ВОМИДЗ

Чом кӧлуй тыра медбӧръя аргыша лэччис мыльк вылысь и регыд кӧраяс вошисны букыд, помтӧм-дортӧм тундраӧ.

Тӧвзьысис. Сявкнитіс гырысь туся зэр. Кыліс кагалӧн бӧрддзӧм. Мыльк вылӧ ӧтнасӧн кольӧм, из бӧлбан моз сулалысь нывбаба таысь пыркнитіс юрнас, быттьӧкӧ мынтӧдчис лёк вӧтысь, сэсся вошӧм морт моз видзӧдліс гӧгӧр, — кӧні да мый сійӧ, — и чӧвтіс-шыбитіс важиник пӧрт да неыджыд чер, кодъясӧс пыр на кутіс киясас. Малыштіс юръясӧдыс сарапан пӧлаас кутчысьӧм, повзьӧм чужӧмъяса куим арӧса нылӧс да неуна верстьӧджык детинкаӧс. Бокланьын шытӧг бӧрдіс-сыркъяліс нӧшта ӧти, ар ӧкмыса нывка.

Шыльыд да мольыд мыльк вылын наысь ӧтдор сэсся некод эз вӧв. Сӧмын чом местаыс. Пес чинталанінас коли нӧшта керавтӧм на бадь вож да мыльк горувланьыс, кыті здук сайын лэччисны аргышаяс, сьӧдвидзис кӧдзыд зэр улас руалысь кӧр туша.

Зэрыс ӧддзис. Нывбаба уськӧдчыліс потанын бӧрдысь кагалань, но син улас веськаліс зэрсьыс нильзьыны пондӧм бипур местаыс, да котӧртіс сэтчӧ. Ӧгырторъяса на, пушыд пӧим вылас чукӧртыштіс вазьӧм сэрапомъяс, вевттис матігӧгӧрысь нетшыштӧм нитш сорасӧн да вӧлисти матыстчис восьса потанлань. Мам бӧрсяыс чӧла вӧтчисны кӧтасьӧм паськӧма челядь.

Повзьӧм кӧръяс тӧв нырӧн лэбыштісны паськыд веретя вывті, гаровтчӧмӧн кытшовтісны Валей Кӧсьта гӧгӧр, — муртса эз талявны сійӧс... И вошисны лымбус пиӧ.

— Хо-ок, хо-ок, хо-ок! — чукӧстліс найӧс Валей Кӧсьта, но гӧлӧсыс эз шед. Кӧръяс пыдди виж биясӧн воча югъёвтісны кӧинлӧн синъяс. Ӧвтыштіс лёк, зывӧктан дукӧн. Жергӧдӧм ёсь пиньяса звер зэлӧдчис, вирскӧбтіс сы вылӧ. Тасма пуртӧссьыс Валей Кӧсьта нетшыштіс шыла кодь ёсь чукри пуртсӧ, сутшкис пеж зверлы морӧсас. Ылькнитіс сьӧд пемыд сирва кодь вир, и... зверлӧн ныр-вомыс пӧри кага чужӧмӧ. «А-а-а!..»— лёкгоршӧн горӧдіс Валей Кӧсьта и садьмис.

— Кӧсьта, бур мортӧ, пальӧдчыв! — Валей Кӧсьта кыліс Фекла старукалысь гӧлӧссӧ. — Татшӧма ымзан! Посводзӧдз быдсӧн кылӧ. Мыйкӧ лёктор, буракӧ, вӧтасин?...

Валей Кӧсьта восьтыліс синсӧ: патера кӧзяйкаыс лысьтысьӧма, муртса на пырӧма — паськӧмсяньыс ӧвтіс шы дукӧн. Йӧв тыра пӧдӧнчасӧ пуктіс пачдорса джек вылас да бара шыасис:

— Войнас эськӧ бура, чӧла узин, отсыштӧ жӧ, тыдалӧ, бурдӧдчан ваыс, но асывсяньыс мӧд пӧрйӧ нин кылі ымзӧмтӧ да пальӧді, мед, мися, лёк оз ло. Пызан вылас турун пӧжӧдыс, чеччан да бара юышт. Эн усь ловнад... Енмыс отсалас...Бурдан.

Валей Кӧсьта — гырысь лыяса олӧма морт. Крӧватьын куйлігӧн сӧмын видзӧдласнас — кымынӧдысь нин! — кытшовтіс сьӧдасьӧм тьӧс-плакаа керка йирксӧ да бӧр кунис синсӧ. Фекла пӧрччис вӧдитчан паськӧмсӧ, петкӧдіс посводзӧ, бӧр пырис да кияссӧ пожъёвтӧм бӧрын кутіс сысъявны руалысь йӧвсӧ.

Куньӧм синъясӧн Кӧсьта вӧрзьӧдчытӧг куйліс, век на абу сайкалӧма повзьӧмсьыс, кӧть эськӧ, шуны кӧ нин, не ӧтик мисьтӧм вӧт аддзывліс аслас олӧмын. Но тайӧ вӧтыс вӧлі торъя нин весьӧпӧртана, дзик вемӧсын кодь.

Сысъялӧм йӧвсӧ Фекла кисьтыштіс кык чашкаӧ, а сэсся маличаасис, босьтіс йӧв тыра дозмук да петіс. Шуис, пырала пӧ приёмнӧй пунктӧ, йӧв поставка нуа, а сэтысянь — конюшняӧ, турунла ветлыны доддясьла.

Ӧтнасӧн кольӧм бӧрын Валей Кӧсьта вештіс эшкын пӧласӧ, лэдзис коксӧ джоджӧ да кӧсйис сувтны, петавлыны ывлаӧ, но дзик пыр жӧ, — ик-ик-ик, — казьтыштіс ас йывсьыс висьӧмыс. Повзьӧмӧн Кӧсьта бӧр гатшмуніс, уси юрлӧс вылас. «Ылӧдлӧ Фекла, эз кокньӧд. Тыдалӧ, некор ог мын тайӧ матсьыс», — мӧвпыштіс сійӧ. Кымӧс вылас чепӧсйис кӧдзыд ньылӧм. ...Керка ӧдзӧсыс ӧд со — матын. И игнавтӧм... Но сӧдз сынӧда эрд вылын чужлӧм мортлы пӧдӧм дука вежӧсысь петан туйсӧ вӧлі тупкӧма быттьӧ сё пудъя томанӧн! Некор кывлытӧм-тӧдлытӧм да зэв аслыспӧлӧс висьӧм, — помся сутшиктӧдлӧм, — кытыськӧ кӧвъясис-лемасис кӧрдорса мортлы. Мустӧм висьӧмыс гугӧн нин бергӧдіс Валей Кӧсьталысь лысьӧмсӧ, пуджӧм малича гӧн моз пыркнитіс став вын-эбӧссӧ. Вийгӧм пожӧм кодь тушаа да тыр вир-яя мужичӧй недыр кадӧн пӧри нэриник ловпуӧ.

Март тӧлысь помланьыс Валей Кӧсьталӧн кӧр стадаыс матыстчис Урал-Из дорӧ, и аскинас лӧсьӧдчисны вуджны Сибыр мусянь таладорӧ. Стадалысь нырвизьсӧ веськӧдігӧн Кӧсьта казяліс, кыдзи мыйыськӧ повзьӧм кӧр пӧла войӧдіс изъя чульк вывті и ӧти сырича — кык арӧса энь кӧр — бужді-ляпмунліс лым толаӧн нӧбалӧм из потасӧ. Валей Кӧсьта тэрмасьӧмӧн пӧрччис кыз, сьӧкыд паркасӧ да куш малича кежысь, харей пуӧ мыджсьӧмӧн, чеччыштіс-лэччис усьӧм кӧр бӧрсяыс. Потас пыдӧсыс тырлӧма лымйӧн, та понда кӧрыс вӧлі ловъя, весиг абу доймӧма некыті. Кӧсьта пемӧсыскӧд лӧня сёрнитігмоз бӧр йӧткыштіс сійӧс вӧля вылӧ, а кор ачыс кутіс кыпӧдчыны, кӧрт шыа зібйыс вильснитіс, Кӧсьта шатовмуніс да усигас кытчӧкӧ юрсӧ швачкис.

Дыр-ӧ садьтӧгыс оліс, код тӧдас? Ас садяс воис да — малича пырыс веж кӧдзыд писькӧдчӧ яй бердас, визйӧдлӧ мышку кузяыс, вӧтлӧ медбӧръя шоныдсӧ. Из потас весьтас курскисны-лэбалісны кырнышъяс. А толӧм потас дорышӧдыс никсіс-ветлӧдліс кӧр дор понмыс, Лыско.

Ещӧ недыр, и дзикӧдз эськӧ турдіс, но некымынысь выныштчывлӧмӧн кыдзкӧ-мыйкӧ кавшасис жӧ, мыніс нальксьыс Кӧсьта.

Чомйӧ воӧмӧн тшӧтш йизьӧм лысьӧмсӧ Валей Кӧсьта шонтыштіс доналӧм пачвывса яя шыдӧн, сигӧртіс спиртӧн да топыда унмовсис. Аскинас чеччис кокниа, эз вись ни эз доймы некыті. Сӧмын кутшӧмакӧ чӧсӧдыштіс юр бӧрсӧ. Но лючки-бура вуджисны Из таладорӧ да уджаліг-пессиг ускӧттьӧӧ веськавлӧмыс вунлі. Сӧмын Вангулянг тыдорса веретя вылын казьтыштіс: мыйлакӧ ӧтарӧ кутіс сутшиктӧдлыны. Пыр тшӧкыдджыка, пыдісяньджык и ёнджыка. Вочасӧн сёйӧм ни узьӧм эз ло, кодкӧ помся «казьтывліс». И кор дзикӧдз пикӧ воис, — вугзьӧм нярталаыс кӧр бӧж вылас кутіс усьны, — колльӧдыськӧд лэччис грездӧ. Ӧльӧш Микул, — гӧрба ныра да кузь сьӧд уска морт, — кодӧс тӧвнас бӧрйӧмаӧсь колхоз предӧн, пырысь-пыр жӧ и нуӧдіс Кӧсьтаӧс, водзмӧстчысь бригадирӧс, война кадӧ на грезд кывтыдӧ лэптылӧм посёлокӧ да петкӧдліс врачлы. Мышсӧ-морӧссӧ гӧгӧрбок видлалӧм бӧрын ӧчкиа пӧрысь морт чуймис: эг пӧ на кывлы-аддзывлы олӧмам татшӧм дивӧсӧ и отсавны нинӧмӧн ог вермы. Вӧзйис шыӧдчывны турун вуж-заясӧн бурдӧдчысь дінӧ, и тадзи Валей Кӧсьта лои Фекла старука керкаын, ю вомӧн кӧ, посёлоклы паныд грездын. Ӧкмысӧд лун со пӧжӧ бокъяссӧ Валей Кӧсьта и лун-лун кӧръяс пыддиыс арталӧ пӧтӧлӧкысь увъяс.

Нӧшта мыйтакӧ куйлыштӧм бӧрын, крӧвать дорышас кутчысьӧмӧн, Валей Кӧсьта бара на ньӧжйӧник кыпӧдчис, сэсся стенӧ да ӧдзӧс куричӧ мыджсьӧмӧн, — ик-ик-ик, — кыдзкӧ-мыйкӧ петаліс жӧ ывлаӧ. Пырӧм бӧрас мыссян дозйын кӧтӧдыштіс-мыськис ки-чужӧмсӧ, чышкысис да сідзи жӧ сутшикталігтыр матыстчис кык ӧшиня вежӧс пельӧсын сулалысь пызан дорӧ, меститчис-пуксис лабич вылас да некымынысь юис туисӧ кольӧм туруна васӧ. Лӧньыштіс да водз ӧшиньӧд кутіс видзӧдны ывлаӧ.

Рытылӧ бана, ляпкыд керка пытшкын вӧлі рӧмыд на, а ӧшинь сайын пансис югыд да сӧдз тувсовъя лун. Выльӧн усьӧм лым воляліс керкаяс сайсянь кыпӧдчысь шонді югӧръяс улын. Гӧрдов-виж рӧмӧн лӧсталісны ю мӧдар берег пӧлӧн быдмысь бадьяс. Вывланьын сьӧдвидзис-вуграліс лапъя коз вӧр. А сы весьтын вольсыштчӧма кельыдлӧз шӧвк кодь кыпыд енэж. Шуйгаладорас, джуджыд кыр йылын, тӧдчӧ посёлоклӧн мыгӧрыс.

«Регыд кӧръяслӧн пиӧдчан кад. Абу колӧма лэдзны дадювсӧ, позис эськӧ бӧр чомйӧ кайны», — мӧвпыштіс Валей Кӧсьта да кызмырдӧн вештіс синсӧ вӧр-ва серпасысь. Видзӧдліс керка пельӧсса содвыв ӧшиньӧд, кӧні джынвыйӧ пырзьӧм йӧр бокын сулаліс кӧръястӧм даддьыс. Колльӧдысь бӧр нуӧдіс дадювсӧ, дадь нинъяс костас со кодкӧ, дыр кежлӧ вылӧ, сутшкӧма Кӧсьталысь харейсӧ.

Ӧшинь дорысь кӧзяинсӧ казялӧмӧн, дадь вывсьыс чеччыштіс Лыско, кӧр видзан понйыс, бӧжсӧ легӧдігтыр матыстчис ӧшинь улӧ. Виччысьӧ кӧзяинсӧ!

Регыд Лыскоӧс повзьӧдіс-вӧтліс кильчӧ дорӧ воӧм вӧла-доддя.

— Слава тебе, господи! — пырис да чӧвтіс пернапас Фекла. — Нӧшта ӧти мортӧс ловйӧн война вывсянь чужан муӧ вайӧдін! — и Ен ӧбразъяса пельӧслань копыртчылӧм бӧрын ань видзӧдліс лабичын пукалысь Валей Кӧсьта вылӧ да радпырысь юӧртіс:

— Ала Ӧдӧлӧн пиыс, Митропан, пастукыд, армияысь воӧма. Война помасьӧм бӧрас куим во служитӧма кутшӧмкӧ Буда карын. Водзӧ тэрмасьӧ, но кыліс тэ йывсьыд да тӧдсаяс дорас пыралӧм бӧрын шуис волыны... Ловъя да дзоньвидза, слабог! Ыджыд шуд лоӧ мамыслы, — шыаліс Фекла, пӧрччысис да лӧсьӧдыштіс пызан вылӧ сёянтор, сэсся ышловзис да шогпырысь содтіс: — Гӧльмисны грездъяс мужикуловӧн. Миян грездысь кызь куим морт бӧрсӧ, мадаяс, эз воны, а тэнад колхозысь, бабаяс тон лыддьӧдлісны, — дас ӧтиӧн пуктӧмны юрнысӧ. Ок дай и ок жӧ нин тайӧ вӧйнаыс!..

Кок йылас нуръясьӧм бӧрын Фекла бара муніс, вӧтчис мир туй кузя турунла рӧдтысьяс бӧрся: туй небзьытӧдз нывбабаяс тэрмасисны бӧрӧ-водзӧ ветлыны Кӧчпель шордорса сабриясӧдз.

Тэрыб вӧраса ань оз сетчы пӧрысьлунлы, — зільӧ горт и ӧтувъя овмӧсын. Верӧсыскӧд, коді лун сайын лэччис Петруш сиктӧ сельпо тӧварла, таво кежлӧ виччысьӧны жӧ война вылӧ ветлӧм пиныслысь локтӧмсӧ.

Пым-чорыд сёян Валей Кӧсьта эз вермы ньылавны, сутшиктӧмысь видзчысьӧмӧн юис кружкаысь кӧдзалӧм шыд да йӧв чашка. Пожъёвтіс, дзимляліс шкапӧ дозмукъяссӧ, сэсся петавліс понсӧ вердны. Пырис и водӧмӧн кутіс виччысьны армияысь воӧм пастукӧс.

Прамӧй лун нин пуксис, кор кильчӧ помын кылісны кок шыяс, а сэсся керкаӧ пырис салдат шапкаа да шынеля, мыш саяс сидӧра морт. Ывла выв югыд бӧрын пемыдас велавтӧм на синъясӧн кытшовтіс керка пытшкӧссӧ, сэсся шыасис куйлысь дорӧ:

— Видза олан, Кӧсьта дядь! Ок, кутшӧма омӧльтчӧмыд! Мый нӧ лоис, он-ӧ висьӧдчы?..

Воысьӧс Валей Кӧсьта эз жӧ пыр тӧдмав. Думнас виччысис том да лӧсьыд тушаа, коркӧя кодь зонмӧс, а ӧні сы водзын пӧрнӧй мужичӧй, кодӧс ёнакодь нин песлалӧма олӧмыс.

— Висьӧдча тай, — ик-ик-ик, — зонмӧ, — киасьӧм бӧрын ылӧсас вочавидзис косьмӧм лысьӧма морт. — Висьӧмыд тай, вӧлӧмкӧ, абу вый тшегыр вильӧдӧм... Асьтӧ вильӧдӧ. Китӧм и коктӧм, а морттӧ пӧрӧдӧ дай. Но!.. Пуксьы да висьтась, чомйысь петӧмсяньыд лымйыс унаысь сывліс, унатор, кӧнкӧ, кывлін да аддзылін.

— Да-а, уна кад колис, — ӧти кывйӧ сетчис Митропан. Матыстіс улӧс, разис шынель кизьяссӧ да пуксис. Гимнастёрка морӧс вылас зиль-зёльмунлісны югыд медальяс. — Быдса олӧм, чайтсьӧ, бӧрӧ колис сэтысянь. Би пыр и ва пыр лои мунӧма. Весигтӧ эг и эскыв нин, мый бӧр воа.

Висьтасьӧм сертиыс, война дырйиыс вӧлӧма юяс вомӧн посъяс дзоньталан да стрӧитан войскаын. Уджавны ковмылӧма снарядъяс да бомбаяс улын. Ранитчылӧма. Сэсся служитӧма Венгрияын. Будапешт карын пӧ дзоньталӧма вӧрӧгӧн жуглӧм посъяссӧ жӧ.

— Кӧръястӧ эг лэдзлы син улысь, — чӧв пуксьылӧм бӧрын гӧрддзаліс сёрнисӧ Валей Кӧсьта. — Айыд ӧд абу нин... Тӧдан, кӧнкӧ. А мамыд, пӧрысь морт, наӧн и вердчис-кутчысис. Лёк зверыс эз жӧ кӧръястӧ видз, но эмӧсь на, мадаяс. Пастукавны ӧд, буди, водзӧ кутан?..

Митропан нинӧм эз вочавидз. Сувтіс улӧс вылысь, перйис шынель зепсьыс папирос куд, ӧзтысис да куритчигтыр кутіс бӧрӧ-водзӧ ветлӧдлыны вежӧсті. Мыйкӧ, тӧдӧмысь, ёна майшӧдліс салдатӧс.

Здук-мӧд бара олыштісны чӧв. Чӧв-лӧньсӧ бара торкис Валей Кӧсьта:

— Мам рӧдад вӧвлін, сы кодь жӧ варов да сёрниа, а мыйкӧ тай, — ик-ик-ик, — кыв-вортӧм лоӧмыд?..

— Пастукавсьӧма, тыдалӧ, менам, Кӧсьта дядь, — салдат сувтовкерліс, дӧзмӧмпырысь чӧвтіс кусӧм куритчансӧ мыссян дозувса ватланӧ, перйис да ӧзтіс мӧдӧс. — Нинӧмӧн ӧні меным кӧр дорӧ петны!..

— Ик-ик-ик... Мый нӧ сідз?..

— Война вылӧ мунігам кольлі тӧдсаяс дорӧ... Айсяньӧ на рӧдсор лоам... Ассьым дадюв салямкаӧс. Тӧдлін ӧд, кутшӧми сыа, жӧникалан ямдюйӧй, вӧвлі! Кутшӧма лелькуйтлі да гӧрдитчи наӧн?..

— Кыдзи не тӧдны! Эг мӧй ачым тшалакъястӧ писькӧдліг дзурксӧ ныждӧмысь видлы. А мый нӧ лоӧма? Сісьмӧма?..

— Абу. Сісьмис кӧ ӧд, Кӧсьта дядь, сёрни эз вӧв. Амбар сёр вылӧ ӧшӧдлі, — шыр ни воз оз сёй. ...Гусялӧмаӧсь, гусялӧмаӧсь мустӧм йӧз менсьым водзӧ вылӧ лачаӧс, сьӧлӧм-лов пыкӧдӧс!

— Кыдзи гусялӧмаӧсь?..

— Вузалӧма рӧдсорыд петрушса кутшӧмкӧ кӧралы... Зэв пӧ тшыга да тшыгӧма, шуӧ, война дырйиыс олім. А ме би улын и ва улын надея пӧжи, мый коркӧ воас кад и важ моз выльысь войӧда-тӧвзьыла аслам мича салямкаа дадюлӧн чужан му вывті!.. Гуисны водзӧ вылӧ югыд лачаӧс, Кӧсьта дядь... И пастукавсьӧма менам!

— Да-а... Ик-ик-ик, — вӧрзис, нормис сьӧлӧмыс и Валей Кӧсьталӧн. — Сэтшӧм добратӧ забыль жаль воштыны.

Кыдзи нэмсӧ вӧчліс быд том кӧр видзысь, Ала Ӧдӧлӧн ӧтка пиыс, гӧтрасян арлыдыс воис да, кӧть и тӧдіс, мый регыд нуасны фронт вылӧ, лӧсьӧдліс жӧ аслыс мича, «жӧникалан», салямка. Айыс на вӧлі заптылӧма, ньӧблӧма сельпо лавкаысь сьӧд няр куяссӧ, а Митропан шӧравліс найӧс и быд прӧст здукӧ ноксис-керис, вӧчаліс ямдюйлы став мукӧд коланаторсӧ. И бӧрти ёна шензьӧдіс йӧзсӧ аслас сямлунӧн.

Салямка сасӧ вӧлі вӧчӧма топыд да крепыд ва кӧч куысь. Кӧр мыш выв тасмаяссӧ шӧравлӧма весьысь паськыда, помъяссӧ лэдзӧма сыръясӧн. Вӧжжи вертлюгыс да кутӧдыс — югыд ыргӧнысь. Лямка тшалак-кизьяссӧ вӧчӧма йӧра сюръясысь, нёль грана-рӧча. Дадюв нырвывсӧ гажӧдісны гӧгрӧс и кузьмӧс ичӧтик кизьяс. И, кор Митропан лямкаавліс ямдюйӧн войлан дадювсӧ, лӧзовъеджыд гӧна кӧръясыс быттьӧ мойдвывса кӧръясӧ пӧрлісны.

— Мича ямдюй сэк, зонмӧ, лӧсьӧдлін, — ышловзис олӧма кӧр дор морт. — Мӧд сэтшӧмтӧ ӧні, война бӧрад, колӧкӧ, дыр он аддзыв. Некодлы лои вӧчнысӧ. Зонъяс пыдди уналаын ӧні баба рӧд, весиг кӧр видзан удж пыкӧ. Миян стадаын станӧвӧй кӧр дор пастукъяс письыс Микул Марпа гозъя сӧмын жӧ и колины... Эн шогсьы, Митрӧ, том на ӧд... Пастукавны кутан да выльӧс лӧсьӧдан!

— Кыкысь помся тулыс, кыдзи коркӧ мамӧ шуліс, оз овлы, Кӧсьта дядь. Челядь руӧй пыркаліс. Мӧд сэтшӧм салямкасӧ ог нин вермы-куж вӧчны. Ставыслы ас пӧра овлӧ, — вочавидзис Митропан, перйис да ӧзтіс выль папирос, зумыштчис. — Дай муыс оз кӧръяс вылын сулав. Аддзӧдла мамӧс, и сетча Канинӧ... Салдат ёрт дорӧ. Зэв корис... — Митропан ышловзис, сэсся содтіс: — А кыдзи олӧны Марпа гозъя, дзоньвидзаӧсь-ӧ челядьыс?

— Тӧв йыв варыш нӧ гычлы гозъя?.. Кӧр дор мортыд ӧдвакӧ вужъясяс карад. Быд ловъя лов ас местаын олӧ да колӧ, — быттьӧ эз кыв бӧръя юалӧмсӧ, дивитіс айыслысь кӧра воргасӧ эновтны кӧсйысь том мортӧс Валей Кӧсьта. Сэсся здук-мӧд чӧвмуныштлӧм бӧрын ылӧсас вочавидзис жӧ юалӧм вылас: — А найӧ олӧны тай... Война помасян воас, Успенньӧ бӧрын, Микул Марпа выль пиӧс чужтіс. Гӧтырӧй, Надьӧ, чомъя вичкоын пыртӧдіс да аслас пи моз и быдтӧ. Куимнан чой-вокыс айныс ӧбликаӧсь, а тайӧыс кызіник да мугӧм чужӧма: мам вирас кыскӧма. Шуда морт, колӧкӧ, лоӧ. Сідз тай шулӧны... Ыджыд нывныс дас нёль арӧса нин, отсасьӧ айыслы.

— Фекла тьӧт нӧ дыр кежлӧ муніс? — юаліс на Митропан, лэптіс сидӧрсӧ лабич вылӧ да кутіс разьны мешӧк гӧрӧдсӧ. — Ог, колӧкӧ, кут виччысьны сійӧс — подӧннад гортӧ кузя ковмас мунны. Чеччывлы, Кӧсьта дядь, верман кӧ, пуксьыв пызан саяс... Пасйыштам чужан муӧ воӧмӧс.

Салдатлӧн вӧригкості Валей Кӧсьта сувтіс вольпасьысь, сутшиктӧдлігтыр локтіс, пуксис лабичӧ да видзӧдліс ывлаӧ, кӧні паськыд нюмӧн дзирдаліс-ыджыдаліс тувсовъя шондіыс... Енэжыс нӧшта на мичаджыка лӧзӧдӧма. Керка вевт дорышсянь тёпкӧдчисны ӧтка-ӧтка войтъяс. Лыскоыс пыр на куйліс дадь вылын, виччысис кӧзяинсӧ.

— Ыджыд лун дырйи чомсянь кодкӧ, колӧкӧ, лэччылас грездас. Аддзӧдлы да шу, мед татчӧ волас... Пиӧдчан пӧра локтӧ, бӧр колӧ чомйӧ кайны меным, — велӧдіс том мортӧс Валей Кӧсьта.

Митропан чӧла видзӧдліс вӧвлӧм бригадир вылӧ, кыскис мешӧксьыс чекушка да пуктіс пызан вылӧ. Сэсся восьтіс кансер банка да джынъя нянь тупӧсьысь шӧрыштіс некымын шӧрӧм.

— Вомдзалӧма, тыдалӧ, тшыкӧдӧма кодкӧ тэнӧ, Кӧсьта дядь, — лӧня шуаліс салдат, сулея юрысь сургучсӧ жугӧдіг. — Колӧ вомидз босьтысь дорӧ ветлыны. Эмӧсь на, кӧнкӧ, сэтшӧмъясыс. Колва вылын пӧ вӧлӧма, кывсьывліс. Колӧкӧ, ӧні на ловъя...

— Коді, мыйысь менӧ тшыкӧдас? Усьлӧмысь да ёна кынмалӧмысь тайӧ, — чӧвтіс Валей Кӧсьта.

Митропан ветліс ӧдзӧслань, шурк-шарк пӧрччис да ӧшӧдіс тувйӧ шынельсӧ и, киас улӧсӧн, матыстчис пызан дорӧ.

— Бура, тыдалӧ, воюйтӧмыд, — медальяс вылӧ чӧвтліс синсӧ Валей Кӧсьта. — Мамыд, буди, оз и тӧдмав... Куритны и юны кутӧмыд.

— Война вылад, кор сьмертыслы синмас видзӧдлан, быдторйӧ велалан, — Митропан мыччис кружкасӧ олӧма мортлы и кыпыда вӧзйис: — Ю, Кӧсьта дядь... Ловйӧн на аддзысим!..

Юыштӧм-сёйыштӧм бӧрад Митропан дӧза дыр пукаліс мый йылысь кӧ думайтӧмӧн. Олӧм вояссӧ да фронтӧвӧй туйяссӧ ассьыс, колӧкӧ, казьтыштіс. А сэсся зырыштіс кинас плеш-чужӧмсӧ, кытшовтіс видзӧдласнас керка пытшкӧссӧ да содвыв ӧшинь пыр прӧста сулалысь дадь вылӧ видзӧдӧмӧн ышловзис:

— Быдторсӧ война вылад аддзывлі, Кӧсьта дядь. Вирсӧ и шогсӧ. Ёртъясӧй орччӧн усьлісны, кувлісны и ваӧ пӧдлісны. Но эг вермы вунӧдны, мый тэ Микул Марпакӧд вӧчин.

Валей Кӧсьта эз дзик пыр гӧгӧрво, мый йылысь сёрниыс, юасяна видзӧдліс салдат вылӧ. А здук мысти, тыдалӧ, вежӧртіс, веськӧдчис, вештыштіс кияссӧ пызан дорышлань, зэлаліс:

— Мыйла сідз вӧчи, шуан?.. — чорзьӧм гӧлӧсӧн воча шуис Кӧсьта. — Кадыс сідз тшӧктіс, зонмӧ! Эз кӧ вӧв сідз вӧчӧма, талун... Ик-ик-ик...Талун ми, колӧкӧ, эг тані пукалӧй, а со эстӧн, — Валей Кӧсьта индіс водз ӧшиньӧд тыдалысь посёлоклань, — бытшласьысь сутугаа йӧрас виньгыртім эськӧ. Эг кӧ нин бырӧй ӧнӧдз. Гажа ниа ягыс тай вӧлі сэні, майбыр, да бырис-а.

— Кӧрыс тэныд мортсьыс донаджык, Кӧсьта дядь! — Митропан ӧзтіс выль папирос да азыма кыскыштіс тшынсӧ. — Эн кӧ кӧдзыд зэр улас коль найӧс, ӧні эськӧ дзоляник Митропан, мада пернапи, — вит арӧса мортӧн нин вӧлі.

— Кадыс скӧр вӧлі... Кадыс сідз тшӧктіс, зонмӧ, — мӧдысь шуис, быттьӧ эскӧдіс не то асьсӧ, не то Митропанӧс, олӧма морт.

— Зэв лёка, вывті чорыда, жаль тӧдтӧма вӧчин, Кӧсьта дядь, — водзӧ мыждысис кольмыштӧм зон. — Ӧнӧдз быттьӧ син водзам. Серамбана. Гора гӧлӧса. Бӧрдӧмыс — ой! — ылӧдз кылӧ!.. Шань зонка вӧлі... Менам служитан ёртӧй бур гармонист, сьӧрсьыс весиг трофейнӧй баян вайис. Гашкӧ эськӧ, и дзоля Митропан сьылысьӧн да ворсысьӧн вермис лоны-а? — и салдат кыдзкӧ тешкодя видзӧдліс вӧвлӧм бригадирыс вылӧ да лӧгпырысь шуис: — Сулалан-ӧ тэ ӧні сылӧн юр доныс?..

Татшӧм кывъяссьыс тшӧкмунліс Кӧсьта, лэдзис синсӧ. Чужӧм вылас кельдӧдліс весиг. Но чӧв олыштӧм бӧрын важ мозыс стрӧга видзӧдліс салдат вылӧ:

— Кужин тай, аддзин, кор пурыштны, зонмӧ?.. Эн-ӧ вылӧ кут асьтӧ пуктыны?.. Эг ас вӧсна тӧждысь! Медводзӧн быть эськӧ айнысӧ мыждісны. А гашкӧ, и ставнымӧс тшӧтш. Война муніс. Фронтлы яй коліс. Вӧрӧгыд... Ачыд аддзылін... Тшыг кынӧмнад сійӧс эн эськӧ пӧрӧд. Медальястӧ эн нажӧвит и.

— Эн дивит тайӧнтӧ, Кӧсьта дядь, — быттьӧ дорйысьыштіс Митропан. — Тӧдлытӧг артмис.

— Тӧдлытӧг?!. А менам нӧ эз сідз вӧв? — мурӧстіс Валей Кӧсьта, сэсся лӧньыштіс да содтіс: — Челядь мортыд вермис коркӧ и мӧд ускӧттьӧӧ веськавны... Висьмыны да кувны. Кагаыд кага и эм — уна сылы оз ков. Олӧмыд абу мойд, оз пыр овлы сідз, кыдзи кӧсъян.

— Ӧтлаын, шуан, гозъякӧд ӧнӧдз оланныд, — ылӧсас водзӧ нуӧдіс Митропан. — А Марпа кума оз казьтывлы тэныд пи йывсьыс?

— Мый понда кутас казьтывны?.. Изьватас аньяс вайысьӧсь, плӧдӧвитӧйӧсь. Выль пи, шуа тай, чужтіс. Ӧні бара, — ик-ик-ик, — сьӧктӧма. А сэкъясӧ ӧд Ен сетліс, Ен и босьтіс.

Салдат пасьтасис, мӧдӧдчис водзӧ. Сылӧн шурыд кывъясысь эз кут лӧгасьны Кӧсьта: Митропан ёсь кыла быдмис томысянь, дай война вывсьыд локтысьыд век овлӧ чорыдджык.

Висьӧдчысь морт воӧдчис вольпасьӧдз, пӧрӧдчис, кунис синсӧ: «Вот мый водзын, вӧлӧмкӧ, петкӧдчывлӧма тавойся вӧтыс». И важӧн нин вунлӧмыс выльысь сувтіс син водзас.

...Гожсянінӧ матыстчигӧн, Каратайка юсӧ вуджӧм бӧрын, васӧд руа войӧ вӧлі орӧдчӧма ыджыд кӧр чукӧр. Асывнас Валей Кӧсьта, — бригадир и стада вӧсна правленньӧ водзын кыв кутысь, — тывйыштіс видзӧдласнас стадасӧ да пыр и казяліс: оз тырмы ветымын куим кӧр. Войнас стадаын дозорӧн вӧлі Микул Марпалӧн верӧсыс... Пырысь-пыр жӧ тшӧктіс сылы корсьны вошӧм кӧръяссӧ, но матігӧгӧрысь нинӧм эз югды. Мӧд лун асывсянь пуксис кыз пива-кымӧра поводдя, зэрышталіс, сэсся кутіс пӧжны-паритны, ройӧн петіс ном. Кӧръяс нетшкысисны, зілисны мунны, кыдзи велавлӧмаӧсь, сайкыд сынӧда моредорса эрдъясӧдз, но кык лун ковмис корсьысьны вошӧмаяссӧ став бригадаӧн нин. «Кыдзи и кӧр стадаыс, — думайтіс Валей Кӧсьта, — орӧдчӧм кӧр пӧлаыс кутӧ нырвизьсӧ ыркыд эрдъяслань...» Но некытӧн эз тыдав некутшӧм кӧр кок туй. Гӧгӧртісны да юасисны матысса колхознӧй стадаяслысь — на дорӧ абу жӧ веськавлӧмаӧсь.

Сизимӧд луннас, некымын чомколаст мунӧм мысти, Яран гӧрадорса мусюр пӧлӧн тыдовтчисны выненьчилӧн чомъяс. На дорӧ сэк эз на вӧв воӧма колхознӧй выль олӧмыс, олісны на ас кӧрӧн, и, кыдз тӧдіс Валей Кӧсьта, на пиысь эз ӧти вӧвлы квайт чуня. Вермисны гуны-пышйӧдны и дзебны, на дорӧ кӧ веськалас, кодлыськӧ кӧр чукӧрсӧ. Та вӧсна Валей Кӧсьта мыжмӧм пастуклы ёрт вылӧ сетіс Митропанӧс да велӧдіс кӧть тышӧн-вынӧн, а тшӧктыны петкӧдлыны выненьчи стадъяссӧ. А асьныс вӧліны разьӧмаӧсь чомнысӧ, йӧрасьӧмаӧсь-домасьӧмаӧсь и гӧтӧвӧсь мунны-вӧрзьыны водзӧ.

Вежон чӧж бура шойччывтӧм, нюрсмунӧм чужӧма верӧсыслӧн мӧдӧдчигӧн Микул Марпа кутіс вӧйпны-пинясьны бригадиркӧд. Сы ногӧн — вошӧм кӧръяссӧ пӧ колӧ корсьны оз водзысь, а сэтысь, кытӧн и орӧдчывлісны. Каратайка ю бокас пӧ, кӧнкӧ, ӧнӧдз на сёйсьӧны да сулалӧны мыльк бокӧ кольӧм лым вылын. Мыйла пӧ йӧйталан, мортсӧ напраснӧ мучитан! Марпа пинясис бригадиркӧд, а орччӧн няргисны-бӧрдісны челядьыс.

Мужичӧйяслӧн делӧӧ кортӧг сюйсьӧмысь Валей Кӧсьта ӧзйис, вомаліс аньӧс. Но пи вӧснаыс тӧждӧн кыпӧдліс гӧлӧссӧ и Ала Ӧдӧ. А аслас аргыш дорын мыйкӧ чирзіс-горзіс челядь гӧлӧсӧн и гӧтырыс, — Надежда. Ярскӧба орӧдӧм бӧрын пӧрысь ань ланьтіс, а Микул Марпа выль вынӧн босьтчис сылы «молебен» сьывны.

Кӧсьталӧн киын вӧлі карабин, сыысь бригадир кӧсйис лыйны гыж висьӧмла коктӧммӧм, висьысь теляӧс, но ӧні скӧрвывсьыс шковӧбтіс сынӧдӧ и весьӧпӧрӧм Марпалы шуис кольччыны татчӧ, кытчӧдз верӧсыс оз аддзы кӧръяссӧ. Нетшыштіс ань киысь дадюв вӧжжисӧ да кӧрталіс ас дадь бӧрӧ. Сэсся баба дадь кӧшеваысь тшапкис да чӧвтіс бӧрдысь кагаа потансӧ васӧд му вылӧ и тшӧктіс-горӧдіс гӧтырыслы да Ала Ӧдӧлы вӧрзьыны, мунны чом местаысь, а ачыс чеччыштіс аслас даддьӧ да места вывсянь рӧдтӧмӧн лэбӧдіс Микул Марпалысь аргышсӧ мыльк горув. Мыльк помас бергӧдчывлӧмӧн вӧлисти пезьдӧдіс коктӧммӧм кӧрсӧ.

Сӧмын дас кыкӧд луннас пастукъяс вайӧдісны вошлӧм кӧръяссӧ. Ветымын кыкӧс. Выненьчи чомъяссӧ гӧгӧртӧм бӧрын да мусюр пӧлӧн корсьысьӧм бӧрын бергӧдчывлӧмаӧсь сэтчӧ, кӧні воштісны. Аддзӧмаӧсь джуджыд щелля Каратайка ю нырд помсьыс. Ветымын коймӧд кӧрыс жарасиганыс, тыдалӧ, вильснитӧма пӧката лым вывсьыс да кувсьӧма изъя ю бокас.

А Микул Марпа лун-рытсӧ олӧма чом местаын, а войнас «Заря» колхозса бригадир, Зара Вань, нуӧдӧма ас чомъяс. Корсьысьны муніганыс пастукъяс кежавлӧмаӧсь сы дорӧ. Сы лунас, рӧкыд вылӧ, тшӧкыда зэрис. Гырысьджык челядьыс кынмалӧмаӧсь, но кыдзкӧ бурдӧмаӧсь. А пузчужӧм кагалӧн абу тырмӧма выныс.

Ар помланьыс Микул Марпа мукӧд челядьнас бӧр воис ас чомйӧ. Сэки ни бӧрынджык некор эз казьтыштлы тайӧ лоӧмтор йывсьыс... Но кор вайӧдісны вошлӧм кӧръяссӧ, Валей Кӧсьта дась вӧлі му пырыс мунны: лои ӧд стӧч нывбаба висьталӧм серти. Быттьӧкӧ туналіс! А аслыс сылы, — гӧрӧда няртала! — татшӧм мӧвпыс юрас эз волы.

Тувсов шонділӧн зарни югӧрыс сод выв ӧшиньӧд пырис керкаӧ, кор бӧр воисны Кӧчпель видз вылӧ турунла ветлысьяс. Рытъявыв гортӧ воис и Феклалӧн месайыс, сельпо тӧварла Петрушӧ лэччывлӧм кӧзяиныс... Кольӧм во помас бырӧдісны нянь карточкаяс, и народ-войтырыс быттьӧ выльӧн ловзис: вӧзчик мортлы уджыс лои бырлытӧм — рӧспута кежлӧ сельпо лавка войнаӧдз моз тыртліс амбаръяссӧ быдсяма сёян-юаннас да мукӧд тӧварӧн. «Майбырӧй-мортӧй... Уджыс тыр, мудзӧма да шойччӧ», — мӧвпыштіс керкаса кӧзяин йылысь узьны жӧ лӧсьӧдчӧм Валей Кӧсьта. А вот ачыс сійӧ некыдз оз вермы лӧньны. Син водзас кольӧм олӧмыс ӧтарӧ сувтӧ.

Мамыс дай гӧтырыс Валей Кӧсьталӧн изьватас рӧдысь. А ачыс сора вира: дедыс рӧднас вӧлӧма колваса яран. Ыджыд стадаа, озыр кӧр видзысь ас кадӧ паськыда нимавліс тундраын. Тшӧкыда волывліс татчӧс Пеон-Пиян грездса ярмангаяс вылӧ, кӧні и казялӧма да, пиыслы моз жӧ, кораліс внук саяс тӧдса изьватаслысь ӧтка нывсӧ. Коми нылыд — сӧстӧма олысь кӧзяйка, повтӧм да сюсь вежӧра, кужӧ вӧдитны гортса и кӧрдорса овмӧс.

Но томъясӧс гӧтралӧм бӧрын регыд и кутіс вежсьыны кӧр дор войтырлӧн нэмӧвӧйся оласногыс. Дас воыс эз коль, кутісны котыртавны ӧтувъя овмӧсъяс, мырддявны кӧръяссӧ. Дедныс сійӧ кад кежлас эз нин вӧв, а айныс гӧгӧрвоис юклыны стадасӧ пиян костас, и кулакалан изкиыс гӧгыльтчис бокиті. Ӧти вок Кӧсьталӧн муніс да овмӧдчис Из сайӧ, мӧд пышйис Хальмер ю йылӧ. Но тундраыд ӧд лӧддза-номъя да зэв паськыд, а вӧр-ваыд — сук да джуджыд. Кӧръястӧ ӧтнадлы кутны — ок сьӧкыд! Ӧткӧн кольӧм зонлы быть ковмис корсьны ас коддьӧмсӧ, ӧтувтчыны жӧ, сідзкӧ, колхозӧ пырны.

Но кӧть кутшӧм овмӧс, а кӧрыд кӧр и эм! Войвывса мортлы медглавнӧйыс да меддонаторйыс: Енмӧн сы вылӧ чужтылӧм-лӧсьӧдлӧм пемӧс. Кӧрыд новлӧдлӧ, кӧмӧдӧ-пасьтӧдӧ и оланін да кынӧмпӧт сетӧ. Радейтӧ Валей Кӧсьта кӧръяссӧ. Дедыссянь вирас пырӧма радейтӧмыс. И кӧрыс сылы, кыдз тӧндзи гарыштіс Митропан, гашкӧ, мортсьыс и збыль донаджык.

...А мича ныв вӧлӧма изъяна — видзӧма ас пытшкас шеваӧс. «Суседкаыс», тыдалӧ, эз лэдз овмӧдчыны орччӧн мӧд олысьлы, и эз вайлы гӧтырыс кагатӧ. Но эз элясь Кӧсьта... Мый вӧчан, сідз кӧ нин шуӧма. Челядь пыдди ассьыс став сьӧлӧм бурсӧ сетіс кӧръяслы. Найӧ ӧд, челядь мозыд жӧ, эмӧсь лӧньяс и збойяс, асныраяс и небыд руаяс. А выльӧн чужӧм кӧрпиыд дзик жӧ нин кок вылӧ сувтӧдан кага кодь.

Ӧшинь сайын ышлолаліс тулыс. Водз керка жырйын ныргорӧн шойччисны-узисны кӧзяева гозъя.

Вой шӧр вой. Оз узьсьы Кӧсьталы. Мӧвпалӧ.

...Микул Марпа мамысладорсянь кутшӧмакӧ сора вира жӧ. Уджач да зіль, тэрыб вӧраса. Тӧлка. Таысь ли, ӧткоддьӧм вир пондаыс ли — бригадир пыдди пуктыліс аньӧс да мукӧддырйи и кывзыліс Марпаӧн шуӧм-вӧзйӧмсӧ. «Мыйла нӧ сэки мӧдарӧ артмис?..» — гораа юавсис ӧні Валей Кӧсьталӧн, да весиг ачыс чурмунліс.

Вошӧм кӧр чукӧр пондаыс вийсьысь бригадир сэки вӧлі быттьӧ берег дорӧ чукӧрмӧм шактар: чус ломзьӧд кос лӧп-ёгсӧ — и кыз биӧн ӧзъяс. Тайӧ и вӧлі шӧр помканас... Пастуктӧм кӧръяс вермисны пӧдны зыбуча ты-нюрӧ, вермисны бырӧдны кӧинъяс... Быдсяма пакӧсьтыс овлӧ орӧдчӧм кӧръясыдкӧд. А роч му вылын ыджыдаліс война кадся жаль тӧдтӧм закон.

Ок, бура и видіс да пиняліс сэки пастуксӧ Валей Кӧсьта. Лӧзӧдтӧдзыс скӧрмыліс ачыс... Но кыдзи, кӧнкӧ, видіс да ёрис Валей Кӧсьтаӧс тундра шӧрӧ челядь чукӧрнас кольӧм ань?.. Ӧні на, гашкӧ, ёрӧ?

— А эз-ӧ нӧ тайӧс и тӧд вылас кут Митропаныс, кор шуис, мый тшыкӧдіс пӧ кодкӧ тэнӧ? — виччысьтӧг вирскӧбтіс висьысь морт юрын. — Эз-ӧ Марпа вомдзав?

И ун воштӧм морт кутіс ӧдйӧн-ӧдйӧн каттьыны вежӧрсӧ да зілис сувтӧдны син водзас изъя потасӧ усьлӧмсӧ.

Воис чомйӧдзыс Кӧсьта да ӧдва и чеччис дадь вывсьыс турдӧм-кынмӧм кок вылас. Чӧвтіс харейсӧ, эз домав ни эз лэдзав дадювсӧ, кыдзи пыр вӧчлӧ, а уськӧдчис чомъяс. Верӧссӧ аддзӧм бӧрын гӧтырыслӧн шеваыс шызис: ӧнӧдз син водзас юрсӧ чатӧртӧм, ваысь косінӧ шыбитӧм чери моз вомсӧ паськӧдлысь гӧтырыс. И челядьлӧн кодь вӧсньыдик гӧлӧсӧн горзысь шеваыс ӧнӧдз на пельсӧ чунӧдӧ.

Пырис Кӧсьта, тшӧктіс гӧтырыслы отсавны пӧрччыны парка-маличасӧ, уськӧдчис шоныд пач дорӧ. Микул Марпаыс песлаліс ворйын кутшӧмкӧ паськӧм. И кор Кӧсьта кутчысис пач трубаӧ, нывбаба чӧвтліс синъяссӧ сылань, кимышнас чышкыштіс пӧсялӧм чужӧмсӧ, юрсӧ пыркнитӧмӧн мездысис бабаюр увсьыс син вылас лэччӧм юрси лёзьысь, сюйыштіс пель саяс. Да, да, — сідзи и вӧлі! Сэсся мӧдысь видзӧдліс Кӧсьталы веськыда синмас. Немтор эз шу. Копыртчис да пидзӧс вылас лэдзчысьӧмӧн водзӧ кутіс песласьны. А шеваыс гӧтырыслӧн горзіс: «Кӧрыс тэн мортысь донаджык! Кӧрыс мортысь донаджык!» Валей Кӧсьта сэк пыдди эз пукты тайӧ кывъяссӧ... А со тай, вӧлӧмкӧ! Кӧръяс вӧсна пӧ кагалысь лов босьтін!

«Да, да. Ставыс тадзи и вӧлі! Тшыкӧдіс ӧд, вомдзаліс ӧти вира аньыд!» — скӧрысь кывкӧрталіс Валей Кӧсьта, и помся гора сутшиктӧдлӧмыс шызьӧдіс пемыд керкаын чӧв-лӧньсӧ.

Садьмисны водз жырйын узьысь кӧзяева гозъя. Чеччис, тшайподӧн уськӧдчис бӧр керкаӧ Фекла, ӧзтіс карасина лампа. Матыстчис, видзӧдліс Валей Кӧсьта чужӧмӧ и повзьӧмпырысь кутіс чӧвтавны пернапас. Тэрыба локтіс верӧсыс.

— Кӧсьта, Кӧсьта, мый нӧ лои, лӧньӧдчы! Эн пов, эн пов, керкаын тэ — некутшӧм лёк абу. Мыйкӧ бара шуштӧмтор, кӧнкӧ, вӧтасин. Чӧв, Кӧсьта, чӧв!.. — сойбордӧд кутігтыр шуаліс мужичӧй и горӧдіс гӧтырлы: — Пӧжӧдтӧ вай, юктӧд мортсӧ!

Шӧйӧвошлӧм Фекла гурйыв чӧвтіс-восьтіс роч пач пӧдансӧ, под вылас васӧ резігтыр кыскис укватӧн пӧжӧда чугун гырнич и тэрмасьӧмӧн тыртіс верӧсӧн мыччӧм кружкасӧ.

— Кӧсьта, кылан, на, на, юышт васӧ!.. Юышт, юышт, кокньӧдас! — мужичӧй ки пӧвнас кыпӧдыштіс висьысьлысь юрсӧ да матыстіс вом дорас турун кӧра дозсӧ.

Икайтігтыр да вомкӧтшъясӧд кисьталіг Валей Кӧсьта мырдӧн моз юис ыджыд кружкаысь пӧшти став васӧ. Лӧньыштіс. Мужичӧй водтӧдіс юрлӧс вылӧ, лӧсьӧдыштіс висьысьлысь эшкынсӧ и пуксис ӧшиньдор лабичӧ, гаровтіс чигарка. Кад кольӧм мысти кӧзяева гозъя бӧр водісны узьны, а Валей Кӧсьта пыр на восьса синъясӧн чӧла куйліс вольпасьын. Кусӧдтӧг кольӧм лампа югзьӧдыштіс ляпкыд керкалысь тьӧс-плакаа йирксӧ. Паськыд веретя вылӧ разӧдчӧм кӧръяс моз сэн и тан сьӧдвидзисны сы вылын ув помъяс. Думтӧг-мӧвпъястӧг, базвидзӧм синъясӧн дзоргис висьысь морт йирк вылӧ. Но вочасӧн кытыськӧ чужис, ломзис, югзис, ыдждіс-паськаліс да тыртіс став юр-лов пытшкӧссӧ ӧти зэв колана и веськыд мӧвп:

— Колӧ ӧдйӧджык бӧр кайны чомйӧ да прӧща корны Микул Марпалысь, — шуис аслыс Валей Кӧсьта и здук мысти вугыртіс.

Но абу шуӧма Енмыс Валей Кӧсьталы нӧштаысь аддзысьлыны дойдлӧм сьӧлӧма анькӧд да прӧща корны. Ыджыд Лун асылӧ содвыв ӧшинь дорас кузяа да лёкысь, шуштӧма вурзовтіс Лыско, и пӧрысь гозъя эз нин вермыны нинӧмӧн отсавны висьысь мортлы. Сӧмын бӧрти унаысь висьтавлісны Кӧсьталысь медбӧръя кывъяссӧ:

«Кӧръясӧ-ӧ-ӧй, мада кӧръясӧй!» — чукӧстіс пӧ ассьыс дона челядьсӧ Валей Кӧсьта, кӧр видзысьлӧн внук, и вӧрзис-войӧдіс кузь да помтӧм туйӧ. Бӧр волытӧм вылӧ. Та бӧрын пӧ гораа да шуштӧма нӧштаысь омлёвтіс Лыскоыс.

Нималана мортӧс колльӧдны волісны став матігӧгӧрса кӧр дор йӧзыс. Семья-челядьнас лэччыліс грездӧ и Микул Марпа... И кумаыслӧн куим арӧса пернапиыс уна во мысти ру пыр моз помнитіс ляпкыд да пемыд керкаын бабаяслысь бӧрдӧмсӧ да ӧзъян сиськӧн киас куйлысь Кӧсьта дядьсӧ.

Быдмӧм да Армияын служитӧм бӧрас сійӧ овмӧдчис юркарӧ. Бать-мам дорас волігъясӧ ӧтчыд веськавліс роч посёлоклы паныда грездӧ и, — челядь паметьыд, вӧлӧмкӧ, — ок! — вына... Дум вылас уси да аддзис и дзебан местасӧ. А бать-мамыслӧн важъя кӧр дор олӧм йылысь сёрниясысь, дерт жӧ, унаысь кывліс налӧн бригадир йылысь.

«Зэв крут характера вӧлі. Бӧрти эськӧ ӧдйӧ жӧ лӧньліс да. Лӧг эз кутлы и. А кыдз-мый вӧлі, сідзи и шуа, — висьтасьлывліс Микул Марпа. — Куим лун ва ру пӧдтіс. Кӧр пӧла орӧдчӧма. Айныдтӧ мыждіс да семьясӧ чом местаас колис. Тӧла. Зэрӧ. Челядьӧй тшыгӧсь, кынмисны, бӧрдӧны. Сарапанӧс пӧрччи да сайӧд налы кари. Ачым — пасьтӧм. Страк божий! Казьтыштан ӧні да, юрсиыд сувтӧ... Гыжъя варыш моз уськӧдчис, да немтор эг удит босьтны. Дзоля черсӧ толькӧ дадьсьым тшапкышті да нӧшта, ӧнӧдз ог гӧгӧрво — потӧм рӧча пӧрт кытыськӧ киам сюрӧма. Би абу, пурт абу. Сэк ӧд спичка модаыс эз вӧв. Бива кӧртысь бисӧ перйывлісны. Выль местаӧ мунігӧн би ӧгырсӧ гырничын новлӧдлім... Лыйӧм телясӧ чернас керавлі да ульӧн и вердны ковмис ыджыд воктӧ да чойястӧ. Дзолясӧ — морӧснам-а. Петыр видз дырся кос лун вӧлі, а грек вӧчи, — челядьӧс яйӧн верді!..»

«Дас кык лун корсьысим... Казялім-а, кӧр чукӧрыс вошӧм местаас и вӧлӧма.» — стӧчмӧдліс висьталӧмсӧ верӧсыс.

Чужлӧма Валей Кӧсьта Колва ю вылын. Кузь тушаа пӧ вӧлі, ён, еджыд чужӧма. Эз пӧ и яран кодь вӧв. Нэмӧвӧйся кӧр видзысь рӧдысь-а... Кыдзкӧ кужлӧма зэв ӧдйӧ артавны кӧр лыдсӧ. Стадааным пӧ квайтсё гӧгӧр пемӧс, а ставнысӧ тӧдіс. Видзӧдлас да пыр и шуас: тайӧ да тайӧ пӧ талун абуӧсь.

Пуртӧн-черӧн некор эз вилы кӧрсӧ, сӧмын лыйӧмӧн. Пищальыс кӧ эз вӧв аскӧдыс, чукӧстліс гӧтырсӧ. Аслыссяма вера кутшӧмкӧ, буди, сылӧн вӧлі.

Шензьӧдана висьӧм вылас ӧнӧдз на ставӧн дивуйтчӧны, и мыйысь сідз висьмӧма, оз кужны висьтавны. Но кодкӧ казьтыштіс со мый: «Коркӧ тӧвнас стадаӧ волӧмаӧсь ӧстякъяс, видзӧдлам пӧ стадасьыныд вошӧм кӧръяснымӧс. Пеляныс налӧн пас пӧ эм. Но Валей Кӧсьта ӧстякъястӧ абу сибӧдӧма: мыйла пӧ стадасӧ пустӧ вӧрӧдны, часлы пӧ, ачым видзӧдла, эмӧсь али абу. Дадь вылӧ сувтӧмӧн кытшовтӧма стадасӧ и шуӧма — «Абуӧсь». Ӧстякъясыс ӧд эз тӧдны сылӧн «аслыспӧлӧс син» йылысь, колӧкӧ, налы чайтісны пӧрйӧдлӧмӧн. Шаман на, колӧкӧ, на костын вӧлі, керысь, эз эскы шуӧмыслы, скӧрмис дай тшыкӧдіс мортсӧ. А тшыкӧдӧмыд ӧд вермас и дыр кад мысти петкӧдчыны.

И тайӧс кывлӧм бӧрын Микул Марпалӧн пиыс ловнас и вежӧрнас пессис, мый и мамыс, колӧкӧ, аслыс тӧдлытӧг вермис вомдзавны вежаньлысь верӧссӧ. Том морт кыдзкӧ пыр кӧсйис дорйыны мамсӧ, мед некутшӧм вуджӧр эз усь сылӧн югыд ним вылӧ. И олӧм помланьыс мойвиис тӧдмавны Валей Кӧсьталысь висьӧм помкасӧ.

Некымын во сайын Америкаын, Мичиган штатса Кент карын, нем виччысьтӧг висьмӧма дас ӧти арӧса зонка. Бать-мамыс нуӧдӧмаӧсь сійӧс Нью-Йоркса «Бет-Израэль» медицина центрӧ. Компьютернӧй томограмма вӧчӧм бӧрын тыдовтчӧма, мый детинкалӧн балябӧжын, кӧні юр вем йитчӧ сюрса вемкӧд, мыйыськӧ артмӧма ыджыд кавернома — пыкӧс. Пыкӧсыс личкӧма лолалан нервъяс вылас, та понда зонка ӧтарӧ, помтӧг сутшикталӧма. Овны зонкалы кольлӧма некымын вежон.

Квайт час чӧж кыссьысь операция дырйи нейрохирург Эпстайн бырӧдӧма пыкӧссӧ... Бур ӧтметкаясӧн детинка помалӧма квайтӧд класс, котралӧ-войлӧ пӧ и олас став сё восӧ. Татшӧм юӧр вӧлі йӧзӧдӧма 1999 вося «Ридерз Дайджест» журналын.

И кӧть важӧн нин абуӧсь вежаньыс ни бать-мамыс, Микул Марпалӧн «мам кодь чужӧма» пилы Югыд му вылысь мунӧм бӧрын кокни лолӧн позяс ӧні аддзӧдчывны Валей Кӧсьталӧн ловкӧд да веськыда шуны: «Мамӧлӧн некутшӧм вомидз, мыж ни грек тэ водзын абу и эз вӧв!..»