КЫДЗИ КОМИӦДЛІСНЫ ИНТЕРНАЦИОНАЛ
Ӧнія том йӧз пиысь унаӧн оз тӧдны, мый миян Рӧдиналӧн медводдза Государственнӧй гимнӧн вӧлі Интернационал. Сійӧс гижисны Францияса поэт-коммунар Э. Потье да рабочӧй-композитор Л. Дегейтер. Роч кыв вылӧ Интернационалсӧ вуджӧдіс 1902ʼ воын поэт А. Я. Коц, коді оліс сэки Парижын.
Коми муын Интернационал паськыда лои тӧдса 1918–19ʼ воясын. А первойысь комиӧдіс сійӧс Иона Тимофеевич Чисталев (Жан Морӧс) да йӧзӧдіс 1918ʼ вося декабр 26ʼ лунӧ «Зырянская жизнь» газетын. И. Т. Чисталев (1893–1923) уджаліс сэки народнӧй образованньӧлӧн уезднӧй отделын, ӧттшӧтш веськӧдліс Усть-Сысольскын сӧмын на котыртчӧм национальнӧй литературалысь произведенньӧяс чукӧртӧм да лӧсьӧдӧм кузя комиссияӧн — коми гижысьяслӧн медводдза организацияӧн. Иона Чисталевлӧн вӧлі поэтическӧй сямлун, бура тӧдіс ас чужан кывлысь озырлунсӧ. Тайӧ зэв ясыда петкӧдчис Интернационаллӧн коми текстын. Сійӧс первойысь сьылісны 1919ʼ вося январын концерт вылын, кодӧс кӧлі петкӧдлӧма учительяслӧн уезднӧй съездвывса делегатъяслы. Жан Морӧсӧн комиӧдӧм Интернационал быдӧнлы воис сьӧлӧм вылас. Сылӧн содержанньӧыс лӧсяліс странаса событтьӧяслы, сэні вӧліны яръюгыд образъяс да стӧч рифмаяс. Таӧн лои пуктӧма коми кыв вылын петысь политическӧй литературалы подув.
Но коми литературалӧн водзӧ сӧвмӧмкӧд тшӧтш Жан Морӧслӧн уджын кутісны тыдовтчыны и тырмытӧмторъяс. Медводз кӧ, ньӧжмыд да мыла ритмыс эз лӧсяв ышӧдана революционнӧй сьыланкывлӧн ритмлы. Та йылысь висьталӧны татшӧм строкаяс:
Оз кокньӧд сет, кӧть кутам корны,
Ни озыр морт, ни царь, ни ен.
Бур олӧм лӧсьӧдны, шуд дорны
Ми вермам толькӧ ас киӧн.
Эз вӧв гӧгӧрбок шыльыд и стиль боксянь. Унатор комиӧдӧма кывйысь кывйӧ (насилье — нартитӧм, всемирнӧй — му пасьта вывсьыс да с. в.), текстӧ вӧлі пыртӧма сэкся кадӧ уна коми мортлы гӧгӧрвотӧм «раб» кыв («Раб нимныд вӧлі — вунӧдӧ!»), кодлӧн мӧд вежӧртасыс — ырӧш гуща.
Либӧ со татшӧм пример.
Мы наш, мы новый мир построим:
Кто был ничем, тот станет всем.
Тайӧ строкаяссӧ Жан Морӧс комиӧдӧма тадзи:
Ми выльӧс лӧсьӧдам олӧмсӧ:
Код нинӧм вӧлі — ыдждӧдам.
Тані поэт аддзӧма зэв вына кыв — «ыдждӧдам». Но «кто был ничем» кывйысь кывйӧ вуджӧдӧм воштӧ мӧд строкаыслысь смыслсӧ. А сэтчӧ эськӧ вӧзйысьӧны кывъяс — «Ми мортӧс, уджӧс ыдждӧдам».
Жан Морӧсӧн комиӧдӧм Интернационал чужтыліс аслас шуд вӧсна нырччысь морт йылысь, мездлун вӧсна тышӧ ӧтувтчӧм йылысь мӧвп. Но боевӧй, революционнӧй сьыланкывлӧн коми текстын эз тырмы йӧзӧс чуксалан-ышӧдан выныс.
1920ʼ воын В. А. Савин, В. Т. Чисталев да А. А. Маегов комиӧдісны Интернационалсӧ выль ног. Текстсӧ вӧлі йӧзӧдӧма сійӧ жӧ вося август 7ʼ лунӧ «Зырянская жизнь» газетын. Вуджӧдысь авторъясыс сэні жӧ гижисны, мый Жан Морӧсӧн комиӧдӧм текстын народнӧй восстанньӧ, нартитысьясӧс путкыльтӧм, крестьяналы му сетӧм йылысь висьтавсьӧ локтан кадын, кӧть и Россияын Октябрскӧй революция тайӧ могъяссӧ пӧртіс нин олӧмӧ.
В. А. Савин да сылӧн ёртъясыс шуисны вӧчны сідз, медым Интернационаллӧн коми текстыс лӧсяліс талунъя лунлы.
Но тані колӧ висьтавны ещӧ ӧтитор йылысь. Жан Морӧсӧн вӧчӧм текстын эм «тыш» кыв (бой, борьба), Сыктыв вожса сёрниын коді гӧгӧрвосьӧ кыдзи «обух». 1918–19ʼ воясын В. А. Савин веськӧдліс Усть-Сысольскын хорӧн, кодлӧн репертуарын вӧлі и Жан Морӧсӧн комиӧдӧм Интернационал. Колӧ чайтны, мый В. А. Савин и водзмӧстчис «тыш» кывсӧ вежны «кось» кывйӧн, кодлӧн вежӧртасыс став коми сёрниын ӧткодь. Тайӧ эз торк строкаыслысь размерсӧ, но «тыш» кывсӧ «кось» вылӧ вежӧмыс и чужтіс мӧвп гижны выль нога припев:
Тайӧ кыпӧдчӧм миян —
Му выв медбӧръя кось.
Сувт, уджалысь йӧз пиян,
Став эмбур аслыд босьт.
Тайӧ припевыс и пырис Интернационаллӧн мӧд коми вариантӧ, но, тыдалӧ, вӧлі на гижӧма Жан Морӧсӧн вӧчӧм текстлы. Ӧд В. А. Савинлӧн сочиненньӧясын (Сыктывкар, 1931ʼ во, 1ʼ том) Интернационаллӧн коми текст дінӧ, кодӧс дасьтісны куим поэт, пасйӧма: «Припевсӧ гижис В. А. Савин ас кежас».
Кыдзи чужис Интернационаллӧн выль вариантыс?
1920ʼ вося январын миян странаын муніс «Фронтлӧн вежон». Сійӧс котыртлісны и Коми муын. «Вежонсӧ» нуӧдӧм могысь вӧлі котыртӧма драматическӧй труппа, кодлы колӧ вӧлі петкӧдлыны спектакльяссӧ белӧйясысь неважӧн мездӧм сиктъясын. Труппанас веськӧдліс В. А. Савин, ачыс жӧ вӧлі уна произведенньӧяслӧн авторӧн да ворсысьӧн. Репертуарын вӧліны В. А. Савинлӧн революционнӧй драма «Шонді петігӧн дзоридз косьмис», М. И. Лебедевлӧн «Мича ныв» оперетта, коми авторъяслӧн кывбуръяс, сьыланкывъяс. Хор сьыліс и Интернационал. Труппаын вӧліны и А. А. Маегов — агитатор да артист, В. Т. Чисталев — поэт да артист.
Тайӧ вӧліны коми театрлӧн историяын медводдза гастрольяс. Труппа воліс кызьысь унджык сиктӧ: Сыктыв кузя — Палаззяӧдз, Эжва кузя — Вомынӧдз. Водзӧсӧ вӧлі фронт. Могсӧ вӧлі сувтӧдӧма сэтшӧмӧс, медым паськыдджыка пыртны йӧз пӧвстӧ культура, тӧдмӧдны найӧс политическӧй олӧмын вежсьӧмъясӧн.
«Зырянская жизнь» газет гижліс, мый Интернационал вуджӧдан подулӧ авторъяс босьтісны французскӧй текст. Но куим поэт пӧвстысь некод эз тӧд французскӧй кыв. Сідзкӧ, подлинниксӧ комиӧдан мӧвп налӧн чужис труппалӧн Межадорӧ волӧм бӧрын, кӧні оліс да уджаліс учитель Н. В. Митюшев. Сылӧн аслас библиотекаын вӧлӧма французскӧй кыв вылын Интернационал, а ачыс учительыс тӧдлӧма тайӧ кывсӧ.
Интернационал комиӧдысь авторъяс кӧсйӧмаӧсь кольны асланыс текстӧ оригиналысь медся главнӧйсӧ, мыйсюрӧ вежлалӧмӧн сійӧс вӧчны талунъя лунлы лӧсяланаӧн.
Быд асыв сявкйӧ кыа югӧр,
Гӧрд мича шонді сетас вын, —
тадзи комиӧдӧма пролетариатлӧн гимнлысь бӧръя строкасӧ. Французскӧй текстын уджалысь йӧзлы шондіыс коркӧ петас на, а коми текстын — сійӧ югзьӧ нин мездмӧм народлы да чуксалӧ водзӧ тыш вылӧ.
Яръюгыда сувтӧ комиӧдӧм Интернационалын революциялӧн образ:
Ми долыд олӧм выльысь дорам:
Код вӧлі тшыг, мед лоас пӧт.
Э. Потьелӧн мӧвпъясыс збыльмисны революционнӧй Россияын. И коми поэтъясӧн вуджӧдӧм строкаясын тӧдчӧ выль вежсьӧмъяс вӧсна гордосьт, путкыльтӧм классъяс дінӧ лӧглун.
Мый муыс лэптӧ — ставыс миян,
Быд уджӧ вермӧ вына сой.
Став дыша горшсӧ пӧдтам биӧн,
Коді оз уджав, мед оз сёй!
Оз зэв дыр курскы кырныш чукӧр,
Ми регыд индам оланін...
Комиӧдӧм Интернационал сэтшӧм жӧ гимн, кутшӧм и Э. Потьелӧн оригиналыс да веськӧдӧма сійӧс став уджалысь йӧзлы. Торъялӧмыс сыын, мый коми текстын революциясӧ петкӧдлӧма вӧчӧмаӧн нин, а тышыс мунӧ на водзӧ.
Сувт, чеччы, ёрӧм, дорӧм войтыр!
Сувт, тшыглы кулысь, бӧрдысь йӧз!
Пӧсь виртӧ пузьӧд, пальӧд ойбыр,
Мед сьӧлӧм ӧзйӧ биын моз.
Став му выв пежсӧ дзикӧдз гӧрам... —
тадзи комиӧдлісны Интернационаллысь заводитчӧмсӧ В. А. Савин, А. А. Маегов да В. Т. Чисталев 1920ʼ воын.
