ГӦГӦРА ЛЭБЗИС

Н. А. Филипповлӧн югыд паметьлы

Кельыдлӧз енэжыс сӧдз. Луныс ыркыд сынӧда. Тӧвся туйӧд шонді водзын паськыда лӧсталысь юті локтісны турун вайысь вӧлаяс. Шоныд парка-маличаа кузь сьӧд уска олӧма ямщик Ӧльӧш Микул быттьӧ суныштліс. Веськӧдчӧм бӧрын гӧгӧрвотӧма видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сэсся тракнитіс вӧжжисӧ, тэрмӧдлыштіс вӧвсӧ. Шыасисны, содтісны ӧднысӧ и турун додь вылын кутш моз пукалысьяс.

Ю мӧдлапӧвса алькӧс кыр вылын тыдовтчис ичӧтик грезд. Лым толаяс костӧ джынвыйӧдз сайӧдчӧм керкаяслӧн пач трубаясыс тшынасисны. Увланьын, берег пӧлӧныс, радӧн-радӧн куйлісны кымыньталӧм пыжъяс. Нӧшта улынджык, ювывса юкмӧс нёптолын, сьӧдвидзис вӧв юр. Сэні жӧ ва катлысь. Катыдсянь локтіс ӧтка кыйсьысь. Бӧрсяньыс понъяс кыскисны кузь ляпкыд норт.

Гӧгӧр вӧлі кузь тӧв да тулысбыд вежсьывтӧм, важӧнсянь тӧдса быдлунъя серпас. Но здук мысти олӧма морт талун мыйлакӧ мӧдысь сюсьджыка видзӧдліс ас грезд вылас. Керка-картасӧ тывъялігӧн синмыс мыйӧкӧ водзті аддзывлытӧмӧ крукасис. Ӧльӧш Микул нирыштіс малича кепысьнас чужӧм-синдорсӧ да босьтчис сюсьджыка видзӧдны. Сідзи и эм: вадор чульк вылын сулалысь стрӧйба вевт вывті, кӧні найӧ видзӧны вӧвъяслысь сийӧс-заводсӧ, югнитлывліс мыйкӧ гӧрдтор. Эз-ӧ нин кӧнкӧ-мыйкӧ ӧзйы? Тайӧ мӧвпыс повзьӧдіс, но здук мысти бӧр лӧнис. Стрӧйба сайсянь мыччысис грездса клуб, а сы весьтын кузь зіб йылын шпорӧдчис-дӧлаліс яръюгыд гӧрд флаг. Мыш сайын локтысь том зонъяс, кылӧ, мыйкӧ ӧта-мӧдныслы горӧдісны. Тыдалӧ, казялӧмаӧсь жӧ сӧмын ыджыд праздник дырйи лэптывлӧм дӧрапассӧ.

— Кутшӧм талун лун? — став тушанас бергӧдчывлӧмӧн горӧдіс-юаліс Ӧльӧш Микул том йӧзлысь, но ачыс жӧ аслыс шуис:

— Апрель. Дас кыкӧд лун. Середа. Абу праздник. Ыджыд начальство, кӧнкӧ, карсянь воис да рытнас став грездсӧ чукӧртасны. А, гашкӧ, кодкӧ вильшасьӧ да?.. Шуам, клубса вильышпоз.

Тадзи ас кежсьыс Ӧльӧш Микул шулывліс Ингаӧс, Выль во бӧрын клубӧн веськӧдлыны воӧм томиник аньӧс. Сійӧ жӧ лунас Инга дзебис культура керкалысь сімӧм «стӧрӧжсӧ» — томансӧ. Нёльӧд тӧлысь сёр рытӧдз оз куслыв клубын биыс. Ингалӧн батьыс латыш ли эстонеч, а мамыс коми. Нывка помавлӧма юркарса училище. Лӧсьыда ворсіс баянӧн и мыйтакӧ сёрнитыштіс комиӧн. Таӧн, буракӧ, ӧдйӧ сибӧдчис-кыскис ас дінас эз сӧмын посни челядьӧс да ныв-зонмӧс, но и верӧса том аньясӧс да ӧткымын пӧчӧӧс. Март 8-ӧд лунӧ ӧтвылысь котыртлісны да нуӧдісны гажа рытпук. А апрель 1 лунӧ, ылӧдчан да шмонитан лунӧ, дас кык верстсайса посёлокысь корлӧм-вайӧдлӧм велӧдыськӧд петкӧдлісны грездса йӧзӧн некор кывлытӧм да аддзывтӧм химическӧй опытъяс. Лыддисны и лекция. Ӧльӧш Микул тшӧтш жӧ кывзіс. Видзӧдіс и ныв-зонлысь концертсӧ.

Ичӧтик да тэрыб, ӧтарӧ нюмсермуныштӧм вома, зумыд сёркни кодь морӧса да шабді моз гыалысь еджыд юрсиа аньлысь сьылӧм-ворсӧмсӧ видзӧдігӧн Ӧльӧш Микул аслыс казявтӧг унаыськодь гартыштліс ассьыс сьӧд уссӧ. А талун рытнас шуис ветлыны да дзоньтавны клублысь вежыньтчӧм ӧдзӧссӧ. Матӧджык тӧдмавны и нывсӧ. Арнас Петыр пиыс Аймулысь граница видзӧмсӧ помалас, а таӧдз батьыс тані дӧзьӧрӧ тшӧтш сувтас, медым кодкӧ мӧд арӧдзыс эз пышйӧд тайӧ мичаник том аньсӧ.

Но талун, тыдалӧ, мыйкӧ збыльысь лоӧма грездын. Турун вайысьӧс чуймӧдіс мӧд аддзӧмтор. Грездорса ластакӧд ӧтвесьтасигӧн катыд керкаяссянь вирскӧбтіс-петіс понма дадюла, ва катлан туйӧд тӧвзьыштіс пыжъяс костті, петіс мир туй вылӧ да веськӧдчис юлань.

Грездса овмӧс вӧв-чаньӧн эз вӧв гӧль, и Ӧльӧш Микул дӧжныштіс: коді да кутшӧм сэтшӧм «нуждаысь» со тадзи мунӧ посёлокӧ. Но мунысьяс видз выв туй вожын кежисны мир туй вывсьыс да сідзжӧ тэрмасьӧмӧн веськӧдчисны вӧлаяслы воча.

Понъяссӧ кӧръяс ногӧн домалӧмаӧсь. Дзоля даддьын пукалісны кыкӧн. Ӧтисӧ, веськӧдлысьсӧ, олӧма ямщик ылісянь тӧдмаліс. Тайӧ вӧлі, дерт жӧ, Гурейлӧн внукыс, школаын велӧдчӧмысь дугӧдчӧм, сюръя кодь кузь да кос тушаа Веня. Кузь беддьӧн мый вынсьыс вӧтліс атшалӧм дадювсӧ. Мӧдыс, Веняӧ кутчысьӧма, пидзӧс вылас сулалысьыс, вӧлі тӧдтӧм нывбаба. Но воськов сё сайсянь паськӧм сертиыс тӧдмаліс и сійӧс. Тайӧ вӧлі клубса заведующӧй. Кадысь кадӧ Инга кыпӧдліс ки пӧвсӧ да мыйкӧ горӧдліс.

Ӧльӧш Микул ӧддзӧдіс вӧвсӧ, но пельӧдзыс воисны нывлӧн кывъясыс, быттьӧ пель бокас тӧдлытӧг кучкисны:

— Гагара, гагара лэбзис! — горзіс пилы бӧрйӧм невестапу.

— Мый нӧ тайӧ нылыскӧд лоӧма?.. А, гашкӧ, тӧдмаліс кодсянькӧ да ме вылын кӧсйӧ серавны? — шӧйӧвошӧмӧн мӧвпыштіс олӧма морт. Чужӧмыс кельдӧдіс-гӧрдӧдіс, дрӧгнитісны да тшӧть моз сувтісны малича вом дорӧд чурвидзысь ус помъясыс. Топыда чабыртіс орс нудсӧ. Вир-яйыс зэлаліс. Дась чеччыштны да сӧтыштны, «велӧдыштны» ышмӧм карса нылӧс.

...Вӧв ныр улӧ сувтӧм пон даддьысь чеччыштіс Веня, вӧйласьӧмӧн матыстчис додь бокӧ, тӧдмаліс ямщиксӧ, лов тырӧмла мыкталігтыр горӧдіс:

— Микул дядь, гӧ-гӧ, ... гӧ-гӧ, Гагари...

Быттьӧ кос лыс шыбитісны сотчысь бипурӧ: зэлалӧм сӧн-лолыс Ӧльӧш Микуллӧн потіс. Ранитчӧм скӧр ош моз мурӧстіс, джуджыд додь вывсянь лэбыштіс Венялы паныд.

— И тэ сэтчӧ жӧ, небеса пыкӧд. Теш ковмис? Куля кучиктӧ зырымбедьлысь,— чарӧстіс-горӧдіс Ӧльӧш Микул да шуӧмсӧ помавтӧм детиналы сӧтіс орснас. Повзьӧм зон нетшыштчис бокӧ, водіс лым вылӧ и тырӧдчис судзтӧминлаӧдз, а мӧдыслӧн кокыс сибдіс лымйӧ да сапкысис-уси.

Садь воштӧмӧдзыс скӧрмӧм мортӧс пальӧдіс роч сора горзӧм:

— Не бейте его! Ми бур юӧр вайим!.. Радио висьталіс: Гагарин космосӧ лэбзис!

Ӧльӧш Микул гӧгӧрвотӧма видзӧдліс ныв вылӧ, а сэсся зон вылӧ. Лӧньыштӧмӧн, но век жӧ ырыштчис Веня вылӧ:

— Тэ нывсӧ нимтысьны велӧдін?..

Кор олӧма морт шедӧдчис лым налькйысь да пуксис усьпаньвыв, сайкалыштіс, пон дадюв дорсьыс казяліс ёртъяссӧ. Ямщикъяслы завклубыс мыйкӧ тэрыба да радпырысь висьталіс. А чуймӧм чужӧма зонъяс радпырысь жӧ мыйкӧ юасисны сылысь. Кывзыштіс налысь сёрнисӧ.

— Микул дядь,— чукӧстіс паныд сулалысь зон. — Инга висьталӧ, мый талун миян ӧти лётчик ракетаӧн космосӧ лэбзьӧма. Радио пыр шуӧмаӧсь. Часӧн-джынйӧн, мӧд ногӧн кӧ, сё ӧкмыс минутӧн Му шарсӧ гӧгӧртӧма. Бӧр нин пуксьӧма. Ловъя. Майор Гагарин.

Помӧдз нин «кӧдзалӧм» Ӧльӧш Микул кыпӧдчис, пыркнитіс лымйӧсь паськӧмсӧ, матыстчис том войтыр дорӧ. Юӧр вайысь ныв сайӧдчыштіс зонъяс сайӧ, а Веня чепӧсйыштӧма метр кызь-комын сайӧ да сэні и сулаліс.

— Коді, кытчӧ лэбӧма? — кык пӧвста гӧна юр кокыль пыр эз гӧгӧрво да мӧд пӧв юаліс Ӧльӧш Микул.

— Майор Гагарин. Лётчик. Космосӧ.

— Кыдзи?.. Гӧгарин. Гагарин. А кӧн нӧ сійӧ, космосыс?

— Со татӧн,— зонъяс индісны кельыдлӧз енэжӧ,— кыксё километра вылнаын, кытӧн тай, шулӧны, роч Енмыс олӧ. Гагариныс, колӧкӧ, аддзыліс сылысь оланінсӧ.

— Но-о, дивӧ тай!.. — чуймис олӧма морт, чатӧртліс юрсӧ помтӧм-дортӧм енэжӧ, чӧвмунліс, сэсся шыасис:

— Повтӧм да тӧлка морт, тыдалӧ, Гагариныс, татшӧмтор кужӧма вӧчны. Овыс гора да мича и. Гӧгӧра лэбачыс кос муӧд оз уяв, абу йӧй байдӧг. Енэжыс да ваыс сылы муса, сэні олӧ. Сы кодь жӧ, кӧнкӧ, и тайӧ мортыс. А локтіганыд нӧ, Инга, мый горзінныд?

— Гагарин лэбзис! А мый?

— Сорсьӧма тай, сідзкӧ. Кывсис: гӧгӧра, гӧгӧра лэбзис!

Олӧма морт кыдзкӧ мыжапырысь видзӧдліс ныв вылӧ, чӧла сулалысь зонъяслань да мӧдысь шуис:

— Сорсьӧма. Нинӧмысь лои детинасӧ ӧбӧдитӧма. Вениамин, лок татчӧ, эн пов! Менам ӧд Гӧгӧра прӧзвищеӧй. Томдырйи, кор ті арлыда вӧлі, шедӧма кулӧмӧ гӧгӧра. Мезді, сьылі-борд увтіыс кӧрталі гез, мӧд помсӧ — пыж нырӧ да лэдзи. Вына лэбачыд кыскӧ-нуӧ, а ме барин моз пукала, сё майбыр, да веськӧдла. Керка дорӧдз тадз кывті. Йӧзыс аддзисны да гӧрдлӧны. Сэксянь и сирасис гӧгӧра ним. Ок и эг радейт. Чайті, нэм помӧдз тадз шуасны, но кыдзкӧ тай мынтӧдчи жӧ. Уна во нин некодсянь эг кывлы. Ӧтнас сӧмын Ваньӧ ёртӧй, ӧттшӧтшъяӧсь сыкӧд, казьтыштлӧ. Тувсов байдӧг кодь жӧ сійӧ йӧй. Тшупсигӧн али видз вылын шойччигӧн, казявлінныд, кӧнкӧ (олӧма морт видзӧдліс, оз-ӧ сы вылын серавны), теш вылӧ гусьӧн кыйӧдчас да тшукӧдас кинас киняулӧ. Повзя да чеччышта кӧ, пыр и горӧдас: «Гӧгӧра, гӧгӧра тай лэбзис!», а ог кӧ вӧрзьы, крапкас-шуас: «Но-о, бордтӧм на пиыс, оз на лэбав». Тадзи дурӧмнас дзикӧдз, овлӧ, дӧзмӧдлас. Ӧні чайті, кывлӧмныд менсьым прӧзвищеӧс да сераланныд... Эн дивитӧй, олӧмад быдторйыс овлӧ... А мыйла нӧ пон даддьӧн татшӧм ыджыд юӧрсӧ ваянныд? Вӧлыс абу ӧмӧй?

— Юӧрсӧ кылӧм бӧрын управляющӧй Аким Петрович тшӧктіс клуб вылӧ лэптыны флаг. Даймонд вӧвсӧ сетліс. Тіянӧс аддзим да кӧсйим нырд помас паныдавны, но сёрмим. Эг сяммӧй вӧвсӧ доддявны,— вочавидзис Инга. Нюммунӧмӧн видзӧдліс Веня вылӧ да шуис:

— Веня шуис, вӧлыслӧн пӧ плешкыс мыйлакӧ вывті паськыд, весиг сийӧсыс оз тӧр. Бок ногӧн весиг видлім сюйны да нинӧм эз артмы. А ме доддясьнытӧ ог жӧ куж... Со и понтӧ домалім.

— Но-о, Веня, гажӧдін!.. — вак-вакӧн серӧктісны Ӧльӧш Микул да зонъяс. — Бокӧн ни сувтсӧн сийӧсыс оз тӧр?.. Кужӧма тай ылӧдны карса нывтӧ!.. Увлань юр сийӧссӧ мыйла эн видлы?

Медбӧрын олӧма морт тӧдчӧдіс, мый Веня чужӧмсяньыс понъясӧн ноксьӧ. Доддясьнытӧ бура кужӧ, дедыслы отсасьӧ. Но вӧлысь да кӧрысь пон сылы мусаджык. Тадзи зілис небзьӧдны шай-паймунӧм нылӧс.

— Важӧн нин кӧсйӧ вӧлі тэнӧ ас дадюлӧ пуксьӧдлыны. Но карса морт, гашкӧ, он окотит да. А талун стрӧка сюрӧма да, со и ислӧдлӧ. Сэтшӧм нин сійӧ мудер.

Кодкӧ шыасис:

— Со, силос вайысьяс локтӧны. Ветлӧй да найӧс тшӧтш... повзьӧдӧй.

— Энлы, Веня,— нюммуніс Ӧльӧш Микул,— отсав нылыслы додь вылӧ кайны. На босьт да паркаӧн шебрав. Мед оз кынмы. Дадювнад ме ачым силос вайысь Ваньӧ ёртӧдз ветла. Повтӧм морт йывсьыд бур юӧртӧ ачым нуа.

Берегті кайигӧн паськыда лӧсталысь ю вывсянь тувсовъя тӧвру вайис кыпыда горӧдӧм шы:

— Гӧгӧра, гӧгӧра лэбзис!..