ГУДЫР КАД...
Пуксис сэтшӧм тешкодь кад, кор Комиын петавлӧм ӧткымын небӧг мойвиӧ лыддьыны сёрӧн, ӧд уна йӧзӧдӧмтор оз вузавны лавкаясын. Со и кык воӧн сёрӧнджык киӧ веськаліс «Коми на переломе» небӧг, кодӧс лэдзлӧма «Трибуна» газет 2013-ӧд воӧ. Дасьтӧмаӧсь тайӧ петассӧ журналистъяс Владимир Сумароков да Виталий Шахов, кодъяслӧн вель уна гижӧд петавлӧ вӧлі «Трибуна» да «Вечерний Сыктывкар» газетъясын.
Мый йылысь тайӧ небӧгыс? Вочакывйыс ясыд — Сӧвет Ӧтувлун пазалӧм бӧрын гудыр кад, миян республикалӧн неважӧнся история йылысь.
Колӧ шуны, учёнӧйяс оз кӧсйыны туявны тайӧ кадколастсӧ, абу на пӧ тырвыйӧ вежӧртана сійӧ, дзик на неважӧнся лоӧмторъясыс пӧ гӧгӧрвотӧмӧсь на. Шуам, Кыв, литература да история институтын уджалысьяс вӧйӧмаӧсь важвылӧмӧ, туялӧны из нэм, кӧрт нэм, XVII–XIX нэмъясся кресьтянаӧс да вичкоын служба котыртӧм, коми сикт коллективизируйтӧм да торйӧн нин сюся видлалӧны ГУЛАГ, а вот бӧръя комын восӧ видзӧдласнас оз шымыртны. На пыдди тайӧ уджсӧ вӧчны босьтчӧмаӧсь Владимир Сумароков да Виталий Шахов.
Республикалысь историясӧ найӧ восьтӧны 1990-ӧд восянь, бур вылӧ лача сетан перестройка кадсянь, а помалӧны висьтасьӧмсӧ 2004–2005-ӧд воясӧн. Сёрниыс мунӧ кызвыннас политика, бӧрйысьӧм да экономика-бизнес йылысь. Ог кӧсйы сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ставтор йывсьыс висьтавны. Окота пасйыштны небӧгас тырмытӧмторъяс йылысь да вайӧдны сэтысь казялӧм некымын шемӧсмӧданатор.
Уналӧн эз на вун 1991-ӧд вося сідз шусяна путч, кор моз тӧлысьӧ некымын лун чӧж выналіс ГКЧП, а миян республикаын падъялӧны вӧлі, код дор сувтны. Республикаса Медвылыс Сӧветсянь мӧдӧдӧмаӧсь районъясӧ ГКЧП ошкӧм йылысь телеграмма.
Зэв этшаӧн сэки веськыда сувтісны Борис Ельцин дор, на лыдын тайӧ небӧг гижысьясыс индӧны «Молодёжь Севера» да «Вечерний Сыктывкар» газет редакцияясӧс. Збыльысьсӧ Ельцин дор сувтіс тшӧтш «Коми му» газетса котыр (сэні буретш петавліс ГКЧП-салы паныд кывъя торъя лист бок (редактораліс сэки коми гижысь Александр Ульянов).
Вель уна гижӧма сэсся ыджыд канму киссигӧн республикаын лоӧмторъяс йылысь, медсясӧ власьтдорса тышъяс да асэмбуралӧм йылысь, кор республикаысь канму эмбурсӧ лои сеталӧма колана йӧзлы да выль ВАК-ПАК-яслы. Борис Ельцинӧн личӧдӧм вӧжжиа миян республикаын, кыдзи и мукӧдлаын, медводз татшӧм эмбурсӧ лои вуджӧдӧма республикалы, а сэсся пайпас-акциясӧ вузалӧма либӧ сетӧма быдсяма выль котырыслы.
Тадзи эз лоны «Коминефть», «Комигаз», «Комикнига», «Комибанк» да уна мукӧд предприятие. Сэсся нин посни котыръяссӧ вочасӧн ньӧбалісны Москваса, Питерса да мудорсайса гырысь фирмаяс.
Банкъяс пиысь гижӧма торйӧн «Комибанк» да «Европейский Север» йылысь.
Республикаса сьӧм вылӧ подулалӧм банкӧн веськӧдлысь В. Востряков медся сьӧкыд кадас, кодыр эз мынтыны удждон да сьӧмыс донтӧммылӧма во чӧжӧн 1000% вылӧ, сеталӧма зэв гырысь кредитъяс «бур тӧдсаяслы».
Шуам, 1993 вося майын Сыктывкарысь мэр да сійӧс вежысь босьтӧмаӧсь быдӧн 5 миллион шайтӧн 5 во кежлӧ 10 прӧчент улӧ, канэмбур овмӧсса министр — 7 миллион, сэкся Коми туялан шӧринса веськӧдлысь — 20 миллион 10 во кежлӧ 7 прӧчент улӧ. Сеталӧмаӧсь кредитсӧ и милицияса чинаяслы, депутатъяслы, мукӧдлы.
Татшӧм водзӧсалӧм сьӧмыс вӧлӧма налы Енсянь козин. «Европейский Север» банк подулас тшӧтш вӧлӧм пуктӧма республикаса пайпасъяс, а веськӧдлӧма сійӧн Михаил Глузман. Зэв стӧча да подулалӧмӧн гижӧма банксӧ тӧдӧмӧн банкроталӧм йылысь.
Лыддьысьысь вермас унатор тӧдмавны и мусир перъян овмӧс асэмбуралӧм да канму сьӧм мукӧд ногӧн лотайтӧм йылысь, кысянь сэсся зэв ӧдйӧ быдмӧма Россияын коррупцияа роч бизнес.
Небӧгас мӧд нырвизьыс — республикаса власьт кутысьяс да Юралысьӧс бӧрйӧм кузя кык кампания йылысь.
Медводдза чорыд тышыс пансьылӧма 1994-ӧд вося тулысын, кор Юралысьӧ кӧсйӧны вӧлі пуксьыны ыджыд чина кык морт — Юрий Спиридонов да Вячеслав Худяев. Демократия кадся тайӧ бӧрйысьӧм дырйиыс Комиын медводдзаысь артмӧма кык команда, и медводдзаысь на жӧ юралысьпуяссӧ пондӧмаӧсь быд ногӧн лякӧсьтны. Бӧрйысьӧмыс юкӧма йӧзсӧ войтырсикас юрподув серти, комияс кызвыннас сувтӧмаӧсь Худяев дор, рочьяс — Спиридонов дор.
Ода-кора тӧлысся 8-ӧд лунӧ бӧрйысьӧмыс петкӧдлӧма татшӧм лыдпасъяс: Спиридонов вӧсна 49,2%, Худяев — 32,2%, Гладков — 6,1%, Марков — 3,7%.
Мӧд тышка бӧрйысьӧмыс вӧлӧма 2001-ӧд вося ӧшым тӧлысся 17-ӧд лунӧ. Сэки нин венласьӧмаӧсь Ю. А. Спиридоновлӧн да В. А. Торлоповлӧн командаяс. Сэтчӧ пырысьяс йывсьыс гижӧма торйӧн нин уна. Тайӧ бӧрйысьӧмыс вӧлӧма Путин кадколастӧ нин, Россияын власьтлысь сідз шусяна вертикаль ёнмӧдігӧн да республикаяслысь асшӧрлунсӧ чинтіг-бырӧдігӧн.
Республикаын 12 во чӧж веськӧдлысь Ю. А. Спиридонов сэки ворссьӧма, босьтӧма 34,94%. Вермӧма В. А. Торлопов (39,75%).
Тайӧ бӧрйысьӧмбӧрся лоӧмторъяс йывсьыс небӧгас гижӧма этша, гажтӧм кад пӧ пуксьӧма да.
Небӧгсӧ лыддигӧн ӧти мӧвпӧ волан — кадыс унатор вештӧ юрвежысь зэв ӧдйӧ. Уна гаралӧм морт, политик, чина морт, депутат либӧ кыз му улын (Спиридонов, Чистоходова, Кулаков, Литошко), либӧ тасянь ылын, олӧны юркаръясын да мудор сайын. Дерт, муналісны сэтчӧ ставныс эз тыртӧм зептӧн...
Вӧзъя лыддьыны тайӧ небӧгсӧ. Владимир Сумароков да Виталий Шахов вӧчӧмаӧсь ыджыд удж, ловзьӧдӧмаӧсь аслыссикас ног ӧдйӧ кольӧм кадсӧ.
Тырмытӧмторъяссьыс позьӧ индыны кыкӧс: небӧгас некыдз оз тыдав коми войтырлӧн политикаӧ пырӧдчылӧмыс, «Коми котырлӧн» да коми войтырлӧн чукӧртчӧмъяссянь петан корӧмыс да лачаыс. Мӧдыс инмӧ культуралы, йӧзӧс велӧдӧмлы, эскӧмлы. Та йылысь нинӧм абу гижӧма. Но тайӧ абу шог, лача кута, журналист-авторъяс водзӧ на паськӧдасны гижӧмторнысӧ да регыдъя кадӧ ми аддзам налысь выль петас.
