ТАДЗИ ЧУЖИС КОМИ ГАЗЕТ...

Быдса сё во, быдса нэм! Весиг оз эскыссьы, мый сы мында кад лэбзис-тӧвзис сійӧ восяньыс, кор чужис-пестысис Коми муын «Зырянская жизнь» газет, Сӧветъяс Усть-Сысольск исполкомлӧн орган. А лои тайӧ 1918 вося июнь 10 лунӧ.

Сэкся гудыр кадӧ газетса редакторъяс, кыдзи и петаслӧн нимъясыс, тшӧкыда вежласьӧны. Медводдза нырас газетӧн веськӧдлыны мойвилӧма весиг эсер, Россияса нёльӧд Государственнӧй Думаса депутат, вичкоса уджалысь Д. Я. Поповлы. Регыд мысти, август тӧлысьын, газетса редакторӧн индӧмаӧсь коми гижысь Нёбдінса Витторӧс (В. А. Савинӧс). Буретш Виктор Алексеевич, коді сійӧ кадӧ мый вынсьыс зілис кыпӧдны да вужйӧдны чужан муын коми кыв, пуктіс ыджыд пай коми газет сӧвмӧдӧмӧ. Кӧть мый эн шу, а сійӧ воясас унджык гижӧдыс петаліс роч кыв вылын. Тайӧ ёна дӧзмӧдліс Нёбдінса Витторӧс. Сійӧ чӧв овны эз кут, кыдз шуласны, писькӧдчис водзӧ. Бӧрынджык нин, 1933 воӧ, ӧти статьяын («Кыдзи ме уджалі газетын») Савин казьтылӧ:

— Дерт, сэкся «Зырянская жизнь» он ӧткодяв ӧнія «Вӧрлэдзыськӧд»! Ӧні ӧд позьӧ шуны: «Мый, майбырӧй, уджавныд! 15 во петӧ! 3.000 номерӧдз воис. Опытыс эм и, кадрыс эм и, веськӧдлысьыс эм и, гижысьяс эмӧсь и. Сэсся, петӧ коми кыв вылын да, уджалысь коми йӧзлы гӧгӧрвоана! А ме коркӧ, 1918 воын, шыасьлі уисполкомӧ, мед сетыштісны газетысь ичӧтик пельӧстор коми гижӧдъяс лэдзавны, да эз сетны. «Некор ӧні сы йылысь думайтныс, шуис пред. В. П. Осипов. Ӧні важнӧйджык делӧяс эмӧсь».

Коми кывйӧн статьяяс шочиника и петавлісны: 1918 воын сӧмын кык, ёнджыкасӧ коми кывбуръяс...

Но вочасӧн, кыдзи тӧдчӧдліс литература туялысь Г. В. Беляев, коми гижысьяс пӧ мырдысьӧн игӧдчисны да быть кӧсйисны йӧзӧдчыны комиӧн. Дзик найӧ, коми гижысьясыд жӧ, медводз да медъёна кыскисны мукӧдсӧ чужан кывлань, гӧгӧрвоӧдісны ас войтырӧс, мый миянлы колӧ коми газет. Чужан кывъя ас петас...

И коркӧ-некоркӧ тайӧ дум-мӧвпыс кутіс збыльмыны. Медводз 1918 вося гожӧмын «Зырянская жизнь» газетын петӧмаӧсь Сандрик Миколлӧн (Н. А. Шаховлӧн) «Водзӧ» да Нёбдінса Витторлӧн «Гӧрд звӧн» кывбуръяс. На бӧрын — гӧрд командир-офицер да сиктса велӧдысь Варышлӧн (Афанасий Маеговлӧн) статья. Дерт, Коми муын кутшӧмсюрӧ гижӧд петкӧдчывліс и 1918 воысь на водзджык. Г. В. Беляев ачыс стӧчмӧдана содтӧ, оз пӧ позь орӧдӧмӧн шуны, ыштӧ миян му вылын «Зырянская жизнь» вӧлі нач медводдза. Но коми печатьлӧн медшӧр вужйыс буретш сысянь петӧ.

Збыль ӧд, «Зырянская жизнь» газетсянь и босьтчис Коми муын печатьлӧн сӧвмӧм-кыпӧдчӧмыс. Сэсся тӧвзисны вояс. Ӧти сяма олӧм вежис мӧдӧс. Вежласисны и коми газетлӧн нимъясыс: «Зырянская жизнь», «В зырянском краю», «Удж», «Югыд туй», «Коми сикт», «Вӧрлэдзысь», «Коми колхозник», бара «Югыд туй», ӧні «Коми му». А шӧр туйвизьыс коми газетлӧн колис пыр ӧткодьӧн, кыдзи гижліс Нёбдінса Виттор: «Газетыд рӧмпӧштан: тыдалӧ сэтысь мувывса олӧмыс. Газетыд юӧртысь, бур мывкыд сетысь, оланног нуӧдысь...». Нӧшта на и велӧдысь, лёк олӧм дивитысь, бур олӧм ошкысь да веськыда висьталысь.

Виктор Алексеевичлысь коми газетлы сиӧм кывбурсӧ вӧлі йӧзӧдӧма 1922 воын, но сылӧн тӧдчанлуныс, кыдзи позьӧ казявны, и талунъя кадӧ ньӧти эз вош. Чужан мулӧн петас, кӧть и эз кокниа пырӧдчы олӧмас, лои коланаӧн и сиктса, и карса войтырлы, сылӧн лист бокъясын, рӧмпӧштанын моз, тыдаліс Коми мулӧн водзӧ восьлалысь олӧм-вылӧмыс, авъя чужӧмбаныс, газет век пуктіс дай ӧні пуктӧ ыджыд пай коми йӧзӧс велӧдӧмӧ, мам кыв, культура, вужвойтырлысь оласногсӧ видзӧм-сӧвмӧдӧмӧ, финн-йӧгра костын йитӧдъяс ёнмӧдӧмӧ.

Мам кыв вылын петысь газет, позьӧ шуны, лои коми печатьлы зумыд подулӧн, сы бӧрын, мед и сёрӧнджык, чужисны районса газетъяс Кулӧмдінын, Удораын, Изьва вожын, Кӧрткерӧсын, мукӧдлаын. Тадзи «Зырянская жизньлӧн» ён-топыд вужйыс сетіс ассьыс выль петасъяс. Вочасӧн паськаліс и «Югыд туй» газет. Сы борд улысь чепӧсйис да мӧдіс воны шмонь да сатира радейтысьяслы «Чушканзі» журнал. Бара жӧ казьтыштам: Нёбдінса Виттор эськӧ 1923 воӧ на газетлысь лыдсӧ содтӧм могысь босьтчыліс лэдзны «Зі» нима торъя содтӧд (приложенньӧ), но сійӧ дзик ӧтчыдысь и мыччӧдлӧма ёсь нырсӧ «Югыд туй» бердын. Чина йӧз быд ногыс выль петастӧ увтыртӧмаӧсь: некытчӧ туйтӧм пӧ, некодлы ковтӧм гижӧдъяс сэні. Тадзи В. А. Савинлысь ырыштчылӧмтӧ и пӧдтӧмаӧсь... Но сылӧн водзмӧстчылӧмыс йӧз вежӧрсьыд абу вушйӧма ни вунӧма. Нёбдінса Виттор бӧрся мунысьяс, сылысь ордымсӧ талялысьяс тӧд вылӧ босьтӧмаӧсь гижысьлысь коркӧя бур мӧвпсӧ. На отсӧгӧн нин «Чушканзі» нима журнал выльысь бордъясис да уна во чӧж петіс «Югыд туй» газетлӧн приложенньӧ пыдди. А сэсся вынсяліс да, кок йылас сувтіс да, жбыркнитіс газет борд улысь, лои тыр вир-яя, шмонь радейтысьяслы торъя петасӧн.

Тадзи кымын жӧ артмис коми газетлӧн мӧд быдтаскӧд. Коркӧ «Югыд туй» пытшкын чужис-овмӧдчис челядьлы «Йӧлӧга» нима лист бок. Сійӧ ёна воис сьӧлӧм вылас школаын велӧдчысь гырысьджык арлыда войтырлы. Найӧ мӧдӧдалісны редакцияӧ посньыдик висьт-кывбуръяс, орччӧн олысь ёртъяс йывсьыс гижӧдъяс, вӧр-валы да чужан сикт-грездныслы сиӧм пасйӧдъяс, уна пӧлӧс серпас. Тӧдчис, мый дас нёль-дас квайт арӧса ныв-зонлы посни войтыр вылӧ артыштӧм «Би кинь» журналад дзескыд нин, налы коліс торъя петас. Дерт, аслыспӧлӧс, мича чужӧмбана да сӧстӧм-югыд пытшкӧса. А нимыс сылы дась нин вӧлі; татшӧм ногӧн «Югыд туйлӧн» лист боксянь «Йӧлӧга» быдмис том йӧзлы газетӧдз. И бара на коми печать озырмис нӧшта ӧти петасӧн, нӧшта ӧти зумыд пыкӧд лои пуктӧма коми культура подулӧ. Да кутшӧмӧс на! Ӧд выль газетсӧ артыштӧма-лӧсьӧдӧма томъяслы, сідзкӧ, и водзӧсыс быть бергӧдчас. Мый гӧран-кӧдзан, сійӧ и петас. А бур кӧдзысьыдлӧн пӧ арыд век озыр овлӧ. Дзик сідзи и артмис. Ас кадӧ чужтӧм-лӧсьӧдӧм «Йӧлӧга» газет со кымын во нин быдтӧ-велӧдӧ, чуйдӧдӧ том йӧзӧс бур олӧм вылӧ. Кӧдзысьыс коркӧ и збыль вежӧра-тӧлка веськавлӧма...

Сӧвет власьт воясӧ коми газет-журналъяслӧн нимъясыс тшӧкыда вежласисны. Чина йӧз то ӧти ног бергӧдласны, то мӧд ног. Коркӧ ӧтувтласны петасъяссӧ, коркӧ бӧр торйӧдласны. И сӧмын кольӧм нэмлӧн 60 вояс бӧрын тайӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧмыс ланьтліс. Та вӧсна, тыдалӧ, и «Югыд туй» ним улын республикаса шӧр коми газетлы мойвиис петны медся дыр кад, комын сайӧ во. А сэсся миян страна пасьтала бара выль тӧвру пӧльыштіс. Тӧвру пӧльыштӧм бӧрад, кызьӧд нэм помын, киссис-пазаліс КПСС, Сӧвет власьтлӧн выныс быри, а демократия гы вылын миянӧдз воис олӧмсӧ выльмӧдысь-песлӧдлысь рынок кад. Недыр мысти вежсисны тшӧтш и газет кутысь-лӧсьӧдысьяс (петаслӧн учредительяс).

Сійӧ гыалысь да шыалысь воясас ме буретш уджалі «Югыд туй» газетын. Ӧти боксянь кӧ, нимкодь вӧлі: партиялӧн ыджыдалӧмысь лои мездысьӧма, гиж кӧть мый, вомтӧ некод оз тупкы. Мӧдар боксянь кӧ, и газетын зільысьяслӧн кывкутӧмыс ёна соді, некод тэнӧ водзті моз сойбордйӧдыд оз кыскышт да. А тадзитӧ вермис и шыбӧлитны да нюрӧ кежӧдны... Та вӧсна лои уджавны-вӧчны газеттӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьтӧг, кӧть эськӧ пинь-гыжсӧ коми журналистъяс сійӧ кадас бура петкӧдлісны. Гижисны ёся да чина йӧз вылӧ видзӧдтӧг, весиг ковмывліс корсюрӧ найӧс кутыштавны. Мый вӧлӧма, вӧлӧма нин... И газетыдлысь повтӧмлунсӧ лыддьысьысьыд ӧдйӧ казяліс: коми петас судзӧдысьыс сійӧ воясас тӧдчымӧн содліс. Но страна пасьтала выль тӧвру пӧльыштӧмыд ышӧдіс миянӧс, «Югыд туйын» уджалысьясӧс, нӧшта на водзӧ воськовтны — думыштлыны да вежны коми газетлысь нимсӧ, такӧд тшӧтш и ыдждасӧ, мед лоӧ кӧкъямыс лист бокаӧн. Дерт, став тайӧ выльторсӧ пырттӧдз шуим шыӧдчывны асланым лыддьысьысьяс дорӧ, юасьны налысь, колӧны-ӧ коми петасын вежсьӧмъясыс, кутшӧм ним эськӧ вӧзйисны «Югыд туй» пыдди, мый кӧсйӧны аддзыны газетлӧн лист бокъясысь да с.в. Редакцияӧ воис-ылькнитіс уна вочакыв. Выльторъястӧ кызвын лыддьысьысьыс ошкис, но газетлысь нимсӧ вежӧм кузя кыптіс вен: ӧтияс ӧти ним вӧзйисны, мӧдъяс — мӧдӧс, коймӧдъяс — коймӧдӧс, а кодсюрӧлы и важыс вӧлі дона. Помнита, медся унаӧн корисны, медым «Югыд туй» пыдди кутіс петны «Коми му» нима газет. Тайӧ пӧ медся лӧсялана, медся тыдалана да кылана, быд коми мортлысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдас. Тадзи и вӧчим. Кысь нӧ лыддьысьысьыдлысь он кывзысь! И 1991 вося январ тӧлысьӧ нин республикалӧн сикт-грездъясӧ воис «Коми му» газетлӧн медводдза номер.

Кӧсъя содтыны, мый сійӧ кадас районын петысь газетъяс пӧвстысь уналӧн жӧ нимыс вежсис. Шуам, Эжва йывса «Ленин туйӧд» газет (Кулӧмдін район) лои «Парма горӧн». «Выльмӧдчисны» кутшӧмакӧ и роч кывъя петасъяс. Сыктывдін районын кутіс петны «Наша жизнь» газет (вӧлі «За коммунизм»). Журналистъяслӧн быд котыр сэки, шызьылӧм кадколастас, муніс-восьлаліс ас бӧрйӧм туйӧд. Сӧмын ёна бӧрынджык позис шуны-донъявны: буртор таысь артмис али лои сорсьӧма, абу сылань кежсьӧма? Вель ёсь вензьӧм кыптыліс и 2004 воын, кор «Коми му» борд улӧ шуисны ӧтувтчыны республикаын петысь мам кывъя газетъяс да журналъяс. Ӧтияс сувтісны паныд, мӧдъяс ошкисны водзмӧстчӧмсӧ, коймӧдъяслы, гашкӧ и, пӧсь ни кӧдзыд вӧлі таысь да. Мед сӧмын удждон воис-а... И бара жӧ стӧч вочакыв он вермы сетны: бур лои таысь али лёк? Кыдз шуласны, кадыс гӧгӧрбок шыльӧдас-мольӧдас, петкӧдлас выльторйыслысь гугсӧ и бансӧ. Бергӧдчылам кӧть нэм сайын чужлӧм «Зырянская жизнь» газет дорӧ. Дзик ӧд роч вӧлі петасыс, а кадыд быть тшӧктіс косны тшӧтш и коми кывлань. Сысянь нин мам кывйыд, мед и сьӧкыда, но вочасӧн писькӧдіс аслыс туйсӧ, топыда вужъясис олӧмлӧн уна юкӧнӧ. Пестысисны-чужисны выль коми газет-журналъяс, ог нин тані казьтышт телевиденньӧ да радио йылысь. Но быд выльторлӧн беддьыд век кык пома овлӧ... А тайӧ, дерт, мӧд сёрни нин.

Кадыд ассьыс уджсӧ тӧдӧ, гартӧ и гартӧ воястӧ. Выльыд вежӧ важсӧ, олӧмыслы лӧсявтӧмсӧ, олӧм падмӧданасӧ. Такӧд тшӧтш медым эськӧ ми, ӧнія коми газет-журнал вӧчысь-лэдзысьяс, томджык войтыр, эгӧ вунӧдӧй на йылысь, кодъяс бура важӧн, кольӧм нэмлӧн 20–30 воясӧ, пуктісны став вынсӧ-сямсӧ, медым мам кывъя петасъяс чужисны да вужъясисны ас муын, лоины коми йӧзлы, Нёбдінса Витторлӧн кывъяс серти, «бур мывкыд сетысьӧн да оланног нуӧдысьӧн». Сёрни помланьын ме эськӧ содтӧд шуи, мый сійӧ ылі кадас пӧсь сьӧлӧма уна коми гижысь отсаліс коми газеттӧ вӧчны-лэдзны. В. А. Савинысь ӧтдор тайӧ Н. А. Шахов (Сандрик Микол), Н. П. Попов (Жугыль), висьтъяс, кывбуръяс да статьяяс тшӧкыда пыртлісны-мӧдӧдлісны М. Н. Лебедев (Юсь), В. И. Лыткин (Илля Вась), В. Т. Чисталёв (Тима Вень), А. А. Маегов (Варыш), И. Т. Чисталёв (Жан Морӧс). Бӧрынджык нин «Югыд туй» газетын уджалісны и мукӧд нималана коми проза сӧвмӧдысьяс да кывбуралысьяс, коми литература туялысьяс.

* * *

Окота, дерт, казьтыштны да аттьӧавны быд гижысь мортӧс, коді уна во чӧж зілис коми газетын, сьӧлӧмсяньыс сӧвмӧдіс чужан кыв, нимӧдіс Коми мунымӧс: медводз Ыджыд война пыр мунлӧм войтырӧс да тылын уджалысьясӧс, сэсся и на бӧрся локтысь журналистъясӧс. Быдӧн на пӧвстысь сетіс сьӧлӧм бисӧ мам кывъя коми газет-журналъяслы.

Коми печатьлӧн 100 вося юбилей водзын, чайта да, асланыс мӧвпъясӧн да казьтылӧмъясӧн юксясны тшӧтш и лыддьысьысьяс, газет-журналӧ гижысьяс, коми печатьын уджалысьяс, ветеранъяс.