ПОЗЬӦ-Ӧ ШОНТЫНЫ ВОЙВЫВ?
Важысянь тӧдса, мый Ледовитӧй океанлӧн лов шыыс сьӧктӧдӧ бура нуӧдны овмӧслысь уна юкӧн сійӧ странаясын, кодъяс пуксьӧмаӧсь Войвыв полушариелӧн умереннӧй да полярнӧй широтаясын. Миян странаӧ кӧдзыд Арктика вайӧ кузя нюжалысь тӧвъяс, тулысын сёр да арын водз кынмалӧмъяс. Тайӧ ёна чинтӧ видз-му удж нуӧдан срокъяс. Войвывса кӧдзыд сынӧдыс воӧ весиг среднеазиатскӧй да закавказскӧй республикаясӧдз.
Сьӧкыд климат падмӧдӧ оз сӧмын видз-му овмӧс. Кутшӧмкӧ да ногӧн сійӧ сьӧктӧдӧ мортлысь быд сикас производственнӧй деятельность. Кымын войвылӧджык, сымын сьӧкыдджыка да ыджыдджык рӧскодъясӧн уджалӧны промышленность, строительство да транспорт. А Ледовитӧй океанын суднояс ледокол отсӧгтӧг вермӧны ветлыны сӧмын кык-нёль тӧлысь и то берегпӧлӧнса зонаясӧ.
Та бӧрти гӧгӧрвоана, мый тайӧ темаыс интересуйтӧ уна йӧзӧс. Сідз, Ижма сиктса олысь П. Ф. Дмитриев журналлӧн редакцияӧ письмӧын чуйдӧ весиг ӧнія Войвывлысь климатсӧ бурмӧдӧм кузя «зэв прӧстӧй идея». Та могысь письмӧлӧн авторыс тшӧктӧ используйтны Атлантическӧй океанлысь теплӧвӧй энергиясӧ — Гольфстрим шоныд течение. Взрывъясӧн пӧ колӧ кыпӧдны Берингов проливлысь пыдӧссӧ, сэки Берингово мореысь этшаджык ва кутас воны арктическӧй бассейнӧ, а Гольфстримлӧн шоныд ваясыс ылькнитасны Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн берегъяс пӧлӧн Лаптевых мореӧдз. Тайӧ пӧ и отсалас шонтыны страналысь войвыв районъяссӧ. Письмӧын правильнӧя индӧма, мый Арктическӧй бассейн шонтӧм кузя эм нин уна идея да проект. Но письмӧлӧн авторыс абу прав сы кузя, мый, быттьӧкӧ, «учёнӧйяс оз тӧдны океанъяс костын ваясӧн вежласьӧмлысь помкаяссӧ» и та вӧсна ни ӧти проект ӧнӧдз абу пӧртӧма олӧмӧ.
Паськыд пространствоясын, торъя нин, Войвыв полушариеын, климат бурмӧдан проблема зэв сложнӧйтор и сійӧс колӧ видлавны уна и уна боксянь. Медым тайӧ вопросыс лои гӧгӧрвоана письмӧлӧн автор П. Ф. Дмитриевлы да мукӧд лыддьысьысьяслы, колӧ медводз кӧть неуна тӧдмасьны физическӧй закономерностьясӧн, кодъяс артмӧдӧны Му шарлӧн разнӧй районъясын климатсӧ.
Климатлӧн артмӧмыс медводз тӧдчӧ сыысь, уна-ӧ воӧ да уна-ӧ рӧскодуйтсьӧ шонділӧн теплӧвӧй энергияыс Му шарлӧн разнӧй юкӧнъясын. Шонділӧн энергияыс атмосфералӧн вылі слӧйясын бӧръя 3–3,5 миллиард во чӧжӧн колис вежсьытӧг да воӧ быд минутӧ быд квадратнӧй сантиметр площадь вылӧ 2 калория. Тайӧ висьталӧ, мый Му вылын климатлӧн вежласьӧм вылӧ тӧдчӧны сӧмын мувывса факторъяс.
Шондіӧн Муӧс шонтӧмын колӧ торйӧдны медтӧдчана куим процесс: шонді энергия мирӧвӧй пространство пыр воӧм; шонділӧн радиация теплӧвӧй энергияӧ вуджӧм; Му веркӧссянь шоныдлӧн атмосфераӧ бӧр мунӧм.
Шонділӧн радиацияыс мулӧн атмосфераӧн мунігӧн мыйкӧ мында чинӧ (радиациясӧ кыскӧны да разӧдӧны атмосфераса газъяс, ва рулӧн молекулаяс да буслӧн частицаяс). Медъёна чинӧ радиацияыс кымӧръяс пӧвстын. Ӧнія атмосфералӧн кӧ химическӧй составыс пространствоын кольӧ вежсьытӧг, то сыын пыр вежласьӧ лыдыс чорыд частицаяслӧн, ва рулӧн да кымӧръяслӧн. Найӧ и медсясӧ регулируйтӧны шонділысь энергиясӧ, коді воӧ Му веркӧсӧдз. Та вӧсна Му вылын во чӧжся медшоныд температураыс войвыв полушариелӧн 10° широтнӧй зонаын, а абу экватор дорын, кӧні пырджык кымӧра поводдя.
Сы вӧсна, мый Мулӧн формаыс шар кодь, шонді югӧръяс воӧны да разалӧны сы веркӧсын оз ӧтмоза. А Шонділӧн радиацияысь и тӧдчӧ Му вылын температураыс. Но радиация чинӧмкӧд тшӧтш температураыс чинӧ вылысджык широтаясын сӧмын тӧвнас. Гожӧмнас Войвыв полюс районӧ, кор лунъясыс зэв кузьӧсь, шонділӧн энергияыс воӧ унджык экваторын серти. Гожӧмнас кӧ температураыс сэні тӧдчис радиацияысь жӧ, то Арктикаын сынӧдлӧн гожся температураыс вӧлі эськӧ тропическӧй зонаын кодь. Татшӧмторйыс абу сӧмын сы вӧсна, мый Арктическӧй районъясын паськыд просторъяс вевттьысьӧмаӧсь йиӧн. Кизьӧр морскӧй ва кӧ бура примитӧ шонді радиациясӧ, то йи да лым, мӧдарӧ, вӧтлӧны шоныдсӧ, пӧшти оз примитны радиациясӧ. Но йи кышӧд тӧдчӧ и мукӧд факторъяс вылӧ. Миянлы тӧдса, мый йи сора ва шонтігӧн став теплӧвӧй энергияыс мунӧ йисӧ сывдӧм вылӧ, а ваыслӧн температураыс кольӧ вежсьытӧг. Ӧти килограмм йи сывдӧм вылӧ шоныдыс рӧскодуйтсьӧ 80 пӧв унджык сы серти, мыйта колӧ ӧти килограмм ва ӧти градус вылӧ шонтӧм могысь. Сідзкӧ, теплӧвӧй энергиялӧн зэв ыджыд юкӧн мунӧ йисӧ сывдӧм вылӧ, а оз васӧ шонтӧм вылӧ. Тырмымӧн казьтыштны, мый Шӧр Арктикаын кӧ эз вӧвны йияс, то сэні гожся температураыс вӧлі эськӧ 10–20 градус, а тӧвсяыс 5–10 градус шоныд. Му веркӧс кӧ ставнас вӧлі вевттьысьӧма йиӧн, то сылӧн шӧркодь температураыс лэччис эськӧ 90 градус кӧдзыдӧдз, ӧнія 14,3 градус шоныд пыдди.
Мулӧн неӧтмоза шоналӧм вылӧ тӧдчӧ и лунвыв да войвыв широтаяс костын шоныдлӧн горизонтальнӧя вежласьӧмыс, кодӧс чужтӧны мореса визувъяс да сынӧдса тӧвъяс. А найӧ лоӧны шоныд да кӧдзыд ваяслӧн либӧ сынӧдлӧн разнӧй топыдлун (плотность) вӧсна. Тайӧс бурджыка гӧгӧрвоӧм могысь видзӧдлам кык ӧткодь площадка, кодъяс море веркӧссянь ӧтпыднаынӧсь. Шуам, мый ӧти площадка весьтас ваыс шоныдджык (топыдлуныс ичӧтджык), а мӧд площадка весьтас — кӧдзыдджык (ваыс топыдджык). Гӧгӧрвоана, мый океанлӧн тайӧ точкаясас гидростатическӧй давлениеыс лоӧ разнӧй, сідзкӧ и ваыс кутас визувтны мӧд площадкасяньыс первойланьыс.
Тропическӧй ваяслысь шоныд температурасӧ да полярнӧй кӧдзыд температурасӧ тӧд вылын кутӧмӧн, кокниа позьӧ гӧгӧрвоны, мыйла пыдӧсса ваяс визувтӧны полюсъяссянь экваторлань. Сэк жӧ океанлӧн веркӧсса слӧйясын артмӧ мӧдарӧ кывтысь компенсационнӧй визув — экваторсянь полюсъяслань. Тадзи жӧ кытшлалӧ и атмосфераса сынӧд.
Тайӧ прӧстӧй схемаыс ёна дзугласьӧ материкъяслӧн чукыльӧсь-мукыльӧсь мыгӧръяс да океан пыдӧсъяслӧн уна нога рельефъяс вӧсна. Сэсся и васа либӧ сынӧдса массаяслӧн горизонтальнӧй движениеяс асьныс чужтӧны сідз шусяна Кориолислысь вын, коді артмӧ Мулӧн бергалӧм вӧсна. Тайӧ выныс Мукӧд бергалысь став объектъяссӧ вештӧ веськыдвылӧ войвыв полушариеын, шуйгавылӧ — лунвыв полушариеын. Кориолислӧн выныс ворсӧ медыджыд тӧдчанлун атмосфераын да океанын циркуляция артмӧдӧмын. Сылӧн действие вӧсна сынӧдса струяяс Му веркӧсті медсясӧ мунӧны широтнӧй кругъяс пӧлӧн, а мореса визувъяс быд океанын артмӧдӧны океаническӧй циркуляциялысь кытшъяс.
Мореса да сынӧдса визувъяс, кодъяс артмӧны широтаясын шоныдлӧн неӧткодя разалӧм вӧсна, ӧткодялӧны полярнӧй да тропическӧй районъяс костын температура да лоӧны климат артмӧдан зэв тӧдчана вынӧн. Широтаяс костын шоныдлӧн вежласьӧмыс и тӧдчӧ Му вылын температура вылӧ. П. М. Борисовлӧн арталӧмъяс серти, эз кӧ вӧв татшӧм вежласьӧмыс, экваториальнӧй поясын температураыс кыптіс эськӧ 13 градус вылӧ, а 60° широтасянь полюсӧдз чиніс 22 градус вылӧ. Москваса да Ленинградса широтаясын ыджыдаліс эськӧ ӧнія Шӧр Арктикаын кодь климат, мӧд ног кӧ, эз быдмы некутшӧм быдмӧг.
Мирӧвӧй океанлӧн медся вына шоныд визулӧн, коді ёна тӧдчӧ Войвыв полушариелӧн климат вылӧ, лоӧ Войвыв Атлантикаса шоныд система Гольфстрим. Сійӧ шымыртӧ Мексиканскӧй заливсянь Шпицберген да Новая Земля берегъясӧдз ыджыд пространство и быд во нуӧ Севернӧй Ледовитӧй океанӧ матӧ 200 тысяча кубическӧй километр атлантическӧй ваяс. Тайӧ — 70 пӧв унджык сы серти, мыйта нуӧны ваяссӧ Му вывса став юяс во чӧжӧн. Гольфстрим аскӧдыс нуӧ шоныдсӧ быд во 2⋅1018 ыджыд калория, либӧ сы мында шоныд, мыйта позьӧ пӧлучитны 3000 триллион тонна из шом сотігӧн. Та вӧсна кӧдзыдлӧн полюсыс войвыв полушариеын пуксьӧма абу Севернӧй Ледовитӧй океанлӧн географическӧй полюс районын, а — Сибирь шӧрӧ. Лунвыв полушариеын жӧ кӧдзыдлӧн полюсыс Антарктидалӧн шӧр юкӧнын. Атлантическӧй ваяслӧн шоныд вӧсна во гӧгӧр оз кынмывны Норвежскӧй море да Баренцево морелӧн лунвыв юкӧныс. Швецияын, Норвегияын да мукӧд районъясын, кодъяс пуксьӧмаӧсь тайӧ мореяс дорас, климатыс ёна небыдджык Войвыв Канадаын, Аляскаын да Чукоткаын серти, кодъяс сійӧ жӧ широта вылас.
Ставыс тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый климат артмӧм вылӧ тӧдчӧны уна пӧлӧс факторъяс, кодъяс топыда йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдыскӧд.
Наукаӧн тырвыйӧ тӧдмалӧма, мый Мулӧн климатыс вежсьыліс уна пӧрйӧ. Сӧмын бӧръя 50–70 тысяча воӧн Арктическӧй бассейн йизьыліс да дзикӧдз сывліс некымынысь. Климат вежласьӧм кузя эмӧсь уна гипотезаяс, но на пиысь ни ӧти абу тырвыйӧ эскӧдана.
Век жӧ, академик Е. К. Федоровлӧн видзӧдлас серти, позьӧ шуны, мый климат вежсьӧм вылӧ вермас тӧдчыны климат артмӧдан факторъяслӧн неустойчивӧй состояние. Климат артмӧдан торъя процессъясын неыджыд вежсьӧмъяс чужтӧны реакция, коді медбӧрти вайӧдӧ мӧд состояниеӧ ставнас климатсӧ. Татшӧм видзӧдласыс и чужтӧ человечестволысь эскӧмлунсӧ сыӧ, мый Му шар вылын, кӧть нин Войвыв полушариеын, позьӧ веськӧдлыны климатӧн. Татшӧм сикас медводдза проектъясыс вӧліны нин кольӧм нэмын. Сідз, кыптылісны уна идеяяс сы кузя, медым сывдыны Севернӧй Ледовитӧй океанысь йисӧ да тадзикӧн искусственнӧя шонтыны Войвыв полушариелысь широтаяс.
Индыссьылісны и мукӧд туйяс, пример вылӧ, бырӧдны Гренландиялысь йи эшкынсӧ. Сэки эськӧ тайӧ районас унджык кутіс воны шонді энергия и медбӧрти сыліс эськӧ Арктикаысь став йиыс. СССР наукаяс Академияысь член-корреспондент М. И. Будыко индыліс йи веркӧссӧ вевттьыны сьӧд порошокӧн, медым унджык босьтны шоныдсӧ, а восьса ва веркӧссӧ — вӧсньыдик плёнкаӧн (кыдзи ва вылын артмӧдӧ нефть), медым этшаджык шоныд вошис валӧн пакталӧм (испарение) вылӧ.
Удачнӧйджыкӧн вӧліны проектъяс, кӧні индылісны Гольфстримса ваясысь шоныд используйтӧм вылӧ. Сідз, В. Н. Степанов индӧ, медым унджык атлантическӧй ва воис Севернӧй Ледовитӧй океанӧ, позьӧ ляпкӧдны ваувса косьяс. Медводз тайӧ Томсонлӧн кось, коді пуксьӧма Гебридскӧй да Фарерскӧй діяс костӧ. Косьыслӧн кузьтаыс матӧ 150 километр, пасьтаыс 40–50 километр да пуксьӧма 400 метр пыднаӧ.
Но медся эффективнӧйӧн да олӧмӧ пӧртанаӧн лыддьыссьӧ П. М. Борисовлӧн проект, коді первойысь тӧдсаӧн лои 20 во сайын и кодӧс авторыс пыр бурмӧдіс. Проектлӧн мӧвпыс сыын, медым бырӧдны кык медшӧр помка, кодъяс вӧсна чужӧны Арктическӧй бассейнын йиясыс. Первой помканас лоӧ шоныд (топыдджык) атлантическӧй ваяслӧн кӧдзыдджык (дубджык да кизьӧрджык) арктическӧй ваяс улын разалӧм. Веркӧсса кӧдзыд слӧйыс и видзӧ йи кышӧдсӧ сылӧмысь. Мӧд помкаыс — Гольфстримлысь шоныд ваяссӧ Восточно-Гренландскӧй да Лабрадорскӧй струяясӧн ёна кӧдздӧдӧм. Проект дасьтігӧн автор вӧчис уна да сложнӧй артасьӧмъяс. Та дырйи сійӧ босьтіс тӧд вылӧ Ледовитӧй океанса акваторияын. Атлантическӧй да Тихӧй океанъяслӧн войвыв юкӧнъясын морскӧй визувъяслысь характерсӧ, ва веркӧсын да пыдіын шоныдлысь да совлысь разалӧмсӧ, ва пыдӧсъяслысь рельефсӧ да мукӧд факторъяс. Та бӧрти учёнӧй воис мӧвпӧ, мый могсӧ позьӧ пӧртны олӧмӧ. Сӧмын колӧ, медводз, Берингов проливӧс помны плӧтинаӧн. Сэки Тихӧй океанса ваяс оз кутны веськавны Арктическӧй бассейнӧ. Мӧд-кӧ, Берингов проливын стрӧитны гидротехническӧй сооружениеяс да сувтӧдны сэтчӧ насоснӧй системаяс, кодъяс отсӧгӧн позис эськӧ качайтны во чӧжӧн Ледовитӧйысь Тихӧй океанӧ веркӧсса кӧдзыд ваяссӧ 140 тысяча кубо-километр мында.
Вылынджык индӧм мероприятиеяс бӧрын шоныд атлантическӧй ваяс Арктическӧй бассейн пыр кутасны воны Тихӧй океанӧ, а сэсся бара Атлантикаӧ.
Проект серти, Арктическӧй бассейн некымын во мысти нин тырвыйӧ мездмӧ дрейфуйтысь йиясысь да позьӧ восьтны сэн вочӧжся навигация. Рытыввыв Сибирса увтаслӧн территория вылын тӧвся поводдя лоӧ сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Шӧр да Улыс Поволжьеын, а Асыввыв Сибирса увтаслӧн территория вылын (СССР-ын медся кӧдзыд областьясысь ӧтиын) — температураыс лоӧ сэтшӧм, кутшӧм ӧні Рытыввыв Уралын. Якутскын лоӧ Киевын кодь, а Верхоянскын — Астраханьын кодь шоныд. Сывлытӧм кынйир, коді шымыртӧ миян страналысь 47 процентсӧ, дзикӧдз бырас му веркӧсысь.
Ӧні позьӧ юавны — тырмас-ӧ миян государстволӧн техникаыс да вынйӧрыс тайӧ могъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вылӧ? Пасъям, мый Берингов проливлӧн пасьтаыс (медся векньыдінас) 74 километр, шӧркодь джудждаыс 50 метр. П. М. Борисовӧн вӧчӧм технико-экономическӧй артыштӧмъяс висьталӧны, мый тайӧ могыс олӧмӧ пӧртана. Насосъяс уджӧдӧм могысь вынйӧрыс ковмас 25 млн. квт. Казьтыштам, мый Братскӧй ГЭС-лӧн вынйӧрыс 4 млн. квт., а Красноярскӧйлӧн — 6 млн. квт. Проектын индӧма, мый та мында электроэнергия вӧчӧмыс вешъяс 7–8 во чӧжӧн электростанцияяс да электропередачаяслысь линияяс стрӧитны заводитӧмсянь. Берингов проливын сооружениеяслысь комплекс стрӧитӧм сувтас матӧ 14 миллиард шайт да 8 миллиард шайт лоӧ видзӧма электроэнергиясӧ вӧчан да мӧдӧдан сооружениеяс стрӧитӧм вылӧ.
Сідзкӧ, мый жӧ падмӧдӧ пӧртны олӧмӧ татшӧм проектсӧ? Оз, дерт, техническӧй сьӧкыдлунъяс, кӧть и найӧ зэв гырысьӧсь. А делӧыс сыын, мый ни ӧти государство оз лысьт серьёзнӧя суитчыны природалӧн процессъясӧ, ӧд зэв сьӧкыд тӧдны, кутшӧм виччысьтӧмторъясӧн вермас помасьны тайӧ суитчӧмыс.
Климат артмӧдан став факторъяс костын топыд йитӧдсӧ тӧд вылӧ босьтӧм бӧрын лоӧ ясыд, мый войвыв районъяслысь климатсӧ искусственнӧя вежӧм бытьӧн вежас климатсӧ став Му шар пасьтаын. Вежсяс и атмосфералӧн да морскӧй визувъяслӧн циркуляцияыс. Ачыс шоныд Гольфстримыс, кодӧс используйтӧм вылын и ставыс артавсьӧ, вермас дзикӧдз бырны. И, медбӧрти, Войвылын климатыс лоӧ нӧшта на кӧдзыдджык.
Атмосфералысь циркуляцияcсӧ торкӧм бӧрын вермас лоны и сідз, мый океанъяссянь уль руа сынӧдыс кутас воны материк вылӧ. А татшӧмторйыс вермас вайӧдны ӧнія дзордзалысь районъясӧс овтӧм пустыняясӧ. Тырмымӧн казьтыштны Арктикалысь 30-ӧд воясся неуна шонавлӧм, кор шӧркодь температураыс тані кыптывліс 1–2 градус вылӧ. Шӧр широтаясын осадокъяслӧн лыдыс сэки тӧдчымӧн содіс, а СССР-лӧн ӧткымын территорияяс вылын ёна косьтіс, чиніс Каспий.
Циркуляция торкӧм бӧрын вермасны ёна сывны йияс, торйӧн нин, Гренландияын. Сідзкӧ и, туас Мирӧвӧй океан. А заводитасны кӧ сывны Антарктидаса ледникъяс, то Мирӧвӧй океанлӧн уровеньыс кыптас 70 метр вылӧ. Гӧгӧрвоана, кутшӧм бедствиеӧ вермас вайӧдны тайӧ: ӧд ва улӧ веськаласны материкъяслӧн паськыд пространствояс, быдса государствояс.
Мыйӧ вермас вайӧдны природаӧ суитчӧм — тайӧ зэв сложнӧй да ыджыд проблема и сійӧс решитӧм могысь колӧ ӧтпырйӧ исследуйтны атмосфералысь, океанлысь да сушалысь поведениесӧ, налысь ӧта-мӧд костас йитӧдъяссӧ. Тайӧ исследованиеыс абу вын серти ни ӧти торъя государстволы. Та вӧсна Всемирнӧй метеорологическӧй организация лӧсьӧдіс поводдя бӧрся видзӧдан Всемирнӧй службалысь международнӧй план. Ыджыд удж нуӧдсьӧ глобальнӧй атмосфернӧй процессъяс исследуйтан программа олӧмӧ пӧртӧм кузя, кӧні участвуйтӧны СССР-са, США-са, Англияса, Францияса, Канадаса, ФРГ-са, ГДР-са, Бразилияса, Мексикаса да мукӧд странаясса учёнӧйяс.
Ыджыд сӧветскӧй климатолог М. И. Будыко аслас гипотезаын пасйӧ: мир пасьтаын кӧ энергия вӧчӧм кутас содны ӧнія ӧдъясӧн (воӧн 6 проц. вылӧ), то ХХІ нэм шӧрын мортӧн вӧчӧм шоныдыс лоӧ сы мында, мыйта воӧ Му веркӧсӧ шондісянь став энергияыс. Надзӧник кутас кыптыны планеталӧн температураыс, сэсся и тӧдчымӧн сыласны Арктическӧй бассейнысь йияс, сідзкӧ и, ёна вежсяс климат. Татшӧм вежсьӧмыс вермас лоны катастрофическӧйӧн морт олӧмын. М. И. Будыколӧн гипотезаыс кӧ вернӧй, то Арктикаысь йи сылӧмсӧ, мӧдарӧ, колӧ надзмӧдны.
