ГӦГЫЛЯ-ВУГЫЛЯ

СЬӦД КЫРНЫШ

Колялы вӧлі деливӧ, муткырасис сьӧлӧмыс — дӧзмӧма став вылас: мамыс вылӧ, мый оз кӧсйы ньӧбны электроннӧй часі, кодӧс вузалісны сельпо лавкаын; велӧдысь вылас, мый талун бара дневникас шняпкис «два»; Витя ёртыс вылӧ, мый весиг вадорас эз кӧсйысь лэччывны сыкӧд да содтӧд на урокъяс дырйи мыйкӧ пыр вашкӧдчис Юлякӧд, а труд урок дырйи сідз сибӧдчис нывка дорас, мый юръясыс матысмисны, юрсиясыс ӧтлаасьлісны. Витя мыйкӧ висьтавліс и висьтавліс сылы, кинас и чуньнас петкӧдліс. Виджадӧн Коля парта дорсянь пукалӧны, да ставыс тыдалӧ. А сыкӧд со эз лэччы. Нӧшта ёртӧн шусьӧ...

Колялы быть колӧ вӧлі ветлыны вадорас: воддзаысьсӧ вуграсьӧм бӧрын вугыр шатьяссӧ кольліс бадь кустӧ, а вуграсьӧмыс сэсся сы бӧрын эз нин и ло. Колӧ катӧдны гортас, оз ӧд тӧвйыны сэтчӧ коль. Кыкнад ёртыскӧд эськӧ ворсігмоз лэччылісны, а со эз мун. Поводдяыс мӧдӧд вежон нин букыша, зэрышталӧ да, тыдалӧ, повзис ньӧдздӧмысь. Кымӧръясыс тыртӧмаӧсь енэжсӧ, вольсасьӧмаӧсь сикт весьтас, тайкӧ оз усьны, сэтшӧм улынӧсь. Асывнас на ӧд весиг шонді петаліс. А сэсся бӧр кымӧрнас туис енэжыс.

Воис бадь кустъяс дорӧ Коля, видзӧдліс: вугыр шатьясыс места вылынӧсь. Некод абу вӧрзьӧдлӧма. Пуксис кустъяс дорас, мӧдіс дзоргыны ва вылас. Ваыс пемыд, сьӧда-лӧза. Туруныс пемдӧма жӧ, вижӧдӧма, оз нин гожӧмын моз вежнас синтӧ чег. Колясянь водзынджык, веськыдвылас — пемыд козъя вӧр, а шуйгавылас — коръя, арнад уна рӧма. Шондіа дырйи кӧ эськӧ сярвидзис-ворсӧдчис, пӧртмасис югӧръяс улас вижа-гӧрдӧн, а кымӧра луннад и сійӧ чусмӧма, оз гажӧд синтӧ.

Пукаліс Коля, дӧзмӧмӧн мӧвпаліс ёрт йывсьыс: «Мый эськӧ сылы тшӧтш не лэччывны вӧлі вадорас. Ог пӧ вевъяв. А мыйла, весиг эз висьтав. Ачыс кӧ кытчӧкӧ корас — Коля пырысьтӧм-пыр мунӧ. Ставсӧ эновтас да. А ёртыс со абу сэтшӧм. Мӧдысь корлас на кытчӧкӧ, сідз жӧ шуа: ог вевъяв. А то вельмӧма».

Гортас нин кӧсйӧ вӧлі Коля мӧдӧдчыны да друг казяліс: бадь кусткӧд орччӧн быдмысь коз пу вылӧ шыӧн шевкнитчис-пуксис ыджыд сьӧд лэбач. Виччысьтӧмысла Коля чур-чермуні да чеччыштліс места вывсьыс: татшӧм лэбачсӧ, а тайӧ вӧлі кырныш, зонка матысяньыс медводдзаысь на аддзӧ. Мӧдыс, дерт, татысь некодӧс эз чайт, ачыс повзис да мыйкӧ весиг уськӧдіс вомсьыс, мӧдліс шпорӧдчыны-кыпӧдчыны, но бӧр пуксис да кутіс дзоргыны увлань — видзӧдаліс, кытчӧ уси вомас ваянторйыс. Бадь пытшкас веськалӧма, эз, буракӧ, тыдав. Сійӧ жговкнитіс увлань, лэбис-кытшовтіс бадь гӧгӧрыс ӧтчыд, мӧдысь дай коймӧдысь, муртса Коля юрӧ эз люкась — ичӧт зонкасьыд оз пов — да бӧр пуксис орчча коз вылӧ. Зонка вылӧ дзоргӧ лэбачыс, синнас сёйӧмӧн сёйӧ, ён сьӧд нырнас клатшкӧ — скӧралӧ.

— Кыш, — повзьӧдіс сійӧс кинас шенасьӧмӧн Коля, но мӧдыд оз и асьвартлы, жаль воштӧмторйыс.

«Мый нӧ эськӧ сэтшӧмсӧ уськӧдіс? — мӧвпаліс Коля. — Колӧ корсьлыны».

Но оз ӧд мӧд корсьны ӧтырышъя дзоргысь лэбач дырйиыс. Коля вугыр шатьнас ӧвтчӧмӧн вӧтліс сійӧс.

Кырныш шеныштчис вына бордъяснас, вӧчис кытш да вӧлись лэбис пемыд вӧрлань. Коля пырис бадь куст пиӧ, сюся гӧгӧр видзӧдалӧ. Муас нинӧм абу. Зонка вешталіс ув бӧрся ув, но бара нинӧм эз аддзы. Медбӧрын пидзӧсчанясьӧмӧн пырис бадь улас да увсяньыс вывлань видзӧдӧмӧн ӧти чаль вылысь казяліс ӧчки. Шай-паймуніс весиг: кытысь нӧ лэбачыслы тайӧ? Бауӧн бӧр петіс куст увсьыс, киас дыр бергӧдлӧмӧн видзӧдаліс шедӧмторсӧ: тешкодь ӧчки, еджыд руа быттьӧ, йӧв рӧма.

ЧУЙМӦДАНАТОР

«Хы! Ӧчки шусьӧ! Мыйкӧ сы пыр и тыдалас дай!» — мӧвпыштіс Коля да пуктіс ныр вылас. Син гуранъяс сертиыс гӧгыльясыс буретшӧсь, и вугъясыс пельяс саяс, быттьӧ сылы вылӧ и вӧчӧма. Ставыс зэв бура тыдаліс: и ю, и баддьыс, и матысса вӧрыс, и мӧдлапӧв, и вадорса сьӧрт. А со и кыр йылын асланыс сиктыс сярвидзӧ уна ӧшиньяснас. Мый нӧ еджыд руа кӧ ӧчкиыс, лӧсьыда быдтор аддзан, быттьӧ ас синнад и видзӧдан. Оз ыдждӧд ӧчкиыс ни оз дзольдӧд, и синмыд оз мудз.

Дыр дзӧръяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ Коля, но и гортлань ӧд колӧ мӧдӧдчыны. «А кытчӧ нӧ ӧчкисӧ коля? Аскӧд босьта? Мый и вӧчны?» — мӧвпаліс детинка. Ичӧтсяньыс на сійӧс велӧдлісны: юасьтӧг-висьтасьтӧг йӧзлысь нинӧм босьтны оз позь. Коркӧ ӧтчыд, вит-ӧ-квайт арӧса вӧлі сэки Коля, ӧти керкадорса ёг чукӧрысь аддзис шыла: ёсь йыла, лӧсьыдіник воропа... Зэв туяна... Вайис гортас. А батьыс бӧр мӧдӧдіс: ну пӧ сэтчӧ, кытысь босьтін. Эз ӧд гусяв, ёг чукӧрысь аддзис, сідзкӧ, кодкӧ шыбитӧма, ковтӧмтор. Батьыс кыв вылӧ эз сетчы: ну пӧ и ставыс! Бӧрддзис Коля, но нуис да бӧр шыбитіс ёг чукӧрӧ — кывзысис батьыслысь.

А ӧні? Мый вӧчны? Эновтны ӧчкисӧ, бадь ув вылас бӧр ӧшӧдны да? Батьыс велӧдӧм серти кӧ, колӧ кольны аддзӧмторсӧ татчӧ. Но ӧд тайӧ абу кырнышыслӧн, кӧть и сійӧ вомсьыс уськӧдіс. Дерт, кодлыськӧ пышйӧдіс жӧ. «Гашкӧ, асланым сиктсалӧн на кодлӧнкӧ. Татчӧ кӧ коля, некодлы оз шед, коді нӧ слӧймас да кутас вадорса кутшӧмкӧ куст пӧвстысь ӧчки корсьны. Нуны аскӧд? Йӧзлысь асавны оз позь. Но и татчӧ он коль. Кырнышыслы нӧ мый сыысь? Дуригмоз, кӧнкӧ, лэбӧдіс кодлыськӧ, — мӧвпаліс зонка. — Колӧ сиктын юасьлыны, коді воштіс. Нуа гортӧ да бать кӧ аддзас — бӧр татчӧ мӧдӧдас. Сӧмын кок песӧм сюрлӧ».

Коля, ныр вылас ӧчкиа, лажыньтчис вижӧдӧм нин турун вылас. Тешкодя ӧд луныс и заводитчис. Лёк оценка сюрӧм бӧрас сьӧлӧмнас дзик усьлі, а сэсся велӧдысьыс, Валентина Васильевна, тшӧктіс гижны сочинение гожӧм йылысь. Казьтыліс гожся кадсӧ, батьыскӧд вуграсьӧмсӧ, вугыр шатьяссӧ тӧд вылас уськӧдіс да сійӧн и татчӧ лэччӧмыс лои. А гижис сьӧлӧмсяньыс, лов вылас весиг сайкаліс. Гашкӧ, велӧдысьыс «пять» пуктас. Колӧкӧ, ӧні сылысь тетрадьсӧ лыддьӧ. Мӧвпыштіс тадз... И син водзас воис Валентина Васильевнаыслӧн керка пытшкӧсыс. Виччысьтӧмысла Коля весиг видзаасис, но сылы некод эз вочавидз. Некутшӧм тетрадь велӧдысьыс эз лыддьы, а пельк да сӧстӧм инпӧлас дзоридза клеёнкаа пызан сайын пукаліс да шӧнаа рокӧн вердіс ассьыс квайт арӧса нывсӧ. Мӧдыс дзиглясис — эз сёй. Юрсӧ дзӧрӧдӧмысь павкъяліс вӧсни еджыд юрсисӧ кутысь гӧрд бантыс. «Со ӧд, учительницалысь весиг оз кывзысь!» — чабыртіс кырымсӧ Коля. Вӧрзьӧдіс юрсӧ — и син водзсьыс ставыс воши.

Со ю, бадь куст, коз, вӧр... «Мый нӧ тайӧ мекӧд лои? Каститчис кӧ-а?» — нинӧм оз гӧгӧрво Коля.

Но аддзылӧм рок тасьтісӧ казьтыштіс да кынӧм сюмалӧмсӧ эз вермы венны. Гортас колӧ кайны. Мамыс, кӧнкӧ, сёйны виччысьӧ. Сӧмын тадз мӧвпыштіс и аддзис... мамсӧ. Лавкаысь. Сулалӧ сійӧ вузасян джадж дорас да киас бергӧдлӧ... часі. Стӧч сійӧс, кутшӧм колӧ вӧлі Колялы. Кынмис места вылас зонка, весиг лов шысӧ кутыштіс: ньӧбас оз, ньӧбас оз? Со матыстчис вузасьысь дорас, вештысис да сюйис ньӧбӧмторсӧ зептас. Коля нимкодьысла чеччыштліс — и ставыс син водзсьыс воши.

Со бара ю, вӧр, асланыс сиктыс кыр йылын. «Мый нӧ мекӧд лои? — повзьыштіскодь весиг детинка. — Абу-ӧ тайӧ ӧчкиыс мыжа?» Вештіс син вывсьыс, казьтыштіс мамсӧ — нинӧм эз петкӧдлы. Пысаліс ӧчкисӧ, бара уськӧдіс тӧд вылас — со мунӧ мамыс руд жакета, сэтшӧм жӧ юбкаа, арын новлан туфлиа, сьыліас кӧртыштӧма вӧсньыдик руд чышъян. Вӧрзьӧдыштіс юрсӧ зонка — ставыс син водзсьыс воши. Босьтіс ӧчкисӧ, мӧвпыштіс мамсӧ — нинӧм син водзас эз во. Ӧчкиасис, казьтыштіс мамсӧ — бара мамыс син водзас: со пырис асланыс йӧрӧ дзиръяті, бергӧдчыліс, каличаліс, кайис джуджыд кильчӧ вылӧ да пырис гортас.

«Волшебнӧй ӧчки! Ме ордын волшебнӧй ӧчки!» — Коля нимкодьысла вылӧ-вылӧ чеччыштліс; мамыс син водзсьыс вошис. Зонка босьтіс киас чуймӧданаторсӧ да шензьӧмӧн бергӧдліс-видзӧдаліс: нинӧмӧн быттьӧ оз и торъяв мукӧдсьыс, сӧмын руа. А збыльтор-ӧ петкӧдлӧ ӧчкиыс? Оз-ӧ ылӧдлы? Колӧ быд ногыс видлавны сылысь вынсӧ, тӧдмавны гусяторъяссӧ. А ӧні — гортӧ. Медводз колӧ юавны мамыслысь: ньӧбис-ӧ часісӧ?

Ӧні зонка эз нин майшась: босьтны либӧ кольны ӧчкисӧ. Оз ӧд эновт татчӧ, либӧ кодлыкӧ сет — сылы, Колялы, уси сэтшӧм шудыс да, лэбачыс ачыс вайис сы дорӧ.

Сиктлань сійӧ лэбӧмӧн лэбис. Вугыр шатьяссӧ тай эз жӧ вунӧд-а. Но кыдзи кӧть эз тэрмась Коля, а казяліс, мый сьӧд кырнышыс сы бӧрся ньӧжйӧникӧн лэбӧ.

Тешкодь лэбач! И мый сылы колӧ? Мыйла кыйӧдчӧ? Весиг шуштӧм лои зонкалы: со ӧд, кӧсйӧ тӧдмавны, кӧні олӧ, гашкӧ, лёк вӧчны кӧсйӧ. Вугыр шатьяснад ӧвтчӧм бӧрын тай эз жӧ сэсся матыстчыв-а.

ТАЙӦ РЫТАС

Кыкысь чеччыштӧмӧн и кайис кильчӧ вылас Коля, кыдзсюрӧ чӧвтіс вуграсян кӧлуйсӧ посводзас, ачыс пырис керкаас.

Мамыс вежсьӧма нин: гырысь дзоридзьяса халата, гӧграліс инпӧлас, дасьтіс ужын.

— Мам, часітӧ ньӧбин? — пырӧмӧн тшӧтш юаліс Коля.

— Э-э-эг! — дэльӧдчана видзӧдласӧн бергӧдчис сійӧ пиланьыс.

— Эн ылӧдчы! Ньӧбин да! Петкӧдлы!

— Некутшӧм часі ме эг ньӧб, — шуис мамыс да мудера нюммуніс.

— Ньӧбин! Вот и ньӧбин, ме ӧд тӧда! — нюммуніс жӧ Коля да ниртчыштіс мамыслы пельпомас.

— Кодкӧ ӧд и висьталӧма нин! Эг на ӧні кӧсйы сетны-а. Мися, видзӧдла, кыдзи велӧдчан четвертьтӧ помалан, — веськыд кинас сійӧ меліа дзугыштіс Колялысь чикыля юрсисӧ.

— Мамук, ме мӧда «пять» вылӧ велӧдчыны, вот аддзылан!

— Но, инӧсь, — мамыс судзӧдчыліс ен ув джаджйӧ да кыскис ичӧтик сьӧд куд. Нёль пельӧса сьӧд циферблат вылас часі петкӧдліс кад: 18.01. Личкис мӧд кнопка, лои лун да тӧлысь 20.09 — кӧч, 20-ӧд лун.

— Аттьӧ, мамук! — нимкодя нюмъёвтіс да топӧдчыліс мамыс дінӧ Коля.

— Новлы, — мамыс шылькнитіс юрӧдыс зонкаӧс. — Сӧмын бура мӧд велӧдчыны. Чужан лун кежлад тайӧ козиныс мед лоас и...

— Велӧдча, велӧдча, мамук! Вот аддзылан.

Дерт, мӧд лунӧ кӧ, Коля рытывбыд эськӧ ворсӧдчис часінас, сёысь личкыліс кнопка вылас: кад видзӧдлас, сэсся лун да тӧлысь. Но талун сылӧн вӧлі донаджыктор — волшебнӧй ӧчки.

Ужнайтӧм бӧрын зонкалӧн мам-батьыс, кыдзи и пыр, став гортса уджъяс бӧрын пуксисны телевизор дорӧ, а сійӧ пырис пыді вежӧсас, быттьӧ урок велӧдны.

Кутшӧм сэн гортса удж! Велӧдсяс ӧмӧй талун! Пӧдлаліс ӧдзӧссӧ да пуктіс сы дорӧ улӧс. Мӧдасны кӧ пырны — вевъялас дзебны ӧчкисӧ. Батьсьыс поліс: мед эськӧ сійӧ оз жӧ аддзыв! Мый сылы — тшӧктас нуны сэтчӧ, кытысь босьтіс. А Коля тайӧс вӧчны оз вермы, мед колӧкӧ лоӧ мый лоанаыс. Эз ӧд гусяв, а аддзис. Кырнышыслы эськӧ эз и сюр бадь пӧвстсьыс. Да и мыйла сылы, лэбачыслы?

Зонка перйис зепсьыс аддзӧмторсӧ, ӧчкиасис да сувтіс рӧмпӧштан водзӧ. Ӧчкисӧ быттьӧ йӧв пиӧ сюйлӧма, зонкалӧн синъясыс сы пыр оз и тыдавны, а ачыс видзӧдӧ да ставсӧ бура аддзӧ. Зэв на и лӧсьыд ӧчкинас: быттьӧ абу и Коля, а кутшӧмкӧ бура велӧдчысь шань детинка, кузьмӧсов чужӧма да сьӧд чикыля юрсиа. Класс водзӧ кӧ аски сувтас ӧчкинас, дерт, ставӧн сы вылӧ мӧдасны дзоргыны. Мый бара шуасны-а? Мый кутасны юасьны. Ӧд ни ӧти морт на оз тӧд, мый тайӧ ӧчкиыс волшебнӧй! Со часі ньӧбӧмсӧ мамыслысь аддзыліс — и — збыль ӧд вӧлӧма! «Мыйкӧ колӧ нӧшта видзӧдлыны, оз-ӧ пӧръясь ӧчкиыс? — мӧвпаліс Коля. — Мый нӧ эськӧ ӧні медводз видзӧдлыны? Ассьыным классӧс?» Мӧвпыштіс — и со син водзас воссис. Пемыд. Партаясыс муртса тыдалӧны. Быттьӧ тӧдтӧмин, некод абу да. Шуштӧм и. «Ог, класс видзӧдны сэсся ог кут. Бурджык, Витя ёртӧс видзӧдла. Мый сійӧ ӧні гортас вӧчӧ?»

Мый аддзис Коля, дзикӧдз шемӧсмӧдіс сійӧс. Некодлы нин эськӧ оз висьтав син улас усьӧмторсӧ, ӧд ёртсӧ серам выв лэптасны. Сылӧн Витяыс... Оз, оз висьтав. Медводз тӧдмалас, збыль-ӧ петкӧдлӧ ӧчкиыс. Ӧтиысьсӧ тай, часі йывсьыс стӧча висьталіс-а. Ӧні, буракӧ, ылӧдлӧ. Витяыс оз вермы... Выльысь видзӧдла. Да, со пукалӧ пызан сайын... Гӧгрӧс чужӧмыс банйыштӧма, небыд руд юрсиыс вевттьӧ рудіник, муртса тӧдчысь синкымъяссӧ. «Ветла, час, гортас...»

— Кытчӧ мӧдін? — казяліс Колялысь пасьтасьӧмсӧ мамыс.

— Котӧртла Витяясӧ, юала, кутшӧм задача колӧ решитны.

— Мыйла ачыд он тӧд гортса уджтӧ? Узин урок вылад али ывлаын велӧдчин? — заводитіс мамыс.

Коля эз кывзы, котӧрӧн петіс.

Сиктыс налӧн вӧлі быттьӧ кык судтаа: кыр йылас — пурысь, и горулас — пурысь. На бердӧ визьӧн-визьӧн и пуксьӧмаӧсь йӧзыс овмӧсъяснас. Коляяслӧн керкаыс вӧлі кыр йылас, сикт шӧрас, а Витяяслӧн горулас, кывтыдладорас.

Зонка котӧрӧн лэччис кыр горув, быттьӧ мач быгыльтчис. Сэсся лов шысӧ лӧньӧдӧм могысь надзмӧдіс воськовъяссӧ. Йӧрас эз дзиръятіыс пыр, а чеччыштіс веськыда потшӧс вомӧныс да ӧдзӧсас торкӧдчытӧг и пырис: збыль кӧ петкӧдлӧ ӧчкиыс — суас.

Жыръяс пырӧм бӧрын Коля видзӧдліс гӧгӧрбок. Витя пукаліс пызан сайын да лыддис книга. «Ылӧдліс, сідзкӧ, ӧчкиӧй, эз збыльтор петкӧдлы, — майшасис Коля. — А часі ньӧбӧмсӧ тай нӧ аддзыліс?»

— Кутшӧм задача сетісны? Менам абу гижсьӧма, — нурбыльтіс-юаліс Коля, мед кыдзкӧ подулавны сёрӧн воӧмсӧ.

Витя пырис дневникысла пыді вежӧсас, сэні кылӧ, мамыс водтӧдіс ичӧт чойсӧ узьны, а Коля мышкыртчис да видзӧдліс диван увсӧ, пызан ув, улӧсъяс ув, но корсянторсӧ эз аддзы.

— Гижышт гортса уджтӧ... А мый нӧ эськӧ копрасян? — петігас казялӧма Витя.

— Да-а, кӧмкотысь тай кӧртӧдыс разьсьӧма. Оз ков гижнысӧ, ог вунӧд... — нурбыльтіс.

Оз, дерт, аслас дневникас пасйӧма да. Сідзи и петіс ёртыс ордысь шӧйӧвошӧмӧн. Чужӧмыс сотчис и: кыкысь ёртсӧ ылӧдліс.

Гортас бара видзӧдліс ӧчки пырыс Витя вылӧ: сійӧ лыддьысис.

КОЛЯ ШЕНЗЬӦДӦ ЁРТЪЯССӦ

Мӧд луннас Коля школаӧ муніс водз, чӧвтіс партаас портфельсӧ да петіс ывлаӧ. Шондіа асыв. Тӧла. Кымӧръясыс войбыднас кытчӧкӧ уйкнитӧмаӧсь-пышйӧмаӧсь. Школа йӧрын некод на эз вӧв. Ӧткӧн-ӧткӧн муртса мӧдісны матыстчавны челядь. Коля мӧвпыштіс Витя йылысь. Аддзис ӧчки пырыс: со петіс ёртыс гортсьыс, лэччис кильчӧ содтіыс. Сідзкӧ, регыд и сійӧ воас. А школа дорсяньыс ас синнас кӧ видзӧдны — оз тыдав Витялӧн керкаыс.

Со локтӧ Юля. Классын медмича нылыс. Тадзи тай Колялы кажитчӧ-а. Гашкӧ, и оз сӧмын сылы ӧтнаслы, а тшӧтш и Витялы, мукӧд зонкаяслы... Юля пукалӧ Коля партасянь виджадӧн водзынджык. Урок дырйи зонка тшӧкыда синсӧ чӧвтлывлӧ сы вылӧ, нимкодясьӧ рудіник кузь кӧсаяснас, пель дорӧдыс чикыля юрсинас, а шондіа лунӧ кажитчӧ, мый югӧръясыс ворсӧдчӧны сылӧн юрси сіясӧн. Но Юля некор синсӧ оз чӧвтлыв Колялань. А Витя ёртыскӧд быд урок вашкӧдчӧ.

Восьлалӧ Юля, да тӧлыс ворсӧ-дурышталӧ кокньыдик югыдруд кизявтӧм плащ пӧлаяснас, петкӧдлӧ воча локтысьяслы кирпич рӧма платтьӧсӧ. Со нылыс школа дорӧ воис, Коля дінті мунӧ:

— Юля, — нем думышттӧг-кӧсйытӧг артмис Колялӧн, — матыстчыв татчань, петкӧдла мыйкӧ.

Нывка сувтыштіс, быттьӧ джӧмдіс, а сэсся ньӧжйӧникӧн матыстчис зонка дорӧ, юалана видзӧдліс сы вылӧ.

А синъясыс! Енэжсьыс на мичаджыкӧсь. Татшӧм мичсьыс Колялӧн весиг здук кежлӧ лов шыыс тасасьліс.

— Юля, ме тэныд ӧтитор петкӧдла, но тэ кӧсйысь, мый аскиӧдз некодлы он висьтав та йылысь.

— Но...

— Став мунас и ванас кӧсйысян?

— Да... Став мунас и ванас...

— Менам эм волшебнӧй ӧчки! — пӧся вашнитіс нывлы пеляс.

— Эн ылӧдчы, — серӧктыштіс Юля.

— Збы-ы-ыль

— Петкӧдлы!

— Со, — Коля мыччис аддзӧмторсӧ.

Нывка босьтіс киас, бергӧдлыштіс, видзӧдаліс гӧгӧр, бӧр мыччис:

— Но, и мый тані волшебнӧйыс? Йӧв рӧма, руа ӧчки. Та пыр, буракӧ, нинӧм оз и тыдав. Аддзӧмыд — дивӧтор, да нӧшта ӧд и волшебнӧй пӧ!

— Ӧчкиась да мый йылысь кӧ мӧвпышт... Сійӧс и петкӧдлас.

— Ылӧдчан?

— Но видлы, видлы!

Юля кӧлаліс ӧчкисӧ.

— И мый колӧ шуны? Лэбӧд менӧ?..

— О-о-оз! Шу: кӧсъя видзӧдлыны... И содты, мый збыль вылӧ кӧсъян.

— А-а. Кӧсъя видзӧдлыны, коді миян классын.

Юлялӧн чуймӧмысла чужӧмыс нюжаліс, вомыс калькмуні. Мӧдіс висьтавлыны: Надя да Катя... Сэсся некод на абу... Но ӧд миян классным мӧдарлань ӧшиня, татысянь весиг оз тыдав?!

— Ме тай шулі: волшебнӧй. А ӧні вай татчӧ ӧчкисӧ, ачыд котӧртлы да видзӧдлы, збыль-ӧ оз петкӧдлы.

Юля портфельсӧ весиг вунӧдіс — котӧртіс. Здук мысти бӧр воис, ышлолалӧ, чужӧмыс банйыштӧма, ачыс шызьӧма:

— Збыль! Кыкӧнӧсь классын, сэсся некод абу. Вот тайӧ да!

Но тайӧ здукас челядь юр весьтӧ воис сьӧд кырныш. Юля повзьӧмысла чилӧстіс, а Коля саймовтіс ӧчкисӧ питшӧгас. Зонка синнас колльӧдіс ылыстчысь лэбачӧс: тайӧ кырнышыс сылы вӧлі тӧдса.

— Вай нӧшта мыйкӧ видзӧдла, — корис Юля, сайкалыштіс повзьылӧм бӧрас да.

Но Коля казяліс Витя ёртыслысь матыстчӧмсӧ да бӧр дзебис ӧчкисӧ пинжак пыді зептас.

— Бӧрынджык сэсся. Кӧсйысин видзны гусяторнымӧс — видз!

— Но! — нывка босьтіс портфельсӧ, гажаа чеччалігтыр котӧртіс школаӧ.

— Чолӧм, — матыстчис да шыасис Витя.

— Чолӧм, — вочавидзис Коля. — Витя, висьтав, мыйла тэ мекӧд тӧрыт вадорас эн лэччыв? Ёртӧн нӧшта лыддьысян!

— Да, сідз, — нюркнитіс Витя, — эг вевъяв, гортын мыйсюрӧ колӧ вӧлі вӧчыштны...

— Талун бара школа бӧрад гортад котӧртан?

— Дерт.

— А ме тӧда тэнсьыд мыйсюрӧтӧ!

— Кыськӧ дай! Мый нӧ эськӧ?

— Ме кӧсъя, мед тэ ачыд висьталін.

— Меным нинӧм висьтавнысӧ.

— Он кӧ ачыд кӧсйы, ме шуа. Тэ аканьӧн ворсан!

— Мы-ы-ый? — Витя тшӧкмуніс, а сэсся чабыртіс кулакъяссӧ да уськӧдчис Колялань.

— А шу, мый он!

— Ог! Тэ лӧсьӧдлан ме вылӧ! — дӧзмӧмӧн дорйысьӧ Витя.

Мый эськӧ лои зонъяс костын — код тӧдас. Зыкӧ, дерт, воисны, косьӧ на, гашкӧ, но триньӧбтіс звӧнок, и ставӧн ывла вылысь ува-аваӧн пырисны школаӧ. Коля да Витя котӧртісны жӧ классаныс.

Кыдзи кӧть эз дӧзмыв Витя ёртыс вылӧ, урок чӧжнас дӧзман руыс пакталіс да перемена дырйи сійӧ ачыс матыстчис Коля дінӧ.

— Ко-о-оль, петалам ывлаӧ, сёрнитыштам.

— Позьӧ, — лабутнӧя вочавидзис ёртыс. Сійӧ ӧд эз кӧсйы лӧгӧдчыны, сылы сӧмын колӧ вӧлі тӧдмавны, збыль-ӧ ӧчкиыс петкӧдлӧ.

Сёрнисӧ Коля ачыс паніс:

— Вить, тэ меным збыльысь висьтав, мый тэ тӧрыт рытнас вӧчин, а ме тэд сэтшӧмтор петкӧдла, мый тэ некор на некытысь эн кывлы ни эн аддзыв.

— Мыйӧн нӧ тӧдан, гашкӧ, и аддзылі нин.

— Эн. Мый ме ордын — сэтшӧмыс сэсся му вылас ӧдвакӧ кодлӧнкӧ эм?

Эскис-ӧ, эз-ӧ ёртыс, но здук мӧвпыштӧм бӧрын юаліс:

— А мыйла тэныд колӧ тӧднысӧ, мый ме тӧрыт вӧчи?

— Менам эм сэтшӧмтор, коді ставсӧ му вывсьыс петкӧдлӧ. Тӧрыт сы пыръя видзӧдлі да тэнӧ аддзи: аканьӧс вӧлі пасьтӧдан. Сійӧн и волі тэ дорӧ, мед тӧдмавны, збыль-ӧ абу тайӧ, но сёрми: лыддьысян нин вӧлі.

— Ылӧдчы ёнджыка! Аддзан дай! — эз эскы Витя.

— Кӧть мый шу, а эм менам!

— Абу! Ог и эскы!

— Заклад вай вартам. Талун школа бӧрад мун гортад да вӧч, мый кӧсъян. И гижав, кымын часын мый керин. А ме мӧда видзӧдны тэ бӧрся, ставсӧ жӧ пасъяла, а сэсся гижӧдъяснымӧс ӧткодялам. Ставсӧ висьтала, мый рытнас вӧчан!

— Ок, петӧма висьталысь. А мый вылӧ вартам?

— Кывйӧ кӧ мыйӧнкӧ вожалас, каднас торкся ли, ме тэныд ассьым выль часіӧс сета. Меным мам тӧрыт ньӧбис. Киын новланаӧс... Со.

— О-о! Часі! — шензьӧ Витя. — Но ме, либӧ, пӧнарик кон вылас пукта. Сӧмын мыйкӧ оз эскыссьы, мый часітӧ сетан?

— Став мунас и ванас кӧсйыся. Ворсся кӧ — сета.

Заклад вартісны. Кучкынысӧ ковмис Юляӧс чукӧстлыны. Витя, дерт, чуймис, мый Коля шуис выль часісӧ сетны да нӧшта сэтшӧм кокниа вӧзйис. А мӧдыс ньӧти эз шогсьы. Сійӧ бура тӧдіс, мый закладсӧ воас. А сідзкӧ и ӧчки йывсьыс чӧв овны на лоӧ аскиӧдз.

Тайӧ луннас урокъяс дырйи Юля некымынысь бергӧдчыліс Колялань, а бӧръяысьсӧ весиг, буракӧ, нюммуніс. Быд видзӧдлӧмысь зонка гӧрдӧдліс да парталаньыс копыртліс юрсӧ.

КОДІ ВОРССЯС?

Школасьыс Витя быттьӧ шыш воис гортас. Видзӧдалӧ, юрыс сӧмын дзӧръялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кытысянь эськӧ сы бӧрся вермас кыйӧдчыны Коля. Керка гӧгӧрысь, ни матысса пуяс вылысь ёртсӧ эз аддзы. Но пырис гортас да тупкаліс ӧшиньяссӧ, сэсся вӧчис гортса уджсӧ, телевизор видзӧдыштіс. Сы бӧрын бара матыстчыліс ӧшинь дорас да дыркодь дзоргис ывлаӧ: Коля некӧн эз тыдав.

«Сӧрӧ. Вермас висьтавны, мый ме вӧча, дерт нин. Ёна ӧд лӧсьӧдлыныыс кужӧ!» — дышӧдіс сэсся аслыс кыйӧдчынысӧ, но ӧшиньяссьыс тупйӧдъяссӧ эз босьтав. Зонкалӧн урокъяссӧ вӧчӧма, и сійӧ мӧдіс ворсны. А ворсанторйыс вӧлі... Тӧрыт сійӧ ветліс почта вылӧ да ньӧбис ыджыд плакат. Ӧтарас серпасалӧма дзоридзьяс, а мӧдарыс — еджыд. Сыладорыс, еджыдыс, и коліс Витялы. Уна рӧма фломастеръясӧн серпасаліс карта: юяс да шоръяс, вӧръяс да нюръяс, веретяяс да сёнъяс. И рисуйтіс кык армия, кодъяс тышкасисны ас костаныс. Вӧліны налӧн и самолётъяс, и танкъяс, и разведчикъяс, и связистъяс. Быттьӧ война йылысь кино вылын. А Витя вӧлі сэні медся ыджыд командирнас. Сы тшӧктӧм серти лэбзьылісны аэропортысь самолётъяс, лыйсисны пушкаяс... Тайӧ ворсӧмас и ылаліс Витя. Эз и казявлы, кыдзи пуксис рыт. Зонка видзӧдліс стенса часі вылас, пасйис кадсӧ.

— Но вот, ёртлӧн часіыс аски лоӧ менам киын! Мед висьтавлӧ, мый вӧчи рытывбыднас.

А Колялы эз жӧ вӧв гажтӧм. Сійӧ быттьӧ ёртыс ордын, сыкӧд тшӧтш ворсӧ. Дерт, ачыс оз вермы нинӧм вӧчны, а лои сӧмын видзӧдысьӧн. И шензьӧ ас кежсьыс, кутшӧм лӧсьыд ворсӧм воӧма юрас Витялы. И мыйла сӧмын сійӧс эз кор, кыкнад эськӧ кутшӧм гажаа ворсісны.

Асывнас Коля да Юля, быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь, медводз воисны классӧ. Нюмъёвтісны ӧта-мӧдыслы, и Коля кыв шутӧг мыччис Юлялы ӧчкисӧ.

— Мый эськӧ видзӧдлыны?

— Мый кӧсъян.

— Ассьыным керка, кодкӧ эм абу гортын? Ы-хы! Некод нин абу. А кыдзи олӧ детсадйын вокӧй? — здук мысти ныв гораа серӧктіс: — Сёйӧны... Воклӧн чужӧмыс рокнас лякӧссьӧма... Со дӧрӧм соснас чышкис... Ставыс сэтшӧм лӧсьыда тыдалӧ. А позьӧ видзӧдлыны... Москваысь Краснӧй площадь?

— Меным юрӧ эз волы... Но, видзӧдлы, — вочавидзис Коля.

— О-о, кутшӧм мича! Быттьӧ кино вылын, дзик орччӧн — Кремль...

Классӧ пырисны водз локтысь нывкаяс, Катя да Надя, и Юля тэрмасьӧмӧн бӧр мыччис ӧчкисӧ Колялы да вашнитіс:

— Эг удит бурасӧ видзӧдлыны...

— Эн кӧть некодлы висьтав, — корис Коля.

— Но, — кӧсйысис нывка.

Витя локтіс дзик медводдза урок водзвылас, да детинкаяс костын сёрниыс пансис сӧмын перемена дырйиыс.

— Но мый? — юаліс Витя. — Аддзылін, мый ме вӧчи?

— Аддзылі, дерт.

— Мый?

— Школасьыд мунігмозыд дурпоп моз бергалін, видзӧдалін, кытысянь ме верма кыйӧдчыны, сэсся ӧшинь дорад дыр сулалін, ывла вывсӧ видзӧдін, ог-ӧ кытысянькӧ кыйӧдчы? Серам быдӧн петаліс: ме ӧд гортын вӧлі, а тэ ас ӧшинь увсьыд менӧ синъяснад корсин. Сэсся ньӧбӧм бумага вылад рисуйтчин. Ворсны ӧтнад мӧдін...

— Мыйысь?

— О, сэтшӧм бур ворсӧм юрад воӧма... Вай кыкӧн мӧдам ворсны, тэ — лӧз армиянас, а ме — вижнас. Но? Кыкнад ӧд гажаджык лоӧ.

Висьтавлӧ тадз Коля, а Витялӧн кыв-ворыс воши, сэтшӧма чуймис. Сэсся тай горӧдіс жӧ:

— Кытысянь кыйӧдчин?!

— Некытысянь. Шуи тай, мися, гортын вӧлі...

— Нинӧм ог гӧгӧрво. Ставыс сідзи и вӧлі, быттьӧ мыш сайын сулалӧмыд. Вай нӧшта ӧти рыт кежлӧ нюжӧдам закладтӧ. Аскиӧдз.

— Кӧть мый дыра кежлӧ. Ставсӧ висьтала! — ӧні Коля тырвыйӧ нин эскис, мый волшебнӧй ӧчкинас и збыльысь дзик ставсӧ аддзас.

Сійӧ рытӧ Витя аслыс места эз аддзы. Гортас локтӧм бӧрын медводз бара став ӧшиньсӧ тупкаліс, мед некӧн весиг коластор эз коль. Сэсся босьтіс книгаяс, тетрадьяс да пӧлатяс кайис, мед ӧшинь водзас не вуджрасьны. Куйліс пӧлатяс, лыддьысис. Сэсся дышӧдіс лыддьысьнысӧ да мӧдіс нетшкыны тетрадьсьыс листъяссӧ, самолётъяс вӧчавны да лэдзавны найӧс джоджӧ. Тетрадьыс помассис да быть ковмис лэччыны, да ӧд и мамыс регыд воас удж вылысь, пинялас гижтӧм на кабалаӧн ворсӧмысь, тетрадьяссӧ тадз ног тшыкӧдлӧмысь-таргайтӧмысь.

Лэччис пӧлатьсьыс, чукӧртіс самолётъяссӧ, бергӧдлыштіс киас, но жаль лои шыбитнысӧ да пуктіс книга джаджъяс...

Мӧд луннас Коля бара ставсӧ висьталіс Витялы, весиг местасӧ, кытчӧ самолётъяссӧ сюйис, индіс. Ёртыс сэтчӧдз чуймис, мый вочавидзнысӧ эз куж, кывзӧ вомсӧ паськӧдӧмӧн да аслыс тӧдлытӧг юрнас гогйӧдлӧ.

— Тӧдысьӧ али мый велӧдчан? — юаліс сӧмын классӧ пыригас, а мӧд урок помасьӧм бӧрын бара матыстчис да шуис: — Пырав, инӧ, рытнас, сета пӧнарикӧс...

Дузгӧдчис, синваыс петмӧн жаль. Пӧнарикыс немецкӧй, армиясьыс воча вокыс вайліс. Прожектор! Тӧдіс ӧд Коляыс, мый сійӧ вӧчис кыкнан рытсӧ. Сідзкӧ, воис закладсӧ. Но кыдзи сійӧ тӧдмаліс? Зэв окота вӧлі юавны, но эз. Оз ӧд мӧд нюглясьны ёртыс водзын: висьтав да висьтав!

Юасьны кӧ мӧдіс ёртыс, Коля, гашкӧ, и нырсӧ на лэпталыштіс, эз висьтав, а эз юав да, аслыс окота лои ошйысьны. Чӧв жӧ оліс, бӧрынджык висьталас.

ВЕЛӦДТӦМ УРОК

Коймӧд урокыс вӧлі природоведение. Валентина Васильевна медводз и юаліс Коляӧс, тшӧктіс петны класс водзӧ, висьтав пӧ гортса уджтӧ. А Колялӧн урокыс велӧдтӧм лои. Кытысь нин, рытывбыд кыйӧдчигад!

Коля ньӧжйӧникӧн сувтіс да виччысьтӧмысла эз и тӧд, мый вӧчны. Сэсся довгис дӧска дорӧ. Тӧдіс — яналас. И друг сылы юрас мӧвп воис: а ӧчкиыс эськӧ босьтас оз книгасьыс? Ӧд восьсӧн со коли парта вылас.

Коля ньӧжйӧникӧн перйис пинжак пыді зепсьыс ӧчкисӧ, пуктіс ныр вылас, крукыштіс пель саяс. Челядь акнитісны, ӧд найӧ некор на эз аддзывны Коляӧс ӧчкиаӧн. Да и ӧчкиыс кутшӧмкӧ тешкодь.

Юрсӧ лэптіс да видзӧдліс зонка вылӧ и велӧдысь.

— Коля, мый нӧ, омӧля аддзан? Ӧчкиасьӧмыд тай...

Зонка яндысис ылӧдлыны велӧдысьсӧ да кыв шутӧг сӧмын гогнитіс юрнас.

— Но, висьтав гортса уджтӧ.

Коля эськӧ и видзӧдӧ книгаас, да шыпасъясыс увлань юраӧсь. Босьтчыліс лыддьынысӧ, но сідзи мӧдіс мыктавны, мый Валентина Васильевна дугӧдіс сійӧс.

Урокысь зонкалы пуктісны «два». Сылы зэв яндзим да немкӧ лои сьӧлӧм вылас. Медсясӧ, дерт, Юляысь. Мый вот ӧні нылыс думайтӧ сы йылысь-а? Дерт, дивитӧ, ӧчкинас пӧ дурис да со гортса уджсӧ весиг абу велӧдӧма. Юрас Колялӧн быдсяма мӧвпъясыс жуисны: кыдзи эськӧ вӧчны, мед ӧчкиыс мӧдас сылы отсавны велӧдчынысӧ. Юаласны кӧ аски уроксӧ, книгасӧ мӧдарӧ бергӧдны ковмас, мед лыддьынысӧ вермис.

Рытнас Витя сетіс Колялы ассьыс пӧнариксӧ, но любуйтчыны сійӧн да ӧчкиӧн видзӧдчыны Колялы вӧлі некор. Колӧ велӧдны урокъяссӧ да локтан луннас «двасьыс» мынтӧдчыны. Ӧд мамыс, тӧдлас кӧ, дӧзмас да бӧр корас часісӧ.

Кыдзи нӧ эськӧ ӧчки отсӧгӧн велӧдчынысӧ заводитны? Волшебнӧй да, оз ӧмӧй отсав?

Рытывбыд сэсся книга-тетрадьӧн и ноксис. Гижис-лыддьысис. Ӧчкиасьӧмӧн и велӧдіс уроксӧ. Ылӧджык пуктас книгасӧ да бара лыддьӧ. Мӧд жыръяс петкӧдліс — босьтӧ жӧ ӧчкиыс.

Мӧд луннас Коля весиг кисӧ лэптіс урок вылын, да Валентина Васильевна сійӧс и юаліс. Коля шарк бергӧдіс книгасӧ, чеччис парта сайысь да зэв збодера восьлаліс класс водзӧ. Ӧчкиасис да мӧдіс лыддьыны, сӧмын сяркӧдӧ. Таня, кодкӧд сійӧ пукаліс ӧти парта сайын, бӧр книгасӧ бергӧдіс. Буракӧ, ас думсьыс, лӧсьӧдіс: увланьюрасьӧма да. Коля сэтшӧма скӧрмис, весиг гӧрдӧдліс да кырымсӧ чабыртліс. Но сэсся помаліс нин висьталӧмсӧ, ӧд тӧрыт куимысь лыддьӧмнад ставыс юрас бура пуксьӧма. Валентина Васильевна ошкыштіс да «пять» пуктіс.

А Колялы нимкодьыс, шешъялӧ парта саяс. И Юля бара бергӧдчыліс сыланьӧ да весиг нюмъёвтіс: зонкаӧс ошкыштіс тадзи.

Коля сэсся ӧдва урок помасьӧмсӧ виччысис. Мыйӧн зильӧбтіс звӧнок, петісны ывлаӧ, да ачыс матыстчис Витя дорӧ. Окота лои ошйысьны ӧчкинас.

— Кӧсъя висьтавны, кыдзи пӧнариктӧ вои... Вешйылам, йӧзсьыс бокӧ...

— Но, воин — и воин! Мый сэсся!

— Да тэ эн дузъяв, бӧр сета!

— Оз туй али жугӧдін нин? — гӧгрӧсмыліс ёртыслӧн синмыс.

— Бур пӧнарикыд, эг жугӧд ни. На, ӧчкиасьлы да видзӧдлы, — мыччис Коля донаторсӧ ёртыслы. — Мый мӧвпыштан, сійӧс и аддзан.

...Витялӧн шензьӧмыслы помыс эз вӧв. Юасьӧмыслы и:

— Кытысь тайӧ тэныд? Татшӧм дивӧ йывсьыс ме весиг эг кывлы.

— Но, ӧні гӧгӧрвоин, мый ме тэ бӧрся эг шыш моз кыйкъяв, а гортсянь видзӧді?

— Ӧні эска... — шуис ёртыс.

Урок костыд, дерт, эз тырмы. Мӧд перемена дырйи бара Витя ӧчкиасьліс, ачыс ставнас шызьӧма.

МЕДСЯ ТӦДЧАНА МОРТ

Сэсся Коля и мукӧд челядьлы висьталіс. Мый сэки лои! Ставӧн шызисны, корӧны кӧть нин син пӧвнас видзӧдлыны, ӧта-мӧдыслысь кисьыс нетшкӧны. Коля весиг повзис:

— Эн жугӧдӧй, — ӧлӧдӧ.

Урокъяс помасигкежлас став школаса велӧдчысьыс Коля гӧгӧр бергалісны: быдӧнлы окота мыйкӧ видзӧдлыны. А шумыс! А вензьӧмыс! Коді мый аддзылӧма — ӧта-мӧдыслы висьталӧны; коді абу на вевъялӧма видзӧдлынысӧ — оз эскы. Весиг Валентина Васильевна ӧчкиасьліс да ёна и шензис. Сэсся и мукӧд классъясысь велӧдчысьяс волісны. Коляӧс ӧдва гортас лэдзисны.

— Ми ордӧ ветлам, — корис сійӧ ёртсӧ. — Пӧнариктӧ бӧр сета.

— Но, — шудаа нюмъёвтіс Витя.

Рытывбыд сэсся оліс Коляясын. Мыйсӧ сӧмын найӧ кыкнад эз видзӧдавны! Став вӧр-васӧ, пемӧсъяссӧ аддзылісны, ош гу пытшкӧссяньыс видзӧдлісны. Америкаӧ волісны и Африкаӧ, джунглиӧ и океан пыдӧсӧ. Ӧтикыс видзӧдас-видзӧдас, а сэк кості мӧдыс мыйкӧ дум вылас уськӧдас да корас ӧчкисӧ. И тадзи вежласьӧмӧн сёр рытӧдз пукалісны.

— Тайӧ телевизорсьыд на бур! — ошкис Витя.

Школаын Коля лои медся тӧдчана мортӧн. Быдӧн кӧсйис сыкӧд ёртасьны. Весиг гырысь классаяс! А ӧти урок бӧрын сы дорӧ матыстчис директорныс, Александр Григорьевич, да эскытӧма юаліс:

— Коля, кутшӧм ӧчкиӧн тэ став школасӧ шызьӧдін? Ноко, петкӧдлы меным.

Босьтіс киас, дыр бергӧдліс, пысаліс да дыркодь мыйкӧ видзӧдаліс, сэсся бӧр пӧрччис:

— Эг кывлыв некор татшӧмтор йывсьыс. Ме босьтла аскӧд, а тэ урок бӧрад пырав ме дорӧ, бӧр сета.

Тадзи Коля медводдзаысь воис директорскӧйӧ. Челядь мыйлакӧ зэв ёна полісны сэтчӧ веськалӧмысь, а нинӧм повзьӧдчанаыс и абу. Александр Григорьевичыс вӧлӧма шань мортӧн. Юасис, кытысь ӧчкиыс сюри, да ёна и шензис: кодлысь нӧ пӧ кырнышыс пышйӧдӧма? Сэсся шуис, ог пӧ вермы физика законъяс серти висьтавны, мыйсяма тайӧ ӧчки, колӧ пӧ эськӧ учёнӧйяслы петкӧдлыны да. Вӧзйис арнас, каникул дырйи, карӧ катӧдлыны.

И друг Колялы кажитчис, мый сылысь ӧні мырддясны ошйысянторсӧ, нуасны карӧ да корсь сэсся сэтысь туй помсӧ. Чужӧмыс ыпнитіс, вом доръясыс мӧдісны тіравны.

— Тайӧ менам ӧчкиыс... Менам! — ачыс эз тӧдлы, кыдзи гӧлӧсыс нормис. — Карас катӧданныд, да вошӧ кытчӧкӧ.

Александр Григорьевич мӧдіс сійӧс бурӧдны-такӧдны:

— Эн пов, некод тэнсьыд донатортӧ мырдӧн оз босьт. Ме ӧд сӧмын кӧсъя тӧдмавны, кытысь ӧчкиыслӧн татшӧм выныс? Но, ладнӧ, либӧ... Падъяла жӧ, мый кодкӧ вермас лючки висьтавны. Воштыны и збыль абу дыр, — шуис да бӧр сетіс ӧчкисӧ Колялы.

КОДІ ВОШТІС ГӦГЫЛЯ-ВУГЫЛЯСӦ

Коля и ёртыслы висьталіс сы ордын пукалігӧн: кор да кытысь сійӧ аддзис ӧчкисӧ. Витя сюся кывзіс сійӧс, дыр чӧв оліс, мыйкӧ мӧвпаліс, кӧрлӧдліс кымӧссӧ, сэсся юаліс:

— Кодлӧн нӧ эськӧ ӧчкиыс? Ачыс ӧд кырнышыс оз новлы?

Коля лэптыштліс пельпомъяссӧ: оз тӧд да мый висьталас.

— Колӧ тӧдмавны! — вӧзйис Витя.

— Кыдзи?

— Ӧчкиыс ачыс отсалас. Пысав да тӧд вылад уськӧд воддза кӧзяинсӧ, — велӧдӧ Витя ёртсӧ.

— А збыль ӧд! — нюмъёвтіс Коля да ӧчкиасис.

Син водзас воис дзоляник да дзескыд керка пытшкӧс. Пу узьланін ӧти стен бокас, мӧдарас — пу лабич, сьӧд пывсянын кодь гор — ӧдзӧс дорас. Шӧркодь тушаа пӧрысь пӧль пукаліс ӧшиньдорса лабич вылын да мыйкӧ някляліс. Чужӧмыс вошӧма дзор ус-тош пиас, сӧмын ёсь сьӧд синъясыс вирдыштлӧны. Перйис вомсьыс някляланторсӧ, юкис шӧри да мыччис орчча лабичын пукалысьлы, зэв жӧ пӧрысь пӧчлы. Мыйкӧ шуис, буракӧ, тшӧктіс тшӧтш мутшкыны.

— О, Енмӧй! — горӧдсис Колялӧн. Сійӧ дзӧркнитіс юрнас да повзьӧмпырысь видзӧдліс ёртыс вылӧ.

— Мый, мый аддзылін?

— Ой, став мышкуӧй кӧдзавліс! — лов шысӧ лӧньӧдӧм бӧрын гораа вашнитіс Коля. Сійӧ тіралан кинас пӧрччис ӧчкисӧ да пуктіс пызан вылӧ.

— Мый? Мый аддзылін? — юасьӧ Витя. — Висьтав нин.

— Ичӧтик зэв важ вӧр керкаын дзор гӧна пӧль пукалӧ, мыйкӧ мутшкӧ. Буракӧ, сир. А сыкӧд орччӧн — Ёма.

— Вӧтасин? Хо-хо-хо! — сералӧ Витя. — Шуан жӧ: Ёма. Быттьӧ енэж вылысь усьӧмыд! Ёмаыслы сӧмын вит арӧсаяс эскӧны! Хо-хо-хо! Он-ӧ нин кӧсйы шуны, мый вӧрын олӧ Вӧрса, ваын — Васа! Кызьӧд нэм пом! Космосӧ лэбалӧны, мукӧд планетаяс нин кутшӧмакӧ тӧдмалӧма, а тэ — Ёма! А пӧльыс, дерт, Вӧрса? Сідз ӧд, — сераліс ёртыс вылын Витя. — Вӧр керкаын кӧ олӧны пӧрысь гозъя, тэ ног найӧ — Вӧрса да Ёма?

Коля чӧв оліс. Сылы забеднӧ лои, мый ёртыс оз эскы. Сэсся чӧла чеччис, пуктіс зептас ӧчкисӧ да нем шутӧг петіс керкасьыс.

«Мед сералӧ, — дӧзмӧмӧн мӧвпаліс Коля гортас довгигмоз. — Нинӧм эз аддзыв да! Колӧ эськӧ вӧлі тшӧктыны, мед ачыс видзӧдліс. Мый эськӧ сэки шуис. Повзис эз? А збыльысь ӧд, мыйысь сэтшӧмасӧ чегси? — асьсӧ нин дивитіс Коля. — Кымын мойд лыддьӧма, кымын кино видзӧдӧма, а со повзи! Дерт, пӧчыс и збыль мисьтӧм, увлань ӧшӧдчӧм кузь ныра, лёзь дзор юрсиа, шыла кодь ёсь сьӧд синъяса. Кыдз тай чӧвтліс видзӧдлассӧ, кажитчис, мый дзик ме вылӧ видзӧдліс, повзьӧмла сьӧлӧмӧй коклябӧрӧдз лэччыліс. А Витя со эз эскы. Сералӧ. Мед. Сідзкӧ, ӧчкиыс Вӧрсаыслӧн либӧ Ёмаыслӧн, найӧс со петкӧдліс да!»

Коля весиг лӧгасис ёртыс вылӧ, эз сьӧлӧмсяньыс сёрнит сыкӧд, мый юалас тай, вочавидзас жӧ-а. Лун-мӧд сэсся эз и ӧчкиасьлы, школаас йӧзыслы петкӧдлӧм могысь сӧмын новлӧдліс, пыр на видзӧдны кӧсйысьыс вӧлі да. А рытнас аддзӧмторсӧ гортсаяссьыс дзебасын видзис.

Ӧтчыд Витя матыстчис Коля дорӧ да вӧзйысис:

— Ме талун вола тэ ордӧ. Видзӧдлам Кремльысь Оружейнӧй палата. Но? Миян ӧчкинад ставыс матысянь тыдалас.

— Волы, — корис Коля.

Рытнас кык ёрт бара ӧта-мӧдыслы вежмӧн видзӧдалісны и Оружейнӧй палата, и Эрмитажӧ волісны, важ сарлӧн дворечас. Вежласисны ӧчкинас дӧзмытӧдзныс. Витя сэсся юаліс ёртыслысь:

— А пӧльтӧ эсійӧс эн нин аддзӧдлы?

— Эг.

— Вай видзӧдлам.

— Ачыд, колӧкӧ, а ме ог.

— Полан? — дэльӧдчӧ Витя.

— Ог эськӧ пов, — вочавидзӧ Коля, — ӧчки пырыд ме дорӧдз, гашкӧ, оз жӧ судзӧдчыны, но мыйлакӧ шуштӧм.

— Збыль чайтан пӧльсӧ Вӧрсаӧн али мый? — шензьӧ Витя.

Пуктіс сійӧ ӧчкисӧ ныр вылас да тшӧктіс:

— Петкӧдлы, ӧчкиӧй, мый вӧчӧ тэнад воддза кӧзяиныд?

И син водзас зонкалы воис пу наръя да пу лабича дзоляник керка пытшкӧс. Дзор ус-тошкӧн тырӧм чужӧма пӧль пукалӧ ки пыдӧс пасьта ӧшинь дорын да видзӧдӧ ывлаӧ. Сэсся бергӧдчӧ керка пытшкӧслань да юрсӧ довкйӧдлігмоз мыйкӧ шуалӧ. Витялы окота лои кывзыштны, мый нӧ висьталӧ пӧльыс. И друг сійӧ кыліс дзуртан гӧлӧсӧн лӧвтӧм:

— Кутшӧм гажтӧм! Ӧти нимкодьлун и вӧлі — гӧгыля-вугыляӧй! Сизим му сайысь да сизим ва сайысь вайлісны, быдторсӧ вӧлі петкӧдлӧ, да со вошті, видзны козинсӧ эг куж. И кодлы сійӧ ковмис? Кула вот гажтӧмысла!

Витя чеччыштліс места вылас, ӧчкиыс уси, да пӧльыс пыр и воши син водзсьыс.

— Коля, ме кывлі сылысь гӧлӧссӧ! Ӧчкиыд оз сӧмын вӧлӧм петкӧдлы, но сы отсӧгӧн позьӧ и кывзыны. Ӧчки крукыльяссӧ пель саяд сюркнялан да, дерт.

— И кылан? — шемӧсмис Коля.

— На, кывзышт, — мыччис ёртыслы ӧчкисӧ Витя да содтіс: — Пӧль, пӧль и эм, ньӧти абу повзьӧдчысь кодь: дзор юрсиа, дзор тошка, сӧмын некор нин абу шырсьылӧма... Немся абу Вӧрса. Шогсьӧ вот зэв ёна, кула пӧ гажтӧмӧйла. Сэтшӧм пӧ бур гӧгыля-вугыля вайлісны сизим му сайысь да сизим ва сайысь, а со вошті, кодлыкӧ ковмӧма, гусялісны...

— Мый нӧ сійӧ гӧгыля-вугыляыс? — шензьӧ Коля.

— Ӧчкисӧ, буракӧ, сідз шуӧ. Гӧгыляыс — гӧгрӧс чӧланъясыс, а вугыляыс — пельяс саяс крукаланъясыс.

— Но, буракӧ, сідзи и эм, лӧсялӧ, — сӧглас сетіс Коля. — А тешкодь кывйыс — гӧгыля-вугыля. И мича. Вайлы, ме кывзышта.

Босьтіс сійӧ Витя киысь ӧчкисӧ, пысаліс пельяс саяс да казьтыштіс пӧльӧс, мед пӧ тшӧтш и кыла, мый шуалӧ.

Син водзас пыр и воис пӧльыс. И кывзыштіс Коля сылысь лыддьӧдлӧмӧн шогалӧмсӧ:

— Кутшӧм жаль гӧгыля-вугыляӧй!

Коля вештіс син водзсьыс ӧчкисӧ, и ставыс воши.

— Аддзылін? — юалӧ Витя. — Кывлін?

— Вывті нин тай ёна шогсьӧ, вошті пӧ гӧгыля-вугыляӧс.

Челядь гажтӧммисны, пӧльыслӧн шогсьӧмыс инмис.

— Нуны эськӧ вӧр керкаас да сетны, — вӧзйӧ Витя.

— Тэныд кӧ сюри ӧчкиыс, тадз эськӧ эн шу! — дӧзмис Коля. — Да и кытчӧ на нуан? Тэ ӧд он тӧд, кӧні пӧльыс олӧ? Он ӧд бадь увъяс бӧр пысав, кытысь сюри.

— Оз позь. Сідзсӧ ӧд ми ӧшӧдам да колям, а кодкӧ мӧд босьтас. Ни пӧльыслы, ни миянлы! — падъялӧ Витя.

Кыкнанныс чӧв ланьтісны. Колялы жаль вӧлі ӧчкиыс, думсьыс дивитіс весиг Витяӧс: пыр мыйкӧ юрас воас сылы. Колӧ пӧ нуны пӧльыслы ӧчкисӧ! Кутшӧм йӧй нӧ эськӧ бӧр сетас татшӧм бурторсӧ. Таладор югыдсьыс кӧ сы пыр ставсӧ позьӧ видзӧдны! А мӧдарсянь кӧ, и пӧльыс жаль: гажӧдӧ, вӧлӧм, сійӧс гӧгыля-вугыляыс. А Витя бара нин кӧрлӧдлӧ кымӧссӧ да тэрыба лапйӧдлӧ син лапъяссӧ. Сідзкӧ, мый йылысь кӧ мӧвпалӧ. Сэсся и шуис:

— Гортӧ муна, ӧні юрӧ немтор оз во. Аски сёрнитчам, мый вӧчны...

ГУСЯТОР ЭРДӦДІСНЫ

Колялӧн шудыс помасис ӧти здукӧ, и сідз, кыдз зонка мӧвпыштлыны ни чайтны эз куж.

Ужнайтӧм бӧрын мам-батьыс, кыдзи и пыр овлӧ, пуксисны телевизор дорӧ, а Коля пырис пытшкӧс вежӧсас гортса удж дасьтыны, да эз и кывлы нывкаяслысь пырӧмсӧ. Вӧсни гӧлӧснас тёльгӧдчыны мӧдісны, да вӧлись петіс. Но вӧлі сёр нин. Локтӧмаӧсь Витялӧн ичӧтджык чойыс да велӧдысьлӧн нывкаыс, юр вылас гӧрд банта. Найӧ сулалісны зонкалӧн мамыс дорын да дзайгисны-корисны:

— Мед Коляыд петкӧдлас миянлы ӧчкисӧ. Тшӧктӧй, мед петкӧдлас, ми тшӧтш кӧсъям видзӧдлыны, — дзайгӧ Витялӧн Маша чойыс, вокыс кодь жӧ рудіник небыд юрсиа нывка.

— Мед Коляыд сетас миянлы недыр видзӧдчыштны, — корӧ учительницалӧн нывкаыс.

— Став школаыслы нин петкӧдлӧма, а миянлы эз на, — висьталӧ Маша.

Зонкалы лои сэтшӧм окота петны да тодмышкавны нывкаясӧс. Чабыртіс кабыръяссӧ, но гӧгӧрвоис, мый сёрмис: тӧдіс кӧ, мый локтасны, Коля эськӧ найӧс кильчӧ вылӧдзыс весиг эз лэдз, а ӧні со...

— Мый колӧ петкӧдлынысӧ, — некыдз оз гӧгӧрво Колялӧн мамыс.

— Волшебнӧй ӧчкисӧ...

Тайӧ кывъяс бӧрас и батьыс чошкӧдіс пельяссӧ, кывзысьӧ.

— Мед петкӧдлас Коляыд? — муртса нин оз бӧрд ичӧт нывкаыс.

— Коля, петав! — чукӧстіс батьыс. — Мыйкӧ тай петкӧдлыны корӧны.

— Мы-ый?

— Волшебнӧй ӧчкитӧ! — нимкодя горӧдіс Маша.

«Ӧні бать оз нин лэдзчысь меысь», — жугыля мӧвпыштіс Коля.

— Мыйсяма ӧчки? Вайлы, ноко, пиӧй, татчӧ! — стрӧга корис батьыс. — Кытысь, кодлысь сійӧс вайин?

Позис эськӧ пыксьыны, абу пӧ нин менам некутшӧм ӧчки, бӧр сеті, кодлысь босьтлі, но ылӧдлыны батьсӧ некыдз оз позь. Быть ковмис сэсся перйыны дзебассьыс волшебнӧй ӧчкисӧ да петкӧдны.

Час чӧж нывкаяс пыльсъялісны-сералісны, видзӧдчисны ӧчки пыр. А сэсся и мамыс да батьыс...

Кортӧм гӧстяяс, кодъяс тадз эрдӧдісны Коляӧс бать-мам водзас, мунігас быттьӧ ыджыд козин вӧзйисны:

— Аски бара на волам, тайӧ жӧ кадас... Аттьӧ!

— Ёна коланныд, ракаяс! — бӧрсяньыс скӧрысь броткыштіс зонка. Сійӧ тӧдіс: ӧні ковмас батьыслы ставсӧ висьтавны, а сылӧн ӧти шуӧм: «Ну бӧр, кытысь босьтін!»

Сідзи и лоис.

Батьыскӧд сёрни бӧрын Коля тіралысь вом доръяса да вазьӧм син доръяса пырис аслас жырйӧ. Ковмас батьыслысь кывзысьны, жаль кӧть абу сэсся ӧчкиыс. А кодлы нунысӧ? Бӧр лэччӧдны вадорас да бадь ув вылас ӧшӧдны? Пӧльыс нӧ кыдзи тӧдмалас, мый ӧчкиыс кутшӧмкӧ бадь куст пӧвстын? А горш, лёк йӧз киӧ кӧ веськалас? Сэки нӧ батьыслӧн веськыдлуныс бур вылӧ лоӧ? Бӧрдмӧныс жаль ӧчкиыс Колялы, но кӧсйысис нуны, да быть ковмас нуны.

Нормӧм сьӧлӧмӧн да шог мӧвпъясӧн и водіс узьны.

ВОИСНЫ ӦТИ КЫВЙӦ

Мӧд лунӧ школа бӧрын Витя бара локтіс Коля ордӧ: сылӧн бать-мамыс эз вӧвны гортаныс да некодысь повтӧг позис сёрнитны-вензьыны. Пуксисны диван вылӧ, мӧвпалӧны, кыдзи-мый вӧчны. Витя тӧдіс нин, кутшӧм сёрни вӧлӧма тӧрыт ая-пиа костын. И чой вылас скӧраліс, мыйла сійӧ польскис-висьталіс гусятор йывсьыс Колялӧн мам-батьыслы.

— Ковмас бӧр нуны, а кытчӧ? Сэтчӧ, кытысь сюри? — майшасис Коля.

— Колӧ пӧльыслы нуны, — аслас, тӧрыт шулӧм кывъяс вылын сулалӧ Витя.

— Туйсӧ огӧ тӧдӧй да?

— Ӧчкиыс и нуӧдас, оланінсӧ тай лючки ӧдйӧ петкӧдліс. Каям вӧр дорӧ, тэ ӧчкиасян и шуан: «Петкӧдлы туйсӧ важ кӧзяин дорад». Кытчань петкӧдлас, сэтчань и мунам.

— Сэтшӧм тэ вежӧра? А вошам кӧ?

— Ог гӧгӧрво сэсся, мый тэ кӧсъян? — дӧзмыны мӧдіс Витя да бара мӧдіс кӧрлӧдлыны кымӧссӧ. — Тэ, буракӧ, полан?

— А тэ нӧ эськӧ он? — юалӧ Коля. — Збыль вылӧ кӧ Вӧрса? Локтам да шуам: «Видза олан, Вӧрса! Ми вайим тэныд ӧчкитӧ, али кыдз сы ногӧн: гӧгыля-вугылятӧ. А сійӧ миянӧс — тшап! И оз лэдз бӧрсӧ? Либӧ ордымтӧ сідз чукльӧдлас-мукльӧдлас, мый бӧр гортӧ туйыс оз сюр, нэм чӧжыд вӧрті новлӧдлас, да коркӧ лысьӧмнымӧс сӧмын аддзасны.

— Энлы повзьӧдчы. Ӧти-кӧ, гашкӧ, сійӧ абу на и Вӧрса, а мӧд-кӧ, ми сылы бур вӧчам, гӧгыля-вугылясӧ ваям... Мыйла нӧ миянлы сійӧ лёксӧ вӧчас? Мыйысь?

— Но, ветлам, — кывйӧ сетчис Коля. — Сӧмын тӧдан, мый колӧ вӧчны, мед некутшӧм лёктор оз ло?

— Мый?

— Юр пыдӧстӧ солӧн киськавны да аскӧдыд пурт босьтны. Сов да кӧрт лёксьыс видзӧны. Меным пӧчӧ висьтавлывліс.

— А менӧ велӧдіс пасъясьны, сэки пӧ Енмыс став лёксьыс видзас.

Сёрнитчисны детинкаяс нуны ӧчкисӧ локтан шойччан лунӧ.

Колӧ вӧлі висьтавны та йылысь Юлялы, мед босьтлас ӧчкисӧ да пӧттӧдзыс видзӧдчас, но переменаяс дырйи челядь водзын мыйлакӧ яндысис матыстчынысӧ. Сӧмын субӧта асывводзӧ водзджык локтіс школаас да вочааліс нывкаӧс.

— Юля, талун урокъяс бӧрын ветлам ми ордӧ, видзӧдчышт нӧшта ӧчки пырыс.

— Ме ог лысьт ті ордӧ...

— Витяӧс нӧшта кора.

— Ог тӧд...

— Асыв сэсся ӧчкисӧ бӧр колӧ нуны.

— Кодлы?

— Волы, да висьтала.

— Но.

Немтор сэсся Коля эз шу, да эз и вевъяв, мӧдісны матыстчавны челядь.

Урокъяс бӧрын, книга-тетрадьяса портфельсӧ гортас кольӧма да, локтіс Юля. Родыштіс быттьӧ первойсӧ йӧз ордад, а сэсся, гырысьяс пиысь некод гортас абу да, збоймис. Мый мӧвпыштӧ, сійӧс и ӧчки пырыс видзӧдӧ, а ачыс гылыда сералӧ. Татшӧм кыпыднас Коля нывкаӧс медводдзаысь на и аддзис, и аслыс нимкодь вӧлі, сы вылӧ видзӧдӧмӧн нюмъявсис. Сёрӧнджык Витя воис, а сы бӧрся — Витялӧн чойыс учительницалӧн нывкӧд.

Аслыс, Колялы, ставныс мунӧм бӧрын нин сӧмын веськалі ӧчкиыс. Сэтшӧм гажа вӧлі рытыс, а ӧтнас коли да синваыс муртса оз пет. Аски нуас ӧчкисӧ, и бара сы дорӧ некод оз мӧд волывлыны. Жаль ӧчкиыскӧд янсӧдчынысӧ, зэв жаль... А Юляыс? Кутшӧм мусаник сійӧ талун вӧлі. Волас оз коркӧ сы дорӧ мӧдысь? А мый на аскиа луныс ваяс? Кытчӧдз, ылӧдз-ӧ ковмас мунны? Воас-ӧ оз бӧр гортас?

Татшӧм гажтӧм мӧвпъясӧн и водіс узьны.

ПЫР ВОДЗӦ И ВОДЗӦ...

Водз асывнас детинкаяс, спортивнӧй костюмаӧсь, курткааӧсь, Витя пемыдлӧз берета, Коля кыӧм шапкаа, кыкнанныс кокньыдик мышнопъяӧсь, петісны туйӧ. Медводз лэччисны вадорӧ, корсисны сійӧ кустъяссӧ, кытчӧ коркӧ Коля вугыр шатьяссӧ кольліс.

Луныс пуксис мича, шондіа. Енэжыс лӧзалӧ, ни ӧти кымӧртор абу. Но ыркыд, кӧдзыд руа нин сынӧдыс. Шуйгавывса вӧрыслӧн уна пӧлӧс рӧмыс киссьӧма, кӧнсюрӧ сӧмын вижа-гӧрдаыс тыдалӧ, ёнджыкасӧ куш увъяс нин сярвидзӧны.

— Кыскы гӧгыля-вугылятӧ, — тшӧктіс Витя. — Видзӧдлы, кодарӧ муннысӧ.

Коля перйис морӧс зепсьыс ӧчкисӧ, пуктіс ныр вылас да мӧвпыштіс пӧль дорӧ мунан туй йылысь. Син водзас воис пемыд козъяиныс, сэтчань и веськӧдчисны зонкаяс. Вуджисны муяс, чеччыштлісны джуджыд бӧрӧздаяс вомӧн да матыстчисны вӧр дорӧ.

Луныс шондіа, а вӧрас пырнысӧ мыйлакӧ шуштӧм. Гашкӧ, тӧдтӧминӧ лӧсьӧдчӧны ветлыны, да сійӧн. Сэсся и майшасьӧны на: ӧчки вылӧ надейтчӧмӧн пыді вӧрӧ пыран, а кыдз нӧ бӧрсӧ петан? Сувтыштлісны весиг вӧрас воськовттӧдз. Юр пыдӧссӧ солӧн киськалыштісны, пасъясисны. И пуртыд налӧн орданыс. Та бӧрын збоймыштісны, и гажаджык лов выланыс лои. Мед тӧдны, кодарлань мунӧны, Витя зепсьыс матка ^Матка — важ нога компас./^ перйыліс — видзӧдліс, мед бӧрсӧ петны кужасны.

И пырисны ёртъяс вӧрӧ. Ӧд тӧдӧны эськӧ, мый вӧрыс налӧн сикт сайын помтӧм-дортӧм, а шуӧма да, быть мун. Дыркодь восьлалісны некутшӧм туйтӧг, весиг мудзисны, небыд, кузь нитш вывтіыд восьлалӧмыд лыа вывті мунӧмысь на сьӧкыдджык: кокыд пыдӧ вӧйӧ.

— Лешмам ми тадзтӧ, — броткыштіс Витя.

Но регыд петісны важъя вӧла туй вылӧ; коркӧ, буракӧ, таті вӧр петкӧдлӧмаӧсь. Восьлавсис ӧні тӧдчымӧн кокньыдджыка. Туйыс нуӧдіс рытыввывлань. Вуджисны кузькодь сук пожӧма яг, сэсся пырджык лои мунны пемыд козъя вӧрті. Кыкысь быттьӧ воссьыліс вӧрыс на син водзын, ӧтикысьсӧ неыджыд кыддза раскӧ веськавлісны, а мӧдысьсӧ — ловпуа раскӧ. Сэті гажаджык муннысӧ, югыдджык, а кок уланыс шура-шаракылӧны уна рӧма кос коръяс. Кузя нин лои мунӧмыс, бара воис пожӧма яг, сы бӧрын — козъяин. Вӧрыс пыр пемдіс и пемдіс, сук козъясыс эз ёна лэдзны шонді югӧръяссӧ. Козъяиныд ветлысь-мунысьыдлы шуштӧм, а кор чукыль сайысь быйкнитас-мыччысяс киссьытӧм коръя на кольквиж кыдз либӧ гӧрд юр чука ловпу, сьӧлӧмныс ыркмунлӧ мичлунсьыс.

Коля ныр вывсьыс эз лэдзлы ӧчкисӧ. Кык туй вожӧ воасны, сувтыштласны, кодарӧ ӧчкиыс индас, сэтчаньӧ и веськӧдчасны. Паськыд туйсьыс векньыдик ордымӧ нин воисны, да и сійӧ ордымыс чӧд да пув кустъясӧн тырӧма, сідзкӧ, ветлысь-мунысьыс таті гежӧд. Гӧгрӧс нюр сайӧ нин петісны, сэтчӧдз верст вит кымын сиктсянь, — а муртса синмӧн босьтан ордымыс пыр водзлань и водзлань нуӧдӧ. Кутшӧмкӧ паськыд туй вомӧн вуджисны, и бара водзлань. Мудзтӧдзныс нин восьлалісны зонкаяс, а синнаныс пыр дзӧркъялӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, туй чукыльсӧ арталӧны, видзӧдӧны, кыті налы ковмас бӧрсӧ лэччыны.

Со и туй визьыс бердіс, а керкаыс некӧн на эз тыдав.

ТУЙВЫВСА МЫТШӦДЪЯС

Друг зонкаяс сувтісны: кодкӧ быттьӧ вуджӧртчис пуяс сайті. Найӧ кутчысисны ӧта-мӧдыслы киас да дыр чӧв олісны, виччысисны, оз-ӧ кутшӧмкӧ шы нӧшта кыв. Но рутш ни ратш эз мун. Водзӧ восьлавны мӧдісны зэв видзчысьӧмӧн. Бара кодкӧ вуджӧртчис пуяс сайын. И бара труч ни трач кокъяс улас.

— Коді нӧ миянӧс вомӧнавлӧ? — гусьӧн юаліс Коля.

— Кодкӧ кыйӧдчӧ, — шӧпкӧдіс Витя.

— Гашкӧ, бӧр косам? — вӧзйӧ Коля.

— Ветлам нин помӧдзыс, мый лоан — ло!

Видзчысьӧмӧн, зэв чӧла мӧдӧдчисны, кос ув вылӧ оз тальччыны, лов шысӧ весиг кутӧны, кывзысьӧны. Но шы ни тӧв. А кодкӧ быттьӧ на бӧрся кыйӧдчысь эм. Полӧны да ки на ки кутчысьӧмӧн и мунӧны.

Мудзыштісны да пӧрӧм пу вылӧ пуксисны шойччыны-сёйыштны. Коля кыскис мыш нопсьыс пуӧм кольк да чай термос, Витя перйис выя нянь. Нуръясигмозыс и паніс сёрнисӧ Коля, дум вылас усьӧма да:

— Витя, ӧчки сюран лунас ме сы пыр тэнсьыд аддзылі аканьӧн ворсӧмтӧ. Збыль вӧлі?

— Да эг ворс ме некутшӧм аканьӧн! — дӧзмис ёртыс. — Ме вурсьыны кужа, а чой корис аканьыслы выль платтьӧ. Ме вури да пасьтӧді.

— Ме чайті, ӧчкиыс ылӧдліс.

— Эз. Ме, гашкӧ, быдма да вурсьысьӧн лоа. А тэ?

— Ме кӧсъя водзӧ велӧдчыны. Окота физика бура тӧдны, кыдзи директорным миян, Александр Григорьевичным.

— Физикасӧ ми ог на велӧдӧй да...

— Меным гортысь важ книга сюрлі, лыддялі нин мыйсюрӧ. Батьлысь юаси и...

Эз кӧ детинкаяс повны да эз кӧ восьлавны тӧдтӧминас да волывтӧминас, гашкӧ, татшӧм сьӧлӧм сёрниыс налӧн эз и ло. А ӧні быттьӧ кодкӧ тшӧктӧ восьтны ёртъяслы ӧта-мӧдныслы медся гуся мӧвпъяссӧ.

Муртса вевъялісны идралыштны сёян коляссӧ, бушков кодь тӧв ныр лыбӧдчис. Пуяс мӧдісны шуштӧма шувгыны-катласьны, кӧнкӧ дзуртӧм шы кыліс. «Клоп-клоп-клоп!» — неылын, быттьӧ, кутшӧмкӧ ыджыд пӧтка кыпӧдчис. Но шыыс эз ылысмы, а пыр ӧти местаын швачакыліс. Ён тӧв ныр нетшыштіс Коля ныр вылысь ӧчкисӧ. Зонка муртса вевъяліс тшапнитны, эськӧ сы мында и аддзыліс.

Кыдзи здукӧн шызьыліс ставыс гӧгӧр, сідз жӧ и бӧр лӧнис, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. Коля да Витя сӧмын видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс.

— Мый тайӧ вӧлі? — вашнитӧмӧн артмис юалӧмыс шай-паймунӧм Колялӧн.

Но ёртыс немтор жӧ эз гӧгӧрво, да нинӧм эз и куж вочавидзнысӧ.

— Бара кӧ тӧлыс лыбас, сэки киад нин босьт ӧчкитӧ, — велӧдӧ Витя.

Воськов-мӧд и вӧчисны зонъяс, Коля чорыда джӧмдіс да ныръёвтіс-уёвтіс небыд нитш пиӧ, а ӧчкиыс лэбовтіс ныр вывсьыс; бур, мый киыс водзланьын вӧлі да удитіс шамыртнысӧ. Сэсся сувтіс кок йылас да бергӧдчылӧмӧн видзӧдаліс, кытчӧ вермис джӧмдыны, ӧд гӧгӧр шыльыд, вутш ни мыр матігӧгӧрын.

— Кодкӧ кӧсйӧ мырддьыны ӧчкиӧс! — вашкӧдӧ Коля.

Витя, коді водзті эз эскывлы некутшӧм мутилы, ӧні чӧв оліс, ӧд кыкысь нин нетшыштлісны ӧчкисӧ. Кыдзкӧ тай удайтчис на кутнысӧ-а. Коймӧдысь кӧ, вермасны и воштыны.

— Вай кӧрталам, — вӧзйис сійӧ, перйис мыш нопсьыс ён шӧрт да зэлыда кӧрталіс крукыльясӧдыс юр гӧгӧрыс.

— Ӧні оз вош. — Муртса тадз шуис Витя, бара чорыд тӧв ныр петіс, тайкӧ пасьтӧг оз пӧрччӧд детинкаясӧс, паськӧмсӧ летӧ на вылысь, нетшкӧ. Шапкааныс кутчысисны да пидзӧсчанясисны, нюкыртчисны му бердас.

Здук мысти бара ставыс лӧнис.

ВӦРСА ДА ЁМА

А тайӧ кадас Вӧрса ордӧ, ышкӧ-пошкӧ, лолыс тырӧма, воис Ёма.

— Вӧрса! Нолы, петкӧдлы гӧгыля-вугылятӧ, кодӧс ме тэныд вайлі сизим ва сайысь, сизим му сайысь?

— Ёма, дивит кӧть эн, а ме ӧд вошті тэнсьыд вайӧмтортӧ. Сэтшӧма нин шогся, юр чукйӧ кушмис. Кувмӧн жаль, кувмӧн жаль!

— Воштін? Кытчӧ?

— Ю дорӧ кодкӧлун лэччылі. Зэра поводдя сулаліс, а сійӧ луннас асъядорыс гажаммис. Ме и мӧдӧдчи, мися, Васаӧс тшӧтш аддзӧдла йи сувттӧдзыс. Сикт дорланяс петі, пукала бадь куст улын. Гӧгӧр лӧнь, шы ни тӧв. Менам и ойбырмунсьӧма. Вӧтаси, быттьӧ тэкӧд гӧтрасям, кӧлысь миян. Тэ важсяыд кодь мича, статя, ме — багатыр, том да ён, а став вӧрса да нюрса олысьыс, став мутиыс да гут-гагыс чукӧртчӧмаӧсь Веж луд вылӧ. Сэсся друг кымӧртчис, пемдіс гӧгӧр, енэжсяньыс ме вылӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм Гундыр лёкысь горӧдӧмӧн уськӧдчис. Сэтшӧма чегси — нинӧм ог гӧгӧрво. Мися, выжывма, но кыдзкӧ тай Ыджыд Мутиыс видзис на.

— Сэтшӧма ӧд эн жӧ повзьы? — шензьӧ Ёма.

— Узигкостіыд тэ вылӧ кӧ Гундырыс уськӧдчас? Чегсян он, эськӧ?

— Ас садяд воин да, кодӧс нӧ повзьӧдчысьнас чайтін?

— Ылынкодь нин кырныш вӧлі лэбӧ. А сэсся некод эз вуджӧртчыв. Эг на ӧд пыр казяв, мый гӧгыля-вугыляӧй абу.

— Пон, гашкӧ, пышйӧдіс, шуан, сикт дорӧ петалін да?

— Чӧв, пон дуктӧ ме и узигӧн кыла, этша ӧмӧй ме найӧс тшыкӧдлывлі. Он кӧ эскы, юав вӧралысьяслысь.

— Ӧні понъястӧ сизим ва сайысь да сизим му сайысь жӧ вайӧны, быдсяма чулля-пелляыс на костын эм, гашкӧ, абу и пон дукаӧсь?

— Ме чайта да, кырнышыс лэбӧдіс. Сӧмын ог гӧгӧрво, мыйла сылы колӧ гӧгыля-вугыляыс? Кор казялі, рӧмыд нин вӧлі, да кималасӧн эськӧ ёнакодь корси, но эг аддзы. Мӧд луннас бара ризӧдлі. Лун югыдӧн нин видзӧдалі, но быттьӧ сылӧма, некӧн абу.

— А ме вот аддзылі тэнсьыд гӧгыля-вугылятӧ! — юрсӧ дзӧрӧдӧмӧн, скӧрысь шуис Ёма. — Выжывмӧмыд, менсьым козинӧс абу сяммӧмыд видзны!

— Аддзылін? — быдсӧн чеччыштліс лабич вывсьыс Вӧрса. — Кытысь?

— Татчань локтӧны кык детинка. Ӧтиыслӧн ныр вылас тэнад гӧгыля-вугыляыд, ме пуяс сайсянь кыйӧдчи.

— Мыйла эн мырддьы?

— Видлі эськӧ, да эз артмы. Воча дзик эг петкӧдчыв, а тӧв нырӧн кыкысь уськӧдчылі да нӧшта сконъёвтлі.

— Но и? — тэрмӧдлӧ Вӧрса.

— Мый «но и»? Сюри кӧ ӧд, вайи! Да стӧчасӧ ог тӧд вӧлі, мый тэнад, эн на висьтавлыв вошӧмсӧ да... Мырддьыны колӧ, сӧмын вот кыдзи? Мӧвпав, мӧвпав и ачыд тшӧтш, чумали юрнад!

— Ачыд зэв сюсьӧ пуксян, а абу жӧ сяммӧмыд мырддьыны, мича юра зарни аньӧй!

— Нӧшта ӧд тешитчӧ да тшетшйӧдчӧ! — ырыштчылӧ Ёма Вӧрса вылӧ. —Матынӧсь оланінсяньыд, татчӧ локтӧны.

— Татчӧ? Гашкӧ, меным и вайӧны гӧгыля-вугылясӧ да?

— Ваясны, дерт, вомтӧ рака моз паськӧд да виччысь! Выжывыд нин новлӧдлӧ тэнӧ! Кор нӧ, коді тэн бурсӧ вӧчліс? Лёк керны сӧмын йӧзыд и кужӧны! Коркӧ сикт дорас матын и овлім, а ӧні став вӧрсӧ пузувтісны да со парма пыдӧсас ковмис дзебсьыны! А водзӧ вылӧ, гашкӧ, и татысь на ушымгайтчыны ковмас?

— Коркӧ эськӧ...

— Коркӧсӧ сэсся эн казьтыв. Сэки и ме Ен туйын вӧлі. А ӧні... Ой, локтӧны нин, дзик керка дорадӧсь! Ме горъяд пыра, мед оз казявны менӧ. А тэ кор гӧгыля-вугылятӧ. Оз кӧ мӧдны сетны, ме сэки и вувзьӧдча на вылӧ. Но?

— Но, но, — ышловзис Вӧрса.

А Ёма котӧртіс гор дорас, мыйкӧ сэні бергаліс-гӧграліс, пӧлясис-шуасис да сэсся гор пытшкас и пырис.

ВӦРСА ОРДЫН

Детинкаяс матыстчисны вӧр шӧрӧ куткыртчӧм чом кодь ичӧтик важмӧм да нитшкассьӧм стенъяса керка дорӧ. Водзын тыдаліс помтӧм-дортӧм нюр.

— Гашкӧ, тані и олӧ Вӧрсаыс? — вашнитіс ёртыслы Коля.

Мӧдыс сӧмын чӧла лэптыліс пельпомъяссӧ.

Ӧні, кор туйыс найӧс вайӧдіс сук парма шӧрӧдзыс, Витя эз нин водзсась, эз нин вензьы, эз нин ыстысь орчча сиктса пӧль вылӧ, буракӧ, и збыльысь Вӧрса либӧ кутшӧмкӧ тӧдысь тані олӧ. Кодлӧн нӧ сэсся вермас лоны татшӧм ӧчкиыс? Ӧд весиг школаса директор эз вермы вочавидзны, мыйла быдтор петкӧдлӧ гӧгыля-вугыляыс. Сідзкӧ, и кӧзяиныс ӧчкиыслӧн абу жӧ йӧз пӧвстын бергалысь морт. Буракӧ, и збыль Вӧрса.

— Мый петкӧдлӧ ӧчкиыд? — вашкӧмӧн жӧ юаліс Витя.

— Тайӧ керкасӧ да ӧдзӧссӧ и аддза.

— Мӧдарӧ бергӧдчы да мӧвпышт ӧчкиыслӧн кӧзяин йылысь, — велӧдӧ ёртыс.

Коля бергӧдчис гортланьыс нырӧн, но аддзис сӧмын ичӧтик керка да пыран ӧдзӧссӧ.

— Сійӧс жӧ петкӧдлӧ, кӧть кодарӧ ог бергӧдчы.

— Сідзкӧ, воим. Колӧ пыравны, мый лоанаыс — ло! — шуис Витя да воськовтіс керкалань.

На юр весьтті лэбис сьӧд кырныш, но зонкаяс весьтын ни керка гӧгӧрыс кытшлавны, ни тыдаланаинӧ пуксьыны эз лысьт, тыдалӧ.

Детинкаяс кайисны кык содъя нитшкасьӧм кильчӧ вылӧ да тотшкӧдчисны ӧдзӧсас. Некод эз вочавидз. Коля нӧшта таркнитіс ӧдзӧсас:

— Кодкӧ нӧ эм абу ловъя тані?

Ньӧжйӧникӧн воссис ӧдзӧсыс, дзирйыс гораа дзуртыштіс. Зонкаяс весиг чур-чермуніны. Пызан дорын, лабич вылын, пукаліс еджыд тошка пӧль да сюся видзӧдіс на вылӧ. Сьӧд синъясыс лэчыда югнитлісны. Коля пыр и тӧдіс: тайӧ и эм ӧчкилӧн кӧзяиныс.

— Пырӧй, — ӧдзӧсыс моз жӧ дзуртыштіс пӧльыс.

Полігтырйи зонкаяс тӧрӧдчисны ӧдзӧсӧд.

— Пырӧй да пуксьӧй, пуксьӧй да ваксьӧй, чеччӧй да гыжъясьӧй, — бара дзуртыштіс сійӧ. Буракӧ, шмонитіс, но серамыс некодлӧн эз пет, детинкаяс сӧмын чӧвтлісны ӧта-мӧд выланыс синъяссӧ.

— Но, мый нӧ висьталанныд, том молодечьяс, кутшӧм могӧн воинныд? — киргис-сёрнитіс пӧль.

— А ми... мыйкӧ... со... — мӧдліс шуавны Витя, кытчӧ и вошӧма збодерлуныс.

Коля тувкнитіс сылы бокас, мед ланьтас. Ачыс перйис ӧчкисӧ морӧс зепсьыс, кытчӧ пуктыліс керкаӧ пыртӧдз, да мыччис сійӧс Вӧрсалы:

— Тайӧ тэнад?

Мӧдыс босьтіс киас, вайӧдіс син дорас.

— Менам, менам! Кытысь нӧ тіян гӧгыля-вугыляӧй, менӧ гажӧдысьӧй, му выв ӧшиньӧй менам сюри? — пӧль сэтшӧм ёна нимкодясис, ӧшинь дорын югыд вылас видзӧдаліс, ныр вылас пуктыліс. Читкыртліс синъяссӧ да «и-и-и!» — нимкодя чилӧстіс, тайкӧ оз йӧкты.

Сійӧ нимкодясис дзик ичӧтик кага моз, да детинкаяслӧн полӧмыс быри. Найӧ нюмъялӧмӧн видзӧдісны сы вылӧ.

Но Вӧрса друг сувтіс да горӧдіс:

— Ёма! Пет! Гӧгыля-вугыляӧс со зонкаясыс вайисны.

Детинкаяс тайӧ кывъяссьыс кутчысисны-шашаритчисны ӧта-мӧдас да кынмисны-измисны, пышйыныс оз слӧймыны.

Горсянь мӧдіс кывны кашкӧм, кодкӧ ружтігтырйи кыссис сэтысь. Сэсся мыччысис кос сьӧд кабыр, ротйыссьӧм сос, да вӧлись кыліс киргана гӧлӧс:

— Отсав! Гырйысь да горйӧ, горйысь да гырйӧ, некутшӧм шойччӧг! Ог ов, а песся.

Вӧрса нюжӧдіс сыланьӧ кисӧ, отсыштіс, и детинкаяс аддзисны Ёмалысь саӧссьӧм мисьтӧм чужӧмсӧ да весьӧпӧрмӧн горӧдӧмӧн уськӧдчисны ӧдзӧслань. Витя джӧмдіс тагӧсас ^Тагӧс (важ кыв) — порог./^ да уси, Коля — сы вылӧ. Чеччынысӧ эз вевъявны — найӧс кутіс Ёма.

— Эн полӧй, эн полӧй! — кыдз сӧмын кужис да вермис, меліа шуаліс Ёма. — Пуксьӧй, кос чӧдлачӧн номсӧдлам.

Киясӧдыс кутӧмӧн Ёма нуӧдіс пызан дорас да пуксьӧдіс детинкаясӧс ӧшиньдорса лабич вылӧ, а ачыс лажыньтчис ӧдзӧсдорса пуклӧс вылӧ. Пышъян туйыс зонкаяслы лои тупкӧма. Коля синсӧ чӧвтліс ӧшинь вылас, оз-ӧ позь сэті, пикӧ кӧ воасны дзикӧдз, петны, но ичӧт вӧлӧма, он тӧр.

Ёма шыасис Вӧрса дорӧ:

— Петкӧдлам ми налы гаж, мыйла гӧгыля-вугылятӧ гусялісны! Кхе-кхе! — серӧктыштіс сійӧ да мыччӧдліс вижӧдӧм кузь пиньяссӧ. Чужӧмыс сылӧн вӧлі сьӧд, синъясыс сьӧдӧсь жӧ, нырыс гӧрбыля, дзор юрсиа, паськӧмыс ротйыссьӧма.

— Ми эг гусялӧй, ми вайим, кор тӧдмалім, кодлӧн, — дорйысис Витя.

— А коді Вӧрсасӧ вадорас повзьӧдіс узигкостіыс? — вегыльтчылӧмӧн юаліс Ёма.

— Ми ӧд ог тӧдӧй, — ӧдва кывмӧн нурбыльтіс Коля.

— Кытысь нӧ тіян гӧгыля-вугыляыс?

— Кырныш вӧлі лэбӧдӧ да уськӧдіс, а ме босьті. Сэсся тӧдмалім кодлӧн да вайим со, — висьталіс збыльсӧ Коля.

— Узигкостаыд гусялӧмаӧсь, — шыӧдчис пӧль дорӧ Ёма.

— Тэ менӧ йӧйӧ пуктан? Ме абу на выжыв! Эз вӧвны матын челядьыс, дукныс, мый волӧмаӧсь, эз кыв ни, — дорйис зонкаясӧс Вӧрса. — А кырнышсӧ и ме аддзылі.

Ёма казяліс, мый вермасны ӧні, йӧз дырйи, Вӧрсакӧд зыкӧ воны, кыв вылӧ сетчис да вежис сёрнисӧ:

— Гашкӧ, инӧ, и збыльысь кырныш. Нолы, видзӧдлы ме вылӧ, эг-ӧ саӧссьы горъяд пукалігӧн?

— Саӧссьӧма ныр бокыд, ниртышт.

Ёма сос вом дорнас чышкыштіс ныр боксьыс сасӧ.

— Нӧшта кыті?

— Абу кӧ сэсся некыт-а.

— Рӧмпӧштантӧ вайлы, видзӧдла.

— Абу менам.

— Но и олысь, нинӧм тэнад абу! Менам гортын стенын ӧшалӧ. Быд лун видзӧдча да мичмӧдча.

Детинкаяслӧн татчӧ муртса серамыс эз пет, зэв нин тешкодьӧн кажитчис татшӧм мисьтӧмыслӧн мичмӧдчӧмыс.

— Лоӧ тэныд и рӧмпӧштансӧ вайны, — водзӧ сёрнитіс Ёма. — Сійӧ ӧд абу гӧгыля-вугыляыд, сикт дорысь сюрӧ, оз ков сизим ва сайӧ да сизим му сайӧ ветлыны.

Челядь пукалісны кын нисьӧ сывӧсь, юрсӧ ӧшӧдӧмаӧсь, мӧвпалӧны, кыдз эськӧ татысь пышйыны бурӧн-ловъяӧн. Со ӧд кутшӧм лэчкӧ веськалісны, кыдзкӧ вермасны оз мынтӧдчыны-а? Коліс, инӧ, ӧчкисӧ тӧв нырыслы и сетны, мед нӧбӧдіс.

Сэсся, буракӧ, Ёмалӧн лолыс лӧньыштіс, бур ногӧн нин видзӧдліс зонкаяс вылӧ:

— А ті эн полӧй. Ме ӧд эг тӧд, чайті: узигкостаыс гусялінныд... А сідз кӧ... ті миянлы бур вӧчинныд, ми тіянлы лёксӧ огӧ жӧ туналӧй. Вермам кӧ мыйӧнкӧ, отсалам.

«Кутшӧм нин отсӧг тайӧяссянь, ловйӧн кӧть нин, эськӧ, мынны?» — вирдыштіс Коля юрын.

— Мый нӧ, кывнытӧ ньылыштінныд? — юаліс Вӧрса.

— Вердышт туй выв йӧзсӧ, — ловзис Ёма. — Сус пу кольсӧ сет, мед киллясны, кос чӧдлачтӧ да кос чӧдтӧ вайышт. Тшактӧ найӧ коснад оз няклявны-а.

— Збыль ӧд, кӧн нӧ менам сус пу колльыс? Кӧнкӧ тані, джаджйын? — мӧдіс сійӧ корсьысьны. Сэсся вайис пызан вылӧ ыджыд сёй гырнич тыр коль. — Чӧсмасьӧ.

Детинкаяс видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да полӧмпырысь на нюжӧдісны кияснысӧ гырничлань.

— Килльысьӧ, килльысьӧ! — гӧститӧдӧ Ёма. — Талӧн ӧд бырӧ кӧ, ме вая. Менам сус пу колльыд быдса ота сепыс ^Сепыс — мешӧк./^. Менам ставыс эм: пувйыд — тшан тыр, турипувйыд — тшан тыр, кос чӧдйыд — ота сепыс, кос чӧдлачыд — ота сепыс, кос тшакыд — йирк выв тыр, уръяс ваялісны. Четверик кос чери Васа сетіс, эм лагун тыр сур, тагйыс йирк вылын вон тыр. Талӧн ӧд, — ӧвтыштіс сійӧ Вӧрсалань, — бӧбылялӧ ӧтнас да, нинӧм абу, мый ме вайышта — сійӧн и олыштӧ.

— Тшаксӧ ме эськӧ и ачым косьта, — эз сет нинӧмӧ асьсӧ пуктыны Вӧрса.

— Медтыкӧ нӧшта и тшак эн косьты, кильчӧ бокад быдмӧ да.

— Тэ ӧд сы мындасӧ ӧтнад эн жӧ вермы дасьтыны, уръясыд да мутияс кӧ эз отсавны, — тшетшйӧдчӧ Ёмакӧд Вӧрса.

Детинкаяс збоймыштлісны, веськыда нин вӧлі видзӧдӧны Ёма вылӧ, а мутиястӧ казьтыштӧм бӧрын синъяснас бара кодзлавны мӧдісны, кыдзи эськӧ татысь писькӧдчыны-петны.

— Сёйӧ, сёйӧ! — бара шыасьӧ Ёма. — Нуръясьӧй, бур сьӧлӧма пиян. Ӧні ӧд бур йӧзыс этшаӧнӧсь нин. Важӧн йӧзыс ёна бурджыкӧсь вӧліны. Ӧні тай мыйлакӧ лёкмисны-а, ми вылӧ усьласьӧны нинӧм абусьыс. Ті эсканныд жӧ, мый ми Вӧрсаыскӧд лёк вӧчысьяс? А-а?

Зонкаяс чӧв олісны.

— Кодлы ми лёксӧ вӧчлім? Ті кывлінныд коркӧ, Ёма пӧ талы лёк керӧма? Кывлінныд?

— Эг, — вочавидзис Коля.

— А меӧн челядьӧс повзьӧдлӧны, со кытчӧдз олі. Кӧть эськӧ кувны, да кувнысӧ ог вермы. Абу меным Ыджыд Енмыс тшӧктылӧма кувнысӧ.

— Повзьӧдчыланныд жӧ: вӧралысьяс висьтавлывлӧны, — сёрниӧ пырӧдчис Витя.

Коля весиг йӧжгыльтчис, татшӧм кывъяссӧ ёртсяньыс кыліс да. Мыйла нӧ Ёмасӧ дӧзмӧднысӧ да дэльӧднысӧ.

— Дзик повзьӧдчышттӧгыс ӧд оз жӧ позь, сэки и збыльысь дзикӧдз вунӧдасны йӧзыс миянӧс, — тшетшкыштіс Вӧрса.

— Важӧн нӧ мӧд нога вӧлі олӧмыс? — юалӧ Коля, думсьыс кӧсйӧ бергӧдыштны сёрни сюрӧссӧ ньылыдджык.

— Важӧнсӧ? Ёна важӧнсӧ? О-о! Бур олӧм вӧлі! Гашкӧ, ті онӧй и эскӧй, а зэв бура овлім! Сідз ӧд, Вӧрса?

— Овлім.

ЁМА — ЙОМАЛА

— Ӧні менӧ шуӧны Ёмаӧн, — босьтчис висьтавлыны сійӧ. — А водз вӧлі ыдждӧдлӧны Йомалаӧн. Ен туйӧ менӧ йӧзыс видзлісны, зарниӧн кышлісны. Эзысьсӧ да зарнисӧ кок улӧ пуктывлісны. Копрасьлісны меным, бурӧ тшӧктылісны велӧдны да туйдны, мывкыдсӧ корлісны содтыны. Ёна менӧ пыдди пуктылісны. Ме дорӧ вӧлі локтӧны медся шудтӧм лунъясас: юксьӧны шогнас, отсӧг корӧны. Шудаӧсь кӧ, волӧны жӧ: сёйӧны-юӧны, гажӧдчӧны, кевмысьӧны, месянь бурсӧ и водзӧ вылӧ на виччысьӧны.

Ме ӧд сэки эг тані ов, а Вой саридз дорын. Ӧтчыд пыжӧн воисны викингъяс, ылі муысь лёк войтыр, луннас йӧз оланін вылӧ уськӧдчылісны, а войнас ме дорӧ локтісны, пӧрччӧдісны менсьым дона паськӧмӧс, мырддисны зарни-эзысьӧс, нуисны бур да дона кӧлуйӧс. Грекӧ вӧйтчи ме сэки: кори Ыджыд Енлысь, мед путкыльтас саридзас налысь пыжсӧ. А эз ков меным тайӧс вӧчны. Сійӧн, гашкӧ, и мыждіс менӧ Ыджыд Енмыс да туналіс тадзсӧ овнысӧ, кыдзи ӧні ола.

Ёма чӧв олыштіс, мыйкӧ мӧвпалыштіс ас кежсьыс, сэсся водзӧ мӧдіс висьтавлыны:

— ...Мӧд луннас воисны ме дорӧ йӧзыд, аддзисны, кыдзи тешитчӧмны ме вылын локтысьясыс, ёна бӧрдісны да ёрисны сійӧ лёк викингъяссӧ. А менӧ бӧр вӧччӧдісны, мичмӧдісны, Ыджыд Енлысь прӧща корисны, мый эз вермыны менӧ дорйыны.

Дӧза дыр на сы бӧрын бура олім. Бара лёк йӧз воисны, лунвывсянь, выль Енъясӧс вайисны, мӧд ног налы кевмысьӧны. Менӧ вӧр шӧр вӧрӧ вӧтлісны. Дыркодь на эськӧ пикӧ воӧм йӧзыс ме дорӧ гусьӧн волывлісны, а сэсся вочасӧн вунӧдны пондісны. Туйяс нитшсялісны, боръяс турунсялісны. Некодлы ковтӧм лои. Сэсся и Йомала мича нимӧс менсьым вунӧдісны. Ёмаӧн кутісны шуны. Весиг челядьсӧ меӧн повзьӧдлӧны, ерӧмаканьясыд. Бергӧдны кӧ эськӧ сійӧ кадсӧ бӧр, кутшӧм лӧсьыда сэк овлім, йӧзлы отсасьлім. Сідз ӧд, Вӧрса?

— Сідз... — ышловзис мӧдыс.

— Тэнӧ ӧд пыдди жӧ пуктылісны йӧзыс.

— Вӧвлі, — лабутнӧя вочавидзис Вӧрса. — Но и повлісны, ме сэки вына вӧлі да. Повны дугдісны, и вынӧй быри.

— Мича тэ сэки вӧлін, Вӧрса, — ошкыштӧмӧн шуис Ёма, а сэсся гусьӧн вомгоруласмоз содтыштіс: — Ӧні ӧд лысӧм чукчи кодь-а.

Детинкаяс шпыньмунісны, а Вӧрса абу, буракӧ, кывлӧма мисьтӧмтӧмсӧ, ошкыны кутіс и Ёмаӧс:

— И тэ банйӧм кӧвдум кодь вӧлін, Йомала.

— Шӧвк туг кодь ме вӧлі. И тӧдан, дыртӧ олі да мый ме гӧгӧрвои? Менӧ сэки йӧзыс радейтісны, ошкисны, ме вӧлі олана и колана, и ме маръямоль дзоридз моз дзоридзалі. А лёкӧдны мӧдісны, да урӧсми. Тэ ӧд, Вӧрса, сэки том йӧра кодь ён да мича жӧ вӧлін. А йӧз пинялӧмсьыд тай лебзин жӧ, пӧрысь пӧль лоин. — Ёма бара ас кежсьыс броткыштіс: «Кырнышысь повзьӧмыд садьтӧ воштытӧдз». Сэсся бара гораа: — Вӧрса! Коркӧ волас оз нин сэтшӧм кадыс, кор миянӧс бӧр мӧдасны бурӧ пуктыны? Ок эськӧ! Сэки ми тэкӧд томмылам на, и вынаӧсь на лоам.

— Тэ эськӧ, Ёма, и ӧні на абу вынтӧм да.

— Выныд менам эм на! Ме ӧд ог зутшвидз керка пельӧсын тэ моз. Йӧзыс кӧ ӧні менӧ дугдісны чукӧстлыны отсӧг вылас, ме и мӧд ног на дінӧ сибӧдчыны верма. А тэ вынтӧммин, пӧрысь чукчи моз гортад куткырвидзан-пукалан да.

— Сідз эськӧ да, — сетчис пӧль.

— А тэ шевкнитлы вына бордъястӧ, кытшовт вӧрсӧ пасьтала-кузяла ногыс, выльысь петкӧдчыв став ловъя ловыслы, висьтав, мый тэ ловъя, вына! — велӧдӧ Ёма. — Сэки тэнӧ воддза мозыд жӧ кутасны пыдди пуктыны!

Кывзісны детинкаяс налысь сёрнисӧ, и эз тӧдны, вӧт али вемӧс тайӧ, эскыны али не.

НЮР ВЕСЬТЫН ТЫШ

— Но, рытъявыв нин шондіыс катовтчис. Гортаныс тайӧяслы колӧ, — шыасис Вӧрса, — ылӧдлан сёрни-баснинад. — Аттьӧ бур вӧчӧмсьыныд, челядь. Талун быттьӧ ме и збыль томмышті, асыв, гашкӧ, и вӧрӧ петала, Ёма шуккыв, шызьӧда матігӧгӧрсӧ.

— И ме талун быттьӧ томмышті, — чеччыштіс пукаланінсьыс Ёма. — Эмӧсь на тай бур йӧзыд. А, гашкӧ, и мичаммышті на, важсӧ казьтыліг. Ок, тэнад, выжывлӧн, рӧмпӧштаныд абу, некытчӧ син чӧвтлыны. Гортӧ кӧ ог шутёвтлы видзӧдчыштны.

Томмыштӧмӧн да ёнмыштӧмӧн висьтасисны, а некутшӧм вежсьӧм зонкаяс эз казявны: кутшӧмӧсь вӧліны, сэтшӧмӧсь и колины.

— Энлы, — сувтӧдіс сійӧс Вӧрса, — нуӧд детинкаяссӧ гортаныс.

Коля да Витя видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс повзьӧм синъясӧн. «Ёма! Нуӧдас! Кыдзи? Рос вылын али гырйын? А оз-ӧ уськӧд лэбӧдігас? Кыпӧдас-ӧ куимтӧ?»

Петісны керкаысь, Ёма берд ^Берд (важ кыв) — стен./^ пельӧссьыс босьтіс рос, быгыльтіс гыр, дзик жӧ сэтшӧмӧс, кутшӧмӧс аддзывлан сиктса важ керкаясысь, сӧмын, гашкӧ, муртса паськыдджык. Ачыс чеччыштіс гыръяс, тшӧктіс зонкаяслы сы бӧрӧ пуксьыны да кутчысьны. Зонъяс, дерт, эз эскыны, мый гыр вылын позьӧ му бердысь орӧдчыны да кыпӧдчыны вывлань, но кывзысисны Ёмалысь, тӧрӧдчисны сы дорӧ.

— Но, бур туй! — ӧвтыштіс кинас Вӧрса, коді петӧма жӧ найӧс колльӧдны да сулаліс муӧ пырӧм, нитшассьӧм кильчӧ вылас. Ӧвтчан киас и кутіс ӧчкисӧ.

Друг веськыда керка вевт вывсяньыс Вӧрса вылӧ уськӧдчис кырныш, мӧдыс виччысьтӧмысла уськӧдіс гӧгыля-вугылясӧ, но муӧдзыс ӧчкиыс эз во, ён нырнас лэбач крукаліс сійӧс да лэбӧдіс.

— Чеччӧй! — равӧстіс лёкгоршӧн Ёма да путкыльтіс челядьӧс нитш вылас. Ачыс лыбӧдчис гырнас да уськӧдчис кырныш бӧрся, роснас ӧвтчигтыр. Нюр шӧрас и вӧтӧдіс.

Пансис чорыд тыш. Кыліс чилзӧм да горзӧм. Из моз мӧдласны усьны нюрас, сэсся качласны вылӧ. Шердйыссьӧ кырныш гӧн, лестукъясӧн гылалӧ Ёмалӧн ротйыссьӧм паськӧмыс.

Вӧрса да детинкаяс шемӧсмӧмӧн видзӧдісны на вылӧ. Отсавны ни торйӧдны тышкасьысьясӧс найӧ эз вермыны.

— Ок! — ӧттшӧтшмоз артмис куимнанныслӧн. Найӧ аддзисны, кыдзи гӧгыля-вугыляыс тольсмуні-уси зыбуч нюр ваас. Тайӧс казялісны и тышкасьысьяс: найӧ торйӧдчисны ӧта-мӧдсьыс да мӧдісны лэбавны нюр весьттіыс. Ёма гурйысьыштіс нюр нюйтас роснас, но, буракӧ, весьшӧрӧ. Сэсся сійӧ медбӧръяысь уськӧдчыліс кырныш вылӧ, лёкысь летйис сійӧс сьыліӧдыс да эновтіс. Ачыс мудзӧма, упкӧмӧн воис Вӧрса дорӧ.

— Некор аддзывтӧм вылӧ нин воши гӧгыля-вугыляыд... Нюрыс ньылыштіс сійӧс, — ловсӧ лӧньӧдігмоз шога висьталіс Ёма.

— Аддзылім, — жугыля вочавидзис Вӧрса. — А мыйла нӧ сылы, сьӧд бубыляыслы, ковмӧма гӧгыля-вугыляыс?

— Висьталіс... Саридзсайса Гундырлы, вӧлӧм, нуӧ, да вадорын бадь пиас уськӧдӧма. Кӧсйӧма эськӧ бӧр судзӧдны, да зонка вугыр шатьясӧн вӧтлӧма.

— Дзик сідзи и вӧлі, — гогнитіс юрнас Коля.

— А Гундырыслы нӧ мыйла гӧгыля-вугыляыс?

— Кӧсйылӧма волыны татчӧ, пасьвартны йӧзлысь овмӧсъяссӧ, а войтырыс вылын лоны медыджыдӧн. А коді пӧ сылы паныд сувтас — ставсӧ чишкалас.

— А кырнышыс сылӧн вер ^Вер (важ кыв) — слуга./^?

— Вӧлӧма эськӧ, но гӧгыля-вугылясӧ кӧ пӧ судзӧдан — ыджыдӧ инда, кӧсйысьӧма Гундырыс. Со и зільӧ вӧлӧм. Тэа-меа, Вӧрсаӧй, эськӧ Гундыр гыжъяс улас жӧ веськалім, гӧгыля-вугылясӧ кӧ кырнышыс нуис. А ӧні найӧ вынтӧмӧсь.

— Но и мед, вӧйи кӧ гӧгыля-вугыляӧй зыбучас, Гундырлы эз ло лёк вӧчӧм вылас, — ӧвтыштіс кинас Вӧрса.

— Миян йылысь со вунӧдісны, пемдас регыд, — шуис Колялы Витя. — Кыдзи нӧ гортӧ мунам? Вошам ӧд...

Вӧрса тайӧс кылӧма да шуис Ёмалы:

— Лэбӧд челядьсӧ. Мам-батьыс виччысьӧны.

ГОРТӦ

— Пуксьӧй, зонкаяс, — тшӧктіс Ёма, — да кутчысьӧй, мед он усьӧй.

Ёма пуксис медводзас, рос вороп помыс киас; сы бӧрӧ кавшасис Коля да родӧмпырысь кутчысис гыр дорышас, Витя медбӧръяӧн тӧрӧдчис, шашаритчис Коляӧ.

— Сюрс во ов, Вӧрса, — горӧдіс Витя.

— Ме велӧдча да тэныд гӧгыля-вугылятӧ выльӧс вӧча, — содтіс Коля.

— Оз ков. Кыдзкӧ-мыйкӧ сытӧг нин, — бӧрыньтчис Вӧрса.

А лӧсьыд, вӧлӧм, гырнад лэбны: оз зӧркӧд, оз лювкйӧдлы тӧв вылас, Ёма роснас бура бӧжалӧ, да бӧр личаліс лов выланыс — нимкодь: пыжӧн, поездӧн ветлывлісны, весиг самолётӧ нин сӧвлывлісны, а вот гырйын... Дырджык на эськӧ сынӧдтіыс лэбалісны, да со сиктыс нин тыдовтчис. Оз-ӧ нӧ кодкӧ найӧс сиктсаяс пиысь видзӧд? Оз кӧ аддзывны, ӧд некод оз эскы. Пывсянъяс сайӧ, град йӧръяс дорӧ и чеччӧдіс найӧс Ёма.

— Но, бура олӧй, — бурсиис, — коркӧ, гашкӧ, дыр кадӧн и аддзысьлӧм на лоӧ.

— Зэв ыджыд аттьӧ, Йомала, — горӧдіс Витя.

— Аттьӧ, Йомала, — бӧрсяньыс йӧлӧгааліс Коля.

И друг зонкаяс казялісны, мый Ёма томмыштіс, мичаммыштіс, кузь нырыс дженьдаммыштіс, а ёсь синъясыс шаньмыштісны.

— Бур кывъяссьыныд мед и асланыд олӧмныд шудаӧн лоӧ, — сынӧдсянь нин вочавидзис Йомала.

Котӧрӧн кайис кильчӧ содтіыс Коля, пырис посводзас, босьтіс киас кыдзсюрӧ шыбитлӧм вугыр шатьяссӧ, кыклаті кӧрталіс кӧвторйӧн да лэптіс йирк вылас — локтан гожӧмӧдз.