КОМИ — КАНАЛАН КЫВ: ВӦТ АЛИ ВЕМӦС

Оланпас вынсьӧдӧмсянь 10 во бӧрын

Ӧнія кадӧ — быдсяма тшупӧд да юбилей пасйӧны: нимӧдӧны веськӧдлысьяслысь ыджыдавны пуксьӧмсяньыс сё лун, во джын да во; выльӧн панӧм газет-журналъяслысь, телеуджтасъяслысь, вузасянін-лавкаяслысь да фирмаяслысь — вит да дас во, уна мукӧдтор. Миян республикаын быд пӧрйӧ жӧ пасйысьӧны, и та вылӧ век сюрӧ сьӧм.

Сӧмын синмад шыбитчӧ ӧтитор — коми кывкӧд йитчӧмторъяс мыйлакӧ тшӧкыда оз казявны. Шуам, 2001-ӧд воӧ «Йӧлӧга» газет панӧмсянь тыри дас во, но сьӧмсӧ тайӧс пасйыштны абу лишӧдӧмны, абу пӧ. Кольӧм вося ода-кора (май) тӧлысьӧ тыри дас во Коми Республикаса «Каналан кывъяс йылысь» оланпас вынсьӧдӧмсянь, и бара та йылысь паськыда эз сёрнитны, пасйыштісны сӧмын коми газетъяс да «Талун» уджтасын (Коми Республикаса телеканал) вӧлі неыджыд сюжет. А гашкӧ, тӧдчанлуныс абу нин тайӧ оланпасыслӧн?

Чайта, кутшӧмакӧ колӧ донъявны кольӧм воясся уджсӧ, видзӧдлыны вӧчӧмсӧ да вӧчтӧмсӧ.

Колі-ӧ тайӧ оланпасыс?

Кольӧм нэмын нин, 80-ӧд вояс помасиг – 90-ӧд вояс пансигӧн, Россияын вӧля-мездлуныс вӧлі ӧнія дорысь ёна унджык, а федерацияса шӧрин регионъясӧ нырсӧ ёна эз сюйлы, эз торкав сэтчӧс олӧмсӧ. «Каналан кывъяс йылысь» оланпас вылӧ лачаыс вӧлі зэв ыджыд: сійӧс коліс ӧдйӧджык вынсьӧдны сы могысь, медым коми кыв юридическӧй статус сертиыс (оланподулӧн вынсьӧдана тшупӧдын) лоис эськӧ рочкӧд ӧткодь инӧда. Сэкся «Коми котырӧ» пырысьяс, коми войтырӧс сӧвмӧдан комитет да вежӧраджык веськӧдлысьяс унаторйӧн водзмӧстчисны тайӧ колана оланпассӧ вынсьӧдӧмас. Коми вежӧра йӧз таысь вӧлі аддзӧны коми кывлы зумыд дорйӧг, крепыд мыджӧд.

Оланпас лои вынсьӧдӧма 1992-ӧд вося ода-кора (май) 28-ӧд лунӧ, но ӧти здукӧн, дерт, немтор сэки эз вежсьы. Да эз и вермы вежсьыны — ӧд медводз колӧ вӧлі збыльысь кыпӧдны коми кывлысь бергалӧмсӧ да сыӧн вӧдитчӧмсӧ роч кыв тшупӧдӧдз. А тайӧс сӧмын кабала вынсьӧдӧмнад вӧчны он вермы.

Кутшӧм водзӧс лои оланпассьыс?

Тайӧ юалӧм вылас эм ӧтпырйӧ кык вочакыв: унатор сетіс, но и ыджыд водзӧсыс абу на. Медводз, оланпасӧн коми кывйӧс рочкӧд ӧти тшупӧдӧ пуктӧм-вынсьӧдӧмыс сетіс ыджыд моральнӧй вын аслыныс коми йӧзыслы, вужвойтыр кыв дорйӧм-сӧвмӧмлы. Йӧз котырын коми кывлӧн бергалӧмыс содіс, кӧть и эз вуж выйӧ, дерт.

Пасъям сӧмын некымын вежсьӧм. Унджык челядьӧс ӧні велӧдӧны коми кывйӧ, велӧдӧны век бурджыка, выль велӧдчан небӧгъясӧн, и оз сӧмын комиясӧс, но тшӧтш мукӧд кывъяясӧс. Коми кыв велӧдӧм паськалӧ каръясын да посёлокъясын, а ӧд татшӧмтор йывсьыс водзын весиг мӧвпыштны эз вӧв позяна. Роч сёрниа йӧзӧс коми кывйӧ велӧдӧмсӧ войдӧр вӧлі шуӧны провокацияӧн да национализмӧн. Ӧні тадз некод нин оз шу — йӧз вежӧрын унатор вежсис. Сыктывкарын восьтӧма фольклор театр, каръясын — коми культура шӧринъяс, нуӧдӧны «Шондібан», «Василей» коми сьылан-йӧктан гажъяс, сӧвмӧ районъясын аслыспӧлӧс культура. Кутісны петны кык кывъя «Арт» да «Чужан кыв» журналъяс. «Войвыв кодзувлӧн» чужӧмбаныс вежсис бурланьӧ. Унджык коми гижӧд лои карса да сиктса улич вылын, тшӧкыдджыка коми сёрни кылӧ йӧзаинъясын. Тыдалӧ, мый и коми войтырлӧн ас кывсӧ донъялӧмыс вежсьӧма бурланьӧ — пыдди пуктӧныджык, сёрнитӧныджык.

Та йылысь позьӧ висьтавны кык лоӧмтор подув вылын. 1986-ӧд вося йирым (октябр) тӧлысь 30-ӧд лунӧ «Войвыв кодзув» журнал пасйис панӧмсяньыс квайтымын во. Драма театрын вӧлі котыртӧма кыпыд рыт, ачым сэтчӧ сэки волі жӧ. Корӧмаӧсь Марийскӧй АССР-ысь «Ончыко» журналса редакторӧс, республикаса веськӧдлысьясӧс, гижысьясӧс. Воддза юкӧныс вӧлі официальнӧй, рытсӧ восьтіс республикаса гижысь котырӧн сэкся веськӧдлысь Юшков Гень, журналса сэкся редактор Шахов Петыр вӧчис доклад, сеталісны нимӧдан кабалаяс да чолӧмалісны журналсӧ. Но сёрнитысьяс пӧвстысь сэки некод ӧти коми кыв эз сетлы, дзоньнас рытыс муніс рочӧн. Коми журнал нимӧдісны рочӧн! 2001-ӧд во йирым (октябр) тӧлысся 26-ӧд лунӧ пасйисны «Войвыв кодзув» панӧмсянь сизимдас вит во тырӧм. Тайӧ пӧрйӧ чукӧртчӧм вылас выналіс нин мыла коми кыв, матӧ ставныс сёрнитісны комиӧн, сійӧс дзик тӧдтӧмъясысь кындзи. Мӧд лоӧмторйыс — Сыктывкарса канму университетысь финн-йӧгра факультетын велӧдчысьяс кольӧм во, медводдзаысь на, нуӧдӧмаӧсь комиӧн КВН. Таӧдз коми студентъяс абу на гажӧдчывлӧмаӧсь комиӧн, гырысь ворсӧмъяс ас кывйӧн абу на нуӧдлӧмны. Том йӧз босьтчӧны ассьыс олӧмсӧ коми ног котыртны. Дерт, тайӧ лача сетан пасъяс.

Воысь воӧ вынсьӧдӧны кывъяс йылысь оланпас олӧмӧ пӧртан уджтас, бюджетысь мыйтакӧ сьӧм вичмӧ кыв сӧвмӧдӧм-паськӧдӧм вылӧ. Шуам, бӧръя воясӧ республикаса каналан органъяслысь став тшӧктӧм-индӧдсӧ да оланпассӧ йӧзӧдӧны тшӧтш комиӧн, петӧ вель уна велӧдчан да серпаса небӧг, телевиденньӧ да радио отсӧгӧн позьӧ велӧдны коми кыв. Тайӧ буртор, Россияса некутшӧм мӧд финн-йӧгра регионын та мындасӧ абу на вӧчӧма.

Абуджык ошкана мӧдтор: уджалысь чина йӧзлы курсъяс абу котыртӧма, юркарын ни юрсиктъясын кывсӧ оз велӧдны. Коми Республикаса выль Юралысьӧс бӧрйӧм бӧрын, веськӧдлысь котырыс миян тӧдчымӧн вежсис-выльмис. И ӧні тыдалӧ нин: выль веськӧдлысь котырыс веськодя видзӧдӧ тайӧ оланпас вылас.

Дай комиясысь унджыкыс, веськӧдлысь и прӧстӧй йӧз, асьныс веськодьӧсь — оз зільны сёрнитны ни гижны чужан кывйӧн, рочӧ сетчӧны. Дас во чӧжӧн кывъяс йылысь оланпас олӧмӧ пӧртан уджыс муніс зэв ньӧжйӧ, бӧръя кадас торйӧн нин.

Коми да роч кывъяс республикааным абу ӧти тшупӧдынӧсь, быдӧн тайӧс бура тӧдӧ. Тырмымӧн югзьӧдлыны рытъяснас телевизор да видзӧдыштны «Коми гор» компаниялысь уджтасъяссӧ; сэні весигтӧ аскиа поводдя йылысь оз нин комиӧн юӧртны.

Омӧльторйыс сійӧ, мый «Каналан кывъяс йылысь» оланпасыс эз сет ыджыд отсӧг коми кывъя культура, газет-журнал да теле-радио уджтасъяс паськӧдӧм-сӧвмӧдӧмлы. Сідз, 1992-ӧд восянь эз ло восьтӧма ни ӧти коми кывъя газет ни журнал, сэки жӧ рочӧн петысь газет-журналыс содӧма сё (!) сайӧдз. Телевиденньӧын, Коми гор нима (!) телерадиокомпанияын, коми кывъя уджтасъяслӧн пайыс оз сод, нёльӧд юкӧнсьыс сійӧ абу унджык. Позьӧ шуны, кулӧ коми кывъя театр. 2002-ӧд вося арнас куим тӧлысь чӧжӧн драма театр оз лӧсьӧдчы петкӧдлыны ни ӧти коми спектакль. А театрыс ӧд академическӧй дай Нёбдінса Виттор нима! Коми газет-журналъяс олӧны медся гӧля. Ӧти кывйӧн кӧ, оланпас вынсьӧдӧмсянь дас во мысти нинӧм ёна бурлань эз вежсьы, а кытсюрӧ и орӧ.

Кутшӧмӧсь мытшӧдъясыс?

Мытшӧдыс уна. Тайӧ и Россияын ӧтувъя кризисыс (тӧжд, сьӧм тырмытӧм, гусясьӧм, арттӧмлун, шӧринсянь подувтӧм индӧдъяс), роч серти мӧд кывъя войтыр вылӧ кӧдзыда видзӧдӧмыс, йӧз абутӧм да уна мукӧдтор. Лыддьӧдлыны позьӧ дыр, быдсяма лыдпас вайӧдӧмӧн. Пасъям сӧмын кык зэв тӧдчанатор. Ӧти-кӧ, республикаса веськӧдлысьяслы тайӧ оланпасӧдзыс ыджыд делӧ, вӧлӧмкӧ, абу: роч сёрниаыд кывнымӧс оз тӧд дай тӧдны оз зіль, а коми кывъя оз кӧсйы асьсӧ эрдӧдны, националистӧн нимтӧмысь полӧ. Тайӧ тыдалӧ медся ичӧт сиктсянь юркарса Виж керкаӧдз. Шуам, коми войтыр пӧвстысь власьтӧ пырӧм уна чина йӧз дзик пыр и вунӧдӧны ас войтырлӧн дойяс йылысь, сёрнитӧны рочӧн да век республикаса ӧтувъя олысьяс нимсянь. Найӧ ёна полӧны сыысь, мед эськӧ оз жӧ дӧзмыны роч кывъя йӧзыс комисӧ дорйӧмысь. Мӧд-кӧ, В. Путинлӧн президентӧ пуксьӧмсянь Россия пасьтала нуӧдсьӧ Ыджыд Россия чукӧртан, власьт ёнмӧдан да ӧти кабырӧ босьтан нырвизь, ӧтувъя войтыр да культуралань туйдӧдана политика. А историяысь тыдалӧ: ыджыд канму тэчигӧн Россия вунӧдӧ этша лыда войтыр йылысь. Тайӧ помкаяс вӧсна коми кывлӧн сьӧкыдлунъясӧдз ыджыд шог ни мог талунъя власьтлӧн абу.

Мый виччысьны водзӧ?

Ӧнія Россияын сьӧкыд мыйкӧ артыштны водзвыв — ставыс вежсьӧ ӧти здукӧ. Казьтыштам, мый ӧні этша лыда войтыр кыв вылӧ Мӧскуасянь видзӧдласыс кӧдзыд: выль власьт видзчысьыштӧ войтыръяслӧн асшӧрлунысь: Чечня повзьӧдӧма. Со и миян «Каналан кывъяс йылысь» оланпасным оз пӧ лӧсяв федеральнӧй оланпаслы. Йӧйталӧм сяма артмӧ: 1992-ӧд восянь сійӧ вӧлі тырвыйӧ лӧсялӧ, а ӧні эз кут лӧсявны. Окота эськӧ, мед республикаса ӧнія юралысьяс эз сетчыны вылісянь лэдзан быд индӧдлы, а нуӧдісны ассьыныс нырвизь.

Но медшӧр лачаыс, дерт, коми йӧз вылӧ — найӧ кӧ дугдасны зільны сёрнитны да гижны комиӧн, некутшӧм ыджыд веськӧдлысь ни уджтас нинӧм оз вӧч, немторйӧн оз отсав. Мед эськӧ йӧзыс асьныс ёнджыка пыртасны чужан кывсӧ олӧмас да чорыда корасны быд веськӧдлысьӧс овны-уджавны дас во сайын вынсьӧдӧм оланпас серти. Некод ӧд тас оз пукты мортлы гижны да сёрнитны комиӧн, кӧть кӧні — ас котырас и удж вылын, чукӧртчылігъясӧ и телекамера водзын, весигтӧ и В. Путинлы да В. Торлоповлы комиӧн гижӧм письмӧ ыстыны. Коми кывлысь оланпаса статуссӧ некод на эз киритлы-бырӧдлы. Кор тайӧс миян йӧзыс гӧгӧрвоасны да пондасны пӧртны ассьыныс инӧдсӧ — мытшӧдтӧг сёрнитны-гижны комиӧн быдлаын, сэк сӧмын серпасыс вермас вочасӧн вежсьыны.