САР СЁЯН

Быд тулыс лунвывса лэбач локтӧ Ылі Войвылӧ поздысьны да быдтыны ассьыс пиянсӧ. Гожӧм шӧрын сэтчӧ жӧ, кӧдзыд тӧвруа Карскӧй саридздорса эрдъясӧ, воӧ Усва ювывса кӧр видзысь. Паськыд тундраын кӧр да лэбач, дерт жӧ, ӧта-мӧдӧс оз дзугны. Но олӧмад быдторйыс овлӧ.

Ӧтчыд мыйыськӧ садь быртӧдз повзьӧм некымын кӧр тӧвзьӧма кык ты костӧд, кӧні вӧлӧма пияна дзодзӧг котыр. Куим дзодзӧгпи удитӧма чеччыштны ваӧ, а ӧти йӧрмӧма турунаинӧ да веськалӧма пемӧс кок улӧ. Нӧшта ӧтиӧс, вель ёна доймӧмаӧс, аддзӧма Микул Ӧндрей. Тайӧ вӧлі гуменик дзодзӧгпи. Тундраын олӧ куим рӧд дзодзӧг. Гуменикыс на пиын медічӧт, но медся уна лыда да медмича. Ныр вылыс кольквиж рӧма, а кокыс, кыдзи и сиктса еджыд дзодзӧглӧн, гӧрд.

Лэбач пилысь доймӧминсӧ Микул Ӧндрей мавтіс йодӧн-мазьӧн да гартіс бинтӧн. Сэсся роскысь вӧчис эжаӧн кышӧм неыджыд чом. Пытшкас пуктіс кӧтӧдӧм нянь да лекарство сора ва. Сэтчӧ йӧртіс дзодзӧгпиӧс. Лэбач бурдӧдысьлы зіля отсасис мӧдӧд класс помалысь Ӧльӧ нима детинка, кодӧс, медым не путайтны мӧд Ӧльӧкӧд, частӧджык шулӧны роч нога, — Лёша.

Пӧткаыд зонкалы, дерт, эз вӧв ыджыд дивӧӧн. Кӧр видзысь быд тулыс-гожӧм челядьлы дурӧм-ворсӧм да уджавны велӧдӧм могысь ки помысь вердӧ-быдтывлӧ мамтӧг кольӧм кӧрпиӧс, кодӧс нимтӧны «авкоӧн». А мукӧддырйи и кынь либӧ ручпиӧс. Кык-куим во мысти кӧрпиысь быдмывліс вына да рам дадюв пелей, а руч-кыньтӧ тӧвнас, гӧн вежӧм бӧрын, вузавлӧны Охотторгӧ. Нажӧвитӧм сьӧм вылас ньӧбӧны ныв-пилы кутшӧмкӧ козин.

Дзодзӧгпи дыр нёрпаліс, но вочасӧн бурдіс. Гырысь йӧз велӧдӧм серти детинка быд лун ӧктыліс сёйны лӧсялана турун-быдмӧг. Пӧтка быдмыштӧм бӧрын вӧсньыд гез йылӧ домалӧмӧн весиг новлӧдліс матысса ты дорӧдз купайтчыштны-уявны. Чомкост мунігӧн сійӧс новлӧдлісны-видзисны ыджыд тыртӧм тшай ящикын.

Тадзи колис шоныд да гажа гожӧм. Матыстчис ар. Кӧр видзысьяс бергӧдчисны Усвалань, и кӧрт бордъяса юрсигусь — вертолёт — регыд лэбӧдас зонпосниӧс школаӧ. Лунвылӧ бӧр лэбны чукӧртчалісны и лэбач-пӧтка. Ты-ю вылын тшӧкыда чуксасисны дзодзӧгъяс.

— Ӧндрей дядь, мый быдтаскӧд вӧчам? — юаліс пӧтка кӧзяинлысь зонка. — Ӧдва ящикӧ тӧрӧ. Вына лои, коркӧ ӧд пышъяс.

— Оз, — вочавидзис Ӧндрей дядь. — Ӧні ог эшты, стадаӧ муна, а аски сылысь борд йывсӧ шырышта, мед оз лэбав.

— Оз ков, Ӧндрей дядь, жаль. Вай лэдзам, мед ёртъясыскӧд олӧ.

— Тэ нӧ мый, Лёша, та мында вердім-юкталім да ог жӧ лэдзӧй...

— А коді сійӧс вердас, кор ме школаӧ муна? Коді вадорас лэччӧдлас...

— Тэ, зарни тусь, прав, мыйкӧ колӧ думыштны. Но мый?.. Вот мый вӧчам: медым грездын олігад эн вунӧд миянлысь ёртасьӧмнымӧс, ме тэнӧ, Лёша, гӧститӧда важся сар сёянӧн.

— Кутшӧм сэтшӧм сар сёянӧн? — шензьыштіс детинка.

— Ме лыддьывлі, кыдз тӧдан, уна книга. И сэні гижӧны, мый сар-корольлӧн пируйтан пызан вылас медыджыд мичӧн вӧлӧма юсь, а медмуса сёянӧн — яблӧгӧн пражитӧм дзодзӧг. Весиг тӧда, кыдз тайӧс вӧчны: колӧ дасьтыны дзодзӧг, яблӧг, пань тыр тусяпу вотӧс, сов да переч. Духовкаын пражитны. Кывтӧ ньылыштан, сэтшӧм чӧскыд.

— Ог, ме ог сёй кипом дзодзӧгсӧ, — пыксьыштіс зонка. — Да и татӧн некӧн пражитны — шонтысям да пусям бипур вылын, пач да духовка абу. Яблӧгыс абу и. Нинӧм абу.

— Сы пыдди эм кӧсйӧмным, сё зӧлӧта! А эм кӧ кӧсйӧмыд — петан туйтӧ век аддзан! — вочавидзис Микул Ӧндрей. — Вай мӧвпыштлам ӧтвылысь. Медколанаторйыс та вылӧ, дзодзӧгыс, миян эм. А Хӧлӧлӧм мыльк юрсянь бурӧвикъяслӧн вышка тыдалӧ. Аски рыт, удж бӧрын, сэтчӧ ветла. Лавкасьыс ньӧба яблӧгтӧ. А тусяпу вотӧсыс мыльк горулас и быдмӧ. Сов да переч эм жӧ. Чӧсмӧдлышта ме тэнӧ, Лёша, сэтшӧм сёянӧн, мый нэмтӧ кутан та йылысь помнитны.

— А кӧні пражитам? — яблӧгтӧ гожӧмбыд сёйлытӧм мортлӧн, тыдалӧ, вежсис видзӧдласыс, да эз нин кут пыксьыны. Да и мыйысь? Ки помысь быдтӧм авкотӧ, дерт, ас морт некор оз сёй, вежсьӧ кодкӧдкӧ мӧд вылӧ. Но курӧг-чипантӧ ӧд грездын ас сёйӧм вылӧ быдтӧны. Гортса дзодзӧгтӧ и.

— Опонась тьӧтыдлысь дзоляник пачсӧ корлам, кодӧс тай Ӧльӧ дядьыд вӧчис вӧсни жӧчысь блин пӧжавны, мед бипурса пӧимыс эз лэб пӧжас вылас. Рач сэтчӧ тӧрӧ.

Сар сёян йылысь сёрнисӧ кылісны и чомсаяс. Стада дорӧ лун-вой кежлӧ мунігӧн Микул Ӧндрей шуис, аслам пӧ оз жӧ киӧй лыб вины дзодзӧгсӧ, мед пӧ кодкӧ тайӧс вӧчас, куштас и лэдзас ва тыра дозйӧ, сідзи пӧ лоӧ небыдджык да чӧскыдджык яйыс. И ставӧн кутісны виччысьны аслыспӧлӧс сёянӧн гӧститӧдӧм.

Но узьны водтӧдз детинка петавліс ывлаӧ, аддзис, кыдзи вийсьӧ да нетшкысьӧ юр вывті лэбысь кельӧблань дзодзӧгпи, и бара жаль лоис быдтасыд. Чомйӧ пырис зумыштчӧм чужӧма. Чӧла водіс узьны.

Луннас, кыдзи пыр, вердыштіс бордъя ёртсӧ. Сыкӧд ӧтвылысь повзьӧдлыштісны кутюпи-кычанӧс, а сэсся лэччисны ва катлан тыӧ. Регыд зонка воис бӧр, син дорыс гӧрд, быттьӧ бӧрдӧма. И ӧтнас.

— Лёша, кӧні нӧ дзодзӧгыд? — юалісны шай-паймунӧм Опонась тьӧтыс да мамыс. — Лэдзин али мый?..

— Эг лэдз, — улӧ видзӧдӧмӧн детинка тільыштіс синсӧ, зырыштіс ныр увсӧ да нораа шуис: — Орӧдчис да пышйис...

— Кутны ӧд коліс! Мый ӧні Ӧндрей дядьыдлы шуам, скӧрмас ӧд. Думайтас, мый нарошнӧ лэдзин.

— Эг лэдз, ачыс пышйис, — гез гӧрӧдыс разьсис.

— Но и но, мортыс сы ылнаӧ яблӧгла муніс, а тэ мый вӧчин? Мамыдкӧд чӧсмасьыштны жӧ лӧсьӧдчам вӧлі-а. Эз збыльмы кӧсйӧмным. Ог и видлӧй сэсся яблӧга дзодзӧгтӧ, сідзи и кувнымӧс ковмас. Ойя да ойя тайӧ детинасӧ!..

— Мый шум нӧ тані, мый зыксянныд, — горӧдіс бадь тыра пес даддьӧн локтысь Ӧльӧ дядьыс. — Дзодзӧгныд пышйӧма?.. Эн бӧрд, Лёшик. Тані матын, ты вискӧ кулӧм вӧйтігӧн аддзылі дзодзӧг котыр. Ветлам да ӧтиӧс сэтысь лыям, со и став делӧыс.

Пажын бӧрын ыджыд да ичӧт ёрт мунісны кыйсьыны. Вель уна лыйӧм шы кыліс. Вӧралысьяс воисны пемыднас нин. Кыйӧмторнысӧ асьныс и куштісны, юр-коксӧ шыбитісны понъяслы, тушасӧ пуктісны ва тыра дозйӧ. Ёна сёрӧн воис и Микул Ӧндрей. Лэдзаліс дадювсӧ. Яблӧгтӧ, шуис, вайӧма, и мудзӧм морт водіс узьны.

Армияын служитігӧн, а служитӧма сійӧ, вӧлӧмкӧ, медся ылі му вылын, Франц-Иосиф Му ді вылын, Ӧндрей дядь вӧлӧма пусьысьӧн, пограничник ёртъясыслы татшӧм «сарскӧй» сёянсӧ вӧчлывлӧма нин и ставсӧ ӧні керис тэрыба да кужӧмӧн. Весалӧм-мыськӧм дзодзӧгсӧ вывсянь и пытшкӧссянь ниртыштіс солӧн да изӧм тусяпу вотӧсӧн. А пытшкӧсас пуктіс яблӧгтӧ. Рачас кисьтыштіс ва да сюйис «духовкаӧ». Вӧчис кузь воропа пань, пач ӧдзӧссӧ восьтывлӧмӧн кадысь кадӧ киськавліс дзодзӧгсӧ рачса ваӧн. Колис час-мӧд, и пусянінсянь кутіс ӧвтны чӧскыдсьыс-чӧскыд кӧр.

Чомйысь петкӧдӧм ляпкыдик пызан сайӧ тӧрӧдчисны став олысьыс. Чӧскыд сёян дорӧ Микул Ӧндрей вайӧма и чӧскыд вина. Ывлаыс вӧлі шондіа, лӧнь. Джуджыд, мича да гажа мыльк гӧгӧр куйліс-сярвидзис веж-виж рӧма, посни и паськыд тыяса, синмӧн судзтӧм войвывса дивнӧй му.

Ӧндрей кисьталіс румкаясӧ. Гырысь йӧз сиисны Лёшалы бура овны да велӧдчыны, тӧлк да мывкыд, дзоньвидзалун и, Микул Ӧндрейлы — мед унаысь на гӧститӧдас найӧс сар сёянӧн. Дерт, румкатӧ юисны да босьтчисны чӧсмасьны. Пусьысь мортлы вӧлі вичмӧма дзодзӧглӧн веськыд кок лядьвейыс. Яйсӧ сёйӧм бӧрын чуймӧмӧн бергӧдлыштіс лысӧ да шуис:

— Веськыд кокыс дзодзӧгпилӧн, казявлі, вӧлі чегӧма, да путорйӧн весиг гарыштлі, а со кыдзи бурдӧма — немтор оз тӧдчы.

— Кыз да кузьджык быттьӧ лоӧма, — видзӧдліс лысӧ орччӧн пукалысь пастук.

— Няньӧн-рокӧн ӧд Лёша вердіс. Ок и чӧскыд жӧ, дзик сар сёян! — ошкыштіс Ӧльӧ дядь пусьысьӧс.

— Чӧскыд эськӧ да быттьӧ чери дук кылыштӧ, — вочавидзис мӧдыс.

— Ӧльӧ, — юаліс Опонась тьӧт, — дзодзӧгсӧ кӧтӧдӧм водзвылын чери ватлансӧ эн ӧмӧй пожъялӧй?

— Пемыд нин вӧлі да, — нурбыльтіс верӧсыс.

Йӧз дорӧ локтісны понъяс. Тшӧтш жӧ чӧскыд кӧртӧ кылӧмаӧсь.

— Мун татысь! — горӧдіс йӧз костӧ сюйсьысь кычан вылӧ орчча пастук, а сэсся другысь серӧктіс: — Но, гӧстинеч жӧ вайӧма, а вӧтла. Мый нӧ тайӧ?.. Гӧгӧра кок лапа. Кытысь, коді кыйліс гӧгӧрасӧ?..

— Мӧд кутюыс, со, гӧгӧра юр вайӧ! — кильснитіс Лёшалӧн воча чойыс, Саша. Ставӧн видзӧдлісны варгыль кока понпи вылӧ, сэсся — Ӧндрей вылӧ. Микул Ӧндрей шӧйӧвошӧмӧн видзӧдіс сар сёян вылӧ.

— Ӧндрей, эн скӧрмы, но эн-ӧ тэ дзодзӧг пыдди мыйкӧ мӧдтор пражит? — чуймӧмӧн юаліс Опонась тьӧт. — Тӧрыт ӧд миянтӧ ускӧттьӧ суліс — орӧдчӧма дзодзӧгным да пышйӧма, и кык Ӧльыс ветлісны выльӧс кыйны.. Дзодзӧг пыддиыс тай, тыдалӧ, менам путьтӧм кыйсьысьӧ гӧгӧра лыйӧма. Кысь нӧ, сідзкӧ, сылӧн юр-кокыс?..

— Мый сэні сӧран, йӧзсӧ ылӧдлан. Ми дзодзӧг кыйлім! — вензис верӧсыс. — Ӧндрей, эн кывзы сійӧс, кисьтав винатӧ. Тэ бур пусьысь! Чайта да, тэ весиг кос тӧбӧк чӧрйысь шыд пуны сямман.

— Ӧльӧ, ноко, волы татчӧ! — чукӧстіс батьыс пызан мӧд помын чӧла пукалысь писӧ. — Веськыда висьтав: пышйис али ачыд лэдзин гез йыв дзодзӧгсӧ?

— Ачым лэдзи-и-и, — бӧрддзис детинка.

— А мый кыйинныд?

— Гӧгӧра-а-а. Дзодзӧгыс оз сетчы лыйны.

— Тшайсӧ юам да, пӧръясьӧмсьыд, тасмаӧс пӧрччывла!..

— Эн вид, эн ньӧръяв питӧ! — бергӧдчис детинка батьлань Ӧльӧ дядьыс. — Оз ков мортсӧ ӧбижайтны. Сійӧ небыд сьӧлӧма, ловъя ловсӧ, тундрасӧ радейтысь мортӧн быдмӧ.

— Эн бӧрд, Лёша, — шыӧдчис и Микул Ӧндрей. — Ме ӧд эськӧ дзодзӧгтӧ ачым лэдзи жӧ. Коркӧ дядьӧ мӧдӧс лыя да выльысь чӧсмӧдла. Бур, мый ассьыд кӧсйӧмтӧ, зарни тусь, збыльмӧдін. Таысь ошка...

Аскинас мыльк вылӧ пуксис вертолёт. Сэтчӧ сӧлісны став зонпосниыс. Гӧгрӧс ӧшиньӧд детинка видзӧдіс вертолётыскӧд орччӧн моз лэбысь дзодзӧгъяслӧн тув кодь кельӧб вылӧ. На пӧвстысь зілис аддзыны ассьыс алӧйгӧрд ленточкаа быдтассӧ. Лов вылас таысь вӧлі кокни да лӧсьыд.

А Ӧндрей дядьӧс детинка и сар сёянтӧг оз вунӧд...