СТАВСӦ-Ӧ ГИЖӦМА КНИГАӦ?

— Геня, тырмас майшасьнытӧ! Юась мамыдлысь да ветлам стадаӧ: пальӧдчан шогсьӧмсьыд,— Микул Ӧндрей, кышӧдтӧм няр маличаа пастук, бергӧдчыліс детинкалань, коді дыркодь нин жӧдзис сылӧн дадюв гӧгӧр.

Геня визула уськӧдчыліс чомйӧ да здук-мӧд мысти, паськӧма нин, пуксис кӧръяса даддьӧ. Микул Ӧндрей лӧсьӧдыштіс паськыд тасмаӧн вӧнялӧм няр маличасӧ, разис дадь подйӧ кӧртавлӧм вӧжжисӧ, босьтіс киас кӧрт пома кузь харейсӧ, гымгысис Генякӧд орччӧн, гигнитіс, и вердаса збой кӧръяс мӧдӧдчисны.

Тӧрыт, чомкост вӧрзигӧн, аргышаяс дорӧ пуксьыліс вертолёт. Генялӧн чой-вокыс лэбисны школаӧ, и гажтӧм лои сылы верстьӧ йӧз дінын. Некутшӧм удж ни ворсӧм киас оз пыр. Бать вылас на ӧбидатор вӧлі и. Генялы эськӧ школаӧ пыран арлыдыс кык тӧлысь мысти тырӧ жӧ нин, да эз лэдз батьыс чой-вокыскӧд. Мамыс моз жӧ пыр на лыддис сійӧс дзоляӧн. Кыкнаныс ватшкӧны: мортъяммыштны пӧ, быдмыштны на пӧ колӧ зонкалы.

Талун асывнас пастукъяс мунісны кутавны кӧръясӧс мӧд бригадаӧ. Батьыс корӧ вӧлі аскӧдыс сэтчӧс ас коддьӧм ёртъяскӧд тӧдмасьны-ворсыштны, да эз мун сыкӧд Геня. Эз на вӧв сэки усьпаньвыв пуксьӧма. А бурасьӧм бӧрас вӧлі сёр нин: аргышыс рӧдтіс, кӧсъян да он вӧтӧд. Сійӧн и сибӧдчис Геня стада дӧзьӧритны мӧдӧдчысь Ӧндрей дядь дорӧ. Дадюлӧн войлавны кыдзкӧ гажаджык на тыртӧм чом пытшкын олӧмысь.

Воль вылӧ Саша чойыслӧн гылалӧм лӧз сикӧтш мольяс моз лӧзвидзӧны тундралӧн паськыд эрд вылын негырысь лыдтӧм тыяс. На костӧ паськыда разӧдчӧм кӧръяс чӧв-лӧня йирӧны вижӧдыштӧм нин турунсӧ да посни кыдз пу коръяссӧ. Тшӧкыда котралыштӧны-ворсӧны гожся сёян вылын быдмыштӧм да ёнмӧдчыштӧм, мам борд улысь петӧм тувсов быдтасъяс. Сывтыръя гӧрдов сюръясӧн тшапитчӧны ай кӧръяс — хораяс, бертчӧны-люкасьӧны ӧта-мӧдкӧд: думсьыс чуймӧдӧны важенка-эньясӧс вынйӧрнас да пельклуннас.

Дядя-племянника кытшовтісны стадасӧ. Варгӧс пон, Пальма, кодлысь сьӧд гӧна морӧссӧ кизьӧртыштӧны еджыд чутъяс, ёсь гӧлӧсӧн чукӧсталіс тшакӧн номсасьны ӧтдортчӧм кӧръясӧс да дӧзьӧритіс стадасӧ ковтӧг водзӧ выныштчӧмысь. Колӧ, медым тэрмасьтӧг, пӧтӧсаджыка да тырвыйӧ вердчис стадаыс, дасьтысис тӧв кежлӧ.

Стада кытшовтігӧн Ӧндрей дядь чургӧдліс дрӧбӧвиксӧ юр весьтті довъялысь байдӧг кельӧблань да лыйис. Курыд шома тшынӧн тырлі дадь матігӧгӧрыс. Сӧмын тай весьшӧрӧ гоньгӧдліс сьӧд, мича юрсӧ да мудзтіс тэрыб кокъяссӧ Пальма: байдӧг кельӧбысь весиг ӧти гӧн эз усь. Войдӧрлун Ӧндрей дядьлӧн пищальыс дадь вывсяньыс зурасьлӧма муӧ да юсь пидзӧс кодь лоӧма. Дадь под костъясас эськӧ веськӧдӧма жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ, но важ кодьыс абу лоӧма пищальыс: лыян ӧтилаӧ, а дрӧбйыс тӧвзьӧ мӧдлаӧ.

А сідзсӧ коркӧ бур салдатӧн вӧвлӧма Ӧндрей дядь. Зэв унатор тӧдӧ и. Но кӧр дорын сійӧ выль морт — яндо. Харейсӧ, мыйӧн дадюв кӧръяссӧ вӧтлӧны, ӧтарӧ шуӧ зібйӧн, а кӧръясӧс куталан нярталасӧ — арканӧн.

Ӧндрей дядь радейтӧ лыддьысьны. Ӧтчыд, тулыс помын, аргышаяс бӧрся юбокса кыр горув рӧдтігӧн, даддьыс пӧрӧма. Юрнас и кокнас сійӧ ызгысьӧма йиа ваас, муртса абу вӧйӧма, а кисьыс книгасӧ абу чӧвтлӧма.

Таво, грездысь петігӧн, бать, коді вӧлі бригадирӧн, эз вермы тырмымӧн чукӧртны кӧр видзны кужысь уджалысьясӧс да корис Ӧндрей дядьӧс ветлыны тундраӧ, отсасьыштны ар помӧдз. Ӧндрей дядь сетіс сӧглас тӧдтӧм му видлыны и мунігас босьтіс сьӧрсьыс дадь джын мында книга. Чомйын ӧд некутшӧм гажӧдчантор абу — телевизор ни кино. Эм сӧмын ныр пырыс сёрнитысь радиоприёмник, да и сійӧ джӧмдылӧ. Ӧні со, стада рӧмидзтігкості, Ӧндрей дядь лажмӧдчӧма мыльк вылӧ да синъяснас сатшкысьӧма книгаӧ.

Геня ветлӧдлыштіс еджыд нитшка мыльк вывті, умтӧдзыс чӧсмасис юмов чӧдлачӧн да сэсся локтіс Ӧндрей дядь дорӧ.

— Ӧндрей дядь, кутшӧм книга нӧ лыддян? Мый гижӧма сэтчӧ? — вештыштліс дядьлысь кисӧ да слогъясӧн — бурджыкасӧ оз на куж — кутіс лыддьыны книга вывсьыс гырысь гижӧдсӧ: э-нӧ-цыик-ло-пӧе-дӧ-ия.

— «Энциклопедия» тайӧ, сё зӧлӧта! — печиктіс зонкалӧн чатӧр нырӧ Микул Ӧндрей.— Татшӧм книгаясӧ, Геня, быдторсӧ, мый югыд свет вылас эм да вӧвлі, гижӧма. Кор пыран школаӧ, медмуса ёрт вылӧ книгасӧ босьт, ставсӧ ачыд век кутан тӧдны.

— Ӧндрей дядь, а гижӧма книгаад, кутшӧм медчӧскыд сёян му вылас?

— Коді мый сёйны велалӧма, сё зӧлӧта, сійӧ сылы и чӧскыд. Французъяс — татшӧм йӧз, ылі муын олӧны — радейтӧны сёйны лягуша кокъяс. Африканечьяс сёйӧны жаритӧм саранча. Саранчаыс сійӧ миян чирк кодь гагъяс.

— Пӧръясян, Ӧндрей дядь! Он бара лысьт найӧс сёйны! — прыснитіс-серӧктіс Геня.

— А мыйла эськӧ кӧрдорсаяс уль яй, айбарч сёйӧны, тӧдан?

— Тӧда. Медым пӧ пиньясыд оз кутны висьны.

— Сідзи и эм. Тундраын некутшӧм град выв пуктас оз быдмы. Некытысь босьтны организмад став колана витаминсӧ. Помнитан, Илья лунӧ, август тӧлысьын, кӧр видзысьяслӧн праздник вылӧ вертолёт воліс, вузасян лавка? Совхозсянь свежӧй помидор-ӧгурчи пыдди ыстӧмаӧсь сӧмын кык ящик водка, чипан колькъяс да макарон-печенньӧ. Выль картупель весиг эз вӧв. А свежӧй кӧр яйыс да кӧр вирыс и видзӧны цингаысь. Цинга — зэв лёк висьӧм. Мортлӧн сэки пиньясыс усялӧны, ки-кокыс пыктӧ. Африканечьясыд ӧд асланьыс мудерӧсь жӧ. Гашкӧ, саранча сёйӧмыс отсалӧ жӧ налы кутшӧмкӧ висьӧмысь. Ме эськӧ та йылысь эг на удит лыддьыны, но книгаясад, Геня, ставсӧ гижӧма.

— Сідз нин и ставсӧ, Ӧндрей дядь,— вензьыштіс дзоля морт.

— Ставсӧ, сё зӧлӧта, ставсӧ. Тэ чайтан, мыйла ме няр маличаа? Дӧра кышӧдтӧг ме маличасӧ новла сы понда, мый тадзикӧн тшӧктӧ вӧчны книгаӧ жӧ гижӧм инструкция. Оз позь удж вылын кузь бӧжа-соска паськӧм новлыны. Век нин кытчӧкӧ крукасьны да доймыны верман. Кымынысь менӧ пелейясӧ малича кышӧдті крукавлісны! Кыдзи, мый да кор колӧ вӧчны тайӧ олӧмас, ставсӧ позьӧ тӧдмавны, ставсӧ нин, Геня, гижӧмаӧсь книгаӧ! — пыдісянь эскӧдӧмӧн помаліс Микул Ӧндрей да сьӧд сэтӧр синъяснас водзӧ кутіс тэрыба котравны еджыд лист бокъясӧ тэчӧм шыпасъяс бӧрся.

Васӧд местаясысь кыпӧдчис ру, сукмис, сайӧдіс шондісӧ. Пызйыштіс кӧдзыд зэр, и дядя-племяника войӧдісны чомлань. Кышӧдтӧм малича вылӧ Ӧндрей дядь пасьталіс ной парка-сӧвик. Геня шапкаа, резинӧвӧй сапӧга. Болонь куртка пыр тӧв ни зэр оз йидж. Дадюв пелейяслы зэв абу окота мунны стада дорысь, ӧтарӧ кӧсйисны бӧр, стадаланьыс шыбитчыны. Вуджисны неыджыд шор. Бадь кост сӧстӧминъясті дыркодь рӧдтісны кыр бокті. Мег сайӧ бергӧдчӧм бӧрын Микул Ӧндрей чуймӧмӧн горӧдіс:

— Пож тыр дивӧ! Гачтӧм поп! Кытчӧ нӧ ми воим?

Гӧгрӧс ты дорын йирсисны стадаса кӧръяс.

— Ылалім тай, Ӧндрей дядь,— такӧдыштіс сійӧс повзьыштӧм жӧ племянник. Паськыд тундраын не дивӧ вошнытӧ. Батьыскӧд татшӧмтор вӧвлі жӧ.

— Лӧз из тэныд пиняд, сё зӧлӧта, эг жӧ ылалӧй! Эн пов! Шулі нин — ставсӧ гижӧма книгаӧ. Кыдзи ылалӧм мортлы гортас туйсӧ аддзыны — грездын быд зырымбедь тӧдӧ.

Кыр вылӧ кайӧм бӧрын Микул Ӧндрей лэдзис малича юрсӧ, гыжйыштіс балябӧжсӧ.

— Шонді рытыввыв сайӧдчӧ. Юрвыв кодзув войвылӧ мунан туй петкӧдлӧ,— кутіс тӧлкуйтны сійӧ...— Пуяслӧн вожъясыс войвыв бокас ёнджыка нитшасьӧны. Кодзувкот вӧчӧ карсӧ пу лунвыв бокӧ. А понъяс да вӧвъяс ылісянь кылӧны морт оланінлысь дуксӧ. Пальма, исыштлы, кодарын миян чомным?

Крукыль бӧжа сьӧд пон бергӧдчыліс, лапнитіс пельяснас да водзӧ кутіс котӧртны...

— А нӧшта позьӧ, сё зӧлӧта, ылалӧм бӧрад веськӧдчыны ю бокӧ, сэки кытчӧкӧ век нин петан. А медся бур — компас. Компасӧн, Геня, некытчӧ нин он ылав.

— Миян тані пуяс оз быдмыны. Кодзувкотъяс оз овны. Енэжыс кымӧра, и компас абу,— дядьлӧн велӧдӧм вылӧ шыӧдчис Геня.— Тундраын кар ни сикт абу, ва туйыд некытчӧ оз вайӧд. Некутшӧм примета тані оз лӧсяв.

— А ми, матросъяс моз, маяк кузя чомнымӧс аддзам. Бергӧдчыв, видзӧдлы!

Мыш саяныс ва руыс ыпнитліс гӧрд биӧн. Сэсся ӧзйыліс и еджыд би.

— Батьыд ракетникысь лыйсьӧ, юӧр сетӧ миянлы! Гей, гей, донаяс, ӧдйӧджык! — долыда горӧдіс Микул Ӧндрей, веськӧдіс дадювсӧ «маяклань», харейнас ӧддзӧдіс найӧс, и кӧръяс сувтлытӧг тӧвзисны тундра весьтын пӧртмасьысь бияслань.

Лэччылісны шор гӧптӧ, зурасьлісны раскӧ, кытшовталісны гӧгрӧс и кузьмӧс тыяс. Мыльк вылӧ кайӧм бӧрын рӧмдӧм ывлаыс бара югзьыліс водзын. Здук мысти сідзи жӧ ыпнитліс бӧрлаті. Кык чом шӧракостӧ сюрӧмаӧсь, кыкнанладорсянь гӧрд да еджыд биӧн сявкйӧны.

Микул Ӧндрей чӧвтіс харейсӧ. Бара гыжъялыштіс балябӧжсӧ.

— Бӧжтӧм чипан! Вот тайӧ фейерверк! Кодарӧ нӧ мунны? Ӧтарас, тӧдӧмысь, мӧд бригада лыйсьӧ — кодӧскӧ корсьӧны жӧ. Мӧдарас — батьыд. Сӧмын кыдзи тӧдмавны: коді — кӧні?

Мыйкӧ дыра найӧ чӧла видзӧдісны еджыд ру пыр югзьысь бияс вылӧ. Пикӧ эськӧ воисны кык друг, ыджыд-ичӧта, эз кӧ сэсся мыйкӧ югнит дзоля племянниклӧн юрас.

— Ӧндрей дядь! Помнитан гожся праздниктӧ, концерт бӧрас тай вӧлі дадювъясӧн ордйысьӧм? Признас вӧлісны куим рӧма сигнальнӧй патронъяс: еджыд, турунвиж да гӧрд биа. Ордйысьӧм бӧрын бать вомгорулас ропкыштіс дыш дадюв вылӧ: первӧй призсӧ, турунвиж биа патронъяссӧ, сетісны первӧй бригадалы. Мӧд да миян нёльӧд бригадалы шӧриӧн юкисны гӧрдсӧ да еджыдсӧ. Коймӧд бригадаысь кӧр видзысьяс праздник вылӧ эз волыны.

— Мый нӧ, юкисны кӧ? Ӧткодя тай, бӧжтӧм чипан, гӧрдӧн-еджыдӧн сьӧласьӧны. Ӧтиыс турунвиж би на кутіс содтавны и,— Микул Ӧндрейлы эз на во юр вемас ичӧт мортлӧн мӧвпыс.

— Сыын и делӧыс, Ӧндрей дядь. Первӧй бригадаса веськӧдлысьыс, менам вежайӧ, сэки козьналіс меным 10 турунвиж биа патрон. Найӧс ме пуктылі батьлы патрон видзан ящикас. Ӧні батьӧлы вартіс юрас, мый кыкнан чомсянь ӧткодь биӧн лыйсьӧны, да кутіс содтавны турунвиж бисӧ миянлы тӧдӧм вылӧ. Сэтчань и колӧ мунны, кӧн турунвиж биыс ӧзйывлӧ!

— Сё зӧлӧта! — Микул Ӧндрей тапӧктіс Генялы векни пельпомӧ.— Этша на роктӧ сёйӧмыд, а вежӧрыд пӧрт тыр нин, дзоля мортӧй!

Бергӧдіс дадювсӧ Микул Ӧндрей, харей-вӧжжиӧн веськӧдіс нырвизьсӧ кӧръяслысь ва руа тундраӧ ичӧт племянниклӧн индӧд серти...