ЛЁК МОРТ

— Мамко, тӧрыт рытнас ме ставнам мысси, и талун чужӧмӧс оз ков, ог мыськы? — тӧждысяна юаліс шоныд вольпасьын муртса синъяссӧ восьтӧм бӧрын Семӧ, сизим арӧса детинка. Но сылы некод нинӧм эз вочавидз, чом пытшкын некутшӧм шум эз кыв ни. Детинка ӧдйӧ кыпӧдліс вольпасьсӧ вевттьысь балаган пӧласӧ и повзьыштӧм синъясӧн гӧгӧртіс чом пытшкӧссӧ. Чомйын некод эз вӧв. Весиг чом шӧрын сулалысь ыджыд кӧрт пачыс ваймӧма, и сынӧдыс кӧйдӧма. Детинка жугыльпырысь бӧр водіс, ныр вылӧдзыс вевттьысис ыж ку эшкынӧн. Семӧлы уси тӧд вылӧ, мый асъя войнас на пӧшти став йӧзыс мунісны чомйысь. Куим дадюлӧн — айыс и мамыс, Машӧ чойыс и Епим дядьыс чойыскӧд — Об ю дорын пукалысь сиктӧ, Сӧсьваӧ, нуӧдісны Семӧлысь дзоляджык воксӧ, Ваняӧс, коді коймӧд лун нин висис.

Мокота розьӧд (кыті кӧрт пачлӧн трубаыс петӧ ывлаӧ) пырысь югыдыс писькӧдчис чом пытшкӧ, сідзкӧ, кадыс вӧлі сёр нин. Чом дорӧ кольлӧм Ёгор дядьыс, тыдалӧ, мунӧма стадаӧ вежны войбыд караулитчӧм айсӧ, Ёгор дедӧс. А ӧні, сідзкӧ, чомъяс Семӧ коли Ёгор дедлӧн гӧтыркӧд, Парасья бабкӧд. Но кӧні нӧ Парӧ бабко?.. Семӧ кӧсйис мӧд пӧв восьтлыны балаган пӧласӧ, но эз удит, кыліс, кыдзи воссис ӧдзӧсыс, и кодкӧ пырис. Сэсся сьӧкыда лолалігтыр тапиктіс-муніс пач вом дорӧ, чӧвтіс некымын пес, лӧдсаліс пачсӧ. Дерт жӧ, тайӧ вӧлі Парӧ баб. Недыр мысти сійӧ шыӧдчис:

— Семӧ, палялін? Сувт сэсся, сувт, кадыс лун шӧр дорӧ нин. Сувт да мыссьы. Вурсьӧмам бабӧ ылалі — эг казяв, кыдзи и кадыс кольӧма: Ёгорей дедыд стадаысь воас, а менам пусьытӧм на... — дӧжныштіс асьсӧ Парӧ баб. — Сувт, Семӧ!.. Сёян да пес пыртлы. Поводдяыс, загреки вылӧ, бара нин вежсьӧ: юрдзибсянь кок чалльӧдз лыясӧй ёнтӧны, а тэнад кокъясыд томджыкӧсь — отсышт бабӧлы. Сувт, мися, Семӧ!.. Пурга кӧ кыпӧдчас, лёк лоӧ сиктӧ мунысьяслы,— детинкаӧс пальӧдігтыр водзӧ сёрнитіс пӧрысь нывбаба. — Куим ю кузя налы колӧ лэччыны-мунны. Ляпин да Сӧсьва юясыс, на пӧлӧн сиктъяс эмӧсь да, кӧнешнӧ, туяӧсь, а Кемпаж ю вывті, код тӧдас, кутшӧмджык муннысӧ. Колӧкӧ, йывсяньыс дінӧдзыс теликӧн тыртӧма, лым улас рыяс вермасны лоны и... Мед нин эськӧ ӧстякъяслӧн туй визьтор сэті вӧлі, пыр нин позис ӧдйӧджык висьмӧм челядьсӧ нуӧдны. Ӧнтая воліганыс тай налысь, ӧстякъяслысь, розя юраясыд, эг и юалӧй, эм-ӧ Ляпинӧдз туйыс... Семӧ, сувт, сёяныс шоналіс, пызаныс виччысьӧ!..

Кызіник тушаа, сьӧд юрсиа да гӧгрӧс мугов чужӧма детинка вӧлі асъя унма мортӧн: рытын сёрӧн водліс, асывнас сьӧкыда чеччыліс. Та вӧсна вокыслысь мунӧмсӧ эз и кывлы, а Парӧ бабыс водз эз пальӧд сійӧс. Но талун, лоӧмторсӧ казьтылӧм бӧрын, Семӧ эськӧ эз и пет балаган улысь. Юр вывтіыс вевттьысьӧмӧн нэмсӧ эськӧ куйліс, эз петкӧдчыв йӧз син водзӧ: сэтшӧм нин лёк, ӧбиднӧ да гажтӧм лои сылӧн сьӧлӧм вылын. Но кыдзи он сувт — оз ӧд мамыд ли чойыд пальӧд, а бокӧвӧй морт, пач сайын, чом мӧдар бокын ас семьяӧн олысь нывбаба. Да и пӧрысь мортлы збыльысь колӧ отсавны, вывті нин талун сьӧкыда лолалӧ, висьмас, да бара жӧ сійӧс и мыждасны.

А делӧыс сыын, мый дзоля воклӧн висьмӧмысь мыждӧны сійӧс, Семӧӧс. Дзик прӧста мыждӧны. Куим лун сайын Ваня котӧртігас усис да дойдіс-музгыльтіс коксӧ. Сэсся кокыс пыктіс, биавны кутіс. А врачьяс-лекаръяс чом дорын абуӧсь. Воліс эськӧ «Заря» колхозса стадаысь кӧръясӧс бурдӧдны кужысь морт, Зара Вань дядь, но вӧрзьӧм кок лысӧ места вылас эз сяммы пуктыны. Абуджык, буракӧ, ӧткодьӧсь кӧрлӧн да мортлӧн йӧзвиясыс... И отсавны вермытӧм вӧсна шогӧ усьӧм дядьӧ кутіс ки улас веськалӧм детинкаӧс да скӧра шуис:

— Сулавлы, Семӧ!.. Лёк морт тэ вӧлӧмыд, зонмӧ! Дышӧдчан, мустӧ пӧжан, он бура видзӧд вокыд бӧрся, доймӧма со, коньӧр. Мыйта шог вӧчин ставнымлы... Водзӧ кӧ тадз кутан вӧчны, мӧдысь вола да мустӧ ловйӧн и сёя тэнсьыд, лёк мортлысь!

Зара Вань дядь, кӧнешнӧ, оз сёй сылысь муссӧ,— Семӧ ӧд абу кӧр,— но сійӧ зэв ёна радейтӧ да жалитӧ Ваняӧс, ассьыс пернаписӧ. А Семӧ эз вӧв дышӧн, эз пӧж муссӧ, мый колӧ вӧлі и мый вын-эбӧс сертиыс, пыр вӧчліс и дядьӧ кывъясысь Семӧлы, дерт жӧ, вӧлі ӧбиднӧ. И лоӧмторсьыс асьсӧ эз лыддьы мыжаӧн. Неминуча лунӧ, кӧть и неуна бокланьын вӧлі Ванясянь, медбӧръя здукӧдз видзӧдіс сы бӧрся. Ваня ачыс усис да доймис, некод эз йӧткышт ни сконйышт сійӧс. Тадзи и висьталіс юасиганыс ай-мамлы, но найӧ мыйлакӧ лоӧмторсьыс всё равно сійӧс мыжалӧны, Семӧӧс...

Семӧ перйис юрлӧс улӧ пуктывлӧм дӧрӧм-гачсӧ, пасьтасис, кӧмаліс Парӧ бабӧн мыччӧм тӧбӧкъяссӧ и петіс ывлаӧ. Некымын здук мысти бӧр пырис, кӧсйис мыськыштны кияссӧ, но видліс чунь помнас пач бӧрын ӧшалысь кузь ныра ыргӧн мыссян дозйысь васӧ и нораа шуис:

— Ваыс сӧніка, зэв кӧдзыд...

— Эн пӧрйӧдчы! — бергӧдчыліс детинкалань вольпасьсӧ дзимлялысь нывбаба. — Пачыс войсянь ломтысис, некутшӧм йи ни сӧнік абу. Мыськы бура киястӧ да чужӧмтӧ и пуксьы ӧдйӧджык — сёяныс кӧдзалас.

— Чужӧмӧс ог мыськы! — вензьыштіс детинка. — Ме тӧрыт на ставнам мысси, а войнас эг уджав, эг пӧсявлы ни эг сьӧдась.

— Кыдзи абу сьӧд — сьӧд да! Видзӧдлы со, визьлысянас,— довкнитіс бабыс джаджвывса рӧмпӧштан вылӧ.

— Ме шуа: ме абу няйт! Тайӧ менам чужӧм куӧй сэтшӧм. Ванько вокӧ еджыд чужӧма, айӧ вылӧ мунӧма, а ме мамӧ вылӧ — мугов чужӧмӧн чужсьылӧма.

— Но и нӧ. Сідзкӧ, кӧть синъястӧ пожйышт. Ныртӧ да,— эз лэдзчысь Парӧ баб.

— Ог мыськы. Синъясӧй узисны, войбыд немтор эз вӧчны, сӧстӧмӧсь.

— Кыдзи нинӧм эз вӧчны? Вӧтъястӧ нӧ мыйӧн видзӧдін? Ныр пырыд войбыд лолалін и.

Парӧ баблӧн видзӧдлас улын Семӧ муртса инмӧдчыліс ваӧн кӧтӧдыштӧм чунь помъяснас синъясас да нырас.

Татчӧ колӧ висьтавны, мый сизим ар тыртӧм детинка не толькӧ вӧлі асъя унма мортӧн, но сылӧн вӧлі и мӧд, позьӧ шуны, тырмытӧмтор: смерть эз радейт мыссьыны кӧдзыд ваӧн. А чомъяд ӧд абу сиктса шоныд керкаын олӧм кодь, пӧсь ваыд оз пыр овлы. И та вӧсна детинка асывъяснас вель частӧ зыксьывліс Машӧ чойыскӧд ли мамыскӧд. А ӧні со, аслыс виччысьтӧг, лои и Парасья бабыскӧд.

— Пельястӧ тшӧтш мыськы. Бан бокъястӧ эн вунӧд и — на вылын ӧд юрыд куйліс.

Семӧ мырдӧн сорӧн кӧтӧдыштіс и индӧм местаяссӧ, но пӧрысь мортлы тайӧ кажитчис этшаӧн, некыдзи оз мынтӧдчы сыысь. «Код толькӧ Парӧ бабкоӧс та вылӧ, тадзи мыссьыны тшӧктынысӧ, велӧдӧма?» — скӧрпырысь мӧвпыштіс букыштчӧм детинка.

— Нӧшта вом доръястӧ мыськы. Он жӧ няйт вомӧн сёйны кут. Сьылітӧ да. Юртӧ ӧд юрлӧс вылад сійӧн бергӧдлін, уджаліс сійӧ, пӧсявліс, няйт лои.

Семӧлӧн быри-воши терпенньӧыс, лёкысь броткыштіс:

— Гашкӧ нӧ и, кокъясӧс колӧ мыськыны? Найӧ ӧд узигад чужъясисны, удж жӧ вӧчисны... Кынӧмӧс да — войбыд тай сійӧ мырсьӧма, став сёянсӧ пытшкӧссьыс изӧма? Мыйла нӧ сідзкӧ мамко менӧ тӧрыт водігам ставнас мыськис?

— Медым туша-лысьӧмыд сӧстӧм вӧлі, да дзоньвидзаӧн быдмин ветлігкостіыс. Сы вӧсна жӧ колӧ быд асыв чужӧмтӧ да киястӧ бура мыськыны. На,— мыччис Парӧ баб ки чышкӧд,— чышкысь да пуксьы пызан сайӧ. Эн дивит пӧрысь мортӧс: мамыд шуліс — абу зэв кывзысьысь да стрӧгджыка пӧ колӧ тэкӧд. Сёян да пестӧ эн вунӧд пыртлыны,— выльысь казьтыштіс сійӧ и матӧджык вештыштіс детинкалань руалысь тшай чашка да ыджыд тшытшъясӧн пуӧм чери тыра тасьті.

Тайӧ черисӧ куим лун сайын, Ванялӧн коксӧ дойдан лунӧ, налы вайлісны хантыяс, Сибыр муса кӧр видзысь войтыр жӧ, кодъясӧс Парӧ баб важ ногӧн на, кыдзи водзті велавлӧма, нимтіс ӧстякъясӧн.

А чериыслӧн нимыс — таймень. Зэв чӧскыд, выя да еджыд яя гырысь чери. Ӧткымынлӧн сьӧктаыс кык пудйӧдз. Верстьӧ йӧз шуӧны — Сибыр муыс пӧ зэв озыр. Ставыс тані уна, гырысь, паськыд да джуджыд. Но, кыдзи Семӧ казяліс, йӧзыс, Сибырса кӧр видзысьяс, мыйлакӧ мисьыным ляпкыдджык тушааӧсь, и чужӧмныс кельыдджык. Код тӧдас мыйла. Ӧтарӧ вӧр костын олӧны, шонді югӧр улӧ, кыдзи тундраын олігӧн, озджык, буракӧ, веськавлыны да сыысь кӧ-а... Сёрнитӧны ас кыв вылын, и бура гӧгӧрвоӧ найӧс сӧмын Парӧ баб. Но воан луннас Сибырса гӧсьтъяс на дорын олісны рытӧдз, рытъя йӧрасьӧмӧдз, кыкысь тшай юисны, и Семӧ тӧдмаліс жӧ налысь кык кыв. Ӧтиыс — «си-и». Тадзи шуӧны и мыччӧны чашканысӧ, нӧшта пӧ тшай чашка колӧ кисьтны. А мӧд кывйыс — «па-а». Всё, аттьӧ пӧ, ог сэсся юны кут, и кымыньтӧны сійӧс.

Пасьтасьӧны ӧстякъяс ас ногыс жӧ. Абу маличааӧсь, а пасяӧсь. Мужичӧйяслӧн да олӧмаджык нывбабаяслӧн найӧс вӧлі вурӧма серӧдлӧмӧн кӧр куысь, а том нывъяс — юрдорсӧ, бӧждорсӧ да килутшъяссӧ быгӧртӧмаӧсь руч да низь куясӧн, морӧссӧ да пӧлаяссӧ — яръюгыд нойӧн, а на вылын — бисерӧн пӧртмасьысь узоръяс. Кӧмкотнысӧ сідзи жӧ вӧлі серлӧдлӧма. Дивӧ да и толькӧ! Сӧмын ӧти пӧрысь ӧстятка вӧлі пасьтасьӧма мӧд ногаджык. Пася жӧ эськӧ, но абу дӧраысь, а нярысь, пемыдгӧрд краскаӧн краситӧм чери куысь вӧчӧм гача, мыйӧн ёна шензьӧдіс детинкаӧс. Но Ёгор дедыс шуис, мый налӧн оз мужичӧйяс, а медсясӧ нывбабаяс вӧдитчӧны чери кыйӧмӧн да асланыс прӧмыс куысь и вурӧны пӧ найӧ гачнысӧ. Налим чериыс тані кер кызта жӧ овлӧ, а сылӧн куыс кокни и топыд, тӧлыс оз йидж, и оз кӧтась лым пиӧд собигӧн ни ва дорын ноксигӧн.

Верстьӧ йӧз лыддьӧны хантыясӧс зэв сюсь да вежӧра войтырӧн. Но Семӧлы тешкодьӧн кажитчӧ не сӧмын чери куа гачтӧ новлӧмыд. Хантыясыд, вӧлӧмкӧ, и пыскыль кылаӧсь. Ёгор дедыс висьталӧ, мый важӧн пӧ миянтӧ, комиясӧс, нимтывлӧмаӧсь «заранӧн», «заранъясӧн», а найӧ сідзтӧ оз вермыны шуны и артмӧ — «саран», «саранъяс». Пызансӧ шуӧны — «пысан», а кӧрсӧ — «хор».

Пес пыртлӧм бӧрын Семӧ пӧрччыліс маличасӧ, вольяс вылын заводитліс ворсны кӧр коклутшъясысь чукӧртӧм лыясӧн, но ӧтнаслы эз ворссьы. Парасья бабыс выльысь лӧдсаліс пачсӧ, пукталіс сы вылӧ тшайник да пӧртъяс, и бара ылалі вурсьӧмӧ. Рӧдвужтӧг кольӧм детинкалы вӧлі гажтӧм тыртӧммӧм чомйын и, медым кыдзкӧ-мыйкӧ пальӧдчыштны, думыштіс ветлыны матіса вӧрӧ. Ывлаӧ петтӧдз, восьса ӧдзӧссянь, шыӧдчис Парӧ баб дорӧ:

— Бабко, пажын кежлӧ меным тшӧтш ӧти блин пӧжав. Мамко тай пыр сідзи вӧчлӧ.

Но мӧдыс эз кӧсйысь: ог, абу пӧ кадыс бабӧлӧн пызьӧн да лятиӧн ноксьыны, яя шыдыс да выя чериыс сытӧг нин сёйнысӧ чӧскыд.

Ывлаыс вӧлі зэв ыркыд и букыш, лымъя муыскӧд ӧткодь енэжа. Колӧкӧ, Семӧ моз гажтӧмаліс. Кадысь кадӧ пӧльышталіс лэчыд тӧв, гылӧдіс-шыблаліс чом вылӧ посни да чорыд катшашыдӧс. Додь улын, лыс лапъясысь вӧчӧм сайӧдын, гажтӧмаліс и Катшо, айыслӧн кузь сьӧд гӧна пӧрысьджык понмыс, кодӧс абу босьтӧмаӧсь ылі туйӧ. Вӧрӧ мунігӧн детинка чукӧстліс сійӧс, но Катшо эз вӧтчы, жугыля видзӧдліс и бӧр сюйис бӧж улас нырсӧ.

Пӧрысь йӧз моз жӧ пуяс кылӧны поводдя вежсьӧмсӧ, воддза серти, кор вӧлі кӧдзыд, увланьӧджык, кыдзкӧ вермытӧма жӧ, лэдзыштӧмаӧсь топыда зэлавлӧм ув-чальсӧ. Йӧжыштӧм кырссяньныс ӧвтіс чӧскыд юмов кӧрӧн. Вӧрдорса козъяс да кустъяс кутісны лэчыд тӧвсӧ, и кӧр кокъясӧн талялӧм лымъя вӧр пытшкын вӧлі лӧнь, шоныд и лӧсьыд.

Детинка сулалыштіс, кывзысьыштіс и пырис пыдӧджык. Тайӧ вӧрас вокъяс лунтыръясӧн ворслывлісны, серам-горзӧмнас шызьӧдлісны сійӧс, повзьӧдлісны джиянъясӧс да уръясӧс. А мукӧддырйи пуяслӧн, лымйӧн тыртӧм мыръяслӧн да вужляяслӧн мыгӧръясысь найӧ корсьлывлісны и тшӧкыда аддзывлісны зверъяслысь да мортъяслысь приметаяс и, позьӧ шуны, став пуыс нин вӧлі тӧдса Семӧлы. Кодкӧ юаліс кӧ, сійӧ эськӧ унатор вермис петкӧдлыны да висьтавны та йылысь. Быдсяма пуыс, и быд нога мыгӧрыс тані эм... Со кӧть, пӧрӧм коз вылын лымйыс, быттьӧ кӧч куйлӧ, а этатӧн, водзланьын, мыр вылын пукалӧ пон. Неыджыд сӧстӧмка дорышын сулалӧ вылын юра пожӧм пу, кыз да ён, быттьӧ Пера багатыр, код йылысь мойдлывлӧ Ёгор дед. Видзӧдлан кӧ сы вылӧ шондіа, посни кымӧра лунӧ — качалан, гатш усян: кажитчӧ, пуыс енэжӧд кывтӧ. Сэні жӧ, эрд шӧрас, мӧд пу эм, сус пу. Толькӧ сійӧ быдмӧма абу вывлань, а пасьтала. Сэтшӧм пашкыр — чальяс улас быдса кӧр стада тӧрӧ... Со нӧшта чуймӧдана пуяс, посни лыска негырысь гӧрдов-турунвиж кольяса ниаяс. Сэтшӧм лӧсьыдӧсь да мичаӧсь, быттьӧкӧ праздник лунъясӧ вӧччӧм, сикӧтшасьӧм да чусіасьӧм Машӧ чойныс. А со лымйӧн вевттьысьӧм коз пу меліа инмӧдчӧма увъяснас ичӧтик понӧльӧ, быттьӧкӧ еджыд юра маличаа нывбаба нуӧдӧ кытчӧкӧ писӧ, колӧкӧ, Семӧлӧн мамыс Ваня воксӧ... Эмӧсь тані и айныс да Ёгор дедныс, Епим да Ёгор дядьясныс кодь пуяс... Вот тайӧ кӧть, неуна увланьӧ копыртчӧм пуыс. Сылӧн мыгӧрыс дзик Парасья баблӧн кодь, коді пӧрысьмӧмысла пыр ветлӧдлӧ мышкыртчыштӧмӧн.

«А Парӧ бабко, эськӧ эз на шулы, но, кӧнкӧ, мыжаӧн жӧ лыддьӧ менӧ Ваня висьмӧмысь»,— жугыля мӧвпыштіс вӧр костті ветлӧдлысь детинка. — Сы вӧсна и оз кӧсйы пӧжасьны. Кадыс пӧ абу!.. Дыр-ӧ пызьтортӧ гудыртыштны да рач вылӧ чӧвтны? Ӧти здук!.. А, гашкӧ, гожся вӧвлӧмторсӧ бабко казьтылӧ? Гашкӧ, сыысь да?»

Гожӧмнас, ӧти сотчан жар лунӧ, детинка лунтыр сулаліс стада сайын, торкаліс кӧръясӧс тӧв воча мунӧмысь. Мудзис, пӧсяліс, ватӧмсис, сюкӧсьыс кутіс косьмыны, быттьӧ мӧд шонді пытшкӧсас ӧзйӧма. Котӧртіс чомйӧ и веськыда, бабысъясладорті, уськӧдчис кӧдзыд ваа ватланлань. А Парасья бабыс, вӧлӧмкӧ, толькӧ-толькӧ мыськалӧма лата пӧвъяссӧ, и сӧстӧм джоджыс сылӧн ставнас лякӧссис няйтӧсь кӧмкотсьыс.

— Лёкыс тай новлӧдлӧ тайӧ «вӧрсасӧ»! — скӧрпырысь горӧдіс шай-паймунӧм пӧрысь нывбаба и лигышмунӧмӧн пуксис-уси ичӧтик пуклӧс-куд вылӧ.

— А тэ бара мый — «вакуль»! — дыр эз и думайт, воча горӧдіс детинка, мыйӧн нӧшта на ёнджыка дойдіс бабсӧ. Бӧрти эськӧ вежӧртіс, мый вала пыравлӧмыс лёк нога артмис, но вӧлі сёр: кокъясыс бӧр нин тӧвзисны жарасьыс кӧръяслань.

«Да, дерт жӧ, сыысь и эз кӧсйысь пӧжасьны Парӧ бабко,— эскӧдіс ӧні асьсӧ детинка. — Пӧрысь йӧзыд ӧд нэм чӧжныс важся вӧвлӧмсӧ помнитӧны... Но и мед! Ваня тай бӧръя лунас нинӧм эз сёй да оліс. Сідзкӧ, и ме ола блинтӧгыс, ог тай вись, ог кув сытӧг!»

«А Ванько кӧ оз бурд да больничаас, Сӧсьваӧ, колясны сійӧс?..» — другысь бара мӧвпыштіс Семӧ и кыскыштіс нырнас, сэсся кепысьнас чышкыштіс вазьӧм синъяссӧ и кӧсйис казьтыштны ӧтлаын ворсӧм-олӧм йылысь, но дум вылас воис эз лӧсьыд да гажа, а дзик бара мӧд пӧлӧс вӧвлӧмтор.

Ӧтчыд, тундраті ветлӧдлігтырйи, вокъяс веськалісны лунь варыш поз вылӧ. Ӧти луньпи сэні и вӧлі. Гӧнсялӧма и бордъяссьӧма, но эз на лэбав, а лунь мамыс матын эз вӧв. Детинкаяс кӧсйисны прӧста видзӧдлыны сы вылӧ и бӧр мунны. Но луньпи сувтіс воча, шевкнитіс бордъяссӧ и кутіс мисьтӧма горзыны на вылӧ, быттьӧ кӧсйис повзьӧдны, вӧтлыны найӧс, и Семӧлы таысь лои забеднӧ. Крукыль ныра да ёсь гыжъяса варышпи дорӧ вокъяс эз лысьтны матыстчыны, и скӧрмыштӧм детинка кутіс ылісянь лыйлыны сылы шор дорысь босьтлӧм изъясӧн. Тшӧктіс и Ванялы, но сійӧ эз кут. Семӧ стӧча лыйсьывлӧ, но сэки ӧтпыр и инмывліс, кыдзи зептыс тыртӧммис. А варышпи пыр на паськӧдліс лёк горшсӧ. Детинка ыззис, ыстіс воксӧ выль изъясла и, кор дӧзмис виччысьны, ачыс лэччис шор дорӧ. Аддзис воксӧ шорбокса креж вылысь. Ваня дузмӧма, бӧр шыблалӧ зепъясас чукӧртлӧм изъяссӧ. Жаль лоӧма сылы луньпиыс.

— Семко, тэ лёк морт! Тэ вины кӧсъян луньписӧ! — горӧдіс сійӧ Семӧлы. — Сылӧн мам жӧ выйим! Сыа дзоля на, овны жӧ кӧсйӧ! Ачыд лёкӧс вӧчан и менӧ велӧдан! Ог кут сэсся ёртасьны тэкӧд!

Семӧ некор на эз аддзыв воксӧ татшӧмӧн. Сідзсӧ Ваня рам да вежавидзысь детинка. Сы дорӧ пыр меліа — «Семӧ вокӧ, Семӧ вокӧ...» — шыасьлӧ. А сэки весиг лёк ногӧн — «Семкоӧн» — ыджыдджык воксӧ нимтіс и этша эз уськӧдчы тышкасьны... Бӧрти эськӧ Ваня некодлы чомйын нинӧм эз висьтав, но збыльысь вель дыр ӧтдортчис сыысь, и мыйлакӧ Семӧ некыдз оз вермы вунӧдны сэкся вӧвлӧмторсӧ, некыдз оз пет сійӧ юрсьыс.

«А ӧні со Зара Вань дядь сы ног жӧ лёк мортӧн нимтіс менӧ,— бара жугыля мӧвпыштіс вӧр костті ветлӧдлысь ӧткӧн кольӧм детинка. — Но сэки Ваня прав вӧлі. Мый могысь колӧ вӧлі меным кыйны, вины луньписӧ? Тшыг али мый вӧлі, сёйны мӧй кӧсйи шыр дукӧн йиджӧм яйсӧ?.. Прав вӧлі Ваня. А ӧні нӧ мыйысь, мыйла мыждӧны? Эг ӧд ме сійӧс дойд!..»

Ваня доймис рытъя йӧрасьӧм помасигӧн: айныс лунбыд ветлӧдліс, корсис стадаысь торйӧдчӧм кӧръясӧс и вой кежлӧ караулитчыны мунӧм вылӧ вежис мудзӧм дадювсӧ. Вокъяс сэки вӧліны йӧрсянь дӧза бокланьын, асывнас на дорӧ воӧм ӧстякъяслӧн дадювъяс дорынджык. Кыдзи и пыр, Семӧ вӧлі вокыскӧд орччӧн, пукаліс Ёгор дядьлӧн дадь вылын и стрӧжитіс воксӧ. Ванялы гожӧмнас, Иван лунӧ, вит ар тырис, абу нин дзоля, эз нин вӧв тувсовъя пежгу теля кодь, асьсӧ кӧръяслы талявны оз нин сет, но ай-мамлысь тшӧктӧмсӧ быть кывзы.

Сибырса гӧсьт-гӧстя отсасисны жӧ йӧрасьны. Кор уджавны велӧдӧм кӧр чукӧрысь айныс куталіс домӧд йылӧ сылы колана кӧръяссӧ и стадасӧ бӧр лэдзисны, найӧ кутісны локны асланыс дадювъяслань. Водзын муніс налим ку гача пӧрысь ӧстятка, а сы бӧрся — дивнӧй паськӧма нывъяс. Семӧ на сэки шензьыштіс: видзӧдлас серти пӧрысь ӧстяткалӧн вушйысьыштӧм няр гачыс вӧлі чорыдкодь, но мыйлакӧ сӧвсем эз шаракыв ни гыжакыв.

Пырмунігмоз пӧрысь нывбаба копыртчыліс и вештіс бокланьӧ кодлыськӧ сы туй вылын куйлысь харейсӧ. Харейыс вӧлі мужичӧй мортлӧн. А верстьӧ йӧзсянь детинка кывліс: ӧстякъяслӧн пӧ эм сэтшӧм ӧбычай, мый нывбабаяслы оз позь и найӧ некор оз воськовтны мужичӧй харей вомӧн. А мужичӧй харейыд ӧд, кӧть кутшӧм кывъя кӧр дор войтырлӧн, ылісянь тӧдчӧ. Нывбабаяслӧн кӧ сійӧ вӧсньыд и пырджык краситӧма, то мужичӧйяслӧн кӧръясӧн веськӧдлан зібйыс наысь дӧза кызджык и век кӧрт шыа.

И вот Семӧ думыштіс: мый вӧчас ӧстяткаыс, нӧшта кӧ ӧти мужичӧй зіб кутас куйлыны сы туй вылын. И дыр думайттӧг, гусьӧн тойыштіс кокнас Ёгор дядьлысь харейсӧ нывбаба туй вомӧн. Пӧрысь ӧстятка чуймӧмпырысь видзӧдліс кытыськӧ чужӧм-петӧм мытшӧд вылӧ, но нинӧм эз шу и... гӧгӧртіс сійӧс!

— Ванько, видзӧд, видзӧд, ӧстяткаыс эз лысьты тувччыны харей вомӧныс! — горӧдіс Семӧ вокыслы. Сэсся, дзебсясьтӧг нин, бара чӧвтіс Ёгор дядьлысь харейсӧ нывбаба кок улӧ и кутіс виччысьны, мый лоӧ? Пӧрысь ӧстятка ас кыв вылас мыйкӧ шуис надуритчысь детинкалы и бара гӧгӧртіс зібсӧ. Семӧ нӧшта мӧдіс вӧчны воддза моз, но йӧр дорсянь сійӧс чукӧстіс айыс, корис бӧрсяньыс вӧтлыштны домӧдйывса пыксьысь кӧръяссӧ.

— Ванько, чӧвт, чӧвт, нӧшта чӧвт кок улас харейсӧ! — айыс дорӧ котӧртігӧн горӧдіс Семӧ, бергӧдчыліс и аддзыліс, кыдзи вокыс кыпӧдіс харей помсӧ и кӧсйис кыскыны-нуны сійӧс водзланьӧ. Шуис ли эз мыйкӧ та дырйи пӧрысь нывбаба Ванялы — Семӧ эз кыв, но мыйлакӧ Ваня зэв ӧдйӧ бӧр чӧвтіс зібсӧ и котӧртіс чомлань, усис и кутіс бӧрдны. Семӧ воис сы дорӧ, кор Машӧ чойыс вӧлі кыпӧдӧма нин Ваняӧс да бурӧдігтыр пыркӧдіс лымйӧссьӧм маличасӧ, а пӧрысь нывбаба ас ногыс, гӧгӧрвотӧма, мыйкӧ висьталіс сылы...

Вот тадзи вӧлі куим лун сайын делӧыс. Семӧ, кыдзи и пыр, вӧлі вокыскӧд орччӧн, медбӧръя здукӧдз сюся видзӧдіс сы бӧрся, киӧн ни кокӧн некодлы эз сет вӧрзьӧдны сійӧс, некутшӧм мыж сылӧн абу!

Тӧдса вӧрын некодысь вӧлі повны и, ас кежысь мӧвпалігтыр, детинка нӧшта пыдӧджык пырис вӧрӧ. Корсис, думнас, уръясӧс. Вӧр костыс югзис, лои мойдын кодь. Но и тані некутшӧм звер-пӧтка эз тыдав. Сӧмын кок улысь моз, катшамоль костысь, жбыркмуніс кутшӧмкӧ ичӧтик лэбач. Детинка шеныштчыліс сьӧрсьыс босьтӧм паличӧн, но лэбач ӧдйӧ быри-воши кытчӧкӧ.

Кольӧм во, Изсӧ вуджӧм бӧрын, на дорӧ воліс гӧститны «Урал» колхозса стадасянь Ӧндрей дядь и вӧчавліс вокъяслы ньӧввужъяс да ньӧвъяс, но во чӧжнад ньӧввужйыс чеги, и кытчӧкӧ ньӧвъясыс вошины.

Ньӧввужйыд, дерт, бур лыйсян, но бӧръя лунъясӧ Семӧлӧн вӧліны гуся думъяс мӧд лыйсян йылысь. Неважӧн Ёгор дядьыс дадюлӧн войӧдліс Культбазаӧ, важ ногӧн — факторияӧ, кытчӧ ӧстякъяс вузавлӧны ассьыныс прӧмыссӧ, и сэтчӧс лавкаысь аддзывлӧма ичӧтик пищаль. Посни челядьлы вылӧ. Лыйлӧ сійӧ эськӧ сӧмын пистонӧн, но и мед: пистон кӧ пезьдӧдӧ, то, гашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ позяс лӧсьӧдны сійӧс и зарада патронъясӧн лыйсьыны. Ок эськӧ сэки кыйсьӧмыд вӧлі! Тӧрыт рытнас детинка кӧсйыліс казьтыштны айыслы пищаль йывсьыс, но эз лысьт, коді нӧ мый ньӧбас мыжмӧм мортлы.

Семӧ бергӧдчывліс: оз-ӧ вош-ылав вӧрас, ылӧ-ӧ мунсьӧма чомсянь, кодарын сійӧ? Кымын шаг чомйӧдз? Уна сё кӧ-а? А эз и казявлы, кыдзи мунсьӧма.

Детинка неуна сулалыштіс, нимкодясьыштіс пуясӧн и ас кок туйӧдыс бӧр бергӧдчис чомланьыс, но некымын воськов бӧрын ёкмуніс сьӧлӧмыс: вужля сайысь тыдовтчыліс зэв ыджыд сьӧд ёкмыль. «Ош! Гуӧ пыртӧм бузуй ош!» — виркнитіс детинка юрын. Сійӧ зэв ӧдйӧ сайӧдчис пу сайӧ и топыда шамыртіс паличсӧ, но эз удит мӧвпыштны, мый керны ошкыскӧд, кыдзи вужлясайса сьӧд ёкмыльыс ырскӧбтіс сылань. Детинкалӧн серамыс петіс.

— Катшко, мый нӧ повзьӧдчан!.. Гажтӧмтчин, Катшко, вӧтӧдчин ме бӧрся, бур понмӧй!.. — гажаа горӧдіс детинка, чӧвтіс паличсӧ и кутіс меліавны морӧс вылӧ чеччӧм пӧрысь понсӧ.

Кор Семӧ петіс вӧр костысь, Ёгор дед вӧлі воӧма стадаысь, пӧрччаліс дадювсӧ. Чом йылӧд кӧрт трубаысь пуркйис кыз тшын. Вынсялӧм тӧвруыс гартіс-орйӧдліс сійӧс, бӧр личкис мулань.

Детинка вердыштіс батьыслысь понсӧ и пырис тыртӧм да гажтӧм чомйӧ. Сёрӧнджык, кор Ёгор дедыс мыськис кияссӧ, да пуксялісны пызан сайӧ, Семӧ жугыля видзӧдліс сы вылӧ и юаліс:

— Ёгор дед, ме лёк морт? Ме лёк морт, да, Ёгор дед?

Та бӧрын Семӧлӧн вазисны синъясыс, сійӧ кыскыштіс нырнас, а сэсся, здук мысти, эз вермы кутчысьны, нораа, сьӧлӧмсяньыс бӧрддзис.

— Бласлӧ кристос, мый лои, мый лои? — чепӧсйис пач дорсянь Парасья баб, топӧдіс морӧс бердас, окыштіс, кутіс тэрыба малавны детинкалысь юрсӧ. Ёгор дедыс шӧйӧвошӧмӧн жӧ чеччыліс куд вылысь.

— Ме лёк морт, да, бабко, ме лёк морт? Ме вӧсна Ваньо висьмис? — кыз синва пыр мӧдысь юаліс детинка. Повзьӧм пӧрысь йӧз эз тӧдны мый и шуны-керны.

— Тырмас, Семӧ, эн бӧрд — тэ ӧд кӧр дор морт,— мыйкӧ мысти шыасис жӧ Ёгор дедыс да босьтіс зонкаӧс пидзӧс вылас. — Чӧлав да бурӧн висьтав, мый лои, мыйла нӧ асьтӧ лёкӧдан?

— Лӧнь, мада, лӧнь. Абу тэ мыжа Ваня доймӧмысь,— пач дорысь мыйкӧ судзӧдігтырйи бурӧдіс Парӧ бабыс. — Вокыд ачыс усьӧма да доймӧма. Пӧрысь ӧстяткаыс шуліс, мый сыысь, гашкӧ, повзис и бӧрти, мунігас, ай-мамыдлысь зэв ёна прӧща корис... Эн шогсьы, мада. Он и казявлы — вокыд дзоньвидза бӧр воас. Со, видзӧдлы, мый бабӧ аддзи: блинъястӧ ӧд ме ог зэв куж пӧжавны, а тӧрыт, туй вылӧ, мамыд пӧжасис и пафельничаас ӧтикӧс кольӧма тэныд. На, видлы, кутшӧм пӧсь да чӧскыд пафельыс, мамыдлӧн козиныс…

Детинка нӧшта неуна сыркъялыштіс, личӧдыштіс сьӧлӧмсӧ бӧръя лунъясӧ чукӧртчывлӧм шогысь, бӧр пуксис пызан сайӧ. Дед-баблӧн юасьӧмъяс вылӧ соссьытӧг висьталіс, кыдзи-мый вӧлі делӧыс куим лун сайын.

— Эн тэ дойд воктӧ, Семӧ, и абу мыжа висьмӧмсьыс,— детинкалысь висьтасьӧмсӧ кывкӧрталіс Ёгор дедыс. — Но колӧ шуны, тайӧ делӧас вӧчӧмыд жӧ тэ абу на ӧти, а весиг кык лёктор. Ӧтиыс — мый Ваньӧтӧ ышмӧдін. Мӧдыс — ыджыдджык на. Медводдза здукӧ тэ сӧмын кӧсйин тӧдмавны, вуджас оз нывбабаыс мужичӧй харейсӧ,— тэ арлыдлы тайӧ абу мыж, а бӧрынджык, Семӧ, тэнад артмис нин тешитчӧм. Серам вылӧ кутін лэптыны пӧрысь ӧстяткалысь ӧбычайсӧ. А тайӧс, зонмӧ, некыдзи оз позь вӧчны. Быдӧнлысь верасӧ да ӧбычайсӧ колӧ пыдди пуктыны. Нэмтӧ тайӧс вежӧрад кут.

— А сідзсӧ тэ, Семӧ,— водзӧ сёрнитіс Ёгор дедыс и малыштіс зонкаӧс юрӧдыс,— кывзысьысь да тӧлка детинка. Гырысьяслы пыр отсасян и воктӧ дӧзьӧритан. А ӧшыбкасӧ вӧчны, шыбелитны вермас быдӧнӧс, менӧ ли бабтӧ кӧть босьт. А медым сэтшӧмыс водзӧ эз вӧв, колӧ ассьыд вӧлятӧ закаляйтны. Кыдзи? Наперво корсюрӧ позьӧ кӧдзыд ваӧн мыссьыны. Позьӧ...

— Мыйкӧ шуны ли вӧчны кӧсъян,— сюйсис мужичӧйяс сёрниӧ Парасья баб,— пыр колӧ водзвыв думыштны, мый сыысь артмас. Бабӧ тай век сідзи вӧча-а...

— Муса аньӧй, ас кок туяд эн тувччӧд ставсӧ! Овлывлӧ, мый номйыс сы мында, кӧть кольтан сувтӧд, а тэ, гашкӧ, и сэки, водзвыв думышттӧг, ӧти ном он повзьӧд да? Абу жӧ быть ставыслы ӧткоддьӧмӧн вӧвсьыны... — серӧктыштіс верӧсыс, сэсся довкнитыштіс Парӧ баблань юрнас и мигнитіс Семӧлы: видзӧд-кывзы пӧ мый ӧні лоӧ. — Водзвыв думыштлынытӧ, дерт, колӧ, но Ӧкулина кодь, зонмӧ, эн жӧ ло.

— Кутшӧм Ӧкулина йылысь нӧ сэні тэ, Ёгорей, кутін гаравны,— чуймис Парӧ баб.

— Код йылысь? Тэ кодьӧн, оз тусьӧн жӧ вӧвлӧм мичаник ныв йылысь, коді ва дорын пукалӧ да бӧрдӧ.

— Мый нӧ, бӧрдӧ кӧ, колӧкӧ, мыйкӧ лёктор лоӧма сыкӧд,— верӧсыслӧн сёрниысь немтор на эз гӧгӧрво да дӧзмыштӧмӧн вочавидзис пӧрысь ань.

— Бӧрдӧ, мый сылы коркӧ верӧс сайӧ петны ковмас.

— Но дивӧ, мыйла нӧ сы вӧсна бӧрднысӧ. Ачыд шуан — мича ныв пӧ Ӧкулинаыс. Лӧсьыд да бур верӧс аддзысяс — ов да ов.

— А верӧс кӧ лоӧ, шуӧ сійӧ, и пи лоӧ.

— Сідзкӧ, нӧшта на бурджык, ай-мамыслы гаж вылӧ быдмас. Миян тай кык пи да ныв, и сы кежысь, Ен видзас, ог бӧрдӧ.

— А пи кӧ лоӧ, шуӧ Ӧкулина, сійӧ ва дорӧ лэччас,— водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ Ёгор дед.

— Мый нӧ, лэччас кӧ, чери кыяс, мамыслы пожъясьны отсалас ли.

— Ва дорӧ лэччас пӧ пиыс да ваӧ пырас.

— Мый нӧ, пырас кӧ, гашкӧ, жар луныс да купайтчыштас-сайкӧдчыштас.

— Да сыысь и бӧрдӧ Ӧкулина, дона нылӧй-гӧтырӧй! — серамсорӧн нин вочавидзис гӧтырыслы Ёгор дед. — Ваӧ пырӧма, джуджыдінӧ веськалӧма и пӧдӧма, абу лоӧма пиыс!

— Адӧй, адӧй, колӧ жӧ сідзи лёкыслы вӧвсьыны! Мыйта шог, кӧнкӧ, коньӧрлы... — жаляддза горӧдыштіс, шеныштіс кияснас дзугыльмӧм Парасья баб. Но здук мысти мыйкӧ, буракӧ, вартіс жӧ юрас, сійӧ чуймӧмпырысь видзӧдліс Ёгор дед вылӧ, а сэсся и гылыда серӧктіс: — Кыдзи пӧдӧма пиыс, ныв на, шуан, Ӧкулинаыс да?.. Ок, Ёгорей, грек тӧдтӧм морт тэ, бара кыйин, ылӧдлін менӧ, розя юраӧс! Тӧдлі ӧд притчатӧ да эг и куж водзвыв думыштны, кытчӧ нуӧдан!..

— Но, сё дивӧ, шондібанаӧй, пӧрысьӧдз олі — эг и тӧдлы: кӧръясӧй нёль кокаӧсь, а, вӧлӧмкӧ, тшӧтш джӧмдавлӧны!.. — Ёгор дедлӧн Парӧ бабкӧд ӧтувъя кыпыд серамысь бӧр ловзис чомлӧн гажтӧмтчывлӧм пытшкӧсыс. Бӧр ловзисны и детинкалӧн синъясыс. Уна-ӧ и колӧ, вӧлӧм, дзоля мортыдлы — медым кодкӧ кывзыштіс сійӧс да гӧгӧрвоис.

Некымын лун мысти чом дорсӧ пальӧдіс ыргӧн тінганъяслӧн гажаа сьылӧм. Воисны сиктӧ ветлысьяс.

— Бабко!.. Парӧ бабӧ, Ёгор дедӧ, чеччӧй, чеччӧй, мамӧяс воисны, Ваньӧ вокӧ воис! — чукӧстіс Семӧ узьысьясӧс и котӧртіс ывлаӧ.

— Семӧ вокӧ, Семӧ вокӧ,— ылісянь кыліс сійӧ воча котӧртысь воксӧ,— айӧ миян пищальяс ньӧбис, тэныд кык вома, а меным — ӧтика!..

— Кутшӧма, сваття, менам детинаӧй оліс, дӧнзьӧдіс, кӧнкӧ? — сиктса сёян-юанӧн чӧсмасьыштны чукӧстӧм Парӧ баблысь юаліс Семӧлӧн мамыс.

— Ог тӧд, мый и шуны! Видзӧдлы: быд асыв асьсӧ и джоджсӧ ваӧн кӧтӧдӧ-кисьталӧ, закаляйта пӧ вӧляӧс,— индыштіс Парасья баб мыссянінлань и нюмъёвтіс. — Бӧрти эськӧ ачыс жӧ джоджсӧ и чышкалӧ йизьӧмсьыс да...

Семӧ чӧвтіс содз тыр лым доналӧм пач бӧрын ӧшалысь ва тыра ыргӧн дозйӧ, пӧрччис вылыс и улыс дӧрӧмъяссӧ да кутіс тэрыба киськасьны-мыссьыны. Та дырйи сійӧ гора акайтіс и тшапа видзӧдлывліс чомсаяс вылӧ. А кыдзи нӧ — абу ӧд дзик шоныд ва, кымынкӧ кӧдзыд войт вӧлі жӧ мыссян дозъяс!..