ЯЗЬВАСА КОМИЯС ОРДЫН
Сиам профессор В. И. Лыткинлы, дона велӧдысьлы
...Помасис диалектологическӧй экспедиция. Тайӧ лои шоныд июльпомса рытӧ, кор самолёт вайис сизимнаннымӧс Пермсянь Сыктывкарӧ. Сюрсысь унджык километр венім ми, Академия Коми филиалысь куим научнӧй сотрудник да Сыктывкарса университетысь нёль студент, медым веськавлыны ылі Язьва вожӧ, тӧдмасьны коми йӧзкӧд, гижалыштны йӧзкостса сёрни да фольклор, босьтны сэтчӧс мыла сёрнисӧ магнитнӧй лента вылӧ.
Ми волім Язьва вожӧ медводдзаысь, но вӧлім сэні эг медводдзаясӧн. Буретш 90 во сайын (1889 воын) Язьваса комияс ордын вӧлі финскӧй учёнӧй Арвид Генец. Сійӧ первойӧн индыліс сэтчӧс сёрнилӧн торъялӧм вылӧ, гижліс аслыссяма фонетика да лексика йылысь. Генец шуліс тайӧ наречиесӧ «асыввыв пермскӧй сёрнисикасӧн» (диалектӧн). Финскӧй журналын сійӧ йӧзӧдліс сідз жӧ торъя кыв чукӧр (1500 гӧгӧр лексема).
30 во сайын (1949 воын) коми учёнӧй-лингвист В. И. Лыткин пыдісяньджык заводитӧ тӧдмасьны язьва сёрнисикасӧн, туялӧ сылысь тӧдчанлунсӧ пермскӧй кывъяс (коми, коми-пермяцкӧй, удмуртскӧй) чукӧрын. «Коми язьвинский диалект» книгаын (петліс Москваын 1960 воын) профессор В. И. Лыткин зэв ясыда петкӧдлӧ сёрнисикаслысь асшӧр тэчасногсӧ, озыр лексикасӧ, а сідз жӧ восьтӧ изьвасаяслысь историясӧ.
Коми-язьвинскӧй сёрни наукаын шуӧма лыддьыны асшӧр наречиеӧн, кыдзи и коми-зырянскӧй да коми-пермяцкӧй; сійӧ сӧвмис бӧръя сюрс воясӧ важ общекоми кывйысь. Общекоми кыв торъявліс общепермскӧйысь медводдза сюрс вояс помын.
Язьва — Вишера юлӧн лун вожыс. Тайӧ кык ю пӧлӧн пуксьӧм сиктъясыс артмӧдӧны Пермь областьлысь медся ылі, асыв-войвыв, административнӧй район — Красновишерскӧй, коді войвывсяньыс орчча миян Троицко-Печорск да Кулӧмдін районъяскӧд. Миян пӧльяс ёна важысянь волысьӧмаӧсь ӧта-мӧд ордас, язьвасаяс (олӧмаяс) казьтывлӧны на писькӧс да варов коми-зырянаӧс: вурсьысьясӧс, гындейясӧс, мукӧд киподтуя йӧзӧс. Волывлӧмаӧсь и корысьяс. Быдлаысь лоӧма корсьны нажӧтка войвывса мортыдлы. И абу этша вӧлӧма сэкся пода и вӧла войтырыс. Гожся и тӧвся туйӧд. Вишера вожӧ писькӧдчывлӧмаӧсь и Эжва йывсянь, и Печора сиктъясысь.
Кыдзи вежсис олӧмыс! Сюрс километрысь кузьджык кытшола туй, Сыктывкарсянь Пермӧдз, сысянь войвылӧ Красновишерскӧдз, ми венім кокниа да регыд кадӧн. А ӧд ми удитім нимкодясьны и паськыд Камаӧн, сылӧн водохранилищеӧн, аддзылім уна посни да гырысь грезд да кар. Кутшӧм тӧдса нимъяс паныдасьлӧны Кама вылын: Сылва, Вильва, Косьва, Слудка, Пожва, Вильгорт, Искор...
Красновишерсксянь автобус кокниа жӧ веськалӧ Язьва вожӧ.
Визув да сӧдз Язьва! Шуӧны, заводитчӧ сійӧ дзор Урал-изсянь, вылын альпийскӧй видзсянь, кодлӧн мичыс пӧ шензьӧдӧмӧн шензьӧдӧ, сэні повтӧг ветлӧ пӧ быдсяма зверыс, лэбалӧ пӧткаыс. Пӧрысь йӧз кодсюрӧ шуӧны юсӧ мӧд ногӧнджык — Ёзьва, Ёдзва. Код тӧдас, кутшӧм вежӧртас кутлӧма тайӧ нимыс. Тайӧ Урал бердса юыс кутшӧмакӧ петкӧдлӧ нин гӧралысь матыслунсӧ: помтӧг позьӧ нимкодясьны джуджыда зымвидзысь из кыркӧтшъяс вылӧ, кӧні быдмӧны дзор козъяс да ниаяс.
Позьӧ шуны, сюрс ӧкмыссё сизимдас ӧкмысӧд воыс Язьваса комияслӧн юбилейнӧй. Буретш нёльсё во сайын, 1579 воӧ, Язьва йылысь медводдзаысь юӧртсьӧ Кайсаровлӧн писцӧвӧй книгаын. Сэкся Чердынскӧй уездын гижӧма «деревня Язва на р. Язве, деревня Немзя и починок Орефин». Налы лӧсялӧны ӧнія сиктъяс Улыс Язьва (Нижняя Язьва), посёлок Арефина (орччӧн Паршакова сикткӧд). Немзя ӧні оз казьтывсьы. Дерт, 400 во чӧжӧн тайӧ неыджыд коми котырыс ёна паськаліс, овмӧдіс ю вожсӧ ставнас, усянінсяньыс (Усть-Язьва) йылӧдзыс, морт вӧчис тылаяс, паськӧдіс кӧдза муяс, вочасӧн пырӧдчис чериӧн озыр посньыдджык вожъясӧ. Язьвалӧн крут кыркӧтшъяс вылын паськӧдчӧмаӧсь татшӧм грездъяс: Усть-Язьва, Нижне-Язьва, Бычина, Кичигина, Верх-Язьва, Заречка, Талавол, Арефина, Паршакова, Антипина, Нюрвол, Сысоева, Петрак, Ваньково, Ванина, Коновалова. Наысь кындзи, уна лыда шоръяс пӧлӧн: Вильва, Улыс Перша, Вылыс Перша, Цепёл, Корнышка, Камшор, Шудъя, Почань, Зынайка, Савина, Кульсем, Пулт, Потшашор, Ветляна да мукӧд — куткырвидзӧ нӧшта на сымда сикт: Палево, Гилёво, Гришина, Титкова, Жолубаева, Тимина, Ванина, Саломатова, Никишина, Гурина, Симакова, Абрамова, Аксёнова, Симанова, Шереметьева.
Учёнӧйясӧн, краеведъяссӧн уна вӧчӧма комияслысь историясӧ восьтӧмын. Но пыдісяньджык тӧдмалӧмыс, бӧръя сюрс вояссӧ стӧчмӧдӧмыс специалистъяс сайын — археологъяс, историкъяс, этнографъяс, кыв да фольклор велӧдысьяс сайын. Корсянь чужис да заводитіс сӧвмыны тайӧ племеннӧй котырыс? Кутшӧм сёрнисикаса йӧзӧс сійӧ ӧтувтліс? Кодъяскӧд кутліс йитӧдъяс, кутшӧм ю вожъясӧд? Х–ХІV нэмъясса памятникъяс (дзебан гуяс, кармылькас, юрбитан местаяс да с. в.) подув вылын археологъяс ясыда торйӧдӧны тайӧ районсӧ да индӧны сылӧн аслыссикаслун вылӧ. Кыв мыччӧдъяс (даннӧйяс) серти, збыльысь, коми-язьва сёрнисикас торъялӧ коми-зырянскӧйысь и орчча коми-пермякъясысь. Сылӧн асшӧр фонетика, сэтшӧм шыяс, кодъяс кольӧмаӧсь общепермскӧй кадколастсянь на. Татшӧм колясъясыс лингвистъяслы тӧдсаӧсь ӧткымын удмуртскӧй диалектъясын да нӧшта миян Эжва йывса ӧти-мӧд говорын. Язьваса пӧчьяс ӧні на шулісны миянлы, ті пӧ онӧ кужӧ миян сёрни ног гижны, абу пӧ сэтшӧм букваясыс. Ыджыд проблемаӧн лоӧ и язьваса да зыряна костын йитӧдъяс тӧдмалӧм. Тӧдчана археолог В. А. Оборин уна гижліс вылыс эжвасаяслӧн да камаса комияслӧн волысьӧмъяс, ӧтвывтчӧмъяс йылысь. Эжвасаяс кокньыда веськавлӧмаӧсь Кама вылӧ, а шӧр нэмъясӧ кутшӧмкӧ котыр ӧтвывтчӧма Прикамьеса племеннӧй чукӧркӧд. Родановскӧй культуралӧн (тадзи археологъяс шуӧны коми-пермякъяслысь да язьвасаяслысь шӧр нэмъяс кадколастсӧ) границаыс матыстчӧ вӧлӧм Кельтма, Вочь, Нем вожъясӧдз. Йитӧдъясыс вермисны лоны тані.
Чайтсьӧ, мый шӧр нэмъясӧ, а сідз жӧ бӧръя сё воясӧ язьва котыр сӧвмӧдӧмын эм и коми-зыряналӧн пай. XVII нэм заводитчигӧн перепись дырйи (1623 во) ю вожас пасйӧма дас гӧгӧр грезд. Сідз, «деревня Язва» ӧтвывтӧ 14 овмӧс, «Немза» — 24, «Ивановская» — 7, «Косикова» — 2. Таысь кындзи, чужӧмаӧсь выль пӧчинокъяс: Ивашка Пестеревлӧн, Кичигинлӧн, Бычковлӧн, мӧд Кичигинлӧн. Орефин ним абу, но гижӧма «деревня, что быд починок на речке Язве»; вермас лоны, тайӧ ӧти и сійӧ жӧ.
Став тайӧ сиктъясыс да пӧчинокъясыс вӧлӧмаӧсь Бубдор погост улын. Сёрӧнджык Бычковысь артмӧдӧмаӧсь кык сикт — улыс да вылыс Бычин. Кичигинъяслӧн пӧчинокъяс быдмисны ыджыд сиктӧдз. ХVІІ нэм помын быдмӧ тӧдчанлуныс Верх-Язьвалӧн, коді водзті эз казьтывсьы. 1703 воын Верх-Язьва погост нин, сэні стрӧитӧма вичко. 1681 вося документъясын индӧма Паршакова сикт. Язьвасаяс окотапырысь висьтавлӧны Паршакова да Антипина овмӧдӧм йылысь легенда. Антипина сулалӧ нӧрыс йылын, Паршакова — уліас (кольӧмаӧсь на важ коми нимъясыс — Кырйыл да Кырул). Легенда серти, босьтчӧмаӧсь пӧ быттьӧ вермасьны Антип да Паршак Кырйыл вӧсна. Вермӧма Антипыс и овмӧдчӧма вылі местаас. Паршак — уліас. Легендаыс интереснӧй сійӧн, мый висьталӧ кык мортлӧн, кык котырлӧн паныд сувтӧм йылысь. Чайтам коланаӧн индыны, мый миян Эжва катыдса сиктъясын паськалӧма сэтшӧм жӧ ов — Паршуков. А Антипъяс да Антипино сикт эм Иньва вожын, Коми-Пермяцкӧй округын. Коми АССР-ын эмӧсь важъя татчӧс овъяс: Гилев, Кичигин, Палев, Першин. И тайӧ жӧ нимъясыс Язьва вожын. Ставыс тайӧ висьталӧ важ йитӧдъяс йылысь.
1802 вося гижӧдъясын Верх-Язьва погост бердӧ гижӧма 11 сикт: Гришукова — 24 керка, Соломатова — 8, Беликова — 15, Кичигина — 16, Макарова — 16, Паршакова — 22, Антипина — 21, Сюйиб (Ваньково) — 3, Коновалова — 23, Ивачина — 8, Талица — 19.
В. И. Лыткин аслас книгаас вайӧдӧ таблица, код серти тӧдчӧ йӧзыслӧн содӧмыс. Медводдза перепись индӧ сӧмын 10 керка, 1802 воын — 234 овмӧса 17 сикт. XIX нэм помын (1886 во) гижасигӧн вайӧдӧма кык пӧв ыджыд лыдпас — 466 овмӧс. Нӧшта кызь во мысти (1909 во) овмӧс лыд содӧма — 759-ӧдз. Войнабӧрса перепись (1949 во) индӧ 1048 овмӧс.
Миян пасйӧдъяс серти, Верх-Язьвинскӧй сиктсӧветувса грездъясын (ставыс 11) куимсёысь унджык олан керкаын лыддьыссьӧ ӧкмыссё гӧгӧр олысь. Антипинскӧй сельсӧветын кызь грезд, 396 олан керка да сюрс куимсё сизимдас олысь.
Интереснӧ видзӧдлыны сэтчӧс овъяс вылӧ. Нэмъяс чӧжнад найӧ ёна вежлалісны ассьыныс лыдсӧ, уна воши, уна паськаліс бӧръя воясӧ. Писцӧвӧй книгаяс вылӧ мыджсьӧмӧн позьӧ веськыда шуны, мый унджыкыс воӧма век жӧ важ пӧч-пӧльяслӧн. Сідз, Верх-Язьва матігӧгӧрса олысьяслӧн паськалӧма Кичигин, Собянин, Ваньков, Антипин, Гилев, Бельков, Паршаков, Митраков, Бычин. Антипино сиктсӧветулын лыддям: Антипин, Паршаков, Гилев, Ваньков, Бычин, Митраков. Лыддьӧдлӧмъясысь кындзи, дерт, паныдасьлӧ на уна дас ов, но найӧ, тыдалӧ, воӧмаӧсь бӧръя кадӧ. Писцӧвӧй книгаясын найӧ оз казьтывсьыны.
Язьвинскӧй куст ставнас ӧні пырӧ «Вишерскӧй» совхозӧ (Язьва вожса сиктъяс 1968 восянь артмӧдӧны «Вишерскӧй» совхозлысь ӧтувъя овмӧс). Татчӧ пырӧ 4 отделение, кӧні уджалӧ квайтсё гӧгӧр морт. Совхоз быдмӧ, озырмӧ и техникаӧн и йӧзӧн, и том директор Паршаков Николай Марковичлы тӧждыд, дерт, тырмӧ. Гӧтырыс, учительница, шмонитыштіс миян дырйи, уджавны пӧ верӧслы сьӧкыдджык — век жӧ медся том директор ставнас Пермскӧй областяс! «Вишерскӧй» совхозын 21,5 сюрс гектар вӧдитан муяс да видзьяс, на пиысь гӧран площадьыс лоӧ 5 сюрс гектар, тракторныс 63, кызь куим автомашина. Овмӧсыс кутӧ нырвизьсӧ йӧв да яй сдайтӧм вылӧ, тані куим сюрс пемӧс видзӧм вылӧ лӧсьӧдӧма бур подув. Юбокса видзьяс бур турунаӧсь, лӧсьӧдӧма сідз жӧ кормоцех.
Ыджыд шедӧдӧмторйӧн колӧ лыддьыны Москваын Ставсоюзса Выставкаяс вылын участвуйтӧм. Совхоз ӧти воӧ шедӧдліс медводдза места ма чукӧртӧм кузя Ставсоюзса ордйысьӧмын. Совхозын водзӧ вылӧ шуӧма лӧсьӧдны ма вӧдитан ыджыд комплекс. Овмӧслысь нимсӧ зарни букваясӧн гижӧма ВДНХ-лӧн Почёт пӧв вылӧ.
Ярӧвӧйяс да ӧзимӧйяс вӧдитӧмын лыдпасъяс абу жӧ ичӧтӧсь, шӧр урожайыс лоӧ 14–16 центнерӧн быд гектарысь, а бурджык воясӧ ярӧвӧйяссӧ идралӧны 40 центнерӧдз. 1980 восянь отделениеяс вуджасны севооборот вылӧ. Совхоз ӧні кӧдзӧ первой да мӧд класса медвылын кондицияа районируйтӧм кӧйдыс; тані, Урал бердса скӧр климат тӧд вылын кутӧмӧн, нуӧдӧма колана исследовательскӧй уджъяс. Поводдяыс сьӧкыдлунъяссӧ вайлӧ тшӧкыда. Язьвасаяс пыр на шогпырысь казьтывлӧны сійӧ шуштӧм арсӧ, кор немвиччысьтӧг лым улӧ веськалі сюрс сайӧ гектар быдтас. Дзор Уралыд вермӧ тӧдлытӧг кампужитчыны да вайны ыджыд неминуча.
Воысь-во «Вишерскӧй» совхозӧ локтӧны том йӧз: специалистъяс, школа помалысьяс, демобилизуйтчӧм воинъяс. Татчӧс школаяс: и шӧр Верхне-Язьвинскӧй, и Антипиноса восьмилетньӧй — кутӧны топыд йитӧд совхозкӧд. Овмӧс сетӧ практикаяс дырйи трактор, автомашина, мукӧд пӧлӧс техника. Школа помалӧм бӧрын унаӧн кольччӧны гортас. Сідз, Талавольскӧй отделениеын 80 процентыс — том йӧз. Ӧнія выпускникъяс пӧвстысь квайтӧн лоисны совхозса степендиатъясӧн, велӧдчӧны Пермын, Кировын, Челябинскын.
Язьва вожса комияс олӧны тыр олӧмӧн. А аскиа луныс нӧшта на шудаджык.
