧыд мамыслысь! Эз лысьт кывсӧ вуджны. Валентиналы нимкодь, гашкӧ, и водзӧ вылӧ кывзысяс. Гуся надеяыс поздысис сьӧлӧмас.

Чай юыштӧм бӧрын Валентина ачыс и вӧзйис:

— Кайлӧ вайӧ, гозъя, пувла, Чивкутш сайӧ. Зэв пӧ уна сэні мича сьӧдгӧрд пув. Туйсӧ ӧд, Мишук, тӧдан?

— Тӧда. Эг ӧтчыд вӧвлы.

— Но и ветлӧй, гозъя. А ми пывсян ломтам локтігкежланыд.

— Ме тшӧтш накӧд, — вӧзйысьӧ Ирина.

— Он, он, тэ он мун, ылын да ёна мудзан, — оз лэдз гӧганывсӧ Валентина.

— Мамук, мыйла тэ он лэдз Иришасӧ, ме сы арлыдӧн ёна нин вӧртіыд собавлі, — ныв дорыс сувтіс Миша.

— Мед, мед, сійӧ меным тані колӧ, — ассьыс дольӧ Валентина.

— Ме либӧ тшӧтш кайла, ылын да ӧтнад он мун сэтчӧдз-а, ӧтчукӧрнад гажаджык, — шыасис Микулай.

— Ой, Микулай, тэтӧг ме пывсянсӧ ог вермы ломтынысӧ, коскӧй талун висьӧ, — бара аддзӧма мог Валентина.

Гозъя мунӧм бӧрын нин вашнитіс верӧсыслы:

— Мед кыкӧн ветласны. Гашкӧ, ачыс вӧрыс найӧс матыстас ӧта-мӧд дорас.

— Ок тэ, мудер руч, — серамыс петіс Микулайлӧн.

Пывсянӧ ветлыны бара Валентина сідз вӧчис, мед гозъяыс кыкӧн лэччасны. Микулайӧс медводз ыстіс, сэсся ачыс Ирина внучкаыскӧд пывсисны, а гозъя, вӧрысь воӧм бӧрын, пажнайтісны да мунісны швачӧдчыны небыд корӧсьӧн.

Мӧд керкасӧ, тӧвсёвсӧ, налы узьнысӧ ломтіс, быттьӧ том гозъялы лӧсьӧдіс. Быд ногыс Валентина, кыдз кужис да гӧгӧрвоис, ас могсьыс шонӧдіс-лӧсьӧдіс торксьӧм гозъяӧс.

Быд шойччан лунӧ мӧдіс корны Валентина пи гозъясӧ: пӧрысьмим пӧ, висям, отсӧг миянлы колӧ. Воласны, отсасясны, скӧттӧ вӧдитасны, гозъяыд гозъя и эм. А карас пӧ ми дорӧ кӧдзыд, Лидукыс шуӧ.

Мӧдысь на Валентина ветліс Виталей дорӧ.

— Рита нывтӧ кор ас дорад, висьталан тай вӧлі уджтӧ, мый меным вӧзйылін, мед карсьыс мунӧ, мед эновтас менсьым пиӧс.

— Корлі эськӧ да, ог пӧ ме карсьыд мун.

— Да мырдӧн кор, оз ӧмӧй батьлысь кывзысь.

— Оз тай кывзысьны, быдмасны да. А тэ ассьыд кор!

— Кытчӧ кора, миян ӧд сиктад уджыс абу.

— Сиктын удж абу? А пермеравнытӧ?

— Пермеравнытӧ ӧд найӧ оз локны... — вочакывйыс гажтӧминик артмис Валентиналӧн.

Но Виталийлӧн кывъясыс кытчӧкӧ вужъясисны. Автобусӧн локтігӧн Валентина юрас пыр бергӧдліс: локтасны кӧ гортӧ, зэв эськӧ и бур лоӧ. Овмӧстӧ позьӧ паськӧдыштны. Мишӧыс став трактор-машинанас кужӧ уджавнысӧ. Видз-муыд ӧні тырмымӧн. Оз ков кыськӧ бадь костысь турунтӧ чукӧртны, пет да тракторӧн ытшкы медся шыльыд видзьяссӧ. Йӧв-яй бара позьӧ инавны, карыд матын и. Мед эськӧ и локтасны. Оз и ворссьыны. Уджсьыс оз повны, уджавны кужӧны.

Колӧ кыдзкӧ гортӧ вайӧдны пи семьясӧ. Мынтӧдчыны эсійӧ мустӧм Ритӧсьыс. Но кыдзи?

Рытнас ассьыс майшасьӧмсӧ да думъяссӧ Микулайлы висьталіс.

— Локтасны кӧ, нинӧм лёкыс оз ло. Ми Мишӧыдкӧд лӧсялам, ӧтлаын уджалам. А сэсся ӧд миян, тэа-меалӧн, вын-эбӧсыд оз нин сод, а лунысь-лун чинӧ. Том йӧз кӧ воасны, миянлы кокниджык лоӧ. Миян тэкӧд позяс и ме ордӧ вуджны. Керкаыс со дась сулалӧ.

— Коньӧр керкаыд овтӧм, да бӧрдӧ, — содтіс Валентина.

Шуисны сёрнитлыны том йӧзкӧд, гашкӧ, и кӧсйысясны локны.

Медводз моньыскӧд сёрнитіс Валентина. Сэки и висьтасис Лида, сиктас пӧ ми сэтшӧм лӧсьыда олам, важ моз, кыдзи и водзсӧ, гӧтрасьӧм бӧрас, а карын быттьӧ бокӧвӧйяс. Мишалӧн аслас олӧм, миян Иришакӧд асланым олӧм.

— Вай лэччӧй гортӧ овны. Ми ӧд лунысь лунӧ ог томмӧ, ми нин ӧтарӧ мунысь войтыр. А ті, пӧрнӧй йӧз, босьтчӧй да уджалӧй.

— Сёрнитлӧй Мишакӧд, мый шуас. А ме эськӧ локті сиктад. Быдтор вылӧ дась, мед сӧмын Мишакӧд кольччыны. Ме ӧд кынӧмасси да ог и тӧд, мый вӧчны. Чужта кагасӧ, а ӧтнамлы кӧ ковмас быдтысьны? Мунас кӧ Мишаыд ме дорысь? — бӧрддзис Лида.

— Мыйкӧ тай шуан! Дерт, чужтан, Енмӧн сетӧмторсӧ. Бласлӧ Кристос! А ачыс нӧ Мишӧыд тӧдӧ оз?

— Эг на висьтавлы, — век на нырнас чушкис моньыс, — пувйыдла ветлан луннас, буракӧ, гӧрддзассьӧма.

— Медъя, медъя, вот и бур. Талун пывсянад лэччанныд да висьтав, а ме бӧрас сёрнита сыкӧд.

Эз кыпыд чужӧмӧн кай пывсянсьыд Лидаыс. Оз жӧ эськӧ бӧрд, но синваыс син дорышас и гӧвкъялӧ. Нянь шӧраліс ужын кежлӧ, тасьті-пань пызан вылӧ вайис, мужичӧйяс телевизор дорын пукалӧны-а. Ас сола капуста да сир черинянь лэптіс пызан вылӧ Валентина, йӧв кисьталіс быдӧнлы чашкаӧ. Чайник чуткис розеткаӧ, кодлыкӧ окота кӧ лоӧ тшаюйтны.

Ужнайтісны ёна варовиттӧг, сэсся Лида петіс мӧд керкаӧ водны да сэні мыйкӧ ассьыс думъяс песны. Ирина пырис пыді жырйӧ, ассьыс «ноутбуксӧ» вайӧма да сэні зунясьӧ. Микулай телевизор дорын ылӧдчӧ. Валентина тайӧ кадсӧ и кыйӧдіс, мед эськӧ ӧтнаныс вӧліны, мед позис Мишӧыскӧд син на син варовитны, мед некод эз сюйсьы сёрниас, некод эз торк.

— Мишук, чайтӧ, гашкӧ, нӧшта юан? Кисьта, — меліа шыасис мамыс.

— Кисьт, юа. Пывсян бӧрад горшӧй косьмӧ.

— Сёрнитыштны тэкӧд, пиук, кӧсъя.

— Но, кывза, мам, — Миша синсӧ лэптіс мамыс вылӧ.

— Миша, менам зэв ыджыд сёрни тэ дорӧ. Зэв бура менӧ кывзы, а сэсся думайтышт менам кывъяс вылын.

— Но висьтав нин, висьтав.

— Ми, Микулай дядьыдкӧд, абу нин томӧсь, лунысь-лун пӧрысьмам. Быдсяма висьӧмыс нин кӧласьӧ, колӧ и оз. Миянлы пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык скӧт дорад. А эновтчынысӧ, заводитӧма да, жаль.

— Дерт, жаль, — кывйӧ сетчис пиыс. — Но во-мӧдтӧ кыдзкӧ ми отсӧгӧн, гашкӧ, верманныд на.

— А во-мӧд мыстиыс мый лоӧ?

— Мам, сэки и думайтны мӧдам, во-мӧд мыстиыс. Гашкӧ, скӧттӧ вузавны ковмас, либӧ сдайтны.

— Ок, кутшӧм кокниа тэ сёрнитан. А мыйта менам сэтчӧ бурсӧ пуктӧма, вынсӧ. Вузалан ли сдайтан кӧ, ме пыр и кула.

— Но, мый тэ, мамук, — нюммуніс Миша.

— А мый нӧ, подаас менам и олӧмыс да. Уджас и гажыс. Картаӧ лэчча да быдӧнкӧд сёрнита да, быдӧнӧс малышта да. Найӧ ме дорӧ и ниртчӧны.

— Абу жӧ сӧмын подаас, ми на со эмӧсь, Ириша внучкаыд, Микулай дядьыд дінад, зэв вежавидзысь морт, — сьӧлӧм сетӧ пиыс.

— Сідзтӧ эськӧ сідз, но ме со мӧдтор думайті. Миша, тэныд семьянад колӧ лэччыны гортӧ. Овны.

— Мам, но мыйкӧ тай шуан...

— А вот тэ ачыд гӧгӧрбок мӧвпыштлы. Сэтчӧ жӧ и воан.

— Мам, менам сэн удж, ёртъяс, патера, удждон абу ичӧт.

— А тані вӧля. Ачыд аслыд кӧзяин. Овмӧстӧ паськӧдыштам, ми вермам на отсасьнысӧ и. Йӧвтӧ-яйтӧ вузалыштан, сьӧмыд лоӧ. Выль школа со миян восьтісны Ириналы велӧдчыны, автобусӧн журйӧдлӧны-новлӧдлӧны. Карса патераад позьӧ на кодӧскӧ и овмӧдлыны, содтӧд сьӧм. Кытчӧдз Ирина школа оз помав да карӧ кай велӧдчыны. Аслад ёртъясыд татчӧ радпырысь мӧдасны волывлыны шашлык сёйны. Ме вот гӧгӧрбок думайті да, татчӧ колӧ тіянлы лэччыны.

— Мам, менам уджыс бур да жаль эновтнысӧ.

— Мый нӧ сійӧ удж, кабинетын кабала бергӧдлыны мужик мортлы. А тані сӧстӧм сынӧд, ыджыд овмӧс, сэсся тэ ӧд видз-му овмӧс институт помавлін, ачыд ставсӧ гӧгӧрвоан да кужан, агротехника и экономика. Кыдзи пуктан уджтӧ, кыдзи бергӧдан, сідзи и мунас.

— Кӧн нӧ овны мӧдам?

— Керкаыс нӧ ичӧт али мый? Он тӧр? Сё во на тайӧ керкаыд сулалас. А ми Микулайкӧд сы керкаӧ вуджам, сэні овмӧдчам. Сылӧн керкаыс ичӧтджык, стӧч миян пӧрысялігкежлӧ. Вай сёрнитлы Лидакӧд да эн и нюжӧдчӧй.

— Ме ог тӧд... Сэтшӧм виччысьтӧг... Колӧ думайтлыны...

— Мый сэн ёна думайтнысӧ? Тэ тані олысь. А абу катша-рака моз лэбалысь.

— Ме ог и лэбав.

— Кыдз нӧ он лэбав? Ӧти позйысь кӧ мӧд позйӧ лӧсьӧдчан лэбны?

— Мыйӧн тӧдан?

— Тӧда вот.

— Коді висьталіс?

— Ачым аддза, висьталысь оз ков.

— Мам, ме ачым на ог тӧд, а тэ нин тӧдан.

— Ой, пиукӧ, пиукӧ, кык пу костӧ тай ылалӧмыд.

— Эг на эськӧ ылав да, — Миша здук чӧв олыштіс. — Мам, ме мӧдӧс радейта.

— А Лидатӧ? — чуймис мамыс, мый пиыс эз мӧд нинӧм дзебны, а веськыда восьтіс сьӧлӧмсӧ.

— Ме сійӧс тшӧтш радейта, но кыдзи нывлысь мамсӧ.

— А кыдзи пиыдлысь мамсӧ, он радейт?

— Кутшӧм пилысь?

— Эз ӧмӧй гӧтырыд висьтав?

— Висьталіс эськӧ, но сійӧ ӧд абу на... Кыдз-мый на лоӧ...

— Лоӧмаыс лоӧ нин.

— Гашкӧ, Лидаыс оз на и чужты.

— Кыдзи сідзи оз чужты? — дӧзмыны мӧдіс Валентина. — Тэ мый, мынтӧдчыны али мый тшӧктін?

— Эг эськӧ да. Ачыс кыдз шуас.

— Ой, пиукӧ, пиукӧ, эг ме думайтлы, мый тэ татшӧмӧн быдман.

— Кутшӧмӧн?

— Мый верман аслад челядьысь ӧткажитчыны.

— Ме ог и ӧткажитчы.

— А мый нӧ либӧ Лидаыдлы шуин? Вӧч, кыдз кӧсъян? А тэ нӧ кӧні? Мужик мортӧн кӧ шусян? Абу ӧмӧй тэныд дитяыс дона. Дас куим во Лидаыд эз сьӧктыв, а ӧні сэсся мынтӧдчыны мӧдас? Тэнад ылалӧм радиысь.

— Мам, ме ӧд морт жӧ. И му вылас ола ӧтикысь. Ме кӧсъя лоны шудаӧн.

— Челядьыд тэнад тшӧтш кӧсйӧны лоны шудаӧн. И быдмыны мам да бать дорын. Тэныд вот шудыс эз усь батьыдкӧд быдмыны. Томӧн пӧгибнитіс да. А тэ кӧсъян ловъядырйиыд кольны челядьтӧ батьтӧг?

— Мам, мыйла батьтӧг? Ме ӧд некытчӧ ог вош. Ог кӧ ми мӧдӧ ӧти патераын овны, тайӧ оз на шу, мый батьыс налӧн абу.

— Ок-ок-ок, пиук, пешкыльтчӧма тай тэнад вежӧрыд. Эг кӧсйы висьтавны, но ковмас.

— Мый висьтавны?

— Кывзы, пиукӧй, да пель саяд сюркняв. Гашкӧ, мыйкӧ и гӧгӧрвоан.

* * *

Виталий дасьтысис Валя локтігкежлӧ. Пызан вылас вольсаліс газет, пуктіс сэтчӧ капустаа да чериа консерв, шӧраліс нянь, пызан шӧрас кисьтіс кулёкысь кампет-печенньӧ. Ӧшиньясыс вӧліны занавестӧмӧсь, да тупкаліс газетӧн жӧ. Витялӧн талун лов вылас кыпыд. Век мыйкӧ ныр улас намзіс-сьыліс. А мыйысь и ёнасӧ шогсьыныс? Уджыс мунӧ. Йӧз дорӧ кужис пырӧдчыны-сибӧдчыны. Патера со сетісны. Кыдз шуласны, сьыв да ов. Ӧні сӧмын кӧзяйка колӧ. Тоня тьӧтка ордын во джын оліс да велаліс нин, мый сійӧ Виталийлы пуис-пӧжаліс, чышкис-мыськис. А тан код лелькуйтас сійӧс? Валентина, сӧмын сійӧ. Витялӧн син водзӧ сувтіс век кыпыд, нюмсера, мича, пельк вӧраса том нывбаба. «Валентина. Сӧмын татшӧм колӧ гӧтырӧй. Техникум помалӧма, институтӧ пырӧма велӧдчыны. Агроном гозъя лоам. Сійӧ — совхозса главнӧй агроном, ме — директор. Некымын во уджалам, а сэсся — министерство! Ого! А Валентинакӧд быдлаын позьӧ овны: сиктын быд удж вӧчас, и карса уличаӧд сыкӧд оз ло яндзим прӧйдитчыны, нинӧмӧн оз кольччы карса нывбабаясысь. Кӧть районса начальство локтас, кӧть карса — ставӧс кужас примитны. Сӧмын татшӧм гӧтыр колӧ.

И регыдджык колӧ сёрнисӧ та йылысь панны. А гӧтрасям... Асывнас садьман — м-м-м! — чӧскыд дук кухняысь кылӧ, сэн Валя котлет жаритӧ-пражитӧ, чӧскыд яя шыд руалӧ. Валя бур гӧтырӧн лоас. Вот сӧмын пиыс... Но нуӧдас Валяӧс гортас, мам-батьыслы петкӧдлыны. Мам, гашкӧ, и чӧв олас, сылы, дерт, Валя сьӧлӧм вылас воас. А бать? Бать шуас: «Ӧтнад вит чоя-вокаысь институт помалін, диплом киад, а невестаыд — кагаа баба, эз мӧй нылыс сюр?» Зэв нин батьлы любӧ, мый главнӧй агрономӧн уджала, зэв нин сылы колӧ, мед ыджыд мортӧдз воа да ставыс менам вӧлі лючки-ладнӧ».

* * *

Валя перйис шкапысь лӧз шерстянӧй платтьӧ, тэрмасьтӧг пасьтасис, морӧс шӧрас пысаліс кельыдлӧз брошка, юрсисӧ мичаа кыис кӧсаӧ, сэсся гаровтіс юр гӧгӧрыс да куталіс сійӧс юрси емӧн, сьӧд туплиасис, бергалыштіс зеркалӧ дорын, сэсся туплисӧ сюйис, газетӧ гаровтӧм бӧрын, сеткаӧ.

— Кытчӧ нӧ сэтшӧмасӧ вӧччин? — шыасис бабыс. Ачыс пидзӧс вылас павгӧма важиник водздӧра да летӧ вурун. Оз пукавсьы уджтӧгыс.

— Виталий корис новоселльӧ вылӧ. Конторадорса кык судта керкасьыс сетӧмаӧсь патера.

— Кодъясӧс нӧ нӧшта корӧма? — быдтор колӧ тӧдны Марья тьӧтлы.

— А ме ог тӧд, эг юась, — пальтоасигас нин вочавидзис бабыслы Валя.

— Мый нӧ сійӧ юасян, — вомаліс мамсӧ Раиса Васильевна, — кӧнкӧ, директор гозъя да, пред гозъя да, главнӧй механик гозъя да, код сэсся...

— Шаньгатӧ нуышт, сылӧн ӧд пусьысь-пӧжасьысьыс некод на абу, ставсӧ пукты дай, мый эм.

— Кутшӧмкӧ ӧд козин на колӧ, — шуис Валялы мамыс.

— Мунігмоз магазинӧ пырала. Коркӧ тай аддзылі, зэв мича сервизъяс вузалӧны, сійӧс ньӧба дай.

— Пыран да шу: нянь да сов тайӧ керкаыслы да сӧвет да любов, — велӧдӧ Марья тьӧт.

— Но, сӧветсӧ да любовсӧ ӧд свадьба дырйи сиӧны, — бара торкис мамсӧ Раиса Васильевна.

— Мый нӧ, свадьбатӧг сӧветыс да любовыс оз ков? Сӧветтӧгыд ни ӧти дела оз артмы, — юрнас дзӧрӧдӧмӧн вочавидзис Марья тьӧт.

* * *

— Некод на тай абу, — агроном ордӧ пырӧм мысти яндысьӧмӧн шыасис Валентина.

— А коді нӧ колӧ? — юаліс Виталий.

— Эн ӧмӧй новоселльӧ вылӧ менӧ кор? — чуймис Валя.

— Дзоляник новоселльӧ. Тэысь кындзи некодӧс эг кор. Кыкӧн пукыштам.

— Ме, сідзтӧ кӧ, бӧр муна.

— Мый тэ, Валя! Он жӧ мун. Ме тэнӧ виччыси.

Валя кольччис. Пукалыштӧм бӧрын нин сёрни лоис.

— Валя, — меліа видзӧдліс топыда сывйыштӧм нывбаба вылӧ да шӧпнитіс Виталий. — Вудж ме ордӧ овны.

Валя чӧв оліс.

— Валя, тэ сӧглас? Асыв жӧ вудж. Ӧтлаын мӧдам овны.

— А Мишук?

— А пиыд мед мамыд ордад пока овлӧ. Бӧрти мыйкӧ думыштам.

— Мишуктӧг?

— Да тэ эн майшась, Валя. Сетасны вот ыджыдджык патера... Да ӧд ӧти сиктын кутам овны, быд лун мӧдан аддзысьлыны сыкӧд. А сэсся и асланым челядь лоасны миян.

— Тэ мый сёрнитан? — Валя вежӧрӧдз воисны Виталийлӧн кывъясыс.

— Мися, радейта тэнӧ. Асыв жӧ вуджӧдам кӧлуйтӧ, тан мӧдан овны.

— А Мишук?

— А висьталі тай нин. Мися, мед мамыдъясын овлӧ.

Валя звирк чеччис, котӧртіс прихожӧйӧ, мӧдіс тэрмасьӧмӧн пасьтасьны.

— Валя, тэ менӧ эн гӧгӧрво. Ме радейта тэнӧ. Но ме ог вермы... Тэ гӧгӧрво...

Валя крапнитіс ӧдзӧссӧ да уськӧдчис кӧдзыдыслы да сӧстӧм сынӧдыслы воча. Ывла вылас быттьӧ воис ас садяс, паляліс, тракнитчыштіс, быттьӧ мынтӧдчис лоӧмторсьыс, кыдз лёк вӧтысь. Сьӧлӧмыс, вежӧрыс пуисны скӧрысла да ӧбидаысла: «Кыдзи сійӧ лысьтіс шуны татшӧмторсӧ? Мыйла шуис тайӧс? Ловъя мам дорысь торйӧдны дитяӧс? Менам пиук оз тӧд батьсӧ, да мед ещӧ и мамсьыс бокын быдмис? А ме ӧмӧй лоа шуда, Мишук кӧ ме ордӧ мӧдас волывлыны, кыдзи бокӧвӧй дорӧ. Миян пӧ асланым челядь лоӧ. Найӧ лоӧны батяӧсь да мамаӧсь, а менам нӧ Мишук мый? Кыдз сӧмын тэнад пеж вомысь петісны татшӧм кывъясыс? Код нӧ тэнӧ татшӧмсӧ чужтылӧма да быдтылӧма? Ок-ок-ок! Кутшӧм ме йӧй! Рыт и асыв сӧмын сы йылысь и мӧвпалі. Сідзи и эм. Радейтігад пӧ тай он и казяв мортыдлысь этшсӧ. Торйӧдны дитяӧс мам дінысь! Радейта пӧ. Радейтіс кӧ, татшӧма эз дойд», — ас кежас вензис Виталийкӧд Валя.

Кӧдзыд тӧлыс пальӧдіс Валяӧс шог думъяссьыс. Кор воис горт дорӧдзыс, лӧсьӧдыштіс шаль увсьыс петӧм юрсисӧ. Пырис, игналіс ӧдзӧссӧ. Ставӧн узисны. Пӧрччысис. Йӧжгыльтчис Мишук дорас, шоныд эшкын улӧ. Пиыс кылӧма сылысь водӧмсӧ:

— Мама...

— Узь, узь, Мишук. Мусаӧй менам, — окыштіс бандзибъяс писӧ.

Мишук топӧдчис мамыс дінӧ, пӧсь кинас сывйыштіс сьылі гӧгӧрыс да бӧр унмовсис. А Валялӧн тайӧ войӧ дыр на эз куньсьы синмыс.

* * *

Дыр чӧв пукалісны Миша да мамыс.

Медводз шыасис Валентина:

— А ме кӧ сідз решиті, кыдз тэ шуан? Торйӧн овны челядькӧд, ӧд найӧ тӧдӧны, мый батьыс эм. Ме кӧ тэнӧ коли ыджыд мамыд дорӧ либӧ детдомӧ сеті, а ачым муні ассьым шуд корсьны, шуам, Кузивановкӧд райцентрӧ. Коді эськӧ менӧ дивитіс? Сэні чужті мукӧд челядьӧс, найӧс быдті ачым, а тэнӧ коръясӧкӧ аддзӧдлі, шойччан лунъясӧ. Тэ эськӧ шуда вӧлін? А чайтан, меным шудыс оз вӧлі ков? Томдырйиыд тай быдӧнлы окота гозйӧн овны. А ме ӧтнам кольччи, тэнӧ эг кӧсйы кедзовтны, мед эськӧ тэнад тыр-бур олӧм вӧлі. Нимкодяси, мый Ириналӧн миян шуда челядьдырыс, мися, мам и бать дінас, а тэ, вӧлӧм, сійӧс шудтӧмӧн кӧсъян вӧчны?

— Мам, сійӧ ыджыд нин.

— Ой, ой, ёна дойдан сьӧлӧмсӧ, мунан кӧ. А кыдз нӧ пиукыд мӧдас быдмыны тэтӧг? Кыдз нӧ тэ, Миша, верман тадз вӧчны, челядьыдлысь шуда олӧмсӧ торкны, мед аслыд мӧдкӧд лӧсьыд вӧлі мусукасьны.

— Мам, ме гӧгӧрвои. Ме думыштла, — юрсӧ улӧ лэдзӧмӧн пукаліс Мишӧ.

— Он лысьт! Мишӧ, он лысьт татшӧмтор вӧчны! Батьыслы тэ он ков вӧлі дзолядырйиыд, а ӧні нылыслы ковмин, да челядь дорысь кӧсйӧ тэнӧ торйӧдны! А тэн и нимкодь! Дась котӧрӧн мунны! Он лысьт! Ме тэнӧ ог лэдз! Ог бласлӧвит! И некутшӧм тіян шуд оз ло! А мунан кӧ менам бласлӧвиттӧг, некор ог прӧстит! Кузивановлӧн зять лоан, ӧні, кор тэ помалін институт, уджалан министерствоын, начальник. Ӧні тэ сылы мӧдін ковны, дась примитны тэнӧ семьяас. Нылыслы колан да. Да он тэ дыр кежлӧ сылы ков. Батьыс кӧ кагаа аньсьыс бӧрыньтчис томдырйиыс, нылыслы тэ кык челядьнад он жӧ мӧд ковны. Аддзас кодӧскӧ бурджыкӧс да сьӧлыштас тэ вылӧ. А тэ потӧм вор дорӧ колян. Семьятӧ кӧсъян сы вӧсна кисьтны, челядьтӧ туй дор бадьясӧн вӧчны. Мед быд мунысь вермис найӧс копыртны да чужйыштны.

— Мыйкӧ тай зэв дыр сёрнитанныд талун эня-пиа, оз-ӧ нӧ водны ков, — шыасис Микулай. Телевизорсӧ кусӧдӧма нин.

— Кад нин, дерт, — сувтіс пызан сайысь Миша.

— Эн вунӧд, мый ме шуи, — дольыштіс бӧрсяньыс мамыс.

— Но, видзӧдлам, — чӧвтіс пиыс да петіс узьны гӧтырыс дорӧ мӧд керкаӧ, тӧвсяладорас.

Кык вежон сэсся эз волыны Мишӧ семьяыс. Маитчис Валентина, эз тӧд, кыдзи сылӧн сёрниыс пуксяс пиыслы юрас. Мый водзӧ лоӧ?

Воисны, да Валентина моньыслы чужӧмас и видзӧдӧ: быттьӧ кыпыдджык кажитчис. А Мишӧыс дыр эз и нюжӧд, кутыштліс мамсӧ пельпомӧдыс да шуис:

— Мам, ми ӧд Лидуккӧд збыль сиктад кӧсъям лэччыны овнытӧ. Ӧні сӧмын сы йылысь и сёрнитам.

— Бласлӧ Кристос. Меным ӧд тайӧ и колӧ. Керкаыд ни овмӧсыд оз пустуйтчы. Олысьяс лоӧны.

— Ми аслыным выль керка лэптам, эстчӧ, кыркӧтш йылас, — кыпыда висьталӧ Миша.

— Асланым на керкаыс миян бур, паськыд и, татчӧ тӧранныд, — оз сетчы Валентина. — Ми Микулай керкаӧ вуджам.

— Ми водзӧ вылӧсӧ шуам, — сёрниӧ пырӧдчӧ моньыс.

— Кӧсъянныд кӧ, и стрӧитчӧ. Ме абу паныд, — кывйӧ сетчис мамыс.

— Тулыснас, мамук, лэччам, тулыснас.

Ылькнитіс нимкодьлуныс Валентиналы, вашъялӧ, нюмсӧ дзебны оз вермы. Тадз кӧ ставыс лоӧ, позьӧ на олыштны, внук-внучка быдтыштны. Син водзасӧсь лоӧны челядьыс. На бӧрся, кор пӧрысьмасны, видзӧдыштасны и. Медтыкӧ тадзи и лоӧ.