КОМИӦНДЖЫК СЁРНИТНЫ-ГИЖНЫ
Ӧнія кадным вӧзйӧ мӧвпыштны унатор йылысь, медводз, дерт, сы йылысь, кутшӧм лоас аскиа луныс чужан кывнымлӧн, кутшӧм чужӧмбана сійӧ лоӧ локтан кадӧ, вит, дас, кызь во мысти.
Дас во коли «Коми кыв ӧнія олӧмын» 1989-ӧд вося чукӧртчылӧмсянь. Тайӧ кадыс петкӧдліс коми кыв сӧвмӧмын этша вылӧ кык нырвизь.
Ӧти-кӧ, коми кывйӧн вӧдитчыны пондісны воддза дорысь паськыдджыка. Вежсьӧмъяс тыдалӧны уличьяс вылын да правительстволысь индӧд-оланпасъяс йӧзӧдан уджын, челядьӧс велӧданінъясын, телевиденньӧын. Тайӧ, дерт, бур. Сӧмын, шедӧдӧмторъяс вылӧ видзӧдтӧг, унатор на кольӧ дзик вӧчтӧм либӧ вӧчӧма войт мында на сӧмын. Медводз, абу на ловзьӧдӧма коми кывъя, збыль войтыр школа, оз вуджӧдны коми вылӧ велӧдчан небӧгъяс. Весиг комиӧн челядьӧс велӧдыштны унаысь позянлуныс абу. Босьтам кӧть Сыктывкар. Карса дзик ӧти сідз шусяна национальнӧй гимназияӧ 1999-ӧд воӧ кык неыджыд гимназическӧй классӧ босьтӧмны сӧмын 40 мортӧс, да нӧшта конкурсӧн. Уна бать-мам эз вермыны сетны сэтчӧ челядьсӧ велӧдны, кӧть кӧсйылісны. Со татшӧм «позянлун» коми школаын велӧдчыны эм республикаса юркарын, кӧні матӧ коймӧд пай олысьыс комияс.
Телевиденньӧ да радио пыр комиӧн сёрнитан кадыс ёнасӧ эз сод. Водзті моз комиӧн сёрнитӧны медся лӧсявтӧм кадӧ — водз асывнас, кызвын йӧзыс кор узьӧны на, да водз рытнас, верстьӧ йӧзыс кор удж вылысь на воалӧны. Татшӧм ногӧн, вужвойтырӧс лоӧ кедзовтӧма.
Сёрнитны кӧ выль коми газет-журналъяс йылысь, серпасыс бара жӧ гажтӧм. Неыджыд «Йӧлӧга» газетысь кындзи некутшӧм выль йӧзӧданторъяс эз подулавны. Весиг «Коми му» газет районсаяс моз век на петӧ вежоннас сӧмын куимысь. Содтӧд вонас 12 номер петӧ рочӧн «Тысяча мелочей» ним улын, быттьӧкӧ комиӧдны оз нин вермыны гижӧдъяссӧ. Бур кӧть сійӧ, мый пондісны петны кык кывъя «Чужан кыв» да «Арт» журналъяс, ӧтиыс кыв да литература велӧдан методика серти уджалӧ, мӧдыс культурология ногса. «Арт» журналыс кӧть шусьӧ кык кывъя, збыльысьсӧ унджык йӧзӧданторйыс сэні петӧ рочӧн, коми гижӧдыс этша, став ортсыса серпас-гижӧдсӧ бара жӧ рочӧн сетӧма. Ӧнӧдз абу коми йӧзлы политикаа, йӧзкотырса олӧм йылысь ас журнал. Ӧд «Войвыв кодзув» сӧмын литература журнал. Сэк жӧ роч кыв вылын журнал лыдыс воысь-воӧ содӧ: чиновникъяслы петӧ «Регион» да весиг спорт радейтысьяслы пондісны лэдзны «Тайм-аут» журнал. Кыкнан журналсӧ йӧзӧдӧны зэв бур кабала вылӧ, мичаа серпасалӧмӧн, кӧть найӧс лыддьысьыс зэв этша.
Торйӧн шуштӧм серпас лои Коми небӧг лэдзанінын да В. Савин нима драма театрын (опера да балет театр йылысьтӧ ог нин сёрнитӧй, сэні коми руыс весиг абу). Небӧг лэдзӧмыс чинӧма, медся этша петӧ коми небӧгыс бӧръя, реформаяс кадӧ. Дугдіс петны ас кывйӧн туялан-научнӧй литература, торйӧн нин зэв колана кывкудъяс (комиа-роча, синонимъяса, терминологияа) — куйлӧны йӧзӧдтӧг. Драма театр дзикӧдз эновтчӧма коми драматургияысь, 1999-ӧд вося йирым-вӧльгым тӧлысьясӧ сэні эз вӧв ни ӧти коми спектакль, ог нин сёрнитӧй выль премьераяс йылысь, важъяссьыс немтор эз петкӧдлыны. Курыд серам петӧ сыысь, мый ни ӧти коми спектакль драма театр эз на пуктыв коми челядьлы. Г. Юшковӧн комиӧдӧм «Куим порсьпи» ворсӧм пуктылӧмаӧсь сӧмын Финляндияӧ нулӧм могысь, Комиын сійӧс весиг эз петкӧдлыны. Оз кыв коми сёрни вичкоын, Сыктывкарса да Вӧркутаса аркирейув Вежа Степанӧн панлӧм комиӧн служба нуӧдан традициясӧ оз ловзьӧдны, Ен небӧгъяс да сьыланъяс оз комиӧдны ни йӧзӧдны. Кӧть кыв вылас ловзьӧдӧны Степанӧн панӧм вичкосӧ.
Дерт, тані позьӧ зэв на дыр лыддьӧдлыны коми кывлысь став дзескыдлунсӧ, сьӧкыдлунсӧ. Коланлуныс таын абу, сідзи нин гӧгӧрвоана: медым коми кывйысь лои тырвыйӧ каналан да культура кыв, колӧ канмусянь ёна ыджыдджык тӧжд, кыв ловзьӧдӧм вылӧ колӧ ёна унджык сьӧм. Татӧг некутшӧм ыджыд водзӧс оз ло. Тайӧ бура тыдовтчис ӧнія «реформируйтан» гӧль кадӧ, кор республикаса власьтъяс тырмымӧн сьӧм лишӧдтӧг да лючки-бур тӧждтӧг зільӧны миянӧс эскӧдны, ыштӧкӧ вужвойтырлӧн кывйыс ловзьӧ-сӧвмӧ. Тайӧ ыджыд да кыв кутана могсӧ Оланподулӧ некымын сёрникузя пыртӧмыд да Каналан кывъяс йылысь тырвыйӧ уджавтӧм на оланпасыд оз пӧрт олӧмӧ.
Мӧд-кӧ, ӧнія коми гижӧд кыв, кыдзи система, аслыссяма ловъятор, бӧръя дас воӧ вель ёна сӧвмис. Тайӧ медъёна тӧдчӧ сыысь, мый вуж выйӧ пондіс вежсьыны кыввор. Воысь воӧ сійӧ лоӧ комиаджык, корсьӧ ас пытшсьыс выль вынйӧр, чужтӧ выль серпасалан-пасъянтор. Пасъям кӧть «Выль коми кывворлысь» 1-я да 2-ӧд петасъяссӧ. Сӧмын сэтчӧ чукӧртӧм выль кывворыс (1500 гӧгӧр кыв да кывтэчас) унатор йылысь нин висьталӧ.
Тані колӧ видлавны и такӧд жӧ йитчӧм мӧд, ёна паськыдджык да сэтшӧм жӧ ёсь проблема — роч грамматикалӧн да синтаксислӧн ӧнія коми гижӧд кыв вылӧ ыджыд тӧдчӧмсӧ, сідз шусяна мӧдара интерференциясӧ, кор кык кывъя йӧзлӧн чужан кыв вылас ёна тӧдчӧ мӧд, абу чужан кывйыс. Миянын тайӧ роч кывлӧн коми вылӧ тӧдчӧм. Тайӧс позьӧ торйӧн тшӧкыда казявны газет-журналысь, радио да телевиденньӧ пыр кылан кывйысь. Вайӧдам некымын сёрникузя: Министерствоса уджалысьяс кывкӧрталісны, мый зарни медаль вылӧ найӧ (велӧдчысьяс — Е. Ц.) оз мунны (Йӧлӧга, 1998, 26 №, 1 лб.), Став тайӧ да мукӧд тырмытӧмторйысь ӧтдор, таво виччыссьӧ мукӧд восяысь тӧдчымӧн ыджыдджык ытва (Коми му, 1998.04.30, 2 лб.), Письмӧ гижысьсӧ бура тӧда. Вежӧртіс политикаын, экономикаын, мирын вежсьӧмъясын (Коми му, 1998.02.3). Таысь бура тыдалӧ, мый гижысь-сёрнитысь, журналист лӧсьӧдӧма сёрникузяяссӧ роч грамматика да синтаксис бала серти, йӧз кыв оланпасъяс серти. Ӧд коми морт оз сёрнит тадзи аслас быд лунъя сёрниын, сійӧ сёрнитӧ коми ног: зарни медальсӧ налы оз туй сетны, ыджыдджык ытва лоӧ, вежӧртіс экономика, политика. Видлалан сьӧкыдлуныс ӧнія коми кывйын зэв ёна нин паськалӧма, сӧмын кывзышт «Выльторъяс» да лыддьышт «Коми му» газет. Ортсысяньыс ставыс быттьӧ коми — гижӧма ва коми кывъясӧн, сӧмын сюрӧсыс, пытшкӧсса грамматика вежӧртасыс коми кывлы некыдз оз лӧсяв, пельтӧ чунӧдӧ, шуам кӧть, волісны чолӧмавны и ыджыд гӧсьтъяс: Коми Республикаса Юралысь Ю. Спиридонов, Сыктывкарлӧн мэр Е. Борисов, министр А. Конюхов (Йӧлӧга, 1997, 43 №), КР-са здравоохранение министерствоӧ 35 процент шыӧдчысьыс корӧ мӧдӧдны бурдӧдчыны республикаысь бокӧ (Коми му, 1998.06.20, 1 лб.). Тані веськыда комиӧдӧма рочысь мэр Сыктывкара да 35 процентов обращающихся кывтэчасъяс. Бӧръя сёрникузяас вайӧдӧм шуӧмыс зэв нин ёна вужъясьӧма коми газет, телевиденньӧ да радио кывйӧ. Лёк сійӧ, мый журналистъяс оз казявны, оз кывны ассьыныс шыбӧляногса, мисьтӧма гижӧм-сёрнитӧмсӧ, лыддьӧны тайӧс лючки бур кывйӧн да весиг озырлунӧн.
Видзӧдлыны кӧ нӧшта на паськыдджыка, синтаксис тэчас вылӧ, тыдовтчӧ татшӧм жӧ гажтӧм серпас: бергалӧ вывті уна сьӧктӧдӧм сложноподчинённӧй сёрникузя, шӧркывъяс, ногакывъяс, кывподъяс да урчитанъяс пыдди пыртӧны отсасяна сёрникузяяс, татшӧм ногӧн артмӧны вывті кузь, дӧзмӧдана, шуны вермытӧм сёрникузяяс, со кӧть, Оз позь кыйсьыны ты куръяын, кӧні кульмӧ ёді (Коми му, 1998.05.14, 1 лб.), Колӧ, шуис Юралысь, мед из шомысь, мый босьтӧны, ас кадӧ мынтысисны (сэн жӧ). Дерт, нэмӧвӧйся коми мортыд тадзитӧ эз шулы, сійӧ эськӧ дженьыдика чӧвтіс: ёді кульман ты-куръяысь оз позь кыйсьыны, босьтан из шомысь колӧ мынтысьны. Зэв тшӧкыда журналистъяс веськыда кывйысь кывйӧ, тэчасысь тэчасӧ вуджӧдӧны роч газетысь либӧ сёрниысь калькаяс, измӧм тэчасъяс.
Торйӧн пельтӧ сёйӧны сэтшӧм комиӧдӧмъяс, кор роч калькаяслӧн да измӧм тэчасъяслӧн пытшкӧсса, образа вежӧртасыс некыдзи оз лӧсяв коми кывлы, пеляд кучкӧ аслас ковтӧмлуннас, мисьтӧмлуннас. Сёрникузяяс: Олам — лёкджыка некытчӧ (Коми му, 1998.02.28), Донъясыс, кыдз шуласны, зэв тешкодьӧсь (Коми му, 1998.06.16), Потребкооперация вочасӧн «чукӧртчӧ» (Коми му, 1997.07.29), Ок и нюжмасьӧ таво тулысыд! Ныр улын май, а войнас кӧдзыдыс лыйсьӧ тӧвся моз. Эм мый вылын жуглыны юр... (Коми му, 1998.05.11). Став вайӧдӧм сёрникузясӧ гижӧмаӧсь сідз шусяна профессионал-журналистъяс, олӧма нин йӧз, кодъясӧс, велалӧмпырысь, лыддьӧны уна кужысьясӧн, коми кывйӧн вӧдитчысь мастеръясӧн. Сӧмын ӧдвакӧ тайӧ век збыль, унаысь миян «мастеръяс» гижӧны лёксьыс-лёка.
КЫВКӦРТӦД ПЫДДИ. Колӧ водзӧ вылӧ унатор вӧчны сы могысь, медым чинтыны да бырӧдны миян кывйысь роч грамматика да синтаксислысь лёк ногӧн тӧдчӧмсӧ, мӧдара интерференциясӧ. Тайӧ, кыдзи нин вӧлі петкӧдлӧма, жугӧдӧ коми кывлысь пытшкӧсса вежӧртассӧ, системапытшса йитӧдъяссӧ. Сувтӧдӧм проблемаыс инмӧ гижан да сёрнитан кывлы, торйӧн нин газет-журналӧ гижысьяслы, радио да телевиденньӧ пыр сёрнитысьяслы.
