СІДЗ И ЭТАДЗ, НЬЫЛЫД И ПАНЫД
Коми гижысь котыр-союзлы тырис 70 во
Коми муса став гижысьяслӧн ӧтувъя союзлы со тырис 70 ^Редакция арталӧ, мый 2004 воыс республикаса гижысь котырлы дзоньнас — юбилей, и дась водзӧ на йӧзӧдавны кольӧм 70 во йывсьыс воысь гижӧдъяссӧ. /^. Лючки кӧ видзӧдлыны, а абу ковтӧм пинясьӧм-вензьӧмъяс серти, то миян литераторъяс и медводдза воськовсяньыс вӧліны эськӧ ӧтувъя котырын. Некутшӧм «крестянин нога», «пролетариат нога», «пролеткульт» пӧпутчикъяслӧн да мукӧд нырвизя школаяс кыскысь. «Войвыв кодзув» лыддьысь тӧдӧ журналлӧн уна войдӧрся и дзик бӧръя номеръяс сертиыс, мый тайӧ вӧлӧма тадз. Ода-кора (май) тӧлысьын на петіс В. В. Тиминлӧн унатор висьталысь либӧ тӧд выланым уськӧдысь гижӧд.
Думысь ме босьтчи мӧд ногаджык статьяӧ, мед эськӧ ассянь мыйсюрӧ посниторъяссӧ содтыштавны: найӧ частӧ и серамтӧ петкӧдлӧны, и шензьӧдӧны — литератураыслысь олӧмсӧ тшӧтш восьтӧны быттьӧ матысяньджык. Сэтшӧмторъясыс Владимир Васильевичлӧн гижӧдӧ, гӧгӧрвоана, эз тӧрны.
Сылы нимсӧ В. Тимин бӧрйӧма колана ног. Литературалы мусин-пӧтшваыс — кыв. Революция бӧрын пыр жӧ, гражданскӧй война дырйи на, миян писькӧс йӧз босьтчӧмаӧсь медводз лӧсьӧдны гижан чужан кыв да пыртны сійӧс школаӧ. Кыдзи тайӧ вӧлӧма? Быд ногыс. Сідз и этадз, вӧлӧмны ньылыд и паныд мунысьясыс. Пансьӧма коми кыв дорйысь да сылы паныд сулалысь йӧз костын зэв чорыд вен Яренск и Сыктывдін уездъясын (воддзаас вӧлӧм тшӧтш пырӧ дзик коми олыся 21 вӧлӧсьт!). А миян уездас торйӧн нин чорыда лоӧма вензьыны сы вӧсна, мый Сыктывдін уоноын пукалӧмаӧсь чужан кыв выланым сьӧлалысьяс.
1918 воӧ Усов – Илля Вась уна виччысьӧма уездса большевикъяслӧн да Сӧветъяслӧн урчитӧм нин съездъяссянь (торъя съездъяс) да на воссигкежлӧ «Зырянская жизнь» газетӧ гижӧма прамӧй лӧг статья. (Усовыс абу ов, Илля Вась ачыс гижӧмӧн висьтасьлӧма, татшӧм пӧ вӧлі сиктын миян прӧзвищеным.) Тайӧ гижӧдсьыс лыддям, колӧ пӧ уджавны «Коми йӧзлы — коми кыв!» да мукӧд гӧгӧрвоана лозунгъяс серти. Тырмас пӧ водзӧ чӧв овны. Тайӧ съездъясыс кӧ справедливӧй съездъяс лоӧны, коми йӧз вылӧ букыша видзӧдысьяслы найӧ чорыда шуасны: «Вешйӧ, энӧ мешайтӧ коми йӧзлы чеччыны. Тырмас. Миянӧс дыр нин ылӧдлінныд. Тырмас миянлысь чужан кыв увтыртны, — кодлы дона коми йӧз, сылы муса коми кыв!»
Сэтшӧм увтыртысь-торкалысьясыскӧд ёна и ковмӧма вензьыны национальнӧй школа вӧсна... Коми йӧзлысь нянь сёйысьыс пӧ уна, бур вӧчысьыс этша! И водзӧ ёна на шуасьӧма восьсӧн, веськыда, ёрӧмӧн. Да, чужан кывлы лолыштны сетӧм бӧрын коми литературалань ыджыдджык на воськов — ас кывъя школа восьтӧм.
1918 вося вӧльгымын (ноябрнас) Яренскысь гортас локтӧ В. А. Молодцов: сэні пӧ шовинистъяс сійӧс венӧмаӧсь лӧглуннас, равзӧмнас, лыднас. Локтӧ да пӧшти пыр жӧ — уоноӧ. Ок и пӧсь вира морт вӧлӧма! — тадз шуа ог ӧти документ, казьтылӧм, важ письмӧ серти. Вензигад пӧ киас мед мыйкӧ оз веськав! Уоноӧ пырӧма, дерт, вензьыны, пинясьны, косясьны, чиновникъяслы горшаныс сатшкысьны (биӧн ыпъялысь татшӧм мортыд сэсся, дерт, унджык врагӧс нажӧвитіс, а ӧттшӧтш и унджык бур ёртыскӧд, ӧтдор муныськӧд торъялӧма!).
Тайӧ тшӧтш отсалӧма, и абу этшаторйын. Яренскас на Дзӧля Семӧ Ӧльӧ – А. С. Сидоровкӧд ӧтвылысь Сандрӧ Васьӧ сяммылӧма аслас уставӧн и быдӧн лӧсьӧдны «Коми котыр». А Сыктывдін карад локтӧма да, «кыз стенъяссӧ» жуглӧмӧн, бара жӧ медсясӧ да медводз А. Сидоровкӧд котыртӧма «Коми комиссиятӧ», сійӧс, вӧлӧм, молодцовскӧйӧн и нимтывлӧмаӧсь. Ӧдйӧ лӧсьӧдӧмны комиссияыслысь устав, ноябрь 28 лунӧ нин ӧд уисполкомлы лоӧма сійӧс вынсьӧдны. Молодцовлӧн яра зырӧм понда жӧ уисполкомлы быть ковмӧма пыртны уоно коллегияӧ коми кыв дор сулалысь йӧзӧс.
Нӧшта шыасьлам В. И. Лыткин дорӧ, видзӧдлам сылӧн гижӧдъясысь, кыдзи молодцовскӧй комиссияын пансьӧма уджыс. «Устав вынсьӧдан лунсянь жӧ комиссия босьтчис сьӧлӧмсянь уджавны. Уоноса ичӧтик комнатаысь быд рыт сёрӧдз-сёрӧдз вӧлі тыдалӧ би. Тайӧ би дорас чужис выль коми литература... Сійӧ кадас Коми комиссия вӧлі коми культура дор сулалысьяслӧн юрыс и сьӧлӧмыс. Гӧль вӧлі комиссияыд. Аслас членъяслы ни бокиса гижысьяслы — некодлы весиг грӧш эз мынтывлыны». Бӧрынджык сэсся, муртса-муртса кӧть, мынтӧмаӧсь жӧ. А медым пӧ лӧсьӧдны школалы да коми йӧзлы чужан кывъя литература, «колӧ вӧлі кыпӧдны став ловъя вынъяссӧ». ^Босьтӧма «Мый медся дона да муса» книга сертиыс, 30, 32, 33 л. б. /^ И кыпӧдӧмаӧсь! Тайӧ комиссия пырыс регыдъя кадӧн мунӧма пӧшти быд коми гижысь, ставныс босьтчӧмаӧсь окотапырысь отсасьны либӧ кӧть нин ошкыны, ышӧдны бур кывйӧн. Да дорйыны!
Пример вылӧ, тайӧ комиссияас да «Коми нига лэдзан инӧ» абу ӧтчыд волӧма Тима Вень, мед кӧть и муса Помӧсдінсӧ эновтлывлӧма зэв неокотапырысь. Ёна уджалӧма, уна вӧчӧма. Уна рукопись и гортас босьтлывлӧма (либӧ корлӧма кодкӧдкӧ ли пошта пыр ыстыны). Вениамин Тимофеевич ортсысяньыс вӧлӧма вель зумыш мортӧн. Ӧти письмӧын ачыс гижӧ, ме пӧ йӧз дырйиыд ог нюмъявлы-серавлы. А Помӧсдінса ёртыслӧн (Иван Чисталёвлӧн) комедия серти сиктас спектакль ворсӧмаӧсь да, ёна пӧ сералі.
Коми комиссиялысь уджсӧ, коми культураӧ сылысь пайсӧ тӧдӧмӧн, мортыс со кутшӧм нимкодя гижӧ, быттьӧ бордъясьӧма. Кадпас абу пуктӧма. Гашкӧ, эз и мӧдӧдлы, прӧстӧ гижис, мый лов вывсьыс ылькнитіс. Либӧ черновик тайӧ, а мӧдӧднысӧ сӧстӧмджыка да вежлалӧмӧн на гижис. Мед. Ми письмӧсьыс ӧти чут ог вежӧй. Колип сьылӧ:
«Коми литераторъяс, ӧтувтчӧй!»
Тӧварышъяс, Коми гижӧд литература вӧчӧдысьяс. Кыпыд сьӧлӧмъяс! Долыд лӧсьыд олӧмӧ гижӧд пыр мукӧдӧс нуӧдысьяс. Мича кыв радейтысьяс. Гижысьяс ий гижны кӧсйысьяс.
Чукӧртчыламӧй вайӧ коркӧ ӧтлаӧ да лӧсьыда сёрнитамӧй.
Вайӧй сьӧрсьыныд тшӧтш ассьыныд гижӧдъяснытӧ. Кутамӧй лыддьыны мӧда-мӧдлысь.
Кыланныд? Волӧй бара!»
Вермас лоны, тайӧс гижӧма 1918 во помас на. А со мӧд письмӧ, сёрджыкся нин. Гӧгӧрвоан, «сёрнитӧ» ёртъясыскӧд карысь сӧмын на воӧм бӧрын. Босьтам тӧд вылӧ, мый Эжва катыдын шулывлӧмаӧсь и гижлывлӧмны, ӧні на шуӧны «Помес»: Помесдін.
«1921 во, Апрель 6-ӧд лун, Асывводзын.
Шонді петігӧн.
Оланныд-выланныд, ёртъяс —
Коми литература гижысьяс!
Муртса на гортӧ вои. Эг удит сёйны-юны, пукси гижны тіянлы. Меся ювӧртышта. Квайтӧд лунас вӧлисьт вои! Сы дыра лои кыссьыны!
Пукала куритча шонді водзын. Самӧй шондіыс петӧ. Ылын лӧзалан вӧр сайсянь кыпӧдчӧ. (Тані кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм кыв, ӧти кывъя предложение. — Г.Б.) Югыд шондіӧй! Кутшӧм тэ мича!»
Нӧшта сёрӧнджык Сандрик Микол Шахов, издательскӧй делӧяс кузя областнӧй управлениеӧн нин веськӧдлысь, лыддьӧдлӧ, уна пӧ вӧчисны Вениамин Игнатов (Чарс псевдонима, Помӧсдінсьыс), И. В. Митюшев (коді —?), мукӧд.
А со чуксасьӧ нӧшта ӧти, кутшӧмкӧ «радӧвӧй» коми морт Ипполит Саввин («Зырянская жизнь», 1918 вося декабрь 22 лун). Сылӧн тайӧ чукӧстчӧм-чолӧмалӧмыс петкӧдлӧ, кутшӧм на жебӧн, «сынавтӧмӧн» вӧлӧма сэки миян гижӧд кыв! Видзӧдлам неуна. Юрнимыс — «Гижӧд тӧварышъяслы коми йӧзлы». Сэсся: «Приветствуйта мыччысьӧм гижӧд почтеннӧй тӧварышлысь Н. А. Шаховлысь «Зырянская жизнь» газетын 16 и ещӧ ёнджыка приветствуйта явитчӧм Помӧсдін вӧлӧстьын партиялысь, коді шусьӧ «Коми автономист чукӧр». Сэтшӧм партияыслы колӧ воссьыны быд вӧлӧсьтӧ миян Сыктывдінса кар улӧ и разавны Йеринскӧй (Яренскӧй — Г.Б.) карувса комияслы, сідз жӧ быд вӧлӧсьтӧ кывсьыны сы йылысь мукӧд местаын олысь комияс костӧ. Коми автоном республика миянлы колӧ восьтыны некутшӧм пӧра нюжтытӧг, нюжӧдчам кӧ — ми унатор воштам» (и с.в., тані лои вежӧма сӧмын некымын шыпас. «Кар ув» — уезд либӧ).
Кутшӧм тайӧ И. Саввин, абу тӧдса. Но сы бӧрся «Зырянская жизнь» роч газетӧ ещӧ ёнджыка вӧзйысьӧ коми гижӧд.
* * *
Ог тӧд, коді кыдзи, а ме ог вермы не воны ӧти кывйӧ В. И. Лыткинкӧд, кор сійӧ висьталӧ, кутшӧм «би дорын» да кор чужис выль коми литература. Чужис, сы вӧсна мый сылӧн пӧ лоис юрыс да сьӧлӧмыс. 1928 воӧ, Коми комиссиялы 10 ар тыран лунӧ, Василий Ильич шуас сійӧс «медводдза Коми литературнӧй организацияӧн». Ми ӧд 1934 вося тулыссӧ ог и шуӧй коми литература чужан кадӧн. Сэки выль ногӧн лӧсьӧдісны гижысь котырсӧ. А сыӧдз лои кутшӧм туй нин мунӧма да ой кутшӧм косьяс нин пансьылісны! Вель унаӧн чӧв усины, дугдісны гижны. Кодкӧ гижис эз сідз да сійӧс, мый кӧсйис. 1933 вося январсянь абу вӧля вылын Илля Вась, а медводдза допросъясыс вӧлӧмаӧсь и войдӧр на: 1931 воӧ ОГПУ пӧжалӧма быттьӧкӧ СССР кисьтыны кӧсйысь «СОФИН-лысь делӧ» (СОФИН — Союз освобождения финских народов). А Финляндияын вель дыр олысь-велӧдчысь В. Лыткин, дерт нин, финскӧй агент-шпион.
Ме кӧсйи эськӧ мӧдысь на тӧдчӧдны, мый арестуйтӧмаӧсь сійӧс 1933 во пуксигӧн, а абу 1934 вося февральын, кыдзи шуӧма Г. К. Лисовская («Краткая хроника литературной жизни Коми края ХХ века», Сыктывкар, 2003. Тайӧ «Хрониканас» пӧльзуйтчыны нач оз позь, сэні пӧшти быд строка мыйӧнкӧ да ылӧдлӧ, а ӧткымын строкаын и кык-куим ӧшыбка). Шензьынытӧ он вермы, кыдзи уджалӧны миян ӧткымын «научнӧй исследовательяс». Пукты могӧн нарошнӧ чукӧртны сы мында ӧшыбкасӧ — он вермы. Тайӧ кутшӧмкӧ мӧд, миянлы гӧгӧрвотӧм наука. Ладнӧ нин эськӧ, но ӧд «исследованиеыс» арталӧма «учительяслы, краеведъяслы, студентъяслы да ставыслы...». Кымын ылалӧм, ӧшыбка ёг турун моз выльысь паськалас-рӧдмас! Сы вӧсна лыддя ассьым тайӧ бокӧ кежалӧмсӧ быть коланаӧн.
1928 воӧ Илля Вась босьтчӧ петкӧдлыны выль, сӧветскӧй коми гижӧдлысь дас вося туйсӧ. И пуксьӧ доклад-статья вылӧ. Докладсӧ вӧчӧма Москваын велӧдчысь став зыран и пермяк студентъяслы, лыддьӧма буретш ноябрь 28 лунас, а сэсся йӧзӧдӧма сійӧс «Ордымын» статьяӧн («Коми гижысьяслӧн медводдза ӧтувтчылӧмыс»). Тайӧ гижӧдас шуӧма: «Видзӧдлам кӧ бӧрӧ дас во сайӧ, тӧд вылӧ уськӧдлам сэкся коми гижӧдсӧ, сэсся орччӧдлам ӧнія коми гижӧдкӧд, и аддзам: ми дас воӧн вӧчим чуймымӧн ыджыд воськов водзӧ (тӧдчӧдӧма авторыс). Ми революция бӧрын дас воӧн вӧчим сё пӧв ыджыдджык гижӧд чукӧр революция водзвылын 500 вося гижӧд чукӧр дорысь».
Мыйла буретш вит нэм босьтӧма? Гашкӧ, сы вӧсна мый литературно-художественнӧй журнал кориг-требуйтігӧн вӧлі шуӧма, коми гижӧд пӧ вит да джын нэм нин эм, а литература быттьӧкӧ век на абу, оз восьтыны журнал. Жан Морӧс йылысь казьтылігӧн Нёбдінса Виттор сідзжӧ ыстысьӧ 500 во вылӧ.
Ми кӧ сёрнитам котыртчӧм коми литератураыслӧн 70, а стӧчджыка — 85 вося туй йылысь, стӧчджыка жӧ и эськӧ колӧ индыны-донъявны, кодлӧн кутшӧм пай, кӧні кутшӧм вуж.
Нёбдінса Виттор шулӧма, Коми комиссияӧдзыс пӧ миян век жӧ вӧлі нин дзоляник котыр — 5–6 морт, а гижӧдыс, кӧть «кань лякӧс мында», вӧлі нин тшӧтш.
Сэсся — коді кодӧс «садьмӧдіс». Мыйлакӧ садьмӧдысьяснас лоӧны пырджык (быттьӧ закономерность) найӧ, кодъяс асьныс этшаник и гижӧны. Шуам, уна-ӧ нӧ гижис Варыш — Афанасий Маегов? Но буретш сійӧ да Андрей Цембер босьтчасны «тойлыны» коми гижӧд вылӧ Михаил Лебедевӧс 1912–1913 воясӧ. Сэки жӧ Варыш садьмӧдас Тотьмаса учительскӧй семинарияын велӧдчысь коми зон чукӧрӧс.
Уна-ӧ (художествоасӧ) колис миянлы Сандрик Микол Шахов? Но ӧд сійӧ — весиг асьсӧ Нёбдінса Витторӧс пальӧдысь! В. Савин Украинаас нин гижлӧма рудникса самодеятельностьыслы водевильяс, но — рочӧн да украинскӧйӧн. Н. Шаховлысь «Водзӧ» аддзывтӧдз пӧ ме эг весиг мӧвпыштлы некор, мый позьӧ гижны комиӧн, да ни ӧти кыв некор эг гижлы. Сэсся и босьтчас «Гӧрд звӧнад», водзӧ да водзӧ — ачыс лоӧ дасъясӧс садьмӧдысь-туйдысьӧн.
Уна-ӧ гижис Жан Морӧс — Иона Чисталёв? И мӧд уджӧн пыр вӧлӧма тыр, и оліс сӧмын комын арӧсӧдз — эз вевъяв унасӧ. А сійӧс Нёбдінса Виттор пуктӧ аслас велӧдысь туйӧ: «Медся серьёзнӧя миян пиысь видзӧдіс гижӧдъяс вылӧ Жан Морӧс. Сійӧ вӧлі ачыс коми поэт, кӧть эз эштыв гижны уна кывбур... Но и этшаник кывбуръясас сылӧн тӧдчӧ ыджыд культура, збыль вылӧ поэтлӧн сям...» Сэсся водзӧ казьтылӧ, кыдзи лунвыв санаторийысь, позьӧ шуны, кувны нин воӧм критик вайӧма Крымас дасьтӧм ыджыд доклад — видлалӧма дзоньнас 1923 воӧдз петӧм коми литературасӧ. Сюрӧма тшӧтш и Савинлы 1918 вося на ӧти слаб кывбурысь. Ме пӧ сӧгласитчи Жан Морӧскӧд «да казялі: оз позь гижны кыдзсюрӧ, бухты-барахты, а колӧ пыдӧджык мӧвпалӧмӧн видзӧдны аслад творчествоыд вылӧ».
Тайӧ — «садьмӧдысьяс да садьмӧдӧмаяс» йылысь сӧмын торъя примеръяс. Пальӧдіс жӧ медсясӧ выль олӧмыс, коді 1920-ӧд воясӧ, войдӧрся серти кӧ, заводитӧма веськыда пуны. Садьмӧдӧма лои дзоньнас коми войтырсӧ, и найӧ босьтчылісны кыпӧдны юрнысӧ. Сьылан-лыддянъяс лӧсьӧдны босьтчылӧма весиг грамотасӧ тӧдтӧм некымын морт! Шуам, гижны оз куж, но лолыс сьылӧ. И мортыс гора лыддьӧдлӧ либӧ сьылӧ, а кодкӧ, грамота тӧдысь, пасъялӧ сылысь кывъяссӧ. Вӧлӧма тадз!
1920-ӧд да комынӧд вояс заводитчигас сьӧлӧмсянь, паськыда, уналаын уджалӧны том йӧзкӧд, велӧдчысь челядькӧд. Уналаын лӧсьӧдӧны вель крепыд литкружокъяс. КАПП-сянь накӧд ёна ноксьӧны Выль Паш, И. Осипов-Вокан, Сим Вань, мукӧд. Челядьсянь воӧм гижӧдъяс помся видлалӧ, вӧчӧ обзоръяс Нёбдінса Виттор. «Ордымӧ» гижӧны 12 арӧсаяс!
Кор коми литераторъясӧс чуксалӧны унджык да бурджыка гижны, найӧ горзӧмӧн корӧны восьтыны налы ассьыныс, «ас киын кутан» журнал. Коригас шуӧны — и зэв правильнӧ! — сійӧ пӧ, журналыс, ӧтувтас миянӧс, бурмӧдас-шыльӧдас миянлысь гижан кыв, велӧдас гижны, дзоньнас коми литературасӧ, литературнӧй олӧмсӧ ӧддзӧдас да водзӧ нуӧдас.
— Гидня ӧдзӧсад ӧд он печатайт, — чуксалӧм вылӧ аслас книгаын вочавидзӧ Додзса – Иван Коюшев.
— Лэдзӧй коми журнал! — Москвасянь чуксасьӧ-горзӧ сэні олысь-велӧдчысь зырана да пермяк нимсянь Илля Вась.
— Коми журнал лоас, — недыр мысти газетын вочавидзӧ обласьтын газет-журнал да небӧг лэдзан уджӧн веськӧдлысь Чард – А. Надеев.
Ёна-ёна сьӧкыда, венӧн да косьӧн писькӧдӧны коми журналлы туй. «Гӧрд пӧлян» («Наркомнацса Коми нига лэдзан ин»)^Рочнас шуӧма: «Издание Литературного Издательского подотдела Зырянотдела Наркомнаца»/^, сэсся «Парма ёль» (1922 восясӧ шуӧма: «Коми литература журнал», а номерсӧ восьтысь «Кывводз пыдди» сетӧма « Коми нига лэдзан ин» нимсянь), мӧд «Парма ёль» — 1923, №(2). Сійӧс шуӧма: «Коми литература секциялӧн журнал»^Рочнас тадз: «Лесной ручеёк», ежемесячный журнал Литературной секции Общества Изучения Коми края». /^. Секциянас веськӧдлысь бюроас пырӧны В. Савин, Н. Шахов да Сыктывдін карын олысь-уджалысь пермяк В. Дерябин (Иву Василь).
Найӧ пӧсь сьӧлӧмӧн босьтчӧмаӧсь вӧчны «Гӧрд пӧлянсӧ» секциялӧн быд тӧлысся органӧн. Но — «ыджыд ӧшыбка» налӧн лоӧма: абу сӧгласуйтӧмаӧсь ОИКК-са сэкся председатель Я. Потаповкӧд. Обкомса культпропотделын сӧгласуйтӧмаӧсь, а сыкӧд — абу! И ӧбидитчӧма мортыд, ассьыс «месӧ» медвылӧ пуктӧма да панӧма «Парма ёльлы» да ОИКК-лӧн секциялы паныд быдса сражение. Нёбдінса Виттор да Сандрик Микол эськӧ нинӧмысь повтӧг водзсасьӧмаӧсь, но партийнӧй бюрократияыд венӧма. (Я. Ф. Потапов — РКП(б) Сыктывдін укомса секретарь, сэсся 1921 воас бӧрйӧмаӧсь партия медводдза обкомса медводдза первой секретарӧн. 1923 воас веськӧдлӧма, буракӧ, РКП(б) обкомыслӧн орготделӧн. Комынӧд вояс помас коркӧ тшӧтш веськалӧма репрессия улӧ.) 1923 воын жӧ В. А. Савин-редактор босьтчылӧма роч кывъя на «Югыд туй» бердас лэдзны «Зі» содтӧд-приложение. Но петӧма сӧмын ӧтчыд. Мӧд номерсӧ чужигкостіыс пӧдтӧмаӧсь. Помкаыс сійӧ жӧ — Савин абу сӧгласуйтӧма РКП(б) обкомса печать юкӧдулӧн веськӧдлысь Е. О. Майхелькӧд. Ыджыдджыкъяскӧд сӧгласуйтӧма, а сыкӧд абу. И кыпӧдӧма абу тыр сюсь моз шум: либӧ «Зі», либӧ ме! Бӧрйӧмаӧсь сылысь «месӧ». Косьмӧма «Ёль», чергысьӧма сӧмын на чужӧм «Зі».
1924 вося рака (март) тӧлысьсянь петӧ облисполкомлӧн да ОИКК-лӧн «Коми му» («Коми край») журнал. Сэні нимаджык нин коми гижысьясыслы сетышталӧны йӧзӧдчанін: портрет, поэт йывсьыс дженьыдик висьт, и некымын кывбур. Сэсся мукӧд журналын («Известия Коми обкома РКП(б)», «Трудовая кооперация»), газетын — но тайӧ ӧти-кык кывбурӧн да кадысь кадӧ, изданиеыслы «коланлун серти».
Коми литература журналлань туй писькӧдӧм йылысь сёрниын шоча кор гарыштласны «Коми сикт» газет, а сійӧ вӧчис эз этша. 1924, а медся нин 1925 воас паськалӧ ёсь сёрни: но ӧд колӧ жӧ коми крестяналы лыддянтор. Медбӧрын туйыс письтас! 1925 вося кос му (апрель) тӧлысь 15 лунӧ кызвыннас пыр на роч «Югыд туй» бердын чужӧ «Коми сикт» нима содтӧд, приложение. Шуӧмаӧсь «Коми крестяна газет», петӧ быд вежон. Первойсӧ вель дыр лэдзӧ сійӧс оз облисполком ли партия обком – «лэдзӧ «Югыд туй» газет». Сэні велӧдӧны видз-му вӧдитны, скӧт видзны, стрӧитчыны, овмӧс нуӧдны, не дурка — сӧстӧмджыка овны да с.в.
Тайӧ приложение вылас веськӧдасны видзӧдлассӧ нырщикалысь коми гижысьяс, ОИКК литературнӧй секциялӧн бюроыс. Оз ӧмӧй пӧ ков крестяналы тшӧтш художествоа коми гижӧдыс?! Колӧ. Сідзкӧ, вайӧй миянлы «Коми сиктсьыд» ӧти лист бок. Сетӧмаӧсь. Сылы пуктасны «Коми гижӧм» ним, индасны ассьыныс редакторӧс — тайӧ В. А. Савин (сідзсӧ «Югыд туяс» и «Коми сиктас» отв. редакторыс М. П. Минин). ОИКК-са литсекциялӧн быттьӧ лои аслас быд вежонӧ петысь ичӧтик орган! (Г. Лисовская «Краткая хроникаас» шуӧ «периодически», но сійӧ тайӧс вӧчӧ явӧ газетсӧ киас босьтлытӧг.) 1926 вося май 22 лунсянь босьтӧмӧн Виктор Алексеевич ни ӧти субӧта, ни ӧти номер коставлытӧг лэдзӧма «Коми гижӧм» кызь лист бок, нуӧдӧма пӧшти «Ордым» восьтытӧдз. Тайӧ тӧдчымӧн отсаліс лӧсьӧдны-ёнмӧдны КАПП, матыстны-тӧдмӧдны ӧта-мӧдныскӧд ассоциацияса шленъясӧс, кыскыны гижан уджас выль йӧзӧс. «Коми гижӧмын» мунӧ сёрни журнал йылысь, В. Савин йӧзӧдлӧма весиг ним бӧрйысьяслы конкурс. Тима Вень вӧзйӧма «Ытва».
Колӧ стӧча индавны, кыдзи да кор 1926 воас йиыс вӧрзьӧма. «Лым сылігас», кыдзи шуӧма Илля Васьлӧн, чукӧртӧмаӧсь писькӧсджык гижысьяссӧ. Сёрнитӧмаӧсь, вензьӧмаӧсь гӧлӧсъяс чиртӧдзыс — соборуйтӧмаӧсь. Газетно-книжнӧй (сэки ставыс на ӧти киын) издательствоӧн веськӧдлысь А. Н. Надеевлы тшӧктӧмаӧсь вӧчны юӧр-доклад. Чард шуӧма: «Коми му тӧдмалысь котырлӧн секция ним улӧ ни миян издательство ним улӧ сюйӧмӧн лючки творческӧй организация лӧсьӧдны ог вермӧй — быдӧнлӧн аслас мог. Москваын эм творческӧй организация, коді шусьӧ «Пролетариат ног гижысьяслӧн ассоциация», ставроссияса вӧлі, а ӧні тшӧтш ставсоюзса (ВАПП). Сы ног жӧ колӧ лӧсьӧдны Коми ассоциация. Вайӧ урчитам конференция».
Бӧръясны конференцияӧдз кольӧм кадӧ уджнас веськӧдлысьясӧс (И. Коюшев, А. Надеев, В. Савин), тшӧктасны налы лӧсьӧдны ассоциацияыслысь устав бала да дасьтыны конференциясӧ. Тшӧтш видзӧдлыны, кыдзи восьтыны ассьыныс, КАПП-ыслысь, журнал. Та йылысь буретш Илля Вась бӧрынджык гижӧма. Сыктывкарса коми гижысьяс пӧ сьӧлӧмсяньыс кутчысисны уджӧ. «Найӧ таво лым сылігас... ӧтувтчисны, панісны КАПП». Стӧч лунсӧ абу лыддьӧма коланаӧн индыны, но вӧлӧма тайӧ март 12 лунӧ. Сэки ассоциацияас пырӧма 12 морт. Кос му тӧлысяс (апрельын) ещӧ куимӧнӧс примитӧмны, на лыдын Василий Молодцов. Но 1927 восянь сійӧ бара абу некутшӧм списокын: пӧди, кодкӧдкӧ пӧсь вен панліс, пинясис, выльлаӧ, йӧз муӧ уджавны муніс...
КАПП-лысь медводдза конференция нуӧдасны август 21–22 лунӧ — автономиялы буретш вит во. Сэк кежлӧ ассоциацияас лоӧма 30 морт нин! Та йылысь В. Лыткин гижӧма «Коми сикт» газетын август 28 лунӧ («Медводдза воськовъяс», кырымпастӧм). Сійӧ шуӧ, ӧні кежлӧ пӧ «30 морт олӧны ӧти ног мӧвпаліг, ӧтитор виччысиг... Коми гижысьяс чукӧртчылісны Изьвасянь, Эжвасянь, Сыктывсянь. Чукӧртчылісны вӧчӧм уджсӧ видзӧдлыны, паськӧдны ордымсӧ водзӧ.
Сьӧкыд вӧлі первойяссӧ... Вӧр пиын моз коми гижысьяс ӧтувтчисны... Джуджыд вӧр пиын моз. Югыдыс оз тыдав... Отсӧгыс, сьӧлӧмтӧ кыпӧдӧмыс весиг эз вӧв... Гӧгӧрбок судзсьытӧм, гӧльлунным торкис уджнымӧс». Да и ӧдвакӧ, ме чайта, олісны «ӧти ног мӧвпаліг». Конференция лунъясас сідз, гашкӧ, а сэсся кымын водзӧ, сымын ёна торъялісны-юксисны. КАПП-лӧн медводдза конференция вылын сёрниыс:
1) обласьтын национальнӧй стрӧительство;
2) коми литература сӧвмӧдӧм;
3) кыдзи лэдзны ас киын кутана журнал (тӧдчӧді ме — Г. Б.);
4) кодлы веськӧдлыны КАПП-ӧн.
Ассоциация правленньӧӧ бӧрйӧмаӧсь Иван Коюшевӧс, Николай Попов – Жугыльӧс, Виктор Савинӧс да правлениеса шленӧ кандидатъясӧн Алексей Надеевӧс да Зосима Старцевӧс. Йирымын (октябрын) медводдзаысь петас «Ордым». Сійӧ абу КАПП-лӧн «ас киын кутана». «Коми йӧзлӧн журнал» эськӧ, но «лэдзӧ ВКП(б) обком». Дерт, быд номерын эм вель йӧрыша «Коми гижӧд чукӧр». Но обком ньӧжйӧ, ёна ньӧжйӧ сетӧ вӧжжисӧ КАПП киӧ!
Ассоциациялӧн мӧд конференция вӧлӧма 1928 вося кӧч тӧлысьӧ. Сійӧ мунӧ шыльыдакодь на. Выль правленньӧӧ бӧрйӧны Василий Дерябинӧс, Николай Поповӧс да Виктор Савинӧс, кандидатъясӧн — Иван Оботуровӧс да Ёгор Шаховӧс.
Тані колӧ пасйыны зэв тӧдчанатор. Тӧдӧмысь, обкомлӧн личлэдзӧм серти, мӧд конференция шуис «Ордымсӧ» вӧчны литературно-художественнӧйӧн, мӧд ног кӧ, — тшӧтш асласӧн. И збыль, восьтӧмсяньыс стӧч кык во мысти, 1928 вося октябрын, «Ордым» петӧ кыдзи «Коми художествоа журнал». Рочнас сійӧ — «Ежемесячный литературно-публицистический и художественный журнал на коми языке. Орган Агитпропа Коми Обкома ВКП(б) и Коми АПП».
Но буретш 1928 восянь синмад шыбитчӧ, кыдзи журналъясын частӧджык и частӧджык петкӧдчӧ авторъясыслӧн асьнысӧ «веськӧдӧм»: менам лоӧма ӧшыбка, ме ылалі, ме кӧсйи шуны мӧдтор, да тадзи артмӧма... Веськӧдӧмъяссӧ быть лоӧма сетавны, ӧд босьтчӧмаӧсь нин быд кыв сайысь да строка костысь корсьны оппортунизм, троцкизм, буржуазнӧй национализм, ӧтарӧ ли мӧдарӧ «уклон»...
КАПП-лӧн устав серти коймӧд конференцияыс колӧ вӧлі кык во костӧн, 1930 вося арын. Сэк кежлӧ дасьтысьӧмсӧ позьӧ шуны коми гижысьяс костын помся воча лыйсьӧмӧн. Вӧчӧны тайӧс, ӧта-мӧднысӧ быттьӧ синнас аддзыны вермытӧм врагъяс. А усьӧдӧ найӧс медводз ВКП(б) обком. Сійӧ помся кывзӧ отчётъяс, примиталӧ резолюцияяс, видлалӧ, корсьӧ. Корсьӧ политическӧй шыбӧльяс, сӧвет власьтлы паныда идеология. Илля Васьыд да Тима Веньыд, вӧлӧмкӧ, сӧмын пӧпутчикъяс, а коми литератураын гӧгӧр куш нелючки да тырмытӧмтор (сідзи шуӧма художествоа коми литература йылысь 1929 во сентябрса резолюцияын, кодӧс примитӧма обком бюро). Торйӧн ыджыд лёксӧ вӧчис, ме чайта, тайӧ документыслӧн сизимӧд пунктыс. Сэні шуӧма, омӧльсьыс-омӧля пӧ миян литераторъяслӧн пуктӧма делӧсӧ критикаӧн. И обкомлӧн агитпропотделлы тшӧктӧма пыр жӧ кыскыны сэтчӧ (критикъясӧн вӧчны либӧ) «комвузъяс помалысь коммунистъяс пӧвстысь да партактивысь выль ёртъясӧс». И кывзысьысьяс уськӧдчӧмаӧсь пӧртны олӧмӧ тайӧ «ЦУ»-сӧ, кӧть на пиысь кодсюрӧлы критиклысь перӧсӧ некор эз эськӧ ков босьтлыны. А татшӧмъяслы паныд водзсасьны пӧшти некодлы вӧлі. 1920 вояс помад, гашкӧ, сӧмын Сан-Антус – А. Забоев. Бӧрынджык Вокан – И. Осипов. Помся вензьысь-видчысьяслы сійӧ ӧти статьяын горӧдӧ: «Гижысьлы колӧ гижны!»
Но югыдлань сетчысь йӧзӧс повзьӧдлан машинасӧ лэдзӧма нин тыр ӧдӧн, сійӧ «уджалӧ». Илля Васьӧс пуксьӧдӧм бӧрын регыд «восьтӧны» националистическӧй, контрреволюционнӧй организация обласьтлӧн краеведческӧй музейысь. Сэні и збыль чукӧртчылӧма карса интеллигенция — сёрнитыштны, ӧта-мӧдныслысь выльторъяс тӧдмавны, аддзысьлыны... Но аддзысьӧма кутшӧмкӧ сюсь синма да кылысь пеля и юӧртӧма кытчӧ колӧ: контрреволюция! Музейса директорыс С. А. Попов – Чожмӧр да А. А. Чеусов лоӧны Казахстанса ссылкаын, «оз вермы, оз куж» велӧдны пединститутын немецкӧй кыв США-ысь воӧм профессор-полиглот Алексей Ситкарев (тӧдӧ матӧ кызь кыв!). Судьяысь вӧтласны историк да публицист Николай Богословскийӧс ^Сы йылысь ме гижлі — «Войвыв кодзув», 2003, квайтӧд номер. Но сэки воштылі областнӧй судӧ уджавны пырӧмсяньыс олан туйсӧ дзикӧдз. И со бӧрын юӧртісны, эм пӧ нимыс Коми НИИ-са директорлӧн приказъясын. Мукӧд научнӧй учреждениеяс восьтытӧдз тайӧ институтыс вӧлӧма Коми облоно, сэсся наркомпрос бердын. /^. Пыралас на 1935 воас Коми научно-исследовательскӧй институтӧ библиотекарӧн, но недыр мысти кутшӧмкӧ «штатнӧй комиссия» шуӧма: оз лӧсяв, не босьтны! И лоӧма мортыдлы мунны Комиысь. Регыд сэсся НИИ-сьыс вӧтласны став бур йӧзсӧ.
Орчча обласьтын НКВД органъяс кватитӧмаӧсь «американскӧй шпион» Алексис Ситкареффӧс... Унаӧнӧс бон-бус роскалӧмны-разӧдӧмны. Ещӧ унаӧнӧс повзьӧдӧмаӧсь, мед шыръяс моз оласны.
1934 воыс быттьӧкӧ СССР пасьта литература кыпӧдан кад: обласьтъясын, крайясын, республикаясын мунӧны конференцияяс, съездъяс, август кежлӧ урчитӧма ставсоюзса съезд. Некод на нинӧм оз лысьт восьсӧн шуны Максим Горькийлы паныд (кӧть гортсьыс петавлыны ёнасӧ и сылы нин абу сетӧмаӧсь!). Но век жӧ! Гижысьяс бордъяӧсь на. Тулыснас коми гижысьяслӧн конференция, сэсся урчитӧма мӧдӧс — Войвыв крайса (1936 вося декабрь 5 лунӧдз Коми обласьт пырӧ сэтчӧ). А ставсоюзса «горьковскӧй» съездыс быттьӧ восьтіс вӧльнӧй творчество вылӧ позянлунъяс... Но буретш сы бӧрын регыд, 1934 вося арын, панӧмаӧсь коми книга вылӧ быдса поход. Сылы паныд шыбитӧмаӧсь ыджыд вын. Скӧр да ыджыд, коми книга вылас лӧгалысь вын.
Ог куж шуны, вӧлі-ӧ Москвасянь кутшӧмкӧ индӧд али тані асланым «водзмӧстчӧмаӧсь». Архивса документъяс серти кӧ, поход вылас ышӧдысьыс — миян пыр нималысь цензура — обллит. Неуна тешкодь, мый обллитыс сэки вӧлӧма быттьӧ абу ас кежсьыс уджалысь, а Коми книга лэдзанін бердын («при Коми ГИЗ-е»). Пӧсь петтӧдзныс зільӧмаӧсь цензор В. Темноев, сійӧс вежысь А. Рочев да, гӧгӧрвоана, ВКП(б) обкомлӧн культпропотдел. Коді сэки веськӧдліс культпропнас, сьӧкыд весиг стӧча шуны: ӧтиӧс, С. Гуляев-Зайцевӧс, нимтӧны «вӧвлӧмӧн» нин да тшӧтш видӧны, абу пӧ стрӧга видзӧдӧма. А сы бӧрын лоысь Н. Попов – Жугыльӧс, буракӧ, абу на индӧма.
Шуӧмаӧсь 1934 воӧдз тані да Москваын лэдзӧм став коми изданиесӧ видлавны выльысь. Став сӧветскӧй вояс чӧжыс петӧмасӧ! Лӧсьӧдӧмаӧсь кузь список. Сэсся бӧрйӧмны-индалӧмны уна донъялысь-рецензентӧс да юклӧмаӧсь на костын, кодлы мый видлавны. Кодлыкӧ нёль-ӧ-вит издание усьӧма, кодлыкӧ быдса дас. Кодікӧ мыйкӧ гӧгӧрвоыштӧ литератураас, кодікӧ ньӧти оз. Главнӧй, мед «политическӧй подковыс» вӧлі ён. Сэсся кадысь кадӧ юӧртӧны кытчӧ колӧ, со тайӧ ёртыслы пӧ коли видлавны вит издание на, а этайӧ сӧмын ӧтиӧс листаліс. План оз тыр!
А кадыс — кодсюрӧ медводдзаясыс и преподавательяс да учёнӧйяс пиысь нин веськалісны НКВД-лӧн Госбезопасность управление гыжйӧ. Йӧзыс полӧны, мед кӧть оз мыждыны политическӧй сюсьлун воштӧмысь либӧ, ен мед видзас, враглы отсасьӧмысь, зільӧны стрӧгджыка донъявны налы юклӧм книгаяссӧ. Дай водзвыв нин шуӧма сьӧд списокас веськалӧм литература йывсьыс, сійӧс пӧ колӧ идравны («должны быть изъяты») библиотекаясысь да мукӧд учреждениеысь. Сэсся ӧд тэ бӧрын, рецензент, сійӧ жӧ небӧгъяссӧ выльысь на видлалас нарошнӧ лӧсьӧдӧм комиссия. Шоч-шоч небӧг нимлы воча пасйӧма «кольны». Ӧткымын издание йылысь шуӧма: «кольны музейлы». А сэсся — антисӧветскӧй, националистическӧй, антипартийнӧй, кыскӧ троцкистскӧй лӧпт, правооппортунистическӧй, переводыс «извращеннӧй» и с.в. и с.в.
Сеталӧмаӧсь и сэтшӧм дон, мый ӧні сӧмын нюмыд петӧ тайӧ йӧйталӧм вылас. Сідз, учёнӧй Георгий Старцевлысь «Важӧн да ӧні» зэв интереснӧй брошюрасӧ шуӧма буржуазно-националистическӧйӧн. Мария Молодцовалысь коми кыв велӧдан пособие-самоучительсӧ — контрреволюционнӧйӧн! Комиын сэки нималысь врач, медицина да гигиена йылысь уна гижысь Коканинлӧн «Ревматизм» брошюра (1929) йылысь шуӧма со тадз: «Протаскивает контрреволюционную теорию о ненужности работы на сплаве и в промышленности в холодных и сырых местах». Но мый татчӧ содтан! Каллистрат Жаковлысь «Шуд» мойдсӧ (комиӧдлӧма Н. Жугыль) шуӧмаӧсь идеологически-поповскӧйӧн. Ӧти художественнӧй гижӧд бракуйтӧмаӧсь сыысь, мый сэні батрачка вылӧ гӧтрасьӧ «политика боксянь абу выдержаннӧй» батрак. Батрачкакӧд олӧмсӧ йитны, видзӧдтӧ, позьӧ сӧмын политическӧя бура дорӧм мортлы. Рецензентлы да комиссияыслы мыйӧнкӧ абу кажитчӧма и Д. Мамин-Сибиряклӧн «Кӧдзыд юдор керка» («Зимовье на Студеной») висьтыс. Гашкӧ, сы понда, мый комиӧдлӧма Иона Чисталёв – Жан Морӧс? Но висьт гижысьсӧ шуӧма тадз: «Малин и Сиб».
Чер тыш кодь юраяснад лӧсьӧдӧм татшӧм пӧрадоксьыд быдӧн лоины вывті видзчысьысьӧн, а кодсюрӧ и дзикӧдз эновтчисны гижӧмсьыс.
1920–1930 воясся критика йылысь вӧзйысьӧ торъя ыджыд сёрни, и тані эновтлам сійӧс. Шуа сӧмын: тайӧ коми гижӧд вожыс аслас беддьӧн ёна уна мый торкаліс. Бур кӧть, миянлысь беддьӧн-нӧшкӧн ӧвтчысьясӧс мыйкӧ мында садьсьӧдлӧмаӧсь Войвыв крайса журналъяс. Тані Тима Веньӧс веськыда пурисны нин, а сэки Кардорын уджалысь Сандрик Микол роч вылӧ мичаа вуджӧдӧма «Трипан Васьсӧ» да сетӧма «Социалистический Север» журналӧ. Сійӧс йӧзӧдӧмаӧсь кыдзи бур висьт, и сійӧ жӧ журнал номерас сетӧмаӧсь авторсӧ доръяна статья (гижӧма кутшӧмкӧ Ольга Синякова).
«Звезда Севера» журналын кырссьӧма Иван Изъюровлысь «Ыб вылын» висьтсӧ кутшӧмкӧ А. Терентьев. (Ог на сылысь тӧд ним, ни вич, ни олан визьсӧ, кӧть эськӧ некымынлаысь нин казялі «коктуйӧсьтӧминсӧ». Коми. Велӧдчӧма Москваса кутшӧмкӧ вузын. Чожмӧр – Сергей Поповкӧд корсьысьӧма, велӧдчан воясас, Комилӧн важ история кузя Москваса, гашкӧ, и Ленинградса, архивъясын. А. Терентьевлӧн петалӧма Печораын гражданскӧй война йылысь брошюра.) Но а петіс крайса изданиеын лёкӧдана критика — колӧ и татчӧслы уськӧдчыны. Бус видӧмаӧсь «Ыб вылынтӧ», авторыс нырсӧ нин ӧшӧдӧма, ыджыд ӧшыбка пӧ лоӧма менам. Статьяын нин весиг тадзи гижас, асьсӧ критикуйтас «Ударникын».
— Некутшӧм ӧшыбка абу! — чорыда шуас И. Осипов – Вокан, вуджӧдас висьтсӧ, гижыштас ассяньыс, кыдзи да мый, и ыстас Кардорӧ. Сійӧ «Звезда Севера» журналас жӧ. Редакцияыс йӧзӧдас висьтсӧ, а авторыслы ыстас письмӧ, кӧні, сылӧн казьтылӧм серти, вӧлі шуӧма: журнал вӧчис ӧшыбка том гижысьӧс мыжалӧмӧн, и ассьыным ӧшыбкаӧс веськӧдам висьттӧ роч кывйӧн йӧзӧдӧмӧн.
1930 воас йирым (октябрь) тӧлысся 3–5 лунӧ мунӧ КАПП-лӧн коймӧд конференция (итогъяссӧ вель паськыда сетӧма «Ордымлӧн» 19-ӧд номерын). Сыӧдз кык лунӧн войдӧр босьтчӧны весавны ассоциация радъяссӧ «ковтӧм» йӧзысь ^«Чистка» нуӧдысь комиссиялысь протоколсӧ, колӧ кӧ стӧча тӧдны, «Войвыв кодзув» йӧзӧдліс — 1996, №6. /^. «Чисткасӧ» нуӧдны тшӧктасны «куим Иванлӧн комиссиялы». Сэтчӧ веськаласны И. Кутькин, И. Оботуров, И. Сажин (Ичӧт Иван). Ассоциацияса шленъясӧс, налысь уджсӧ, гижӧдъяссӧ видлаласны йирым тӧлысь чӧжыс. Кодӧскӧ вӧтласны, кодӧс кольӧны, сылы чорыд «наставление» — кутшӧм «бӧжъяс» бырӧдны, кӧні да мыйын дугдыны кольччӧмысь, мый велӧдны-лыддьыны...
Аттестация вӧчысь комиссияса шленъяслысь олан туй помсӧ он шу интереснӧйӧн, а кутшӧмкӧ сійӧ повзьӧдлана (мистика!): ӧти лыйсьӧма веськыда удж вылас, кабинетас, пӧшти вит во мысти нин; мӧд ӧшӧдчӧма 1938 воӧ (правда, НКВД тюрьмаын), тыдалӧ, мед не сетчыны следствие улӧ веськалысьяслысь лысьӧмсӧ жуглысь-чегъялысьяслы; коймӧдыс ёна сёрӧнджык, но век жӧ вӧйӧма ли вӧйтӧмаӧсь...
Сэки, 1930-ӧд вояс пуксигӧн, коми гижысьлы ас кӧсйӧм ногыс уджавны оз нин сетны. Пыр чорыдджыка стрӧжитӧны, повзьӧдлӧны, индалӧны «колана» темаяс, лёкысь видӧны «ковтӧмӧ» босьтчӧмысь. Дивӧ, но ӧд кольӧма дзоньӧн Нёбдінса Витторлӧн медбӧръя «официальнӧй» письмӧыс. 1937 вося ыджыд письмӧ — Коми драмтеатрса веськӧдлысьяслы да актёръяслы вочакыв, кодъяс «За новый Северын» петӧм письмӧын мыжалӧны драматургӧс омӧля, этша уджалӧмысь. Тайӧ письмӧасьӧмыс — бара жӧ торъя сёрни, а ӧні миянлы интереснӧ Виктор Алексеевичлӧн некымын кыв. Драматургияын пӧ менам удж торксис 1931 воӧ нин! Мыйла? Сэки менсьым ӧти неыджыд пьеса видлалісны (обсудитӧмаӧсь да осудитӧмаӧсь партийнӧйяслӧн веськӧдлӧм улын, дерт) куимысь! Ме пӧ сійӧс пыр выль ног гижлі нёльысь!.. Но, а кор мырдӧналӧны талант, гӧгӧрвоана, мый сэки артмӧ: драматургияын пӧ менам удж торксис...
Медся лёкыс сійӧ, мый идеологъяслы воманыс видзӧдысьясӧн лоӧны унджык гижысьыс дай газет-журналыс тшӧтш. «Унджыкыс» — таысь колӧ повны, нинӧм бурсӧ виччысьны. Босьті киӧ 1930 вося «Ордым», 22-ӧд номер. Журналсӧ восьтӧ кырымпастӧм гижӧд, юрнимыс — «Интервентъяслы да вредительяслы вочакыв — чорзьӧдчыны паськӧдчана фронтӧн капиталистическӧй элементъяс вылӧ наступайтӧм». Абу эськӧ грамотнӧя шуӧма, но кутшӧм «интервентъяс»?! «Чорзьӧдчыны наступайтӧм» йывсьыс, тыдалӧ, шуӧма, мый «тайӧ уджъясысь бокын художественнӧй литература (мича гижӧд) лоны оз вермы... Миян коми мича гижӧдын абу на петкӧдлӧма бура классӧвӧй тышсӧ», омӧль на ӧтитор и мӧдтор, и коми литератураыс пӧ «омӧля на веськӧдлӧ (?!) классӧвӧй тыш нуӧдӧмнас, весигас эмӧсь классӧвӧй врагъяслы отсасян гижӧдъяс («Трипан Вась», — Тима Веньлӧн, да мукӧд).
Художественнӧй литератураын сідз жӧ мунӧ классӧвӧй тыш, сэні сідз жӧ эмӧсь классӧвӧй врагъяслы отсасьысьяс, веськыдвыв кежысьяс. Ковмас чорыда косясьны заводитны накӧд. Тырмас коми художествоа литература тыртны нярган гижӧдъясӧн...» (Тӧдчӧдалі ме — Г. Б.).
Аддзад, кыдзи весиг коми литературнӧй журнал кыпӧдӧ гижысьясӧс ӧта-мӧдныслы паныд скӧр косьӧ! Бур на ещӧ, «Социалистический Север» журналлӧн веськӧдӧм бӧрын во вит кежлӧ тшӧкмунлісны тадзи йӧйталӧмӧн Вениамин Чисталёвӧс «вражитӧмысь».
Пуксьӧ 1932 во. Центральнӧй печатьын казялӧмаӧсь КАПП-ӧн веськӧдлысьяслысь «шуйгавыв шыбӧлиталӧмсӧ» да критикуйтӧмаӧсь сыысь. Та вӧсна выль вося медводдза лунъясӧ жӧ ВКП(б) обкомлӧн культпроп чукӧртӧ колана йӧзӧс сӧвещание вылӧ, кывзӧ да видлалӧ КАПП удж йылысь отчёт. Сӧвещаниеыс (быттьӧкӧ) шыасяс обком бюроӧ: ассоциацияыскӧд мыйкӧ колӧ вӧчны, веськӧдлысьяссӧ — вӧтлыны-лэдзавны («распустить»), на пыдди индыны оргбюро, коді мед дасьтас нёльӧд конференция. ВКП(б) обком бюро сідзи и вӧчас. Оргбюроас лоӧны Н. Попов – Жугыль, И. С. Вежев (обкомса жӧ) да Зосима Старцев (журналист, абу ыджыд поэт. Бӧрынджык «дзебсясьысь троцкист» Сим Ваньӧс партсобрание вылын дорйӧмысь да паныдасигъясӧ сылы кисӧ сетӧмысь З. Старцев лоӧ «сісь либералӧн», «буржуазнӧй адвокатӧн», кыдзи нимтас обком пленум вылын Ф. Ильчуков, бдительность воштӧм мортӧн. Таысь сійӧс вӧтласны партияысь да «За новый Север» газетса редакторысь!).
Но — тӧдсатор — 1932 вося кос му (апрель) тӧлысь 23 лунӧ петӧ быдсяма литературно-художественнӧй организацияяс дзик выль ног ӧтувтӧм йылысь ВКП(б) ОК-лӧн индӧд. Сійӧ сетіс ӧти ыджыд буртор: дугӧдліс быдӧн аслас нырвизьӧд мунысь да асьсӧ «медся правильнӧйӧн» лыддьысь котыръяссӧ некодлы ковтӧм пурсьӧмысь, помасьлытӧм венъясысь. Тайӧ документ петӧм вӧснаыс обкомлы лои вунӧдны КАПП-лысь ІV конференция дасьтысь бюро йылысь. Ковмис май 9 лунӧ сетны выль индӧд, партия ЦК-лӧн индӧдлы лӧсяланаӧс, сы серти шуӧма: лӧсьӧдны обласьтса гижысьяслысь союз, а дасьтысян уджсӧ нуӧдӧм могысь — бара жӧ оргкомитет. Комитетнас веськӧдлыны индасны Фёдор Паршуковӧс, «Вӧрлэдзысь» газетса отв. редакторӧс. (Фёдор Алексеевичӧс ме буракодь тӧдлі. Литератураӧ, ме чайта, эз босьтчыв. Сыкӧд, пенсионеркӧд нин, ӧти кабинетын пукавлім, кор пыравлывліс газет редакцияӧ вонас кык тӧлысь кежлӧ уджавны. И ӧти керкаын овлім. Важсясӧ казьтывны эз зэв окотит. Мыйкӧ юалан да, сӧмын жермунас кӧрт пиньяснас: судитӧмӧн абу пуксьӧдӧмаӧсь вӧлі, буракӧ, но партияысь и удж вывсьыс вӧтласны, следствие улын кутасны. Сэсся фронт, сьӧкыд рана.) Сэки художествоӧн гижысьтӧ да газет тыртысьтӧ, комынӧд воясас, абу и зэв торйӧдлӧмаӧсь. Ставныс пӧ гижысьяс. Сы вӧсна и Ф. Паршуков, обкомсаяс ногӧн надёжнӧй партийнӧй морт, веськалас оргбюроса предӧ.
А комитетыслысь кыз уджсӧ бергӧдӧма секретарыс, Иван Осипов – Вокан, зэв тӧлка, сюсь вежӧра морт. Кужӧмӧн шуӧм кывйӧн Иван Александрович, — а муртса на кызь арӧсысь петӧма! — сяммӧма кӧть недыр кутны гижысь войтырӧс уна лёкторйысь. Вӧлӧмаӧсь оргкомитетас тшӧтш частӧ вежласьысь инструкторъяс.
Комитет вайӧдас коми гижысьясӧс абу нин КАПП-лӧн, а ставныслӧн «ӧтувтчан» медводдза конференцияӧдзыс. Кос му тӧлысся 1–4 лунъясыс налы праздник кодьӧн на вӧлӧмны. Конференция кывзас ВКП(б) обкомса культпропаганда отделӧн веськӧдлысь С. Гуляев-Зайцевӧс («ВКП(б) ХVІІ съездлӧн итогъяс да гижысьяслӧн могъяс»), Ф. Паршуковӧс (оргкомитетлӧн отчёт), И. Изъюровӧс (драматургия), В. Савинӧс (поэзия), М. Доронинӧс (критика), П. Шеболкинӧс (массӧвӧй удж). Выль Паш и збыльысь, Иван Вокан, Сим Вань да ӧткымын мукӧд моз, радейтлӧма ноксьыны гижны босьтчысьяскӧд, велӧдчысьяслӧн литкружокъясын. Сійӧ жӧ Павел Шеболкиныс бӧръялӧма вӧрын ли сиктын, мукӧдлаын уджалысьяс пӧвстысь ударникъясӧс, кодъяслысь казявлӧма литературасӧ радейтӧм да перӧӧн вӧдитчан сям. Вӧр лэдзанінысь либӧ видз-му вӧдитанінысь ударничествосӧ кӧсйӧмаӧсь паськӧдны тшӧтш гижан удж вылӧ. Тайӧ, дерт, вермас лоны му да енэж, ва да би, быттьӧ серам. А ӧд таысь, тӧлкӧн кӧ ставсӧ вӧчӧма, збыльысь бӧрйысьӧма да ставсӧ артыштӧма, мыйкӧ вед и артмылӧма! Коми литератураӧ колисны сэтшӧм нимъяс, кыдзи Мивашеков – Михаил Шестаков да Гаврил Иван – И. Подоров (кыкнанныс вӧр лэдзысьяс), Вань Модь – Модест Ильчуков (типографияса наборщик), Владимир Латкин – агроном, мукӧд. Но — война... Тайӧ нёльнанныс усьӧмаӧсь!
Медводдза областнӧй конференция вылас Сӧветскӧй гижысь союзлӧн Коми юкӧн-отделениеса (тадзи шуӧмаӧсь котырсӧ официальнӧ) председательӧн бӧрйӧмаӧсь Н. Попов – Жугыльӧс, отв. секретарӧн М. Доронин – Шыладорса Мишӧс. Веськыда кӧ, меным жаль, мый абу Иван Воканӧс. Но сійӧс бӧрйыны абу нин вермӧмаӧсь: конференцияӧдзыс ёна водзджык на И. Осиповлы сетасны армияӧ чуксалысь пӧвестка (эськӧ и артмӧма кыдзкӧ сідз, мый служитнысӧ босьтӧмаӧсь сёрӧнджык, но оргкомитетын уджсьыс торкасны). Сэсся и мыйсюрӧ серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый кодлысюрӧ И. А. Осипов вӧлӧма абу нин сьӧлӧм серти: дорйӧ «абу сэтшӧм» йӧзӧс. Оргкомитетса отв. секретарӧн сы пыдди пуктыласны Сим Ваньӧс, а конференция бӧрас, Шыладорса Мишӧс бӧрйӧм мысти, Сим Вань – Симаковӧс «сетасны» (колльӧдана бумагаӧн) «Вӧрлэдзысьлы».
Конференция лунъясыс, шуи, коми гижысьяслы (медся нин налы, кодъяс мыйсюрӧ эз на казявны-тӧдны) вӧлӧма ыджыд праздникӧн. Збыль. Некор на ӧтлаӧ эз чукӧртлыны сы мында гижысьсӧ да пӧшти став сӧмын на кӧсйысь-босьтчысьсӧ. И бӧрын — некор. Делегатъяс лыдын некымын «классиклы» вӧлӧма ар дас кыкӧн. Татшӧм арлыдаыс сэки абу шоча петкӧдчылӧма. Со 1928 воӧ на «Ордым» йӧзӧдӧ кутшӧмкӧ Родя Васильлысь «Тулыс» кывбур. А уліас сноска: «Тайӧ гижис Койгортса дзоляник детина. Сьтенӧ ӧшӧдан газетӧ пӧ пыр гижӧ мортыд. Тайӧ стиксӧ ми сылысь лэдзам, медым томыник ёртыдлысь вынсьӧдны сьӧлӧмсӧ водзӧ велӧдчыны гижны.
Редакция».
1920 вояс помын – комынӧдъяс пуксигӧн «Ордымын» да «Ударникын» вель унаысь аддзан кутшӧмкӧ кывбур, а уліас — «Тайӧс гижис 12 арӧса детинка». Мыйла буретш 12? Кутшӧм тайӧ сэтшӧм арлыд? «Тайӧс гижис 12 арӧса» — кутшӧмкӧ Манӧй Ӧньӧ. «Гижис томыник велӧдчысь Пажгаса семилеткаын» — И. Томов йылысь. И со бара 12 арӧса, Ӧнь Коль Шожымысь (ӧні пырӧ Микунь кар улӧ). Гижӧ мӧдысь нин, висьталӧ тшӧтш аслас коньӧр олӧм-вылӧм йылысь. Школа пӧ лоис эновтны. Радейта лыддьысьны, но оз лэдзны. Бать оз сӧмын пиняв, но и нӧйтӧ... Со кыдзи на лоӧма писькӧдчыны тӧдӧмлунъясланьыд. И со кутшӧм на бать-мам: ме грамотасӧ ог тӧд — и тэныд нинӧмла. Таысь ёна войдӧрджык, дерт, но ӧд и Нёбдінса Ӧльӧш абу кӧсйӧма велӧдны ассьыс Виктор ыджыд писӧ. А кымынӧн сідз колины, пемыд йӧзӧн!..
Медым кӧть кыдзкӧ кокньӧдыштны гижӧдъяснас вӧзйысьысь челядьсӧ, коми художествоа журнал редакция кӧсйысьӧ: лӧсьӧдам «Гижны босьтчысьяс» ичӧтик юкӧд да кутам лэдзны шогманаджыкъяссӧ. И вӧчӧмаӧсь.
1934-ӧд тулысса конференциясӧ ми и пуктам гижысьяс союзлӧн Коми юкӧн чужан кадӧн. Лоис автономнӧй обласьтса кутшӧмакӧ профессиональнӧй нин литераторъяслӧн ютыр-котыр, кытчӧ пырысьясӧс шуасны писательяс союзса шленъясӧн да кандидатъясӧн. Мый дон сулалӧ сійӧ, коді кырымаліс медводдзаясыслы билетъяссӧ! Тӧда, кутшӧма вӧлі гордитчӧны найӧ, кодъяслӧн дзоньӧн кольӧма 1934–1935 воясся, медводдза, билетыс. 1935 вося октябрь 15 лунӧ Сим Вань (сэки бӧр нин уджалӧ союзыслӧн Коми юкӧнса правлениеын, но инструкторӧн) гижӧ Тима Веньлы Помӧсдінас, ысты пӧ 10 шайт — «билетъяс вайӧны... А билетыд мича. Кырымалӧма М. Горький».
Ӧні быдӧн тӧдӧны: сӧветскӧй гижысьяслӧн медводдза ставсоюзса съезд вылӧ делегатъясӧн бӧрйылісны Михаил Доронинӧс, Коми гижысьяслӧн правлениеса секретарӧс, да Вениамин Чисталёвӧс. Но ӧд обласьтса конференция вылас вӧліны ещӧ бӧрйысьӧмъяс. Эськӧ ичӧттор, но век жӧ, наперво, корӧны Ижкарӧ удмурт гижысьяслӧн татшӧм жӧ медводдза конференция вылӧ. Кодӧс ыстыны? А ёна ыджыдджыктор — кодъясӧс бӧрйыны делегатъясӧн Войвыв крайса гижысьяслӧн конференция вылӧ?
Тешкодь, но сійӧс, крайса конференциясӧ, миян литература туялысьяслы быттьӧ абу и урчитлӧмаӧсь. Некӧні ни ӧти кыв. Тыдалӧ, медводдза хроникаяс лӧсьӧдысь Павел Доронин нинӧм абу шулӧма, а ӧнія «исследовательяслы» некытысь лоӧма спишитны (гусявны). Краевӧй конференция йылысь весиг кыв абу «История коми литературы» коймӧд том (1981 вося) помӧ пуктӧм «Хроникаын и библиографияын». Абу и, гӧгӧрвоана, Г. Лисовскаялӧн гаравлӧм нин «Краткая хроникаас». Но ӧд конференциясӧ вӧлі дасьтӧны, и быть миян областнӧй бӧрын да ставсоюзса съездӧдз! Матыстчам вочасӧн, письмӧяссянь босьтчӧмӧн.
Удмуртияад ыстылӧмаӧсь Изъюр Иванӧс. Веськалӧма сэтчӧ коланасьыс водзджык. 1934 вося июнь 10 лунӧ сійӧ гижӧ Шыладорса Мишлы:
«Чолӧм, Михаил Павлович!
Талун ме мӧд лун нин Ижевскын (Ижкарын, кыдзи асьныс удмуртъяс шуӧны). Конференция вештӧмаӧсь июнь 12-ӧд лунӧдз. Талун, аски дай аскомысь на лоа дзик прӧст. Ветлӧдла Ижевск кузя, катлася ньӧжйӧник».
Сэсся висьталӧ, кыдзи воӧма (воштысьӧмӧн), мый вӧчӧ Удмуртияас (театрӧ ветлӧдлӧ, лыддьысьӧ, карыскӧд тӧдмасьӧ), кыкысь юалӧ, «кыдзи муніс Союзад босьталӧмыс? Гашкӧ, некодӧс эз примитны?»
А письмӧ помас — миянлы медся коланаыс: «Июнь 17-ӧд лун гӧгӧрын ме лоа Москваын. Краевӧй конференция вылад ог ло» (Тӧдчӧді ме — Г. Б.). Сідзкӧ, Кардорын чукӧртчасны бӧрынджык на. Кор? Та йылысь архивъясӧ нинӧм абу кольӧма, буракӧ. Г. И. Торлопов ӧтилаын гижӧ, конференциясӧ пӧ мыйлакӧ шуӧмаӧсь съездӧн да нуӧдӧмаӧсь сӧмын 1935 воӧ...
Мыйлакӧ? Ме чайта, 1934 воас крайса конференцияыс эз и ков ёнасӧ: сэтчӧ пырысь обласьтъясын конференцияяс лои нуӧдӧма, ставсоюзса съезд вылӧ делегатъясӧс бӧрйӧма, а кыдзи да мый водзӧ вӧчны — та йылысь абу-ӧ бурджык сёрнитны съезд бӧрас? Ӧд сійӧ унатор индас-югдӧдас. Буракӧ, сідзи и шуӧмаӧсь.
А Войвыв крайса гижысьяслӧн медводдза съездыс вӧлӧма сӧмын 1935 вося май помын. Ветлӧмаӧсь сэтчӧ, Н. Попов – Жугыльысь да Шыладорса Мишысь ӧтдор, И. Изъюров, В. Савин, И. Симаков, В. Чисталёв да П. Шеболкин.
Колӧ кутны тӧд вылын, мый коми гижысьяс быдса делегацияӧн ветлӧмаӧсь, тыдалӧ, абу ӧтчыд. Тима Вень архивӧ со кольӧма ӧти тешкодь бумагатор (менӧ тӧдмӧдіс Вокан пиыс). Сэні шмонитана гижӧд, стӧчджыка кӧ, — сӧмын панасыс. И гижӧма сійӧс Помӧсдінын, — тайӧ шуа эскӧмӧн. Стӧча кӧ, менам киын абу весиг гижан бумага, а шпалер (обой). Кор Вениамин Тимофеевичлӧн косӧдз бырлӧма бумагаыс, сійӧ гижан бумага лист гырсяӧн жӧ вундавлӧма шпалерсӧ да сы гугӧ гижлывлӧма. Ӧти письмӧын карсалы норасьӧ, бумага пӧ ньӧти абу, шпалер вундала, да и сійӧ этша нин. Но ӧд гортсьыс сійӧс сьӧрсьыс карӧ либӧ кытчӧкӧ эз жӧ нулы, кытчӧ мунлывліс, сэні лючки бумагаӧн кӧть неуна нажӧвитчыны кӧсйис. Сідзкӧ, тайӧ некымын строкасӧ гижӧма абу кӧнкӧ мӧдлаын, а Помӧсдінын. Дай В. Чисталёв ордӧ, сылӧн архивӧ кольӧма.
1935 вося рака (март) тӧлысь 2 лунӧ Тима Вень гижӧ Шыладорса Мишлы письмӧ да норасьӧ гижысьлӧн ӧтка олӧм вылӧ, менӧ пӧ ставныд вунӧдінныд: «Некод тай нинӧм оз гижышт. Тэнад дзик ӧти письмӧ на вӧлі тайӧ лым вылас. Сӧмын Выль Паш вуджӧртліс таті да Кутькин лун-мӧд оліс». (И. С. Кутькин, олӧма 1903–1935 воясӧ, КАПП-ын 1930 вося «чистка» нуӧдысь «куим Иванлӧн комиссияӧн» веськӧдлысь. Тима Веньлӧн тайӧ письмӧ бӧрас тӧлысь мысти лыйсьӧма). Выль Пашыд сэки зэв уналаын «вуджӧртлӧма», тшӧтш и Помӧсдінас. 1934–1935 воясас сійӧ помся туйын — вӧр лэдзанінын, колхозъясын, МТС-ясын, гижӧ очеркъяс. 1935 вося октябрь помын нин М. Доронин, гижысь котырлӧн правлениеса отв. секретарь, терпенньӧыс бырӧма да, шыасьӧ письмӧӧн ВКП(б) обком бюроӧ — норасьӧ, литературнӧй олӧм пӧ дзикӧдз ньӧмдіс, гижан удж некодлӧн оз мун, ставнысӧ пӧдтӧны мӧд уджӧн либӧ асьныс босьтчӧны зэв сьӧкыда олӧм вӧсна. И лыддьӧдлӧ дас кымын нимаджык гижысьӧс, коді мый вӧчӧ да кыдзи олӧ. Тшӧтш Выль Пашӧс. Рочӧн и босьтам, мый сы йылысь, стӧча кӧ, шуӧма правлениеса секретарь:
«Шеболкин Павел Андреевич — поэт, но поэзией с начала 1934 года фактически не занимался. Будучи разъездным корреспондентом газеты «Вӧрлэдзысь», в течение 1935 г. в Сыктывкаре почти не бывал. Год провёл на лесозаготовках, сплаве... Но не этим определяется работа поэта. Нельзя приписать ему в актив поэзии газетные заметки. Мало того, что в течение 1935 года он не дал поэтическую продукцию, но за это время он переквалифицировался на газетный стиль, отошел от поэзии».
Помӧсдінланьыс Выль Паш веськӧдчывлӧма сійӧ воясас, тыдалӧ, унаысь. Тшӧтш и Архангельскӧ коми гижысьяслӧн 1935 во шӧрын, июльын, бара кутшӧмкӧ могӧн ветлӧм бӧрын. Помӧсдінын обой гугӧ вӧчӧм гижӧдторйыс, ме шуа, Павел Андреевичлӧн. Шмоньыс, кывйыс — дзик сылӧн (вермас лоны, и Сим Ваньлӧн?). Почерксӧ ме тӧдмалі олӧм помланьыс нин, сійӧ ёна торъялӧ тайӧ обой лестуквывса серти. Но ӧд дас вояснад тай (да кутшӧм вояс!) ёна вежсьӧ тшӧтш почеркыд. Сэсся ӧд, ме чайта, Тима Вень ордӧ кӧ воис, и румка-мӧд лэптіс! Бара жӧ перӧыд оз быд лунъя моз ветлӧдлы. А мый обой гугас? Стӧча со мый:
«Юль 15 лун 1935 во
Кардор.
Олан-вылан, Сыктывкар!
Коми гижысьяслӧн делегация олӧ Кардорын зэв лёка: нинӧм оз кер, весиг оз узь, — толькӧ сёйӧ-юӧ да гӧняйтлӧ кар кузя. А карыд ёна ыджыд, луннад ставсӧ кытшовтны он вермы, ресторанысь ресторанӧ кадыд и кольӧ...»
Мыйла коми гижысьяс, да делегацияӧн, ветлісны эськӧ июльнас крайса юркарас? Тайӧс тӧдмавны ме эг сяммы.
Со и ставыс, мый кӧсйи содтыны коми гижысьяслӧн медводдза конференция йылысь висьт дорӧ.
