ОЗЪЯКЕРӦСАНӦЙ
Сиа воча чойлы,
Клавдия Ивановна Мовчанлы
Клава чой
Мыйся туйвыв пытш ме пиын олӧ? Сэтшӧма радейта ветлывны выльлаӧ, талявны тӧдтӧм ордымъяс, аддзывны мыйкӧ выльтор. Вӧрӧ ветла тшакла ли вотӧсла — туйсьыс бокӧ быть кежала, гӧгӧрта вӧрсӧ, окота видзӧдлыны, мый сэні, чукыль саяс. А мойвиас кӧ кытчӧкӧ ылӧджык веськӧдчывны — ӧнӧдз волывтӧм сиктӧ ли карӧ, — ме шуда.
Со и ӧні, самолёт салонын пукаліг, ме вӧлі шуда. Ӧти-кӧ, орӧдчи гортса могысь-тӧждысь, и ме — туйын; мӧд-кӧ, муна вылинӧ, Азов саридз дорӧ, Приморско-Ахтарск карӧ, кӧні олӧ менам воча чой Клава, аддзыла выль йӧзӧс, выль кар, выльнога олӧм; коймӧд-кӧ, регыд аддзыся аслам семьякӧд, ӧд сэтчӧ кызь лунӧн водзджык мунісны верӧсӧй да пиӧй. Письмӧ воліс насянь: «...ми — Приморско-Ахтарскынӧсь, рӧдвужыд тэнад шаньӧсь, овмӧдісны торъя ичӧтик керкаӧ, саридзыс орччӧн, быд лун гожйӧдчам да уялам сола ваын. Лок ӧдйӧджык, виччысям».
Верӧскӧд торйӧн мунӧмыс лои пи вӧсна, висигпырысь быдмӧ да. Шуим дырджык видзны лунвылас: медводз батьыскӧд олыштас сэні, сэсся мекӧд; миян арталӧм серти — лун ветымын кымын артмӧ. Гашкӧ, саридзыс да шондіыс пиуккӧд дзоньвидзалуннас юксьыштасны.
Салонас вӧлі сӧстӧм, лӧнь. Кодкӧ лыддьысис, кодкӧ узис, кодкӧ ме моз жӧ мӧвпаліс. Гӧгрӧс ӧшиньті муыс эз тыдав, уліас гӧвкъялісны сӧмын кытъяскӧ коставлысь еджыд кымӧръяс, быттьӧ лэбим ми лымъя эрд весьтті.
Юрын бергалісны быдсяма мӧвпъяс, шудлун русӧ торкалісны, вӧзъялісны майшасяна руяс да дзикӧдз шызьӧдісны менӧ: кыдзи ми аддзысям воча чойкӧд, мый сійӧ шуас, кыдзи мӧдам лӧсявны? Ӧд миянлы колӧ медводз выльысь тӧдмасьны. Да, ми чойяс, миян батьясным вокъяс. Но менам батьлӧн олӧмыс артмис сідз, мый воча чой Клаваыс да менам мамӧй тшӧтшъяӧсь. Дерт, сійӧ менӧ тӧдӧ, и ме сійӧс тӧда, но ми важӧн нин эг аддзысьлӧй да некор на сьӧлӧмсянь эг сёрнитлӧй. Аддзысьлігъясас ме вӧлі ичӧтик нывка, а сійӧ мамӧкӧд тшӧтшъя верстьӧ морт.
Менам паметьын кольӧма сӧмын куим аддзысьлӧм.
Гожся шондіа лун. Троича праздник. Меным ар вит-ӧ-квайт. Гортын ставӧн кыпыд руаӧсь: виччысьӧны гӧсьтъясӧс. Мамӧ мича югыд платтьӧа, кокньыдика, быттьӧ бордъя, ветлӧдлӧ инпӧвсянь сэрӧгӧ, сэрӧгсянь керка водзӧ. Пыртӧ, петкӧдӧ, лӧсьӧдӧ, вайӧ — пызан восьтӧ. Быттьӧ бобув лэбалышталӧ да инмӧдчышталӧ дзоридзысь дзоридзӧ.
Керкаын гӧвкъялӧ чӧскыд нянь кӧр. Пызан вылын, тасьтіын, банйӧм джуджыд кӧвдумъяс, картупеля да рыська шаньгаяс. Кӧвдумъяссӧ чегӧма — тайӧ мамукӧй пӧсь нянь ру дорас казьтылӧ рӧдительясӧс: Анна пӧчӧс да Петыр пӧльӧс, Марья ыджыд мамӧс да Иван ыджыд айӧс, Ириння да Полинария прабабъясӧс, Эмилия чойӧс, Тесар вежайӧс да став рӧдвужӧс, кодъяс мӧдаръюгыдынӧсь нин да оз вермыны волыны талунъя праздник вылӧ гажӧдчыны таладоръюгыдсаыскӧд тшӧтш. Кыла мамӧлысь вомгорулас шуалӧм кывъяссӧ: «Бласлӧ Кристос, рӧдительясӧ, сибӧдчӧ да вошйӧдчӧ пым нянь дорас». Сэсся дыр на пасъясьӧ да казьтылӧ быдӧнӧс тыр нимӧн, да полӧ, мед эськӧ некод жӧ оз вун.
Ме пета кильчӧ вылӧ. Сиктын гора да гажа праздникводзвывса недыр кежлӧ пуксьӧм чӧв-лӧнь. Гожӧм заводитчан кад. Шонді югӧр улас шоналӧма краскаӧн мавтӧм кильчӧ поскыс, ме сувта кӧмтӧм кокӧн сэтчӧ да читкыртчӧмӧн видзӧда шонділань. Шоныд сетысьыс оз лэдз видзӧдны ас вылас: ёрӧ синмӧс. Шоналӧм краскаа пӧв вывсьыс воськовта кильчӧдорса ыркыд эжа вылӧ. Кильчӧ дорын недыр педзыштӧм бӧрын бара пыра керкаӧ, ветлӧдла жырйысь жырйӧ, инӧ ог ӧшйы: мед эськӧ ӧдйӧджык нин локтасны гӧсьтъяс, мед ӧдйӧджык нин кыптас гаж.
Батьӧ тшӧтш вӧччис: пемыдлӧз вылын муртса тӧдчысь визя гача, шӧвк кельыдлӧз дӧрӧмыс визя жӧ.
Кынӧмӧй сюмалӧ, но пызан сайӧ оз корны. Виччысьӧны гӧсьтъясӧс.
Со и найӧ. Эжолысь воисны акка да акка дядь (Агния об верӧсыскӧд). Акка важнога паськӧма: вышивайтӧм еджыд соска да пемыдлӧз вылын посни еджыд чутъяса сатин шушуна. Сійӧ шыльӧдӧ менӧ юрсиӧд: то нӧ Ленукыс, шӧвктугйыд, кутшӧм нин ыджыд лоӧма. Ме яндысьӧмӧн нюмъяла, а сійӧ веськыд кинас пырӧ питшӧгас, кыскӧ сэтысь сӧстӧм еджыд рузумӧ гартыштӧм да пом на пом кӧрталӧм неыджыд ноп, разьӧ уна удж тӧдысь вӧсньыдик чуньяснас да мыччӧ меным посньыдик кӧлачьяс да кампет. Меным чорыд кӧлачыс оз ков, но босьта, мед оз дӧзмы. Акка дядь, сьӧд юрсиа, сьӧд уска-тошка дядьӧ, менӧ юрӧд жӧ шылькнитӧ, пӧлӧзнича рӧма синмыс читкыртчылӧ шоныд нюмысь.
Сэсся ме вылӧ некод нин оз видзӧд: гырысьяслӧн асланыс сёрни-басни.
Батьӧ кока румкаӧн гӧгӧртӧдӧ воысьясӧс: юктасьӧ винаӧн, мамӧ мыччӧ яндӧваӧн быгъя сур. Быдӧн сурсӧ косӧдлӧ, ачыд пӧ, ичмонь, юышт. Мамӧ юыштӧ, со нин сылӧн бандзибыс банйыштӧ, быттьӧ пызанвывса кӧвдум, гашкӧ, сурсӧ ӧтарӧ видлалӧмысь, а гашкӧ, гӧсьтъясӧс нимӧдан нимкодьсьыс. Сэсся чериняньӧн восьтӧны пызан, мамӧ вайӧ сикас вылӧ сикас.
Ӧбедайтӧм бӧрын ставӧн мӧдӧдчӧны Вежай гӧтыр ордӧ, либӧ, мӧд ногӧн, Тесар гӧтыр ордӧ (батьӧлӧн ыджыдджык вокыс, Тесар, кувсьылӧма менам чужан воӧ). Тесар гӧтыр ордсянь петасны Иван ордӧ (батьӧлӧн мӧд вок, Клава чойлӧн батьыс).
Ме да мамӧ кольччам гортӧ: менӧ оз босьтны гӧститны, а мамӧ кольччӧ идрасьны, мыськалӧ тасьті-пань да дасьтӧ мӧд пызан — вокъяс ордӧ ветлӧм бӧрын ставӧн сэсся локтасны ми ордӧ.
Кымыныськӧ и петала жӧ кильчӧ вылӧ, кымыныськӧ и чӧвтла синмӧс кывтыдлань, кор нин мыччысясны, кор нин ми ордӧ бӧр воасны. Лун шӧр бӧрас сиктыс абу нин лӧнь, но и оз на кыпав-горав. Гажыс ылькнитас ывла вылӧ рытланьыс. Дзорга-видзӧда кывтыдлань: кор нин петкӧдчасны, кор. И со, тыдовтчисны: пыр и казяла батьӧлысь кельыдлӧз дӧрӧмсӧ.
— Локтӧны, локтӧны, — горӧда ме мамӧлы да лэчча кильчӧ вылысь, уна кокӧн талялӧм нэриник эжа вывті матыстча дзиръя дорӧ. Ӧні нин став рӧдвуж ми ордӧ воӧны: Иван дядь, сылӧн Елена гӧтырыс — Иван тьӧт, Вежай гӧтыр, Эжовса акка акка дядькӧд... А со и Кланя чой: неыджыд тушаа да чатӧр, батьыслань мунысь мугов чужӧма да кызіник ныра, пельпомӧдзыс пемыд чикыля юрсиа, алӧйюгыд, пырыс тыдалана, ковтаа, сьӧд юбкаа, а сыкӧд орччӧн — багатыр-верӧсыс, ыджыд тушаа ён Андрей.
Дзиръяті пыригӧн Клава чой кутыштлӧ менӧ да сьылігтырйи мунӧ водзлань, а сылӧн багатыр-верӧсыс босьтӧ менӧ киняулӧд да лэптӧ вылӧ-вылӧ. Менам ыркмунлӧ сьӧлӧмӧй: ме лэба енэжас. И став рӧдвужӧс ме аддза вылісянь: ме — лэбач, ме сынӧдын! Нюмъялӧмӧн видзӧда Андрейлӧн гырысь лӧз синъясӧ, сійӧ вашмунӧ меным воча: вермис кӧ эськӧ, нӧшта на вылӧ лэптіс.
Со ставӧн нин керкаынӧсь, пызан сайынӧсь. Кыпыдӧсь, варовӧсь, гажаӧсь: ӧд ӧтлаӧ чукӧртчисны чоя-вока котыръяс. Бара юӧны сур, шмонитӧны да сералӧны. Мекӧд тшӧтшъяыс некод абу, ме кая пӧлатьӧ да видзӧда рӧдвужлысь гажӧдчӧмсӧ. Но дыр оз нин варовитны.
— Вайӧ сьывны горӧдлам! — вӧзйӧ кодкӧ.
— Васька, тэ нолы босьтав! — тшӧктӧны менам батьлы.
Зумыд ён гӧлӧсъясӧн босьтчӧны сьывны ӧта-мӧд бӧрсяыс:
Мича нывъяс
Эжва дорӧ
Лэччисны.
Бурлак зонъяс
Нывъяс бӧрся
Вӧтчисны.
Ӧшиньяс восьсаӧсь, да, буракӧ, сы вӧсна оз пот керкаыс гора да вына гӧлӧсъяссьыс. Сьыланкывсӧ нуӧдӧ менам бать, сыысь оз кольччыны Иван дядь, акка, Клава чой. «Чужи-быдми сьӧд вӧр шӧрын», «Бур батькӧд-мамкӧд олӧм», «Катюша», сэсся менам бать да Андрей зять горӧдӧны украинаса сьыланкывъяс. И юргӧ, юргӧ гӧлӧсъясныс сикт пасьта. Ме пӧлатьсянь кывза менам рӧдвужлысь сьылан горсӧ. Ичӧтик сьӧлӧмӧй радлӧ.
Клава чойкӧд мӧдысь аддзысьлӧмыс, буракӧ, мӧд воас лои. Миян рӧдвужса пӧчьяскӧд — Вежай гӧтыркӧд, Эжовса аккакӧд да Иван тьӧткакӧд — ми мӧдӧдчим Пычимӧ, Эжва ю бокын сулалысь вӧр посёлокӧ. Ставыс меным вӧлі выльторйӧн: и ю вывті ыджыд паракодӧн катӧмыс, и посёлокӧ волӧмыс. Миян сиктным сулаліс джуджыд кыркӧтшын, ылӧдз гӧгӧрбок тыдалісны видзьяс да вӧръяс, ю да муяс; а тані шензьӧдісны увтасінын пукалысь ляпкыд кык кильчӧа керкаяс, вадорын кер бунтъяс, катеръяс, пуръяс, лыавывса шактарыс.
Керка пытшкӧсыс Клава чойлӧн сӧстӧм, гажа, ӧшиньясыс ыджыдӧсь, югыдӧсь, еджыд пызандӧраяс, крӧвать дорышъясас мича серӧн кыӧм прӧшви, вышивайтӧм салфеткаяс. Посёлокыс ёна гажтӧмджык сиктсьыд, а керка пытшкӧсыс гажаджык, кыпыдджык. Стенас ӧшалӧ Клава чойлӧн фотокарточка, сӧмын мыйлакӧ сійӧ салдат паськӧма. (Сэки ме эг на тӧд, мый чойӧй вӧлі война вылын.)
Мекӧд локтысь пӧчьяс гӧститӧны керкаын, пукалӧны пызан сайын. Ме Клава чойлӧн Галя да Света нывъяскӧд ветлӧдла посёлокті: меным петкӧдлӧны уна ӧшиня школа, пӧвйӧн кышӧм да вижӧн краситӧм культура керка, медпункт, кӧні уджалӧ Клава чойӧ.
Нывкаясӧс меным гӧгӧрвоны сьӧкыд: найӧ, посёлоксаяс, рочӧсь, ме рочнас этша кыв тӧда. Ӧтувъя ворсӧм оз артмы, но меным абу гажтӧм. Дыр-ӧ мый сэні олім, паметьысь вушйӧма, буракӧ, войколӧн гӧститім.
Коймӧдысь ме аддзысьлі Клава чойкӧд мӧд воча чой ордын. Зина пасйис аслас олӧмас тшупӧда пас, чукӧртіс рӧдвужӧс. Ме, верстьӧ морт нин, верӧс сайын, гашкӧ, медводдзаысь пукала став рӧдвужкӧд ӧти пызан сайын. Гӧсьтъяс юыштӧмаӧсь нин, гажмӧмаӧсь, корӧны:
— Кланя, «Югыд кодзувтӧ» вай босьтлы.
Клава чой чышкыштӧ еджыд ныр чышкӧдӧн вом дорсӧ, лӧсьӧдчыштӧ, весиг чужӧм вылас вежсьыштӧ, быттьӧ пытшкӧсас чужтӧ-сӧвмӧдӧ кутшӧмкӧ вын. И...
— Югыд кодзув, петав, петав,
Эзысь кодзув, петав! —
ён мича гӧлӧсӧн босьтӧ сійӧ.
Дзирдав, пӧртмась вылісянь,
Дзирдав, рытъя кыа бӧрын! —
сьылӧны менам рӧдвуж.
Ме коркӧя челядьдырся моз жӧ чуйма тайӧ ӧтувъя сьылӧмсьыс! И менӧ быттьӧ босьтӧны вына гӧлӧсъясыс да лэптӧны кытчӧкӧ вылӧ-вылӧ, енэжас, сідз жӧ, кыдзи коркӧ лэптыліс вына кинас багатыр кодь ён Андрей, воча чойлӧн верӧсыс. И ме лэба, лэба пыр вывлань и вывлань. И весиг сьыланкыв помасьӧм бӧрын ог на другӧн орӧд ассьым лэбӧмӧс, а ньӧжйӧникӧн, лайкыда лэчча му вылас. Тайӧ, гашкӧ, кажитчӧ сы вӧсна, мый сьылӧм бӧрас ставӧн чӧв олӧны: буракӧ, эз менӧ ӧтнамӧс качӧдлы енэжас, и кад колӧ сэтысянь бӧр лэччыны му вылас...
Краснодарӧ воӧм бӧрын корси-майшаси: мыйӧн нӧ меным водзӧ мунны? Тӧдмалі: куим час мысти лэбӧ самолёт. Босьті билет, кучки верӧслы телеграмма, срочнӧйӧс: «Виччысь аэропортын». Приморско-Ахтарскӧдз лэби кутшӧмкӧ неыджыд самолётӧн, чехословацкӧй пӧ, морт дас вит тӧрӧ. Уліті и лэбӧ. Син улад муяс да садъяс, сиктъяс да хуторъяс.
А со и пиӧй да верӧсӧй менӧ виччысьӧны. Кызь лун эг аддзысьлӧй, а ёна тай гажӧй бырӧма!
Ӧти судтаа ас керкаяса кар. Сад пиын и чойлӧн ляпкыдик нёль жыръя керкаыс. Чой примитіс менӧ нимкодьпырысь, сьӧлӧмсянь. «Тэ пыръя ӧд быттьӧкӧ став рӧдвужкӧд аддзысьла», — шуис сійӧ да вештіс-разӧдіс менсьым майшасяна думъясӧс. Вит лун мысти верӧсӧй муніс гортӧ, сылы колӧ петны удж вылӧ, а ме пиуккӧд кольччи воча чой ордӧ нӧшта кызь лун кежлӧ.
Клава чойкӧд сьӧлӧм сёрнияс эз артмыны. Да веськыда кӧ шуны, и некор вӧлі варовитнысӧ. Ми луннас кыкысь лэччывлім саридз дорӧ, волім сӧмын сёйны да узьны. Чойлӧн тӧждыс миянысь уна: дінас нёль внук-внучка, да нылыс, да зятьыс. Пуны-пӧжасьнытӧ да мыськасьны-идрасьнытӧ эськӧ и отсалам, коді мый вевъялас да вермас, а месаньыдлы кӧть кыдз, а век медуна шедлӧ.
Лунъяс пышйӧмӧн пышйисны, и мунан кад нин со тыдалана ылнаӧ воис.
Ӧти рытӧ пырис йӧрӧ неыджыд лӧсьыдіник тушаа, пельк вӧраса пӧрысь ань. Кузьмӧсіник чужӧмыс вывті нин мича кажитчис: векньыд веськыд ныра, быгалыштӧм кельыдлӧз синъясыс ыджыдӧсь, синвидзӧдласыс восьса, дзор юрсисӧ гартыштӧма юрбӧрас. Тӧдмӧдісны миянӧс: тайӧ пӧ Александра Васильевна, миян сиктса жӧ, вӧвлӧм отеч Василейлӧн нылыс.
Ме, дерт, кывлывлі сиктса поп йылысь, тӧда вӧлі, мый ӧнія столӧвӧй да клуб ӧнӧдз на поп керкаынӧсь, но сылысь нывсӧ татысь аддзыны некыдз эг чайт. Меным кажитчис, мый сійӧ кадыс, кор миян сиктын овліс поп, вӧлі нин код тӧдас кор, менам пӧль да пӧч дырйи, коркӧ, важъя олӧмас.
Ме мӧді юасьны Александра Васильевналысь сылӧн олӧм-вылӧм йылысь, но ёнасӧ эз висьтась, шуис сӧмын, мый батьсӧ пуксьӧдӧм бӧрын найӧс, челядьсӧ (уна ныв-пи вӧлӧма), босьтісны да быдтісны рӧдвужыс. Ачыс нэмсӧ олӧма Вӧркутаын, а пенсия вылас петӧм бӧрын босьтӧма татысь, Азов саридз дорысь, керка да ӧнӧдз со тані олӧ-вылӧ.
Менӧ тайӧ аддзысьлӧмыс шызьӧдіс: Коми муысь ылын-ылын, лунвывса ичӧтик карын тӧдмасьны ас сиктса морткӧд да казьтыштны весиг ас сиктлысь важъя олӧмсӧ.
— Да ме ӧд сы дорӧ и локті, — серӧктіс Клава. — Шура менӧ кыскис ас дорас. Ми тшӧтшъяӧсь, нылавлім ӧти кадӧ, ёртасьлім, гежӧда, но волывлім ӧта-мӧд ордӧ. А сійӧ вонас ме путёвкаӧн ветлі Балтика саридз дорӧ. Отпускӧй вежон на коли, да бӧрсӧ локтігӧн кежи Шура дорӧ. Зэв ёна карыс сьӧлӧм вылӧ воис, мися, керка босьта да пенсия вылӧ петӧм бӧрын локта татчӧ овны. Шура тшӧтш ышӧдіс: меным пӧ гажаджык лоӧ. Бӧрйим вузӧс керка, важиник эськӧ, но кар шӧрас, и саридзыс матын. Андрейлы телеграмма кучки: «Лок ыджыд сьӧмӧн». А сійӧ повзьӧма, челядьлы шуӧма: «Мамныдкӧд мыйкӧ лёктор лоӧма, мездыны колӧ». Воис Андрей, ньӧбим керка. Куим во на уджалі пенсия вылӧ петтӧдз, гожӧмъяснас сӧмын волывлім. А ӧні со, ачыд аддзан, челядь да внукъяс тулыссянь арӧдз танӧсь, тӧвсӧ кыкӧн кургам-коллялам, бара гожӧм виччысям. Сідзи и кольӧ кадыс.
— А тэ Озъякерӧссьыд Мича Васькасӧ тӧдлін? — друг юаліс менсьым Александра Васильевна.
— Эг.
— Мича Васькасӧ он тӧд? — чуймис сійӧ.
— Ог.
— И некор эн кывлыв сы йылысь?
— Эг. А коді сійӧ?
— Со, висьталас, — юрнас индіс сійӧ Клава вылӧ да мӧдіс лӧсьӧдчыны мунны.
Рытнас нин, став челядь лӧньӧм да унмовсялӧм бӧрын, пуксим Клава чойкӧд ыджыд груша пуувса лабичӧ, и чойӧ меным висьталіс Мича Васька йылысь мича висьт.
Мича Васька
— Сытӧг ме ачымӧс ог и помнит, — нюммуніс Клава. — Челядьдырӧй и томлунӧй сыкӧд коли. Ок-ок-ок! Кытчӧ бара кольӧма, кытчӧ бара вешйӧма муса челядьдырӧй, Эжва юӧй да озъя керӧсанӧй!
Жар гожся лун. Ми, яр шонді югӧр улас лунтыр олӧмысь укшальмӧм челядь чукӧр, люзьгам-каям вадорысь кыр йылӧ. Керӧс дор мозыс мышкырасям-копрасям, турун письыс корсялам кисьмӧм нин гӧрд небыд оз тусьяс. Бурпӧт чӧсмасьӧм бӧрын мӧдӧдчам водзӧ туруна борті. Гӧгӧр онялӧ. Кытчӧ и збойлуныс да вильышлуныс челядьлӧн вошӧма? Буракӧ, лунтырнас яр шондіыс да визув Эжваыс босьтӧмаӧсь-нюлыштӧмаӧсь. Кӧнкӧ турун да дзоридз пиас чирк шыалӧ да мазі зыннитлас. Тані и лӧддзыс этшаджык ю дорсяысь, либӧ муніг-ӧвтчигад оз удитны сатшасьны кокчӧръяд. Гӧгӧр сынӧдас паськалӧма тӧзь кӧр. Ме мунігмоз кык боркостса канаваысь нетшышта куим еджыд ёкмыль да вайӧда ныр дорӧ. Ывлавывса став чӧскыд дукыс быттьӧ чукӧртчӧ ӧтилаӧ да чапкӧ меным нырӧ. Ме кыскышта сійӧс ас пытшкӧ да нюммуна, сэсся чурга дзоридзьяссӧ Васькалы: исышт. Сійӧ сӧмын дышпырысь ӧвтыштӧ кинас.
Керкаяс дорӧ воӧм мысти разалам: Тесар вежайӧлӧн нывъясыс кежӧны веськыдвыв, ми Васькакӧд шуйгавыв. Муртса воам кильчӧ вылӧдз (рытнас сэні гож сай), люзьгысям сэтчӧ. Здук пукалыштӧм бӧрын пырам гортӧ. Керка водзын ыркыд, лӧсьыд. Ме пырта кӧзӧдысь йӧв кринча, кисьтала чашкаӧ. Пукалам Васькакӧд да мутшкам небыд кӧвдумъяс, юам кӧдзыд йӧв. Ме видзӧда Васька вылӧ: гожсьыс сылӧн юрсиыс нӧшта нин быгалӧма, гожъялӧм мугов чужӧмыс сӧстӧм, кузь синлыснас ӧдйӧ-ӧдйӧ лапйӧдлӧ, тӧда нин, сідзкӧ, кӧсйӧ мыйкӧ шуны.
— Лаллю, — шыасьӧ сійӧ ме дінӧ (тайӧ мелі кывнас шулывлісны менӧ сӧмын ай-мам да Васька), — кор ме ыджыда быдма, выль керка лэпта. Тӧдан кытчӧ?
— Кытчӧ?
— Ті керка дорӧ, — петкӧдлӧ сійӧ лунвывлань, — дзик ті кодьӧс пукта, мусянь кильчӧа, содйыс керка водзас, уна ӧшинь писькӧда, мед асывводзсяньыс рытӧдз шондіыс сявкйӧ. И мед став ӧшиньыс Эжва ю вылас видзӧдӧ.
— Татчӧ? — выльысь стӧчмӧда ме.
— Да. Орччӧн мӧдам овны.
— Ог, — шуа ме сылы синмас видзӧдӧмӧн.
А сылӧн синлапыс дугдіс лапъявнысӧ, синсӧ паськӧдіс, югыдлӧзнас сотӧ менӧ:
— Мыйла?
— Йӧюк, да ме ӧд сэки верӧс сайӧ нин пета.
Лӧнь да лачаӧ вӧйӧм чужӧмыс друг шызьӧ, синвидзӧдласыс ёсьмӧ:
— Код сайӧ?
— Тэ сайӧ!
Ме топӧда кыкнан ки пыдӧсӧн сылысь гӧгрӧс чужӧмсӧ да серала. Сійӧ тшӧтш жӧ нюжӧдчӧ ме дорӧ да инмӧдчӧ менам бан бокъясӧ. Миянлы лоӧ гажа, ми усям джоджӧ да быглясьӧмӧн сералам.
Медводз дугдӧ серавны Васька, сійӧ пуксьӧ джоджӧ.
— Тэ збыльысь лоан менам гӧтыр?
— Да-а, — нюрснита ме.
— Сідзкӧ, ме зэв ыджыд керка лэпта, — кыпаліс ловнас Васька. — Ме мӧда чери кыйны. Зэв уна кыя. И солала быдса пельса. Ог. Кыкӧс. Сир чери. Ме радейта сир. А тэ?
— А ме — сын.
— Ӧти пельсаас сир солалам, мӧдас сын чери. Уна тшак вота, — водзӧ висьталӧ Васька, — быдса пельса солала. И косьтан тшак вота. И пув ваяла. Кыйсьыны велӧдча. Тӧдан, мый тэныд кыя. Тулан. Шапка вылӧ.
— А ме тэныд, — окота жӧ мыйкӧ бурӧс сылы шуны, — сур пуа да черинянь пӧжала. Асывводз чечча да видзӧдла, кыдзи мамӧ пӧжасьӧ. И миян лоас праздник, уна гӧсьтъяс локтасны.
Ми пукалам, сизим арӧсаяс, да мӧвпалам водзӧ олӧм йылысь, кытчӧдз дзиръя дорын оз бакӧст Сюрукным: рыт нин, сідзкӧ, локтӧма йирсянінысь. Ме котӧрта йӧртны Сюрукӧс, а Васька тюрӧдӧ гортас, сылы тшӧтш колӧ йӧртны мӧс: гырысьяс видз вылынӧсь.
Мӧдысь помнита, водз тулысын ворсам. Ыджыдджыкӧсь нин вӧлім. Рӧчьяс лым улысь петӧмаӧсь нин, увтасінъясын, лунладорса кыръясын — лым, гӧпъясын — ва. Миян керка дорын кузь бор быйкнитчӧма жӧ лым улысь. Ми сэні челядь чукӧр ворсам. Ме жакета да чышъяна, кокын колошиа гын сапӧг. Зэв окота патурликасьны, но водз на: муыс ва. Ми увланьюрасям, здук кежлӧ сувтлам кияс вылӧ, йӧткыштчылам кокнаным да сынӧдас чужъясигмоз горӧдам:
— Кӧчӧ, кӧчӧ, тал-ла-ла!
Кыськӧ, рӧдтӧ-гӧнитӧ, воис Кузь Митей, мекӧд тшӧтшъя зонка, но вӧснипырысь да кузьпырысь быдмӧ, сы вӧсна кажитчӧ ыджыдджыкӧн.
— Кежӧй, ме — Лысан, гӧнита веж видз вылӧ. Кежӧ-ӧй!
Ыджыд ӧдӧн-тӧлӧн сійӧ котӧртіс ме дінті бор помӧдз да бергӧдчис.
— Кежӧ-ӧй, — бара горзӧ Митей.
Рӧдтӧ, кокнас сынӧдсӧ чапалӧ.
— Кежӧ-ӧй! — йӧткыштіс менӧ кык боркостса канаваас.
Сӧніка ваыс сотыштіс менсьым киӧс, чужӧмӧс.
— А-а! — лёкгоршӧн равӧсті ме.
Чеччи — сулик ва. Бергӧдчи, видзӧда, кӧні нӧ Васькаыс, мыйла меным оз отсав васьыс петны. А сійӧ вӧтӧдӧ Митейӧс, тойыштіс бӧрсяньыс, мӧдыс кузьйывсьыс нюжмуні няйтас. Васька котӧрӧн бергӧдчис, босьтіс менӧ киӧд да мӧдіс котӧртӧдны менӧ гортлань.
— Ӧдйӧджык, мед он кынмы!
Котӧртігмоз бергӧдчылі, видзӧдлі Митейӧс. Сійӧ сувтӧма гӧп дорас, кытчӧ ме бузгысьлі, весалӧ паськӧмсӧ. Сэсся веськӧдчис, чургӧдіс милань водз чуньсӧ да чирзан гӧлӧсӧн мӧдіс горзыны:
Шонді петіс, гӧрдӧдіс,
Мича Васька гӧтрасис.
Кодӧс нӧ сійӧ вайис?
Петре Вань Клашӧс вайис.
Васька кабырсӧ зэвтіс, шенасьӧ, петкӧдла пӧ ме тэныд пуж. А Митей бара равзӧ сикт тырнас. Да и мекӧд ворсысь челядь пиысь кодсюрӧ горӧдлӧ жӧ:
Шонді петіс, гӧрдӧдіс.
Мича Васька гӧтрасис.
Клава чойлӧн чужӧмыс банйыштӧма, чукыръясыс шылялыштӧмаӧсь, быттьӧ оз тані, лунвылын, пӧрысь груша пу улын пукав, а сэні, аслас челядьдырын олӧ. Лӧньыштлас да бара выльысь висьтавны босьтчас.
— Квайтӧд классын нин вӧлі велӧдчам, школаыс ылын, мӧд сиктын. Васькалӧн сэні рӧдвужыс эз вӧв, ми олім ӧтлаын, менам Люлля об ордын вежонӧн-вежонӧн. Выльлунӧ лэччам, а шойччан лун кежлӧ гортӧ каям. Велӧдчысьыс миян сиктысь кыкӧн и вӧлім.
Ӧти тӧвся асылӧ, сап пемыд на, Васька воис: мед школаас ог сёрмӧй — водз ыстӧмаӧсь гортсьыс. Пырис ми ордӧ — турдӧма, кузь синлыскыс гыӧрзьӧма, быттьӧ Лымнывлӧн.
— Кӧдзыд? — юала ме пасьтасигмоз.
— Зэв кӧдзыд!
— Ой, кыдз нӧ воанныд, — швуч-швачкерис кинас мамӧй. — Ноко, шоныда пасьтасьӧй. Этайӧн гартчӧй, — кыскис сійӧ сундукысь ыджыд турунвиж клеткаа кык сьӧд шаль. Васька эськӧ мӧдліс пыксьыны, кыдз нӧ ме водзын зон шаллясяс, но миян мамӧкӧд нӧ верман... Шалльӧдіс, ныр-вом тупкис, лолав сэсся кыткӧ, да ывлаӧ йӧткыштіс.
Петім пода юж туй вылӧ, восьлалам, та ыджда шаль пырыд ӧта-мӧдӧс весиг ог кылӧй. Васькалӧн киас рысь туис, мышкас ноп, ме мышнопъя жӧ. Ас сёянӧн ветлӧдлам.
Шавксьӧдам-лэччам векньыдик пода туйті, ме — водзын, Васька бӧрсянь локтӧ. Колӧ ӧдйӧ мунны, мед ог кынмӧй, мед ки-кок оз гегды. Кыз вурун кепыся кабыр шамыртӧма — тадз шоныдджык. Веськыда кӧ чургӧдан китӧ, ӧдйӧ чуньястӧ кӧдзыдыс ёнтыны мӧдас. Да ӧд и вит сикт пыръя колӧ мунны югдытӧдзыс. Тринякыла-котӧртышта весиг. Эг и тӧдлы, веськыд кокӧй джуджыд гуӧ веськалі, джӧмді да туй виджадас и уси. А Васька зэв матын месянь вӧлӧма да меӧ джӧмдіс, ме вывті водзлань уёвтіс да туй южсьыс бокӧ веськалі, небыд лымъяс, байдӧг моз, пуркмуні-пырис. Туисыс кисьыс мынӧма, кучкысьӧма чорыд южас, вевтыс лэбовтӧма, рыськыс киссьӧма. Васька лым-буссьыс оз вермы петнысӧ, ыджыд шальнад гаровтчӧма да вальмасьӧ сӧмын. Менам серам петӧ, ог вермы кутчысьнысӧ. И пола серавнысӧ, гашкӧ, мися, Васька скӧрмас да, ме радись ӧд уси. А сійӧ гызмасьӧ-петӧ лымсьыс да меысь ёна сералӧ. Сэсся видзӧдам да, туй юж вылас, шӧрас, кодкӧ нальк вӧчӧма, джуджыд гу кодйӧма, пемыднад оз тыдав-а. Сэтчӧ менам и веськавсьӧма. Туис лэптім — тыртӧм, рыськыд пыдӧсас муртса кольыштӧма.
— Сӧвт! — тшӧкта ме.
— Кыдз нӧ лым сорасӧ чукӧрта?
— Мый нӧ сэсся либӧ?
— Нинӧм. Ог ӧд рысь ради бӧр косӧй, туиссӧ татчӧ коля, нинӧмла тыртӧмсӧ кыскавны, — и пуктіс дозмуксӧ дзик кодйӧм гу весьтас лымйӧ. Коді нальксӧ кодйис, мед сералыштас.
Люлля об, батьӧлӧн чойыс, петавлӧма верӧс сайӧ Отйӧ, сы ордын ми Васькакӧд и олам. Аслас Люлля облӧн куим челядь. Узьлам ставным пӧлатьын. Сэні кӧ серам ладыс сюрлӧ, и пом. Дыр ог вермӧ лӧньны. Гигзям-сералам. Люлля обным зэв шань сьӧлӧма вӧлі да оз жӧ чирышт дай. Тадзи и быдмим чоя-вока моз. Сэсся карӧ кайим велӧдчыны: Васька — вӧр рабфакӧ, ме — медтехникумӧ. Меным куим во велӧдчыны, сылы — нёль.
— Сэтшӧма лӧсялӧмныд, гашкӧ и, радейтлінныд ӧта-мӧднытӧ, а со торъялӧмныдӧсь, — сёрниӧ пырӧдча, унджык кӧсъя тӧдны ме.
— Сідз тай Енмыслӧн шуӧма, — шевкнитліс кисӧ Клава. — Некор эг кӧсйылӧ торйӧдчывны-а. Не войнаыс кӧ...
— Война вылӧ уси?
— Эз, сэки ловйӧн кольлі...
— А кыдзи нӧ либӧ янсалінныд?
— Торъялім ми комын кӧкъямысӧдас... Ме помалі медтехникум, а Васькалы коли велӧдчыны во. Индісны менӧ уджавны Мылдін районӧ. Кӧн пӧ сійӧ и Мылдіныс? Печора катыдын. Томиник, да пола кузь туяд петны. Да ме ӧд и ӧтка ныв вӧлі. Бать-мам муртса оз бӧрдны, а бӧрыньтчыны он лысьт — пуксьӧдасны. Но ӧтнамӧс менӧ эз лэдзны, петім туйӧ Марья обкӧд.
— Помнитан он сійӧс? — юалӧ менсьым Клава.
— Помнита. Зэв шань вӧлі.
Менам син водзӧ сувтліс лӧсьыдик мыгӧра, кузьмӧсов кельыд чужӧма да рам синъяса Марья об. 1937 вонас сылысь верӧссӧ, орчча сиктысь колхозса председательӧс, скӧт видзан картаас нёль мӧслӧн ӧтпырйӧ усьӧмысь пуксьӧдлӧмаӧсь. Марья обӧс нылыскӧд вӧтлӧмаӧсь ён мича керкасьыс. Му чомйын олігас нылыс кынмалӧма да кувсьӧма. Тесар вокыс вӧлӧн гортас вайӧдас чойсӧ. Медсясӧ сы ордын да сы челядь дорын и оліс, чой-вокыслысь челядьсӧ да челядьыслысь челядьсӧ быдтыны отсасис. Томӧн дӧваӧн коли, да выль позсӧ сэсся эз и лӧсьӧдлы. Со и Клавакӧд ветлӧма ылі муӧ, Печора вылӧ.
— Мышнопйӧ да фанера чемоданӧ тэчим кӧлуй, туйӧ петім, — водзӧ висьталӧ Клава чой.
— А гортад кольччынысӧ оз вӧлі позь? — юала ме.
— Ой! — шевкнитӧ кинас Клава. — Ӧд кутшӧм сэки олӧмыс вӧлі. Он кӧ мун кытчӧ мӧдӧдасны — судитасны, тюрмаӧ пуксьӧдасны. Да он ӧд сэсся век чой горув исковт, коркӧ и паныд лоӧ мунны.
Мӧдӧдчим ми. Васька колляліс карӧдз. Марья об узьмӧдчис пристаняс. А ми Васькакӧд войбыд шӧйтім кар кузя, пукалім паркын.
Август шӧр. Пемыд шоныд вой. Кодзула енэж. Ми кыкӧн вадор кырйывса лабич вылын. Васька меліа инмӧдчышталӧ менам юрсиӧ, чужӧмӧ, шоныда сывъялӧ менӧ, топӧдыштлӧ морӧс бердас.
— Лаллю, он вунӧд менӧ сэні?
— Ог, дерт. Ог тай нэм кежлӧ мун.
— Кыдз ме тэтӧг мӧда овны, Лаллю, — и инмӧдчӧ пӧсь паръяснас меным бандзибӧ.
— Казьтышт, мый тэ меным кӧсйысьлін дзолядырйиыд? — вашкӧдӧ сійӧ. Шоныд ловруыс воӧ менам пель дорӧ.
— Мый? — курччыштала ме ассьым вом доръясӧс. Ме нинӧм ог шу Васькалы, но ачым сідз жӧ мӧвпала: «Кыдз ме сытӧгыс?»
— Тэ кӧсйысин ме сайӧ верӧс сайӧ петны. Эн вунӧд?
— Эг.
— Петан?
— Да.
— И ми лэптам ыджыд керка. И мӧдам овны. Тэ да ме, да миян челядь.
— Да.
И сылӧн кызіник паръясас вошӧны менам вом доръясӧй.
— Мӧд во ме помала велӧдчыны, гӧтрасям.
— Да, — вашкӧда ме сылы.
— А тайӧ тэныд, мед менӧ он вунӧд, — мыччис сійӧ восьса ки пыдӧсас исерга. — Зарни. — Содтіс сійӧ. — Ыджыд бать вайлӧма ыджыд мамлы томдырйиыс, нажӧтка вылӧ ветлӧма Уралӧ да.
— А мыйла меным? — ме босьті сы ки пыдӧсысь исерга пӧвсӧ да матысті син дорӧ. — Мича. — Кольча шӧрын куим кор. Кольчаыс зэв вӧсньыдик да абу шыльыд, быттьӧ путшкӧм шӧрт.
— Ыджыд мам меным кувтӧдзыс на сетіс, гӧтырыдлы пӧ. Мед пӧ сэтшӧм жӧ шудаӧсь лоанныд, кыдзи ми.
— Ме ӧд абу на гӧтыр, — муртса водзсася ме, ӧд гӧгӧрвоа, мый став сьӧлӧмсяньыс козьналӧ.
— Лоан, — эскӧдӧ Васька да ачыс и перйӧ менам пельысь донтӧминик ыргӧн исерга да пысалӧ ассьыс.
Тайӧ колльӧдчан войыс миян вӧлі медбӧръя. Сэсся эгӧ аддзысьлӧй.
Мылдінсянь менӧ мӧдӧдісны водзӧ, комын верст сайӧ, Покчойӧ.
Во мысти кӧсйим гижсьыны, гажа кӧлысь ворсны — эз артмы. Олӧмыд тай оз пыр сідз мун, кыдз кӧсъян.
Локтан гожӧмас Васька помаліс лестехникум. Письмӧын юӧртлі, кор менам отпускӧй, тшӧкті воча волыны джын туйсӧ, Кулӧмдінӧдз. Петі туйӧ. Марья об кольччис горт овны, зэв пӧ сьӧкыд туйыс да ог вӧрзьы. Покчойсянь каті Мылдінӧдз пыжӧн. Комын верст. Кӧдзыд, тӧла. Ок и кынми жӧ! Турді. Рытнас биаліс, но водзӧ мӧдӧдчи. Вӧзйыси вӧлаяслы, мед петкӧдасны Кулӧмдінӧдз. Туй вылас паметьӧс воштыссьӧма. Кольӧмаӧсь кутшӧмкӧ грездӧ. Бур йӧз менӧ, висьысьсӧ, лелькуйтӧмаӧсь. Вежон мысти ас садьӧ вои, мӧд вежонсӧ ковмис бурдӧдчыны. А сэсся и отпускӧй помассис. Ковмис бӧр Покчойӧ мунны.
Васька виччысьӧма Кулӧмдінын куим лун. Воис скӧр письмӧ, тэ пӧ он кӧсйы ме сайӧ верӧс сайӧ петны да сійӧн эн и лок.
Арнас сійӧс босьтісны армияӧ. Мӧд гожӧмӧ эськӧ ме и волі отпускӧ гортӧдз, но Васька эз вӧв. А сэсся война. Сійӧс нуисны фронт вылӧ. И менӧ... июнь 24 лунӧ. Сідз ми Васькакӧд эг и аддзысьлӧй, — гажтӧминик артмис нюмыс Клавалӧн. — Письмӧасим на война первой вояссӧ, бать-мам пыр корсьлім адресъяссӧ да, а сэсся дзикӧдз воштім ӧта-мӧднымӧс.
— И война бӧрас энӧ аддзысьлӧй? — юася ме, быттьӧ тайӧ шудтӧм радейтчӧмыслӧн абу на пом.
— Эг... Ӧти сиктсаяс, а отпускъясӧ волігъясӧн весиг эг вочаасьлӧй.
Клава ланьтіс, мышкыртчыштіс, чӧвтліс синсӧ ме вылӧ, быттьӧ мӧвпаліс, висьтавны-ӧ ставсӧ, а сэсся шуис:
— А воліс сійӧ медбӧръяысьсӧ ме дорӧ...
Война бӧрас ми олім посёлокын, кӧрт туй станциясянь неылын. Ӧтнам сэки вӧлі, Андрейӧс кытчӧкӧ командировкаӧ ыстылісны.
Сёр рыт нин пуксис, челядьӧс водтӧді, узьӧны, чӧв-лӧнь патераын. Ме мыйкӧ идрася, тасьті-пань мыськала. Друг ӧшиньӧ кодкӧ таркнитіс. А олім ми ӧти судтаа барак сяма керкаын. Ме весиг чур-чермуні: некодӧс эг виччысь. Вештышті ӧшинь занавес: сэні Васька сулалӧ, ме вылӧ видзӧдӧ. Турунвиж свитера, пинжака, кепкаа. Тӧв нин, лымъя, а мыйлакӧ пальтотӧм.
— Васька! — сэтшӧм нимкодь меным лои, муртса сьӧлӧмӧй эз пот. Сы мыйта во ӧд эг аддзыв! Локтіс! Ме дорӧ! Васька!
Ме уськӧдчи ӧдзӧс дорӧ, восьті калич, мед пырас, ачым котӧрті пыді жырйӧ, кӧні челядь узьӧны, шыбиті халат, перйи шкапысь мича лӧз шӧвк платтьӧ. Вӧччи, юрсиӧс шыльӧдышті рӧмпӧштан водзын. «Господи, Васька воис! — кыпъялі ме. — Бур, мый Андрей талун абу гортын. Ас кежысь аддзысям, пӧттӧдз варовитам».
Пукси улӧс вылӧ. Нюмъяла, вомӧй оз топав нимкодьысла. Виччыся, кор Васька восьтас ӧдзӧссӧ да воськовтас порог вомӧн. Дас минут коли, кызь, час джын. Ӧдзӧс оз воссьы, ни Васька оз пыр. Бара уськӧдчи ӧшиньӧ: некод абу, некод некӧн оз тыдав. Мыйла нӧ эз пыр? Яндысис, буракӧ, войнад пырӧмысь. Кӧнкӧ, буракӧ, суседъясӧ узьмӧдчис, асыв воас. Тӧдіс кӧ, мый ӧтнам, дерт, пырис.
Дыр на пукалі кыккирудз, мӧвпалі, важсӧ казьтылі. Асъявылыс сӧмын ойбыртлі.
Асывнас Васька эз лок. Петалі суседъясӧ, ӧтилаӧ, мӧдлаӧ шыасьлі, мися туй морт эз-ӧ узь тіянын. Некод нинӧм эз куж висьтавны. Матыстчылі ӧшинь дорас, оз-ӧ кок туйыс муртса усьӧм лым вылас тӧдчы. Оз. Некутшӧм кок туй абу.
Верӧсӧй коркӧ рытланьыс воис. А менам нин став кӧлуй чукӧртӧма ассьым и челядьлысь.
— Андрей, ме ветла гортӧ, ас сиктӧ.
— Мый лои?
— Нинӧм ог тӧд, но ме ветла гортӧ.
— Тэ верман меным висьтавны, мый лои?
— Ог тӧд. Но мыйкӧ лои. Ме ветла гортӧ. Ме тані ог вермы овнысӧ, пӧда.
Мыйсӧ сӧмын эз висьтав меным верӧс: челядьтӧ кынталан туяс, йиыс жеб на вуджнысӧ — нинӧм вылӧ эг сетчы. Сьӧлӧмнам кылі, мыйкӧ лои лёктор. Андрей эз вермы менӧ кутны, вой улас тай эз жӧ лэдз-а.
Гортӧ вои, а сиктын нин тӧдӧны лёк юӧр: Мича Васька кувсьӧма. Коли челядьӧс гортӧ, муні Васькалӧн ай-мам дорас.
Сэсся бӧрыннас нин дзебанінсьыс локтісны рӧдвужыс да вайисны фотокарточкаяс: кутшӧм паськӧма вӧлӧма кулігас, сэтшӧмӧн сійӧс и аддзылі ме кулан вояс.
Тайӧ сёрни бӧрас, некымын лун мысти, ме муні Клава чой ордысь. Кымын во нин коли, мыйта ва визувтіс, а оз вушйы юрысь воча чойлӧн медводдза радейтчӧм йылысь югыд висьтыс.
Мӧдысь аддзысьӧм
Мӧдысь ме вои Клава ордӧ кӧкъямыс во мысти. Водз тулысын муні, кор миян Комиын гӧгӧр на лымъя, веж турун сі оз тыдав. Окота вӧлі ас синмӧн аддзывны садьмысь садъяслысь тувсовъя мичсӧ, апалыштны дзоридзьяслысь чӧскыд кӧрсӧ: ӧд тулысын уличаяс и керкаяс вӧйӧны алӧя-еджыда дзоридз пиӧ, сынӧдас гӧвкъялысь чӧскыд кӧрыс кольмӧдӧ юртӧ. Нӧшта окота вӧлі гожйӧдчыштны йӧзсьыс водз, мед сэсся асланым войвыв карын ошйысьыштны тӧдсаяслы тувсовъя югыд чай рӧма гожйӧн.
Вои ме чой ордӧ апрель помын. Ставыс вежӧдіс, дзордзаліс. Гожӧм кӧрыс вӧлі сук, аслыссикас, ӧд ӧтув гӧвкъяліс яблоня, персик да груша пуяслӧн юр бергӧдан кӧрыс. Черешня да вишня гӧрддзасьӧмаӧсь нин.
Чайті аддзыны Клава чойӧс пӧрысь аньӧн, ӧд бӧръя аддзысьлӧмсяньыс коли кӧкъямыс во. Но чуйми: Клава абу и вежсьӧма, век сэтшӧм жӧ визув да пельк, важкодьыс тотшкун, котралӧ-ветлӧдлӧ, ньӧти абу гӧрбыльтчыштӧма, веськыд мыгӧра. Андрей, верӧсыс, пӧрысьмыштӧма, ветліг-мунігас коксӧ кыскышталӧ, но важ моз ыджыд, збой да небыд нюма.
Керкаыс гӧгӧр дзим-дзурк, сӧстӧм, шоныд. Ломтысьӧны газӧн. Лӧнь, меысь кындзи некод абу. «Таво гожся сезонсӧ тэ восьтін, — сералӧны, — а сэсся бара гожӧмбыд карусель моз мӧдас ставыс тані бергавны: коді локтӧ, коді мунӧ. Нывъяс семьянаныс, рӧдвуж. Унаӧн бергӧдчасны арӧдзыс».
Воддза волігас меным висьталісны, мый ме на керкаын кӧкъямысдас кыкӧд шойччысь. Ӧні нинӧм оз шуны, буракӧ, волысьяслысь лыдсӧ сорассьӧмаӧсь артавны. А сэки ме чуймылі: ӧд тайӧ артмӧ шӧркодя дас мортӧн во. И тайӧ шань сьӧлӧма гозъяыс некодысь оз дӧзмыны, быдӧнлы радӧсь: локтӧй, шойччӧй, шонтысьӧй, войвывса рӧдвужӧй.
Гожйӧдчӧм менам ёнасӧ эз артмы. Мыйкӧ шыра-каняалӧм кодь лои. Воддза вежоныс вӧлі букыша да зэра, мӧдас эськӧ шондіыс и мыччысьлывліс, но вӧлі тӧла. Тӧлыс ыркыд, саридз дорын пӧрччысьны кӧдзыд. Кыйӧдны лои шондісӧ: мыччысяс кымӧр сайсянь — уськӧдча ывлаӧ, петкӧда пуяс костӧ, кытчӧ веськалӧджык шонді югӧрыс, восьтана-сиптыссяна крӧвать ^Восьтана-сиптыссяна крӧвать — раскладушка./^ (муыс кӧдзыд), сувтӧда сійӧс да пӧрччысьла. Шондіыс дзулькнитас-дзебсяс кымӧр сайӧ, и кынмыны мӧдан, пыр и лоӧ павгыны вылад шоныд паськӧм. Сэсся бара виччыся шонді петӧм. Дерт, весь эг жӧ ов. Велӧдчи ковёр кыны, Клава кысьынысӧ зэв востер вӧлӧма, но медсясӧ, дерт, ме лыддьыси. Книгаысла ылӧ ветлыны оз и ков — Андрей Ивановичлӧн гортса библиотекаыс тырмымӧн.
А рытъяснас... Ужнайтӧм бӧрын миян кад вӧлі сёрнитны. Олӧм йылысь, рӧдвуж йылысь, челядь быдтӧм-велӧдӧм йылысь. Тайӧ рытъясас, позьӧ кӧ сідз шуны, вӧлисти ми тӧдмасим аслам чойкӧд. Тайӧ лунъясас менам Клава чойӧ да сылӧн верӧсыс лоины зэв матысса да ас йӧзӧн. Радейта да пыдди пукта, вылӧ пукта, вывті бур сьӧлӧма да шань йӧзӧс.
Медсясӧ тайӧ варовитӧмъяссьыс юрӧ колины Клавалӧн война йылысь висьтъясыс. Гашкӧ, сы вӧсна, мый вӧліны май праздник лунъяс да сійӧс кыскис казьтывны войнасӧ, гашкӧ, ме кужи аслам юасьӧмъясӧн вайӧдны тайӧ сёрниясас.
Госпитальын
— Со менам томдырся фотоыс, — индӧ Клава стенын ӧшалысь рама вылӧ. Сэтысянь видзӧдӧ ми вылӧ военнӧй формаа, гӧгрӧс чужӧма, сьӧд ворсӧдчысь синъяса нюмсера ныв. — Оз мелань мун? — наяна юалӧ сійӧ да нюмъялӧ.
— Оз. Ньӧти оз. Гашкӧ, инӧ, сӧмын синмыс.
— Ок, кутшӧм ме вӧлі вильышпоз, ышмысь да сералысь. Аслам вильышлун вӧсна ӧтчыд весиг гауптвахтаӧ веськавлі куим сутки кежлӧ.
— Гауптвахтаӧ?! — шензя ме. — Мыйысь?
— Но, висьтала, инӧсь, — кӧсйысьӧ Клава. — Война заводитчӧм бӧрас менӧ медводдза нырас и босьтісны фронт вылӧ: медсестра, кага ни баля, июнь 24 лунӧ нин ме вӧлі стройын. Веськалі тылӧ, госпитальӧ. Перым карын куим судтаа керкаын вӧлі стоматологическӧй госпиталь. Кыдз помнита, сэні вӧлі медся сьӧкыд. Раненӧйыс уна, уджалам сменаӧн: уколъяс, ранаяс. Сёрнитнысӧ унаӧн оз вермыны, оз кужны, ныр-вомыс торксьӧма. Скӧрӧсь. Ок, и ёна жӧ меным сэні сьӧкыд вӧлі.
Ӧти раненӧй весиг кигуг вартліс. Мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны, а оз вермы. Ме ог гӧгӧрво. Пузис да кигуг ӧвтовтіс. Меным морӧсӧ инмис, сэтшӧма доймис, бӧрддзи. Сійӧ кыкнан кинас юрас кутчысис да мӧдіс ымзыны. Менӧ быттьӧ пӧсь ваӧн койыштісны — уськӧдчи сэтысь. Мӧдысь пыри недыр мысти, вайи карандаш да кабала. Мися, гиж, мый колӧ. А сылы тайӧ и колӧ вӧлӧм, босьтчис письмӧ гижны.
Сэтшӧма мудзан смена дырйиыд, ӧдва юрлӧстӧ аддзан, сідзи и сунтшук усян крӧватяд.
И ӧти зон мӧдіс меным дӧсадитчыны, салдатъясыд ӧд вӧліны жӧ, госпиталь дорад пыр сулалісны часӧвӧйяс. Кытысь менӧ аддзас, сэні и кутӧ. Абу роч, сьӧд кутшӧмкӧ, мустӧм. А сійӧ рытас оланін керка дорӧ стенас топӧдіс кисӧ шевкнитӧмӧн. Ни ӧтарӧ, ни мӧдарӧ. Вом дорад пӧ окышта. Мися, он. Кытчӧдз ог окышт, ог и лэдз, шуӧ. И дулльӧсь гӧрд паръяссӧ ме дорӧ матыстӧ, веськыда чужӧмӧ. Пузи, мися тэныд ещӧ, кузь ныралы, менӧ окавны дай. Оз удайтчы! Ог горзы, а чӧла вермасям. Матыстас чужӧмсӧ, ме шурк мӧдарӧ бергӧдча, киняувтіыс видла петны. Ог тӧд, кыдз-мый эськӧ миян артмис, но кодкӧ петысь лои керкасьыс. Здук кежлӧ кисӧ лэдзліс, ме и уйкниті-пышйи.
Мӧд асыв муна госпитальӧ, а сійӧ, сьӧдыс, часӧвӧялӧ, кильчӧ вылас сулалӧ, киас винтовкаа. Оз весиг вӧрзьӧдчыв, ни юрсӧ оз бергӧдлы. Ме пыригмоз кывйӧс мыччылі: бе-е, мися, мый нӧ ӧні кын мыр моз сулалан, он лысьт киыдлы вӧлятӧ сетны, тӧрыт тай зэв збой вӧлін-а. Пыри, котӧрӧн кайи мӧд судтаӧдз, ӧшиньыс восьса, водз тулыс вӧлі, туруныс эз на жӧ вежӧд-а, юрӧс сюйи восьса ӧшиньӧдыс, а сылӧн пилоткаа юрыс дзик весьтасас. Мый меным юрӧ дзенгис, чукӧрті вомкӧтшысь дуль да сылы юр шӧрас и сьӧлышті. Чайті, оз казяв, а сійӧ пыр и кутчысис пилоткаас да юрсӧ лэптіс.
Но тайӧ мед на. А менсьым сьӧлыштӧмтӧ аддзӧма госпитальса начальник, стӧч туй вывтіыс мунӧ вӧлӧм. Эг удит дзебсьынысӧ, кыла:
— Козлова, подойди сюда.
— Есть! — шуа.
— Трое суток ареста!
— Есть трое суток ареста!
— Иди!
Нуӧдісны менӧ пӧдвалӧ, пыртӧдісны кутшӧмкӧ жырйӧ, пӧдлалісны ӧдзӧссӧ да гольс игналісны.
Пемыд, уль руа, кӧдзыд. Вылын, йирк дорас, ичӧтик ӧшинь. Дзик ӧти улӧс. Сэтчӧ и пукси. Пукавнысӧ нӧшта на кӧдзыд. Но, мися, тані и изӧймитан. Оз нин, небось, серамыд пет. Мый верма вида ачымӧс: мыйла и сьӧлышті. Мутиыс кӧ лыбтіс-а. Кыдз нӧ ме татӧн куим суткисӧ ола? Гашкӧ, и шыръяс на эмӧсь, а наысь ме кувмӧн пола. Ой-ой-ой, кула ме тані. Енмӧй, мися, ыджыд милӧсьта Енмӧй, отсав меным татысь кыдзкӧ-мыйкӧ петны.
Лунтыр ме сэні пукалі. Мыйыс сӧмын юрад оз пыр, став олӧмӧс бергӧдлі-казьтылі. Муса мам-батьӧй да шондібанӧй дона сиктӧй, Озъякерӧсанӧй! Вола ог коркӧ, мися, бара ме аслам чужан сиктӧ да ас гортӧ? Сывйышта ог мелі мамӧс да дона батьӧс. Али тадзи и лоӧ меным уль гӧбӧчьясын пукавны. Сэсся и ачым аслым жаль лои, синваӧй петіс. Сэтчӧ жӧ неважӧн Васькасянь письмӧ воліс, сьӧлӧмӧс дойдіс. Фронт вылын дерт, армияад служитігад первойя нырас и веськалі. Ӧти сиктсаыд да, бать-мам пыръя адресъяссӧ корсим. Бур письмӧяс эськӧ, сьӧлӧмтӧ шонтанаӧс вӧлі гижӧ, а бӧръяыс воис, да меным зэв забеднӧ лои. Нор, буракӧ, сьӧлӧм вылас вӧлӧма, элясьӧма олӧм вылас. Гижӧма: «Клава, ми, буракӧ, некор нин огӧ лоӧ ӧтлаынӧсь. Мыйла ми война водзас сэтшӧма кӧсйим ӧта-мӧдӧс аддзывны, гижсьыны, семья лӧсьӧдны, и ми, кык радейтысь морт, ӧти му вылын, ӧти вӧлӧк эгӧ воӧ ӧта-мӧд дорӧдз. А ӧні ми костын быдса война. Кор на сійӧ помасяс? Коля ог ловйӧн?» Сэтшӧма бӧрді тайӧ письмӧ бӧрас, быттьӧ прӧщайтчи аслам челядьдыркӧд, томлункӧд, Васькакӧд. Ӧд сійӧ прав, помыс оз тыдав тайӧ войнаыслӧн. Весиг тані, Перымын, фронтсянь ылі карын, войнасӧ кылан ловнад, мыгӧрнад, быд посни сіӧн; сійӧ быттьӧ тыдавтӧм, но личкӧ тэ вылӧ, олан долыдлунтӧ мырддьӧ. Войнаыд — быдлунся сьӧкыд удж да гажтӧм олӧм, быттьӧ мырдӧн олан.
Вой воис. Ме, грек ли спасенньӧ, Енлы кевмыся: мезды менӧ татысь, ыджыд милӧсьта Енмӧй, мезды. Кыла, выліас шызисны, котравны мӧдісны, буракӧ, раненӧйясӧс вайӧмаӧсь.
— Но, — думайта, — всё, ме йылысь вунӧдісны.
Абу вунӧдӧмаӧсь. Кодкӧ, кыла, локтӧ, гольс — иган воссис.
— Козлова, на выход!
— Есть на выход! — радӧйла муртса ог кутлы дежурнӧйсӧ.
Нуӧдісны госпитальса начальник дорӧ.
— Козлова, отрабатывай гауптвахту, встань в голову, носи раненых на третий этаж.
— Есть! — шуа. Нимкодь, мый мыні нюдз гӧбӧчсьыд, шыръяссьыд. Мися, Енмыс бара на мездіс.
— А мый сійӧ «в головуыс»? — юася.
— Раненӧйнас нӧсилкасӧ юрладорсяньыс кутны. Кокладорыс ӧд кокньыдджык. Сідзсӧ ӧд вежласям вӧлі, а ӧні — приказ.
— Мый нӧ ті, медсестраяс, асьныд пыртланныд раненӧйяссӧ? — водзӧ шыася ме.
— А коді нӧ?
— Санитаръяс ли кодъяс, мужичӧйясыс эз вӧвны?
— Эз, дерт. Некымын салдат дежуритіс.
Эшелоныд воас, да ставным петам. Ой-ой-ой, вот и сюрлі меным сэки. Сӧмын юрладорсяньыс, вежласьнытӧ оз позь, и быдӧнӧс медвылыс судтаас. Войбыд катлысим, нёль час асылӧдз. Кыдзи ме верми тайӧс, ачым ӧні шензя.
Енмӧй, Енмӧй, ме видзӧді аслам чой вылӧ, и син водзын сувтіс неыджыд тушаа томиник нывка, коді войбыд катліс раненӧйясӧс коймӧд судтаӧдз. Ме эськӧ, верстьӧ морт, верми тайӧс вӧчны? И сэтшӧм жальлун чужис менам сьӧлӧмын, верми кӧ эськӧ ме дорйыны тайӧ муса аньсӧ!
А Клава висьтасис водзӧ.
Кор нин ставыс эштіс, матыстчӧ ме дорӧ Лидия Михайловна, отделениеса заведующӧй, да шуӧ, мый мен колӧ петны удж вылӧ, менам смена. Ме топӧді вом доръясӧс, мед не бӧрддзыны, но синваӧс кутны эг вермы, тюрӧбӧн мӧдіс лэччыны. Гусьӧн чышкалі, мед некод оз аддзы.
Корисны сёйны. Пуксим, а Лидия Михайловна, шӧр арлыда гӧгрӧс чужӧма, рудов юрсиа врач, веськаліс мекӧд воча. Вайисны нянь, шыд. Няньсӧ киӧ босьті, а панясьнысӧ ог вермы: чуньясӧй пыктӧмаӧсь, кызӧмаӧсь, паньсӧ ог вермы кутны. Казяліс тайӧс врачыд, шуӧ, мун шойччы, узь, кодӧскӧ аддза.
Тайӧ вӧлі 1942 вося тулысӧ.
Медводдзаысь бомбёжка улын
— 1943 воас миян госпитальысь квайт мортӧс, и менӧ тшӧтш, мӧдӧдісны фронтӧвӧй госпитальӧ, — водзӧ висьтавлӧ Клава чой. — И веськалі ме ва пӧртйысь сир пӧртйӧ, тшын пиысь би пиӧ.
Госпитальыс вӧлі поездын, ветлам ми фронт вылӧ, босьтам раненӧйясӧс, нуам тылӧ. Сӧвтчиг-ректысиг ой-ой сьӧкыд вӧлі!
Ӧтчыд Полтава кар дорын веськалім бомбёжка улӧ. Поезд тыр раненӧй, нуам вӧлі найӧс Перымӧ. А Полтава карыс мыйлакӧ миянӧс оз вӧлі принимайт. Сулалам орччӧн кык состав, ӧтиыс вӧлі Таллинысь, а мӧдыс миян. Ме вӧлі аптечнӧй вагонын. Тырыс марля да вата тюк, пукалам сэні да тампон вӧчалам.
А миян сэні охранникнас ветлӧдліс олӧмакодь нин салдат, Петрушаӧн вӧлі шуам, век ми дорын бергалӧ, пиньсӧ кеслӧ.
— Ок, — шуӧ, — Клава, эз кӧ эськӧ менам вӧв гӧтыр да нёль челядь, ме эськӧ сӧмын тэ вылӧ гӧтраси. Гажаа эськӧ олім: ме гудӧкаси, а тэ нэмтӧ сьылін. А сьывнытӧ ӧд ме зэв востер.
— Ок, Петруша, — ме вочавидза, — мыйла нӧ эськӧ тэ сэтшӧм водз гӧтрасин.
— Но мед, — шуӧ, — войнаыс помасяс, да мунам менам сиктӧ.
— Мися, мӧд гӧтыр туйӧ али витӧд кага вылӧ? — тшӧкӧлдывайтам тадз.
Нывъяс ызнитасны-серӧктасны.
И со кылім самолёт шы. Но эг чайтӧй, мый миянӧс, фронтӧвӧй госпитальтӧ, мӧдасны бомбитны.
— А «гӧрд крестнас» эз вӧв пасйӧма поездсӧ? — юала ме чойлысь.
— Кыдз эз. Ставыс вӧлі.
— И эз пыдди пуктыны «гӧрд крестсӧ»?
— Эз тай. Бомбаыс уси миян вагон бокӧ, а миянӧс, кымынӧн сэні вӧлім, гынас шыбитіс.
Дыр-ӧ кадыс коли — ог тӧд. Ас садьӧ вои — видзӧда: ме гӧгӧрын посньыдик гежӧд пуяс. Мый мекӧд лои — некыдз ог гӧгӧрво. Видлала ачымӧс — ставыс ас местаын, ки и кок. Сӧмын юрӧй висьӧ да быттьӧ гӧгӧр кутшӧмкӧ тӧдтӧм шуштӧм чӧвлун. Вӧрыс гӧгӧр жеб, ляпкыд. Кодарлань и муннысӧ? Ӧтилаын енэжыс югыдджык, быттьӧ гӧрд кыа. Буракӧ, сэтчӧ колӧ петны. Мӧдӧдчи: юрӧй быттьӧ абу аслам. Петі вӧрсьыс — видзӧда: кӧрт туй, вагонъяс сотчӧны. Ылын водзын йӧз котралӧны, гӧгӧрвоа, мый сэтчаньӧ колӧ мунны. Муна, муна вагонъяс пӧлӧныс, а кок улын быттьӧ мыйкӧ вильыд. Друг менӧ кодкӧ сьыліті кватитіс. Но, мися, фашистъяс. Йӧжгыльтчи, дась сизим кусыньӧ кусыньтчыны. Виччыся, мый мӧдас вӧчны. А син улӧ сапӧгыс шеді, со ӧд, мися, роч сапӧга, гадыд, фашистыд. А юрӧс ог лысьт лэптынысӧ. А сійӧ, фашистыд, менсьым юрӧс тшӧкаті лэптіс. Видзӧда да, миян майор. Ой-ой-ой, мися, этатшӧма повзьӧдіс. Сійӧ мыйкӧ висьталӧ меным, кинас шенасьӧ, а ме нинӧм ог кыв. Вӧлӧмкӧ, пельтӧммыссьӧма. Гӧгӧрвоис, буракӧ, мый ме ог кыв, сьӧлыштіс да гырыся восьлалӧмӧн мӧдіс мунны. Сэсся бергӧдчис да кинас индіс мулань: видзӧд пӧ, кыті котӧртан. Видзӧдлі кок улӧ, а сэні: вирыс! Кокъяс! Кияс! Ой-ой-ой, а ме сэті муна. Енмӧй, Енмӧй! Мися, мыйкӧ нильӧг кок улын. Вагонъяссьыс сідз жӧ: кодлӧн кокыс ӧшалӧ, кодлӧн киыс — гӧгӧр сотчӧ. Енмӧй, Енмӧй! Мый ме аддзылі, йӧзыслы сійӧс мед некор не аддзывны. Куимсё кӧкъямысдас морт вӧлім эшелонас, колим кӧкъямысӧн. Менам контузия вӧлӧма, дыр ковмис бурдӧдчыны. А Петрушаӧс быдлаысь корсисны да, сідзи эз и аддзыны, ловйӧн ни кулӧмаӧн. Олӧмакодь нин вӧлі да нӧшта нёль челядя, буракӧ, сійӧн и видзисны госпиталь бердас, а со, тӧд война вылад, кодкӧд кыдз-мый артмас.
Клава чой дыр кежлӧ чӧв ланьтӧ. Сэсся ми чӧв-лӧньӧн жӧ вольсасям да водалам. А сійӧ, водӧм бӧрас, кыла, дыр на бергалӧ да гусьӧн мыйкӧ шуалӧ. Гашкӧ, казьтылӧ важся кадсӧ, а гашкӧ, чӧвтӧ пернапас война вылын усьӧмаяс понда.
Бабушка
(Клавалӧн висьт)
Миян госпиталь дас лун сулаліс Воронежын. Паськӧдім госпитальсӧ школаын. А оланінсӧ ми, куим нывъёрт: Людмила, Руфина да ме — корсим асьным. Дзик туй мӧдарсьыс и аддзим. Керкаыс эськӧ киссьӧма, бомбёжка улӧ веськавлӧма, но госпитальсянь матын, дзик туй мӧдарас. Шуам, шоныд, ог кынмӧй. Керка дорсьыс пӧчӧс приметитім, шуам, лэдзлы миянӧс недыр кежлӧ.
— Лэдзла, — шуӧ лӧня, — аслыныд кӧ лӧсялас. Ӧти жырйын, горничаас, позьӧ овны.
Ми вайим вольпасьяс, эшкынъяс. А мый сэсся, ми вой кежлас сӧмын волам, лунтыр госпитальынӧсь, раненӧйыс уна вӧлі. Воам пемыдӧн нин. Би абу, сись ӧзтылам, сы би улын нуръясьыштам да водалам. Ӧти рытӧ сідз жӧ воим, сёянтор вайыштім да фляжкаын спирт. А пӧчыд миянлы локтігкежлӧ чайник пузьӧдӧма.
Пуксим, чай кисьталім. Чай пиӧ спирттӧ чольснитім. Бабушкалы тшӧтш.
— Вайӧ юамӧ дзоньвидзалун вӧсна да мед ӧдйӧджык нин войнаыс помассяс, — вӧзйӧ Руфина, гӧгрӧс банйӧм чужӧма, чангыль ныра, нюмсера ныв.
— За Победу! — шуа да лэпта спирт сора чай кружкаӧс.
Ньылыштім, няклясьыштім. Шоныдыс кынӧмӧдз лэччис.
— Менам талун чужан лун! — шуӧ пӧчыд.
— Сідзкӧ, нӧшта колӧ чурснитны, — ыджыдалӧ Руфина. — А кымын арӧс тырӧ?
— Кызь нёль, — муртса кывмӧн шуӧ пӧчыд.
— Кыдзи кызь нёль? — ми ставным чӧв ланьтім.
— Меным талун тырӧ кызь нёль арӧс, — выльысяліс пӧчыд.
Ми шӧйӧвошим, ог тӧдӧ, шмонитӧ пӧчыс либӧ збыль висьталӧ. Ми ӧд сійӧс вежон чӧж нин «бабуляӧн» шуим.
— Да, збыльысь меным кызь нёль, — выльысь шуис пӧчыд да бӧрддзис.
Ми чеччыштім пызан сайсьыд, мӧдім бурӧдны, прӧща корам, мый бабуляӧн шуим.
Нетшыштіс чышъянсӧ юрсьыс. Дзор юрсисӧ пратьӧн-пратьӧн тшӧтшӧдӧма, шыраныс пӧ абу да ачым пуртӧн вундалі. Чужӧмыс лӧзовъеджыд, сюрс чукыра. Кисьыс кучикыс торъялӧ, лэптыштан кӧ, сідзи и кольӧ, бӧрсӧ оз шыляв. Тывборд кодь омӧль, тшыгйысла виньгыртӧма.
А висьталіс сійӧ миянлы со мый. Олан керкаас веськалӧма бомба, мам-батьыс пӧгибнитасны. Ачыс учительница, школаын вӧлӧма сэки, ловйӧн кольӧма. А сэсся, кор немечьяс карӧ пырасны, мӧдас овны пӧгребас. Пӧгребыс налӧн торъя, керкасьыс бокынджык да дзоньӧн кольӧма. Мыйсюрӧ и сёяныд сэні эм. Сэні и олас, войнас вӧлӧм сӧмын петавлывлӧ, луннас пӧгребас пукалӧ. Сійӧн и сэтшӧм кельыд чужӧма, лы да кучик. Киссьӧм керкасьыд сэсся некод оз чайт олысьтӧ, а ачыс абу жӧ йӧзлы петкӧдчылӧма. Сідзи и олӧма сӧветскӧй войска вотӧдз. Лун югыд ни шонді югӧр абу аддзылӧма. Тадзи и дзебсясьӧма, тадзи пӧрысьмӧма.
— А нимыд нӧ мый? — юасьӧ збой Руфина.
— Наталья.
— Да, коньӧрушкаӧй, сюрлӧма тэныд. Сьӧкыд гӧгӧрвоны. Кыдз тэ вермин матӧ кык во овны йӧзтӧг, сёрниттӧг, сёянтӧг.
— Сёйнысӧ пӧгребас вӧлі. Эськӧ ӧд тшыглы кулі, либӧ петны ковмис.
— Кык во немеч улын олін, а немечьяссӧ эн аддзыв? — юасьӧ быдтор тӧдны кӧсйысь Людмила.
— Эг. Сёрнисӧ сӧмын кывлі, орчча керкаӧ волісны. А миян керка дорӧ эз кежавлыны, аддзӧны ӧд, бомбитӧма, некод оз вуджрась. Гоз-мӧдысь войнас уличладорсяньыс кывлі, ог тӧд, часӧвӧйяс-ӧ, кодъяс мунлӧны вӧлі. Кыла немеч сёрнисӧ, да сьӧлӧм дорті кӧдзавлас весиг. Ӧбиднӧ асланым му вӧсна, страна вӧсна, кар вӧсна, аслам мупытшса олӧм вӧсна. А мый ме верма вӧчны?
— А ме немечтӧ ӧтчыд аслам плащ-палаткаӧн кыски, — висьталі ме. — Сэки ми госпитальнас поездӧн ветлӧдлім. Мыйкӧ миянӧс матӧ фронт дорас вайӧдісны. Тыш вӧлӧма, бокӧ вешйӧма, ӧдйӧ водзлань мунӧмаӧсь да раненӧйяссӧ кольӧмаӧсь. Но и миянлы тшӧктісны петкӧдавны. Ме ӧтикӧс кыски, мӧдӧс петкӧді, коймӧдӧс. Мудзтӧдз нин кыскалі. Ӧтикӧс босьті, кокыс чегӧма. Бинтӧн тӧби, плащ-палаткаӧ пуксьӧді, кыска, чужӧм вылас видзӧда да мӧвпала. Мися, сэтшӧм на томиник, а со доймӧма нин. Со ӧд нӧшта и бритчӧма йӧйыд (а миян салдатъясыд бой водзад оз вӧлі бритчыны). Вайӧді йӧзыс дорӧ, радӧн водтӧді, сэсся врачьяс найӧс видлалӧны.
Кыла, горзӧны:
— Козлова, кого это ты притащила?
— Раненого.
— Кого ты таскаешь, немца спасаешь?
— Посажу! Под трибунал! — частьса командир горзӧ.
Ёна повзи сэки, мися, пуксьӧдасны. Быдторсьыс ӧд вӧлі пуксьӧдӧны, а ме немечӧс кыски. Но эз жӧ тай.
— Паськӧмыс серти оз мӧй тыдав? — юасьӧ Наталья, аслас шог думъясысь ылӧдчыштӧ.
— Рӧмыд нин вӧлі. А шынельсӧ роч салдатлысь пасьталӧма. Врачыд видлавны мӧдас, а улыс паськӧмыс абу миянлӧн кодь. Пыр и казялӧма.
— Но ӧд кӧть кыдз, а тэ гортын, — шуӧ Натальялы рам синма, рудов юрсиа Людмила. — А миянӧс война бушколыс летӧ, талун танӧсь, асыв код тӧдас кӧні лоам. А уджыд сюрлі. — Людмила бергӧдлыштіс ас водзас ассьыс чорзьӧм ки пыдӧса кисӧ. — Кутшӧм окота меным гортӧ, асланым сиктӧ. Ме тані, батьӧ тшӧтш фронт вылын, а мамӧ гортын вит челядьӧн мырсьӧ. Рапорт гижи командованиелы, мед менӧ гортӧ лэдзасны, мамлы колӧ отсасьны чой-вокӧс быдтыны.
— Оз лэдзны, — кывкӧрталӧ сылысь висьталӧмсӧ Руфина. — Аслад кӧ кага чужас — сэки мынан.
— Кодсянь нӧ кагасӧ чужтан? — лапйӧдлӧ чусӧм синлыснас Люда. — Раненӧйяс муртса кок йылӧ сувтасны — фронт вылӧ. А колясны-ӧ ловйӧн? Чужтӧм на кагасӧ сирӧтаӧн вӧчан? А ме кытчӧ каганас? Мам витӧс лэптӧ ӧтнас, а ме нӧшта вая. Ог. Ме сідз ог кӧсйы. Войнаыс помасяс, да сэки код сайӧ кӧ верӧс сайӧ пета.
— Код сайӧ сэки петан? Аюловсӧ ставнас нырыштӧны да, — Руфина век веськыда шуас, бур кӧть лёк сэсся. — А вай, Клава, нӧшта солькнит, татшӧм сёрни кӧ нин талун лои.
— Асыв ӧд водза-водз госпитальӧ, — шуа, а ачым содтыштала кружкаясӧ спиртсӧ.
Гоз-мӧдысь чурснитӧм бӧрын бара на Руфина шыасис:
— А ме сэтшӧма мудзи, нывъяс! Буракӧ, война помсӧ ог вермы виччысьны, кутшӧмкӧ мича тӧлка офицерӧс синмала бурдӧдчысьяс пӧвстысь да чужта сысянь кага. Гортӧ муна. Мамӧ ӧтнас менӧ виччысьӧ, отсалас быдтынысӧ.
— А гӧтыра кӧ мича тӧлка офицерыд? — юала ме.
— Видла гӧтыртӧмӧс корсьны. Гашкӧ, ловйӧн кольӧ, воас ме дорӧ. Ок-ок-ок, мый йылысь ми сёрнитам война кадас, — ачыс асьсӧ вомаліс Руфина. — А тэ мыйысь бӧрдан? — казяліс сійӧ Натальялысь синва чышкалӧмсӧ. — Дугды вай, тэнад ставыс бур, ловъя колин.
— Мый нӧ бурыс? — горӧн бӧрддзис «бабуля». — Мам-батьӧй бомбаысь пӧгибнитісны, муса зон вӧлі, война вылӧ босьтісны, кӧнъя ӧні? Ловъя-ӧ? Пӧгребас пукалігӧн ачым немортӧ вои. Ті со кага чужтӧм йылысь сёрнитанныд, а меным сійӧ шудыс, буракӧ, некор нин оз усьлы.
— Ок, Наталья, Наталья! Лӧнь, дугды. Ми некод огӧ тӧдӧ, мый аскиа лун-войыс ваяс. Асьным на ловъяӧсь-ӧ колям, — уськӧдчим бурӧдны бӧрдысьӧс.
— Клава, а тэ мый водзӧ олӧмсьыс думайтан? — юасьӧ Руфина.
— Нинӧм ог куж шуны. Вӧлі и менам муса морт, войнаӧдзыс ӧтлаасьны лӧсьӧдчылім, но эз артмы. Кыкнанным кӧсйим, а эг вермӧй. Быттьӧ Енмыс туйсӧ тупкис. Гашкӧ, мӧд судьба менам, абу сыкӧд шуӧма овны нэмӧс. Дерт, ловъяӧн кӧ колям. Война кадас ӧмӧй кужан мыйкӧ думайтны водзӧ вылӧ? Ас син водзын сы мыйта йӧз пӧгибнитіс, доймалӧмаыс сы мыйта кувсис. Нывъяс, сэтшӧм окота овны, сэтшӧм окота радейтны! Ми Васькакӧд муса Озъякерӧсанӧйӧ керка кӧсйысьлім лэптыны, челядь быдтыны. О-о, кӧні ӧні сійӧ кадыс. Олӧмыс кӧрт биа гӧгыльӧн ми вывті быгыльтчис.
— Шудтӧм кадӧ миян чужсьылӧма, — вомгорулас моз Людмила шуыштіс, быттьӧ аслыс, эз йӧзлы кывмӧн. Но кылісны ставӧн.
Здук чӧв олыштӧм мысти инас ӧшйытӧм Руфина вежнясьыштіс улӧс вылас, быттьӧ мынтӧдчис лёк мӧвпъяссьыс да кузь сёрнисьыс.
— Тырмас! Нормӧдінныд дзикӧдз. Вайӧ сьылыштамӧ. Клава, нуӧд.
— Сӧмын ӧти сьыланкыв. Асывнас госпитальӧ.
Мӧд луннас смена бӧрын Руфина да Клава эз тӧдны керка пытшкӧссӧ да Натальяӧс. Людмилалӧн, вӧлӧмкӧ, луныс прӧст, найӧ лунтыр пелькӧдчӧмаӧсь, мыськасьӧмаӧсь. Натальяӧс пывсьӧдӧма, улыс паськӧмсӧ, гимнастёркасӧ да юбкасӧ ассьыс сетӧма, важсӧ сотӧмаӧсь. Югыд да сӧстӧм лои керкаыс, да и Наталья талун нюмъяліс, тӧрытъя бӧрдӧмсӧ некод эз казьтыв.
— Миян Натальялы тшӧтш козин эм, — ошйысим ми Руфинакӧд. — Сёрнитім госпитальса начальствокӧд, колям тэныд вольпась да эшкын, майтӧг со сетісны. Асывнас нӧшта шыдӧс да консерв ваям. Дыр-ӧ кӧ овны тырмас, а сэсся бара Ен да бур йӧз.
Наталья ловзис, кыпаліс сьӧлӧмнас, оланрунас.
Гоз-мӧд лун мысти ми мунім водзлань, рытыввывлань.
Победа войӧ
Сёрни-басни менам чойкӧд гартчӧ-путшкыссьӧ лунысь-лун. Со и Победаӧдз воим.
— Братислава карын сэки вӧлім. Сэні ми во джын сулалім. Госпитальсӧ вӧлі паськӧдӧма нёль судтаа зэв ыджыд школаын. Школаыс «П» букваӧн куйліс быдса квартал кузя. А олім ми, Людмила, Руфина да ме, туй мӧдарас ӧти чешка ордын. Аслас керка сылӧн вӧлі. Тулыс. Пуяс дзордзалӧны; коддзӧдан кӧр гӧвкъялӧ карас, унтӧ пальӧдӧ. Кор куимнанным слӧймам ӧтлаын рыт коллявны, дыр пукалам пӧрысь груша улын да варгам, варгам: гортнымӧс казьтылам, кутшӧм юӧръяс воисны, юксям ӧта-мӧдкӧд да тыр морӧсӧн апалам-лолалам чӧскыд кӧрсӧ.
Дерт, виччысям нин вӧлі Победа йылысь юӧртӧ. Да бӧръя кадас и тӧдчымӧнъя этшаджык мӧдіс раненӧйыд воны.
Ӧти рытӧ дыр тадзи пукалім нывъёртъяскӧд. А куим час асылын садьмим — муртса эг весьӧпӧрӧй. Ог гӧгӧрвоӧй, мый лоӧма, кылам — став орудиесьыс лыйсьӧны. Повзим, тэрмасьӧмӧн пасьтасим, кизясим котӧртігмозыс нин. Ӧдйӧджык госпитальӧ. Мый лоис?
Госпиталь дорас часӧвӧйыс енэжас лыйлӧ; муртса оз йӧкты лыйсигас. Чайтім, йӧймӧма. Шынельтіыс дёрнитім:
— Тэ мый, йӧймин?
— Победа, девчата! — и водзӧ лыйлӧ.
Господи! Нимкодьыд! Ӧта-мӧдкӧд кутчысьлім, окасим, бӧрдам. Дворас ранитӧмаыс, персонал! Коді горзӧ, коді йӧктӧ, коді окасьӧ. Коді кокниа доймӧма, чеччалӧ, коді сьӧкыда — бӧрдӧ. Котӧртім госпитальӧ. Сэні миянӧс спиртӧн юкталісны, 100 граммӧн шуӧма госпитальса начальник ставнас персоналлы и раненӧйяслы.
А сэсся... Сэсся заводитчис, кыдз шуласны... Ок, ок, ок! Татшӧмсӧ некод эз виччысь. Пырис «ординаторскӧйӧ» повзьӧм медсестра, висьталіс, ӧти раненӧй нёльӧд судтасянь чеччыштӧма. Коктӧм, ки вылас кыссьӧма. Став медперсоналыс сэтчӧ уськӧдчис, котӧртім и ми. Шуштӧм серпас. Дерт, абу нин ловъя, вир гӧптын, коньӧр. Ставӧн чӧв ланьтісны, шай-паймуніны: медводдза кыпыд руыс разаліс. Эз на вевъявны усьӧмаыслысь шойсӧ моргӧ нуны, кодкӧ мӧдіс горзыны:
— Нӧшта ӧти, нӧшта ӧти чеччыштіс! Уличладорас, мӧдарас!
Котӧртім, гӧгӧртім школасӧ. Том морт чеччыштӧма. Господьӧй! Мый нӧ тайӧ вӧчсьӧ! Воис госпитальса начальник, майор Михайлов.
— Всему медперсоналу наверх, в палаты, на третий и четвёртый этажи! Быстро! — и дзик мӧд гӧлӧсӧн содтіс. — Девчата, спасайте солдат!
Ми котӧрӧн вывлань. Кӧні сьылӧны ли варгӧны лӧня, ог пырӧ, кӧні горзӧны ли вензьӧны — сэтчӧ. Кӧні медся сьӧкыда доймӧмаясыс, кӧні коктӧмъясыс. Пыри ӧтилаӧ, а сэні том морт ярзьӧма, бӧрдӧмӧн горзӧ:
— Кодлы ме кола татшӧмыс, кодлы кола!
Видлі матыстчыны, лӧньӧдны. Ӧвтыштчис меысь. Господьӧй, мися, мый и вӧчны? Кыдзи ӧлӧдны? Менам син водзын кӧ мӧдас ӧшиньӧ кайны? Юрӧ воис: сьывны горӧда. А фронтӧвӧйяссӧ ог лысьт, гашкӧ, мися, нӧшта на нормӧдас найӧс. И мыйлакӧ ме комиӧн заводиті:
Югыд кодзув, петав, петав
Югыд кодзув, петав.
А гӧлӧсыд менам ён, ачыд тӧдан. Сьыла и думайта: отсалас али оз? Видзӧда, ставӧн дзоргӧны ме вылӧ, коді дӧзмӧм, коді бур видзӧдласа. Помасис сьыланкывйыд, да медся матыссаыс, олӧмакодь нин морт, юалӧ:
— На каком языке ты, дочка, пела?
— На коми.
— Это где-то на севере?
— На севере.
— А лицо у тебя русское.
— Мы, коми, европейская раса.
— А по-русски петь умеешь?
— Умею.
И ме заводиті сьывны «Катюша», сэсся революционнӧй сьыланкывъяс. Аддза: чужӧмъясныс раммисны, синъяс шоналісны. Ӧдзӧс воссис, коридорсяньыс кывзысьяс чукӧрмисны. Сьылі, кытчӧдз гӧлӧс эз чир. Сэсся и асывводз лои, кодлы лекарство, кодлы укол. Сёйӧм бӧрын ставӧн, ранитчӧмаяс, сынисадь унмовсисны. Вӧлись ми личӧдчим.
Сійӧ войнас госпитальын кӧкъямыс морт шыбитчӧмаӧсь ӧшиньӧд. Медсясӧ, дерт, калекаяс. Оз кӧсйыны овны.
Татшӧм менам вӧлі Победа войыс.
Победа юӧр бӧрад кыпыдджык лои овнытӧ. Быттьӧ кутшӧмкӧ сьӧкыд ноп пельпом вылысь уси, чивкъяла, быттьӧ лэчкӧ шедлӧм лэбач моз мыні. Лов вылын кыпыд. Ловйӧн коли! Водзӧ олӧм йылысь позьӧ мӧвпавны. Нимкодясьны! Нюмъявны! Гортӧ письмӧ гижны: «Муса мамӧй, муса батьӧй, став рӧдвужӧй! Ме коли ловъя! Победа! Радлӧй! Регыд гортӧ воа!»
Коркӧ-некоркӧ Васька дум вылӧ усьлӧ: кӧні сійӧ, ловъя-ӧ, кутшӧмджык ӧні сійӧ, мый йылысь мӧвпалӧ, казьтылӧ-ӧ менӧ? Гортсянь гижлісны, ранитчылӧма пӧ, госпитальын жӧ бурдӧдчӧма. Усьӧм йылысь юӧр эз волы, эз тай гижлыны-а. Сідзкӧ, ловъя. Ыӧдӧм желльӧн оліс менам сьӧлӧмын, менам юр вемын сылӧн Перым карӧ на волӧм письмӧыс: «...ми, кык радейтысь морт ӧти му вылын, ӧти вӧлӧк эгӧ воӧ ӧта-мӧд дорӧдз. А ӧні ми костын быдса война». Письмӧыс воліс 1942 вося тулысын, а ӧні 1945 во. Сэки эгӧ на тӧдӧй, мый войнаыс лоӧ татшӧм кузь, татшӧм сьӧкыд.
Госпитальын лоины вежсьӧмъяс. Выль ранитчӧмаяс эз вӧвны, бурдысьясӧс мӧдӧдалісны гортаныс. Медперсоналысь тшӧтш. Людмилаӧс, командование дорӧ коймӧдысь шыӧдчӧм бӧрын, лэдзисны гортас. Руфина любитчис томиник мича лейтенанткӧд, сьӧктіс да сідзжӧ муніс гортас, тыр надеяӧн, мый виччысяна, радейтана кага дорас батьыс быть локтас, ӧд войнаыс помасис. Но шудыс Руфиналӧн абу вӧлӧма, лейтенантсӧ эз демобилизуйтны, мӧдӧдісны аслас частьӧ, кык тӧлысь мысти, кывсьыліс, пӧгибнитӧма. Победа бӧрад быдсяма лыйсьӧмыс на кыптывліс.
А ме сэні лӧсьӧді мича немецкӧй овчарка, Рекс нима руд пон. Велӧдӧмсьыс сеті 500 крона. Пыр ме дорын, видзӧдӧ, мед некод ме дорӧ оз матыстчы, а кодкӧ кӧ смелмӧдчас да кисӧ нюжӧдас, вур-вар уськӧдчас. Менӧ дорйысь лои.
Госпиталь пӧдлалісны. Менӧ гортӧ эз лэдзны, вуджӧдісны Австрияӧ, мӧдӧдісны аэрополкӧ.
Аэрополкын
Рекс понкӧд мӧдӧдчим выль служба вылӧ. Воим ми сэтчӧ сентябрын. Аэрополкыс сулаліс Альтселагерын. Самолётъясыс вӧліны му улас. Выліас кушин, кымынкӧ керка, кутшӧмсюрӧ будка и ставыс. Командирлы висьталі, мися, менам эм пон, и сувтӧдісны миянӧс кыкнаннымӧс довольствие вылӧ. Примиті медпункт, лекарствояс. Медводдзаысь пыри столӧвӧйӧ, сэні морт кызь пукалӧ, сёйӧны. Ставӧн синсӧ арыштісны ме вылӧ. Пукси ставыскӧд тшӧтш пызан сайӧ. Месянь виджадӧн морт дас сайын пукалӧ ыджыд тушаа, гырысь лӧз синъяса багатыр, сёйӧ синнас менӧ. Сэсся шпыньмунӧмӧн шуӧ мекӧд орчча пукалысь салдатлы: ноко пӧ, видлы, абу-ӧ сестричкалӧн борщыс пӧсь. Салдатыд чуньсӧ сюйис менам тасьтіӧ, брольскӧдыштіс: абу пӧ пӧсь, сёй, сестричка. Котлетыс пӧ, гашкӧ, лыӧсь, пазьйӧдіс бара чуньнас котлетсӧ, ме синнам эг удит лапнитны. Компотас тшӧтш чуньсӧ пожъяліс. Тшыгйӧн и петі ме столӧвӧйсьыд. Да тайӧн ӧд эз помась. Быд сёяндыр мӧдісны ме вылын тешитчыны. И нырыд менам чукыля, и вомыд пӧлӧс, и пельясыд абу ӧтвесьтынӧсь, и коклябӧрыд мӧдлаӧ видзӧдӧ, и сӧмын — гӧ-гӧ-гӧ — гигзьӧны. Пӧрнӧй мужичӧйяс, на костын ме ӧтнам. Кинаныс воны оз лысьтны, понйыд видзӧ, а кывсӧ кеслӧны. Сэсся и сёйнытӧ дугді ветлыны. Серам туйын мӧді овны. Ни сёйӧм, ни юӧм, ни бур кыв некодсянь. Быттьӧ адын ола.
А пӧварыс вӧлі Коля нима, татарин ли узбек, сійӧ и вердыштлывлӧ вӧлі менӧ. Кухняад быд лун пыравла, колӧ вӧлі сёяныслысь проба босьтны, да сэки гусьӧнмоз и вердыштас менӧ, нӧк стӧкан сетас ли кольк.
Ӧтчыд, Выль во водзвылас, ветлім ми войскӧвӧй складӧ медикаментла. Босьті, мый колӧ вӧлі, пукті Рекслы мыш вылас, кӧрталі. Локтам вӧляникысь, ёнасӧ огӧ и тэрмасьӧ. Шоныд, шондіа лун. Воим аэрополк ворота дорӧ, а часӧвӧйыс ме вылӧ лёк пон моз уськӧдчис. Тэ сэтшӧм да татшӧм, бон-бус пиняліс менӧ. Сьӧлӧмӧй кок чунь йылӧдз исковтіс, мый, мися, и лои. Некыдз ог гӧгӧрво. Сэсся кужис жӧ висьтавны, пӧвар Коля пӧ ас вылас кисьтӧма пуан ва.
Сэтшӧма повзи, котӧрті медпунктӧ, босьті сумка, тэчи коланасӧ да уськӧдчи кухняӧ. Ачым пола: нӧйтасны, эг вӧв места вылын да, дыр ветлӧдлі. Думайта, мися, колӧ шынельӧ гаровтчыны, мед чужӧмӧ оз веськавны.
Пыри кухняӧ, а сэні ставӧн чукӧртчӧмаӧсь, матькӧны ме вылӧ, быд ногыс шуалӧны, но киӧн оз воны. Вешйисны, туй сетісны пырны. Коля куйлӧ, ымзӧ, паськӧмсӧ пӧрччӧмаӧсь. Водзыс ставнас сотчӧма. Казялі, мый сотчӧминсӧ мыйӧнкӧ мавтӧмаӧсь.
— Мый тайӧ?
— Клей.
— Кутшӧм клей?
— Немецкӧй... — кодкӧ шуӧ. — Шуисны, мый колӧ клейӧн... — вӧвлі сэтшӧм еджыд йӧв кодь клей.
Ме муртса эг йӧймы. Кыдзи нӧ мортсӧ спаситны? Ставнас вируля яй да сэтчӧ жӧ клейӧн мавтӧмаӧсь. Господьӧй, отсав кыдзкӧ!
Пӧрччи шынельӧс, пуктім сэтчӧ Коляӧс, кыским лазаретӧ. Зэв скӧрӧсь ставӧн, менӧ мыждӧны, кӧні пӧ та дырасӧ бовъялін. Пыртім санчастьӧ, водтӧдім крӧватьӧ, и пукси ме сы дорӧ кыккирудз, ог тӧд, мый вӧчны. Кыдзи сотчӧминсӧ клейсьыс весавны. Кӧть бӧрд, кӧть горзы, некод отсасьысь абу.
А матын, ме тӧда вӧлі, оліс немеч доктор. Муні ме сы дорӧ, отсав, мися. Кыті рочӧн, кыті немецкӧйӧн, кыті киӧн-кокӧн, кыдзкӧ висьталі сылы, мый лои. А сійӧ повзис, ог пӧ нинӧм сет, кулӧ кӧ пӧ, менӧ лыйласны. «Пух, пух», — петкӧдлӧ, а менам пӧ нёль «киндер».
Криста радиӧн кори отсавны. Жальыс, буракӧ, петіс. Сетіс меным куим бутыль. Ӧтисьыс пӧ кисьтыштав да клейсьыс весав, сэсся мӧдсьыс мавт быд дас вит минут, а мыйӧн дугдас улявны сотчӧминыс, коймӧдсьыс кут мавтны сідзжӧ быд дас вит минут мысти.
Котӧрті Коля дорӧ, клейсӧ весалі, сэсся мӧд бутыльсьыс мавті. И дум вылӧ уси, мый кухняад коли ме ассьым медсумкаӧс. Котӧрті сыла. Муннысӧ колӧ вӧлі столӧвӧй дорті, ӧдзӧсыс восьса, ставӧн сёйӧны. Кыла Андрейлысь, лӧз синма ыджыд багатырыслысь, гӧлӧссӧ:
— Да ті мый? Дыр-ӧ мӧдам сы вылын смекайтчыны? Тырмас. Он лысьтӧй сэсся сійӧс вӧрзьӧдны.
Ме гӧгӧрвои, мый тайӧ ме йылысь. И ышловзи. Гашкӧ, помасяс тайӧ адыс.
Коляӧс бурдӧді вежонӧн. Вот кутшӧм нин налӧн, Германияад, сэки мазьясыд вӧліны. Сы бӧрын быттьӧ киӧн вештісны ме вылысь став лёксӧ.
А таӧдз на коркӧ Андрей дорас складӧ пыралі, сійӧ интенданталіс. Мися, меным колӧ выль кӧм-паськӧм. Сійӧ джоджас индіс, со пӧ, бӧрйы: сэні няйтын да ваын чукӧрӧн-чукӧрӧн куйлісны важ гимнастёркаяс да шынельяс. Джаджъяс вӧлі выльяссӧ тэчӧма, да эз лэдз сэтысь бӧрйынысӧ. Сідз нинӧмӧн и петі.
А Колялӧн сотчылӧм бӧрын... Пырис ӧтчыд санчастьӧ Миша, шопер:
— Пасьтась, ветлам Венаӧ.
— Мыйла?
— Тшӧктісны.
— Коді?
— Шуӧма тэнӧ нулыны карӧ, — ачыс нюмъялӧ.
— Но, ветлам.
Пасьтаси, пукси машинаӧ, мӧдӧдчим. Воим Венаӧ, пыртӧдіс менӧ мастерскӧйӧ, закажитім бур руд вӧсньыдик драпысь гимнастёрка, юбка, шынель; кӧм вуранінын выль хром сапожки вурӧдны тшӧктіс. Мынтысьны эз сет, мынтысьӧма пӧ нин. Миша шопер сӧмын нюмъялӧ.
Ме шай-паймуні, но эг бӧрыньтчы. Тшӧктӧны кӧ... Бӧр машинаӧ пуксим да частьӧ мӧдӧдчим. Шензьӧдана ставыс артмис. Дасьсӧ босьтны Мишакӧд жӧ ветлім. Вӧсньыдик бур драпсьыд сэтшӧм мича артмис, ставыс ме серти, лӧсьыдіника пуксис. Нимкодь меным, ӧд вит во нинӧм мичасӧ эг пасьтавлыв. Ме ичӧт тушаа, да ас серти вӧлі гимнастёрка ни шынель оз сюр, век лоӧ ыджыдджыкӧс босьтны. А тайӧ выль паськӧмнад сэтшӧма любуйтчи.
Тулысъявылыс нин ӧти рытӧ вочааліс менӧ Андрей.
— Клава, — шуӧ, — менӧ ыстӧны командировкаӧ. Гортсянь письмӧ виччыся. Тэ босьт, кор воас. Верман лыддьыны.
— Но, босьта, — кӧсйыси ме.
Воис письмӧыд. Ме и восьті, тшӧктіс да. Лыдди. Гижӧма чойыс. Медводз мамсяньыс да рӧдвужсяньыс копыр, сэсся мыйсюрӧ гортса олӧм йывсьыс. А сэсся... «Андрей, тэ кӧсъян гӧтрасьны, да нӧшта на и гижан, мый невестапуыд абу роч. Мамаыд тшӧктіс гижны: «Жениться не напасть, а как бы женатому не пропасть».
Бергӧдла письмӧсӧ киын, ог гӧгӧрво, мыйла меным тшӧктіс лыддьыны. Гӧтрасьны со кӧсйӧ, аньпуыс пӧ абу роч. Немкаӧс али мый кӧсйӧ вайны? Пукті письмӧсӧ пызан вылӧ, мед виччысьӧ кӧзяинсӧ.
Мыйӧн воис командировкаысь Андрей, пыр жӧ ме дорӧ пырис. И тыртіс аснас менсьым ичӧтик олан жырйӧс. Нюмъялӧ, лӧз синмыс ворсӧдчӧ.
— Но мый, босьтін менсьым письмӧсӧ?
— Босьті.
— Лыддин?
— Лыдди, — шуа, да мыччи. Пуксис лабичӧ, восьтіс тетрадь лист да мӧдіс лыддьыны. Сэсся лэптіс ме вылӧ синсӧ. Синъясным крукасисны, кыкнанным чӧв олам. Кузякодь лои чӧв олӧмыс, да юалі:
— Гӧтрасьны кӧсъян?
— Да.
— Немка аньпуыд?
— Абу.
— Коді нӧ?
— Тэ.
Со тадзи сылӧн корасьӧмыс и артмис. И лои ме ППЖ, походно-полевая жена. Загсыд армияад эз вӧв, командир гижис журналӧ, вот и гӧтыр.
Гортӧ
Нелямын сизимӧд вонас вӧлисти миянӧс демобилизуйтісны. Андрейӧс март заводитчигас, а ме вылӧ приказ некыдз оз во. Андрей мӧдіс туйӧ лӧсьӧдчыны, муна пӧ, а кор тэнӧ лэдзасны, сэки и воан. Сёрнитчим, мый сы дорӧ медводз локта, а сэсся видзӧдлам, кыдз-мый водзӧсӧ.
Муніс муса верӧсӧй, гажтӧм лои сытӧг. Раненӧйяс абуӧсь, кадыс ньӧжйӧ кыссьӧ. Но эг дыр виччысь, апрель помын и меным воис приказ.
А радыд! Гортӧ! Ставыс помассис. Выль олӧм воссяс! Выль олӧм, кор оз ков повны бомбёжкаысь, лыйсьӧмысь. Кор позьӧ лӧсьӧдны аслыд поз, шоныд гажа оланін, радейтана муса морткӧд да сэні овны, чужтыны да быдтыны челядьӧс. Кызь ӧкмысӧд ар нин меным сэки вӧлі. А менам кага ни баля, ни юр сюянін аслам. Сӧмын пӧрысь мам-бать виччысьӧны да Андрей. Дерт, медводз Андрей дорӧ муна, а сэсся нин сыкӧд Комиӧ, чужанінӧ.
Туйӧ петім кыкӧн Шуракӧд, визув сьӧд синма, мугов чужӧма нюмсера том анькӧд. Сійӧ уджаліс аэрополкын прачкаӧн, офицер гӧтыр, ме кодь жӧ ППЖ, сылӧн Алексейыс водзджык жӧ муніс, Андрейкӧд тшӧтш. Поездӧн мунам, и сэтшӧм кокни лов вылын, сьӧлӧм вылын, быттьӧ лэба гортлань. Баргам-варовитам ми моз жӧ демобилизуйтӧм салдатъяскӧд, шмонитам-сералам, сьывны горӧдлам, станцияяс вылӧ петавлам, кӧні поездыс дырджык сулалӧ. Киевӧ зэв гажаа воим. Тані миян Шуракӧд колӧ янсӧдчыны, сійӧ кольччӧ аслас Ӧльӧшыс дорӧ, а меным водзлань, Ростов обласьтӧдз.
Рытӧдзыс ме прӧст, билет босьті, Андрейлы телеграмма кучки, мися, встречайт, асывнас воа. Кӧлуйӧс сеті вокзалас эмбур видзан камераӧ, а ачым мӧдӧдчи колльӧдны Шураӧс, кадыс эм, некытчӧ воштыны. Мӧдӧдчим. Шуӧны, кывйыд пӧ Киевӧдз вайӧдас, а Киевад воӧм бӧрын колана керкатӧ аддзам нин.
Вокзал дорас матын и вӧлӧма уличаыс. Со и керкаыс. Лӧнь. Гӧгӧр пуяс, дзоридзьяс. Матыстчим турунвижӧн мавтӧм дзиръя дорӧ. Дзиръя сайсяньыс гораа мӧдіс увтны чепйыв пон. Сулалам, пырны ог лысьтӧ, видзӧдам ӧти судтаа неыджыд керкаланьыс, оз-ӧ кодкӧ пет. Казялім, ичӧтик ӧшиньсьыс вӧрзьыштіс занавесыс. Недыр мысти воссис кильчӧ ӧдзӧсыс, и мыччысис латшкӧс тушаа шӧр арлыда мужичӧй да матыстчис миянлань.
— Мый нӧ, нывъяс, мог суис? — юалӧ.
— Тані олӧ Лёша Придаш? — чемодансӧ туй дор турун вылӧ пуктӧм бӧрын да джуджыд кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ чышкыштӧм бӧрын юаліс Шура.
— Оз, тані некутшӧм Лёша Придаш оз ов. Ті, нывъяс, сорсинныд.
— Кыдз нӧ сорсим. Адресыс со: улича и керка нумер, ачыс гижліс.
Мужичӧйыд матыстчыліс, киас босьтӧмӧн видзӧдліс кабаласӧ, бӧр бергӧдіс.
— Гижӧма эськӧ сідз, но некутшӧм Лёша Придаш тані оз ов и некор эз овлы. Ылӧдлӧма тіянӧс Лёша Придашыд.
Енмӧй, Енмӧй! Ме видзӧда Шура вылӧ, а сійӧ сырмысь кинас пырис сумкаас, мӧдіс лукйысьны сэні, кыскис блокнот, листаліс-корсис сэсь мыйкӧ, сэсся бара индіс:
— Со, и тані тайӧ адресыс. Эз вермы сійӧ сорсьыны.
Орччӧн сулалысь мужичӧйыд бара киас босьтӧмӧн видзӧдліс гижӧдсӧ, а сэсся лэптыштліс пельпомсӧ да паськӧдіс кисӧ:
— Адресыс тайӧ, а мортыс абу.
Шуралӧн сырмисны вом доръясыс, сійӧ педзис ӧти местаын да эз тырвыйӧ гӧгӧрво, мыйла сылӧн фронтвывса верӧсыс оз ов тані, индӧм адрес сертиыс.
Мужичӧйыд важӧн нин пырис гортас, гольс игналіс ӧдзӧссӧ, чепйыв понлы дышӧдіс нин увтнысӧ ми вылӧ да ланьтӧдчис-водіс потшӧс саяс, кӧть и синсӧ эз вештыв ми вылысь, а Шура век на эз во ас вежӧрас да эз вермы гӧгӧрвоны, мый сылӧн мусаыс татшӧм мисьтӧма пӧръяліс сійӧс.
— Мунам, мунам, — кора ме сійӧс вӧрзьыны тайӧ мустӧм керка дорсьыс.
— Кытчӧ?
— Мунам вокзалӧ, корсям пукалан места, шойччыштам, мӧвпалыштам, мый водзӧ вӧчны.
— Лёша тадзи пӧръяліс менӧ? Мыйысь? — век на эз вермы ас садяс воны Шура да, быттьӧ вошӧм морт, то сумкасӧ лэптылас, то чемодансӧ, бӧр пуктылас, бара керка вылас видзӧдлас, сэсся бара адрессӧ синмалас.
— Мунам, — нуӧда ме.
Кор воим вокзалӧдз да аддзим прӧстін, пуксим, вӧлись лигышмуні Шура, мисьтӧма чукыртчис да гораа бӧрддзис. Ме лӧньӧді, кыдзи кужи да верми. Сыркъялӧмӧн бӧрдіс Шура менам пельпом вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн. Виччысьтӧг шогыс сійӧс ӧти лунӧн пӧрысьтіс дас во вылӧ. Рытланьыс нин ме гӧгӧрвои, мый ог вермы Шураӧс ӧтнассӧ кольны Киевса вокзалӧ. Колӧ перво сылы корсьны мунан туй. А сэсся вӧлись нин ачым кыдзкӧ-мыйкӧ. Ньӧжйӧникӧн мӧді юасьны Шуралысь, коді рӧдвужыс эм да кӧні олӧны. Мам ни бать, чой ни вок абу вӧлӧма, коньӧрлӧн. Нӧшта на меным лӧгджык лои Лёша Придашыс, коді тадзи, яндзим тӧдтӧг, пӧръяліс том аньӧс. Грек ли абу-а, аслам олӧмын медводдзаысь и медбӧръяысь этатшӧм адгоршыслы сии: мед олӧмыс крестассяс да югыд ни кокньыд. Оз кӧ кӧсйы вӧлі овнысӧ ӧтлаас, ӧд позис шуны: войнаыс ӧтлаӧдліс, войнаыс и торйӧдіс, быдӧнлӧн аслас олӧм, быдӧнлӧн аслас туй. Но татшӧм мисьтӧма ылӧдлыны... Мед аслыс и водзӧсассяс.
Ньӧжйӧник юасьӧмӧн тӧдмалі Шуралысь, чожинь пӧ олӧ Одессаын. Сэтчӧ и шуим мунны сылы. Видзӧдлім, да поездыс мӧдӧ сэтчань сӧмын кык час войын. Босьтім билет. А менам дас ӧти час рытын. Кыдзи нӧ ме Шурасӧ эновта? Гашкӧ, шогалӧмысла сэсся поездас оз слӧймы пуксьынысӧ? Андрейлы нин телеграмма сетӧма и, виччысьны мӧдас. А мӧдас-ӧ? И медводдзаысь менӧ шымыртіс полӧм. А гашкӧ... Гашкӧ, ме воа татшӧм жӧ потӧм вор дорӧ. Гашкӧ, сылӧн сэні гӧтыр да челядь? Гашкӧ, Лёша Придаш моз жӧ ылӧдліс менӧ? Но, ме ӧд ас синмӧн аддзылі гортсяньыс письмӧсӧ? И мӧдісны менам вежӧрын чужны майшасяна мӧвпъяс. Радлігтыр да чиктылігтыр воим Киевӧдз, а ӧні сӧмын лёктор гӧвкъялӧ юрын.
Ассьым билет бӧр сдайті кассаӧ, ковмас сутки кежлӧ кольччывны, медводз колӧ Шураӧс пуксьӧдны поездӧ.
Шура эз нин бӧрд. Но сійӧ ӧти лунӧн лои дзик мӧд мортӧн.
— Клава, аттьӧ тэныд, мый тайӧ сьӧкыд здукас тэ вӧлін мекӧд. Тэ кӧ эн вӧв, ме эськӧ воши, кулі татчӧ, — сэсся чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Сійӧ ӧд менсьым книжкаӧс нуис.
— Коді? Кутшӧм книжка?
— Лёшкаыс. Книжкаӧс став войначӧжся сьӧмнас.
— Тэнад нинӧм эз коль?
— Нинӧм, Клава.
— Мыйла нӧ тэ сылы сетін?
— Шуис, локтан да ӧтлаын босьтам сьӧмсӧ. Мед ме ордын лоас. Ме ӧд эски сылы, эг чайт татшӧмтор.
Енмӧй, Енмӧй! Мыйысь нӧ Шурасӧ тадзсӧ! Локтӧ война вылысь: кукку да пукты. Ой-ой, шудыс тай сылӧн ваӧ усьӧма медджуджыдінас да джумъяс вӧйӧма. Коньӧрӧй аньӧй! Тадзи жалитӧмнас сэсся и ас вылӧ на бергӧдла. А мый на менӧ виччысьӧ?
— Шура, вай паськӧмнад вежсям. Менам со Венаын вурӧм мича вӧсни руд нойысь гимнастёрка и шынель, сапӧгӧй вӧсни хром кучикысь и.
— Ог, ог, ачыд новлы.
— Вежсям, вежсям. Ме став сьӧлӧмсянь кӧсъя отсавны. Руд нойсьыс вурӧмасӧ позьӧ донысь вузавны да тэныд овнытӧ тырмас, кытчӧдз удж он аддзы.
Вежсим. Сійӧ менсьым пасьталіс, ме сылысь. Кык час войӧ пуксьӧді ме сійӧс поездӧ. Торйӧдчим некор аддзысьлытӧм вылӧ.
Ачым майшасяна мӧвпъясӧн кольччи вокзалӧ матӧ сутки кежлӧ. Лёк думъяс визлалісны юрын, овны ни узьны. Кутшӧм на олӧмыс менӧ виччысьӧ-а. Гашкӧ, ме Шура моз ог жӧ ков Андрейлы. Гашкӧ, гортӧ, Комиӧ, мунны? Но ме ӧд кӧсйыси Андрейлы локны сы дорӧ? Колӧкӧ, ёна виччысьӧ. Ог кӧ лок, ачым Лёша Придаш кодьыс лоа. Аслам думъясӧй ачымӧс и йирны мӧдісны. Кытчӧ и воши менам вильышлунӧй? Сӧмын майшасьӧмыс и коли. А сэсся и полӧмлун на содіс вокзалын ӧти аньлӧн висьтасьӧм бӧрын.
Медбӧрын и ачым пукси Ростовлань мунысь поездӧ. Вагонас уна сикас йӧз: гортаныс локтысь салдатъяс, ӧтка йӧз и челядя аньяс. Сёрниногыс унджыкыслӧн украинскӧйлань кыскӧ. Пыртлісны нопъяс, тэчисны, коркӧ и пуксялісны-лӧнисны. Нывбабаяслӧн сёрни мунӧ-гартчӧ горт гӧгӧр олӧм йылысь, челядь быдтӧм йылысь. Сэсся и меӧдз воисны.
— Отслужила, девка?
— Отслужила.
— Домой едым, чи к мужу?
— К мужу.
— Поди на войне поженилысь?
— Там.
— А сама откуда будешь?
— С севера, с Коми.
И окайтӧны да акайтӧны бабаяс; да бара сёрни гартчӧ, ӧні нин ППЖ-яс йылысь.
Висьталӧ ӧти:
— Миян хуторӧ сідз жӧ воис ӧтилӧн фронтӧвӧй гӧтыр, а сылӧн семья, челядь. Бӧр ковмис, коньӧрлы, мунны.
— Ой, а миян карын мый вӧлі! — заводитӧ орччӧн пукалысьыс. — Локтас фронтовичка-гӧтырыд, а верӧсыдлӧн — выль семья. Дыр оз думайт мужикыд, петкӧдас, коньӧрӧс, степӧ да сэні и лыйлас. А код сійӧс корсяс? Война вылысь локтігӧн пӧ кытчӧкӧ сгинитіс-вошис: мун да корсь. Со ӧд кутшӧм мужикъяс эмӧсь.
Бравгӧны бабаяс, а менсьым сьӧлӧмӧс быттьӧ каньяс косявлӧны, мися, чеччышта поездсьыс да гортӧ муна, Комиӧ, муса Озъякерӧсанӧйӧ. А сэсся аслым шуи, мися, ветла, видзӧдла, мед бӧрнас нэмӧс не каитчыны. Видзӧдла Андрейлы синмас. А сэсся мый лоанаыс ло.
Вои колана станцияӧдз. Петі. Некод менӧ оз виччысь. Некодлы ме ог ков. Станциядорса эрдыс регыд кушмис, муналісны, кодлы кытчӧ колӧ. Ӧтнамӧн коли. Ӧд Шура вӧснаыд сутки сёрӧнджык вои. Андрей висьтавлӧм серти тӧда, мый станциясяньыс колӧ на дас кык верст мунны.
Юасьны мӧді: станция Гигант, Дасӧд отделение. Висьталісны: мун пӧ пекарня дорӧ. Сэтчӧ пӧ посёлоксьыс ӧш вылын няньла волывлӧ дед Григоренко. Ӧшкыс пӧ сылӧн сера, будкасӧ гӧрдӧн мавтӧма, ӧдзӧссӧ пӧ выльӧн вежис да еджыд, мавттӧм на.
Муні пекарня дорад да пыр и аддзи Григоренко дедтӧ, мися, нуӧд менӧ Дасӧд отделениеӧ.
А сійӧ сэтшӧм мудера ме вылӧ видзӧдӧ:
— Код ордӧ нӧ, фронтовичка, локтан?
А ме ог висьтав, гашкӧ, мися, Андрейлӧн сэні гӧтыр эм да.
— Но, виччысьлы, — шуӧ, — няньсӧ босьтам да нуӧда.
Будка саяс муні, сулала, виччыся. Друг кыла, юасьӧ нывбаба гӧлӧс:
— Дед, фронтовичку не видел? Опоздала к поезду.
— Да подходила ко мне, махонька такая.
— Да то ж наша, наверное.
Петі ме будка сайсьыд, да ыджыд тушаа ныв мӧдіс менӧ кутлавны да окавны.
— Да то ж наша, то ж Андреева Клавочка!
Юля вӧлӧма, Андрейлӧн чойыс. Тӧрыт нин воӧма, поездтӧ виччысьӧма, а ме эг во. Рӧдвуж ордас узьӧма, а талун поезд воигкежлад сёрмыштӧма.
Мунім рӧдвуж ордас. Юля звӧнитіс гортас, корис Андрейӧс, лок пӧ, Клаваыд воис.
Час кык мысти воис Андрей доддялӧм ӧш параӧн. Пукыштім, чай юим, варовитім. Сэсся и туйӧ петны лӧсьӧдчим. Пуксим бедяркаӧ, тадзи шуӧны кык кӧлеса костын пуклӧс, сы улын куд, сэтчӧ позьӧ мыйсюрӧ кламтӧ пуктыны. Кыкӧн и тӧрим пуксьынысӧ, Юля бара на асылӧдз кольччис.
Петім степӧ. Кӧлеса улын сьӧд му югъялӧ, быттьӧ выя. Ӧшъяс ньӧжйӧник довгӧны. Рӧмдігас нин мӧдӧдчим да регыд мысти сап пемыд лои. Андрей юасьӧ менсьым, кытчӧ нӧ пӧ выль мича паськӧмтӧ воштін. Шура йылысь висьталі. Чӧв ланьтіс Андрей, дыр мыйкӧ ас кежсьыс думайтіс.
Друг сувтӧдіс ӧшъястӧ: вошті пӧ туйсӧ. Кыдз нӧ, мися, воштін, ӧні на локтін да. А вошті пӧ, ог куж водзӧсӧ мунны, ковмас тані югыдсӧ виччысьны.
Менам сьӧлӧмӧй коклябӧрӧдз лэччис: со, мися, воис меным пом. Ӧні виас менӧ да татчӧ и коляс. А менам веськыд зептын револьвер вӧлі, трофейнӧй. Киӧс дзум зептӧ. Мися, вины кӧ мӧдас — лыя. А сійӧ кисӧ мелань нюжӧдіс, кутчысьлыны кӧсйӧ.
— Вешты китӧ.
— Мый тэ, Клава, — шуӧ, — гажыд эз ӧмӧй быр.
— Андрей, эн ви менӧ, — кора.
— Клава, эн йӧйтав, — шай-паймуні сійӧ.
А ме сӧмын:
— Андрей, эн ви. Лэдз менӧ ловйӧн.
А сійӧ нинӧм оз гӧгӧрво, бара кисӧ нюжӧдӧ.
— Вешты китӧ, — горӧді да чеччыштны бедяркасьыд кӧсйи.
Кутіс менӧ, оз лэдз. Менам киӧй зептын, мися, лыя.
— Кытчӧ нӧ тэ чеччынысӧ кӧсъян, — юалӧ. — Тэнӧ ӧд степас кӧинъяс косявласны.
— Бурджык мед кӧинъяс, а он тэ.
— Клава, Клава, кыдз тэ вермин думыштны, мый ме тэнӧ вины кӧсъя?
— Мыйла нӧ ӧшъястӧ сувтӧдін?
— Висьталі ӧд, мися, туйсӧ вошті.
— Лэдз ӧшъястӧ, гортланьыд асьныс туйсӧ аддзасны.
Ӧшъяс вӧрзисны, ми чӧв пукалам, киӧй век на веськыд зептын.
Дыр-ӧ мысти кӧ бияс тыдовтчисны, вӧлӧмкӧ, миянӧс нин пӧнарӧн корсьны петӧмаӧсь мамыс да вокыс.
— Андрей! — горзӧны.
Воим. Чеччим ми бедяркаысь, здоровайтчим.
А ме век кок уланыс видзӧда, ас думысь корся, мый вылын, мися, тайӧяс сулалӧны, лабич вылын али мый: сэтшӧм ыджыдӧсь. Сэсся и кокӧн видлі: некутшӧм лабич абу вӧлӧма. Ме моз жӧ муын сулалӧны. Сы ыдждаӧсь вӧлӧмаӧсь. Мамыс Андрей судта.
Пырим керкаӧ: кухня да кык комната. Кухняас сӧстӧм: ичӧтик ӧшинь, вышивайтӧм занавеска. Сэсся пыртісны ыджыд вор, кисьтісны сэтчӧ ва. Андрей вокыскӧд петісны, а мамыс менӧ пӧрччӧдіс, пуксьӧдіс воръяд да кагаӧс моз и мыськаліс. «Но, Господьӧ, мися, ас олӧмын и ворйын лои мыссьӧма».
Вышивайтӧм рушникӧн чышкыси, пасьтаси. Васӧ да ворсӧ бӧр петкӧдісны кык вок. Сэсся пуксим пызан сайӧ.
Гортлань, Озъякерӧсанӧйӧ
Матӧ кык во на гортӧдз эг во. Вои Андрей дорӧ, а сійӧ муртса удитӧма удж вылӧ пырны, сэтчӧс МТС-ас трактористалӧ. Сэсся ме сьӧкті, кага чужті. Дзоля кагаӧн бара туйӧ он вермы петны. Сідзи и кыссьӧ лун бӧрся лун, тӧлысь бӧрся тӧлысь. А гажӧй нин сэтшӧма бырис! Ас сиктысь, Эжва-матушка юысь, вӧрсьыс и васьыс, ас коми сёрниысь. Кор нин, мися, гортӧ вола, ас юкмӧсысь васӧ юла. Верӧстӧ да кагатӧ ӧд сэсся он эновт. Андрей шуӧ: энлы на, сьӧмтор чӧжыштам, куш киӧн он мун.
А сійӧ тулысас Андрей тракторнас кӧдзис, сылы отсасьысьӧн индісны том нылӧс, Стешаӧс. Андрей кодь жӧ ыджыд тушаа, русӧй юрсисӧ кӧсаӧ кыӧ да юр гӧгӧрыс гартовтӧмӧн новлӧ, нюмсера да варов. Асывводз Андрейкӧд сералігтыр ӧтлаын удж вылӧ мунӧны, сёр рыт ӧтлаын локтӧны. Кажитчӧ, быттьӧ Андрей тшӧтш кыпыдджык лои, гажаджык. Вежӧгтыны мӧді верӧсӧс. Висьӧм кодь лои. Локтас удж вывсьыд мудз, унмовсяс. А меным кажитчӧ, мый менӧ оз радейт, оз меліав.
Ӧтчыд коли кагаӧс гортӧ да котӧрті ыб вылӧ, видзӧдлыны Андрейӧс, кӧні сійӧ, мый вӧчӧ. Рытгорув нин вӧлі. Тӧда, кодарын гӧрӧны. Сиктсьыс петі, ыб вывтіыс нин котӧрта. Аддза: локтӧны. Дзик орччӧнӧсь Андрей да Стеша. Орешник пу сайӧ саймовтчи, видзӧда. Кутшӧмкӧ канава вомӧн Стешаыслы чеччыштны отсаліс, а сэсся челядь моз ки на ки кутчысьӧмӧн водзлань мӧдӧдчисны, гортлань. Менӧ эз казявны. Ылӧджык мунісны да, лэдзчыси муас да ырзӧмӧн бӧрді. Ачымӧс жалиті, кагаӧс, Галюк нылӧс. Гортӧ вои, ставӧн шызьӧмаӧсь, кӧні ме. Энька нин ужын дасьтӧма. Ужнайтӧм бӧрын нин шуа Андрейлы, мися, ме муна асыв гортӧ. Сійӧ шуӧ, арнас пӧ ветлам, урожай идралам, сьӧм сетыштасны, и ветлам. А ме сӧмын: асыв муна, меным колӧ гортӧ, ме сэсся тані ог вермы овнысӧ. Ог кӧ гортӧ мун, ме тані кула.
Асывводз Андрей муніс удж вылӧ, а ме чукӧртышті ассьым кӧлуйӧс да кага моздорӧн туйӧ петі. Гортӧ. Комиӧ. Озъякерӧсанӧйӧ. Муса чужанінӧ. Дона ай-мам дорӧ. Сэні сэсся менам лолӧй эз мӧд письтыны, пӧдны мӧді. Гортӧ колӧ мунны и ставыс. Андрей, дерт, татшӧмторсӧ месянь эз виччысь. Сійӧ чайтіс, мый ме сійӧс кывза да кольчча арӧдзыс. А ме эг вермы сэсся сэні овны весиг ӧти лун.
Андрей ме дорӧ воис куим тӧлысь мысти. Мамыслы шуӧма: кӧні менам семья, кӧні менам ныв, сэні и ме мӧда овны.
Сэтысянь нэм олім Комиын, со тайӧ керкасӧ босьттӧдз. Да керка ньӧбӧм бӧрас на куим во волывлім сӧмын отпускӧ.
Воис май ӧкмысӧд лун. Мовчанъяслӧн гӧсьтъяс: воисны Андрейлӧн Вячеслав вокыс гӧтырыскӧд да Юля чойыскӧд. Ставныс ыджыд тушааӧсь, варовӧсь да збойӧсь.
Андрей да Клава вӧччисны, костюмасисны, кыкнанныслӧн морӧс тырыс медаль да орден. Гозъя кутчысьӧмӧн мунӧны туй кузя. Ми — бӧрсяньыс. Воча локтысьяс вежавидзӧмӧн сетӧны миянлы туй. Сэки ме кевми Енмыслы, мед сійӧ сетас Андрейлы да Клавалы, менам воча чойлы, дзоньвидзалун, да мед куслытӧм лоӧ война вылын чужлӧм радейтчӧмыс.
