ЮЛЬ

1

Паркыс вӧлі ыджыд, вежсьыс-веж, сяммысь морт киясӧн быд ногыс лӧсьӧдӧма-мичмӧдӧма, и Сергей Иванович сэтшӧма нимкодьмис сэтчӧ веськалӧм бӧрын: сьӧлӧм тырнас сійӧ кыдзкӧ пырысь-пыр жӧ кыліс, мый водзӧ вылӧ, пӧшти тӧлысь чӧжсӧ тані олігӧн, тайӧ ловъя веж дивӧыс век кутас бурмӧдны и кыпӧдны сылысь ловсӧ, да и гажтӧмсӧ пондас пальӧдны, босьтас кӧ быттьӧ гортсьыс гажтӧмтчӧмыс.

Нӧшта Сергей Иванович нимкодьмис сыысь, мый кольӧм нёль лунсӧ шойччыштӧм бӧрын сьӧлӧмыс, буракӧ, лӧньыштіс, велалыштіс гӧраясын километр вылнаса курортлӧн кизьӧрджык да кокниджык сынӧдыс дінӧ.

А то ӧд чорыда топӧдліс морттӧ. Войвыв увтасінъясысь кузя лэбӧм бӧрын, кӧдзыдінысь мынӧм да татчӧ, шоныдӧн онялысь да дзоридз маӧн лювъялысь сынӧда муӧ веськалӧм бӧрын, сійӧ тэрыб чань моз пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчыліс гежмасьны санаторийбердса джуджыд керӧсъясӧд, сідз шусяна терренкурӧд, но — регыд тай и лыйыштіс шуйга морӧсас. Да сэтшӧма швачкӧбтіс! Ӧдва и тырмис выныс визгыны-уньыртны матысса пуклӧс дінӧдз. Ляскысис-пуксис, видліс пульссӧ, а сэні — яр бушков, йӧймӧма быттьӧ пульсыс, кыдзисюрӧ нетшкысьӧ-чеччалӧ, юрыс гудырмӧ-бергӧдчӧ и пуксьӧмнас нин дась пӧрны. А зептас некутшӧм лекарство абу веськалӧма, выжывлӧн, буракӧ, чайтсьӧма, мый ӧнісянь, татшӧм раяс веськалӧм бӧрын, став висьӧмъясыс пырысь-пыр жӧ эновтасны сійӧс, нектар кодь сынӧдыс ставнысӧ пӧдтас найӧс, да пырысь-пыр жӧ важ кодь ёнӧн бӧр лоӧ сійӧ, бара некутшӧм таблеткаяс оз мӧдны ковны...

Шогпырысь да гажтӧмпырысь пукаліс сійӧ кыз пӧвъя пуклӧс вылын. Со пӧ тай, локті шойччыны да бурдӧдчыны сы ылнаӧ! Вӧрзьыны оз вермы места вывсьыс, йӧз дінӧдз, санаторийӧдз, сё-мӧд-коймӧд воськов вӧчны выныс друг эз ло, валидол сэні, пинжак зептас, мукӧд пӧлӧс таблеткаыс мыйта колӧ эм чемоданас и... А верман на и дзикӧдз пезьдыны медводдза шойччан луннад тані, со тайӧ ыджыд да пашкыр акация улас, коді льӧм пу моз дзикӧдз вевттьысьӧма еджыд дзоридзьясӧн да сэтшӧм нин юмов-чӧскыд кӧрӧн ӧвтӧ. И некод абу, буретш сёян кад... Но Енмыс ли коді ли кыськӧ тай ыстіс на жӧ пӧрысиник тьӧтӧӧс, коді, дерт, казявтӧг эз ов рудӧдӧм чужӧма мортлысь дзикӧдз коньӧрмӧмсӧ да дыр юасьтӧг-висьтасьтӧг мыччис валидол тюбик...

Та бӧрын куим лун чӧж, позьӧ шуны, выльысь ковмис велӧдчыны ветлӧдлыны. Но ветымын кык воӧн чӧжӧм бур выныс эз на лэдз дзикӧдзсӧ лябмыны, да Сергей Иванович бӧр збодермыштіс.

А тӧрыт сійӧс медводдзаысь лэдзлісны нин нарзан ваннаӧ. Полігтырйи на пырис да нюжгысис пузьысь ва моз боллясьысь шоныдінас, и лӧсьыд сылы лои, швычӧка ворсысь ва больясыс гильӧдӧны быдлаті, и шоныд, ваннаыс ыджыд, куйлӧ и куйлӧ сэні ыджыд чери моз, сӧмын юрыс ортсыын, да шуйга морӧс дзибсӧ, кӧні сьӧлӧмыс, тыдӧдыштӧма жӧ — сідзи тшӧктіс врачыс. Сідзкӧ, тайӧ пуысь-боллясьысь ваыслӧн, Кавказ гӧра улысь пычкысьысь нарзаныслӧн, и збыльысь кутшӧмкӧ вын эм, гашкӧ и, бур ногӧн кӧ, отсалас на сылы, Сергей Ивановичлы, бӧр важ кодь ёнӧн, багатыр кодьӧн лоны...

А талун со сійӧ лысьтӧдчис нин петны карӧ, мыйтакӧ гургыштіс автобусӧн да аддзис со тайӧ парксӧ. Санаторийгӧгӧрса терренкурыс налӧн гажа жӧ, быдсяма пуясыс жӧ быдмӧны сэні, увланьӧ-вывланьӧ нюжӧдалӧм ордымъяс пӧлӧн, но ӧткодялан ӧмӧй та ыджда дивӧыскӧд! Морт киясӧн да природаӧн ӧтвыв вӧчӧм-быдтӧм тайӧ веж вӧрыскӧд-дачаыскӧд?

Май тӧлысь шӧр, ставыс на сэтшӧм тшӧг-веж, гӧгӧр на дзоридзалӧ да кутшӧм сӧмын кӧр оз пычкы сӧстӧмысь-сӧстӧм сынӧдас. Ветлӧдлы сӧмын, чатрась-нимкодясь син мудзтӧдзыд да пӧттӧдзыд лолав, верман кӧ быттьӧ пӧтны татшӧм чӧскыд да вир сӧнтӧ весалысь сынӧднас...

Юр вывсяньыс да кок улӧдзыс паськыд чуньяса коръясӧн топыда кышасьӧм зэв гырысь каштанъяс вылысь абу на киссьӧмаӧсь еджыд-гӧрд сисьяс-тугъяс кодь дзоридзьясыс, пасьтала сярвидзӧны, лӧзӧн моз ломзьӧны сук веж пытшкас. Но Сергей Ивановичлысь ёнджыка синсӧ пӧртіс акация, буракӧ, сы вӧсна, мый льӧм пу вылӧ моз еджыд быг кодя жӧ вӧлі усьӧма дзоридзыс, сэтшӧм жӧ кузьмӧс тугъяса, да весигтӧ тайӧ дона пуыслӧн кодь жӧ юртӧ кольмӧдысь кӧра, сӧмын нӧшта на юмовджык, ма кӧраджык. А вылісянь лунвыв шонді пӧжӧ, пычиктӧ миян козлань и тусяпулань муныштысь туялысь сир мырдсӧ... Гӧгӧр сы мында йӧз тэрмасьтӧг ветлӧдлӧ, унджыкыс веськӧдчӧны паськыд туйӧд, кутшӧмкӧ изӧм гӧрд породаӧн шыльыда вольӧсалӧм туйӧд вывлань, гӧраяслань. Сергей Ивановичлӧн лолыс нетшкысьӧ жӧ наланьӧ, сэтшӧм окота жӧ сылы вылӧдзыс кайны да пӧрысь кутш моз видзӧдлыны сэтісянь гӧгӧр, но оз на лысьт неважӧнся ётшкылӧм бӧрас, да и врачыс эз на тшӧкты: мӧдӧдчан кӧ пӧ ӧні ёна вылӧдзыс, верман бӧрсӧ не лэччыны...

Но нинӧм, и тані на тай, уліас, сідз нин быдса километр вылнаын сійӧ, и сэтшӧм гажа да мича гӧгӧр. Сергей Иванович сулалыштіс гӧра бокӧд ызгысь-бузгысь ёль дорын, видзӧдыштіс, кыдзи гудыркодь ва нӧйтчӧ-ворсӧ дырӧн-кадӧн шыльӧдӧм изъяс костын да, дерт, казьтышттӧг эз ов Коми муысь вӧр ёльяссӧ: та серти, дерт, лӧньджыка найӧ визувтӧны, но сы пыдди сэтшӧм сӧстӧмӧсь. А со тай нӧ синва кодь жӧ сӧстӧм сідз шусяна «стеклӧ струя» паськыдакодь сёльгӧ-усьӧ морт киӧн лӧсьыда дорӧсалӧм тыторысь: сюйыштӧмаӧсь дорышас кӧрт пӧв, и сэтысянь юрсигусь борд этшӧн вӧсньыдика да югыда сёльгӧ-усьӧ ваыс. И сэтшӧм мича видзӧднысӧ, и любӧ кывзынысӧ, и фотограф орччӧн чуксасьӧ снимайтчыны, дась нин сылӧн кӧзыръяса да сьӧд пӧлаяса черкеска, кузь гӧна ыджыд шапка да весигтӧ кинжал.

Сэсся сійӧ казяліс кыз сьӧд пучер вылысь гӧрд урӧс да нӧшта на долыдмис, медбур тӧдсалы моз нимкодьмис. Урыс вӧлі шашаритчӧма лэчыд гыжъяснас чорыд кырсь бердӧ да швычӧка пӧлыньтчыштлӧмӧн босьталӧ нывка киясысь ӧрешки, сэсся, кыкнан кинас ӧрексӧ кутӧмӧн, зяткӧдӧ-килльӧ. Да сэтшӧм перыда! Сӧмын и тӧвзьӧ кышыс ӧтарӧ-мӧдарӧ, небось тай тӧдӧ, мый ковтӧмтор сійӧ, быттьӧ кутшӧмкӧ ичӧтик изки тачкӧдӧ-килльӧ, аслас сӧмын и бандзибъясыс пӧльтчылӧны, да пельяс помас сувтса сі-тугъясыс тіркъялыштӧны. Дерт, тадзитӧ сёйигӧн вердаса урыс, дженьыдик шыльыд гӧныс сук, выяӧн моз волялыштӧ быдӧн, сӧмын тай бӧжыс миян вӧрса уръяс серти кизьӧрджык, абу пушыд лысӧм дозмӧр бӧж-борд кодь — гашкӧ, морт киясысь веськалӧм сёянад кутшӧмкӧ колана витамин оз тырмы, мед кӧть и пӧтӧсыс эм. Но ачыс урыс, буракӧ, немтор эз тӧд та йылысь, лысӧмкодь бӧжыс понда эз шогав ни да ӧдвакӧ и завидьтіс сійӧ войвыв вӧръясса аслас чой-воклы — ӧд налы мыйта колӧ пессьыны-вийсьыны сёянсӧ перйигӧн, мыйта котравны да кутшӧма повны туланысь да кодысь да, а тані со — судзӧдчылін мортлӧн лышкыд киӧдз да и сы ыджда ӧрешки сюрӧ, сэтшӧм чӧскыд да пӧтӧс, и повны нинӧмысь, некод оз вӧрзьӧд тэнӧ, мый не овны... Ок, сэтшӧм жӧ нин мичаӧсь вӧр-ваӧн чужтӧмторъясыд! Быдлаті ас местаын налӧн, лӧсьыд и пельк, век кӧть видзӧд-нимкодясь... Водзӧ кежлӧ Сергей Иванович шуис аслыс — зептас новлӧдлыны жӧ быд пӧлӧс ӧрешкисӧ, мед тшӧтш вердыштавны мусаник уръяссӧ, зэв тай унаӧн найӧ рӧдмӧдчӧмаӧсь ыджыд парк пасьталаыс...

Овмӧдісны Сергей Ивановичӧс кык мортлы вылӧ жырйӧ — сідзсӧ бур оланін, туалета и быдтор, душ улын позьӧ мыссьыны, весиг тшӧтш и балкон эм, позьӧ петавны да нимкодясьыштны матысса гӧраясӧн. Дерт, позис эськӧ и улӧджык овмӧдны витӧд судтаын дорысь, ӧд абу нин том, ветымын кык арӧс мортыслы, да и сьӧлӧмыс со мӧд во нин ёнакодь мӧдіс кывны, не нин сёрнитны вир-сӧнас давление йылысь; дерт, шуам, неыджыд лифт эм, но ӧд сэтчӧ тай он на быдысь веськав пырысь-пыр, а водзавны нывбабаясӧс да олӧмаджык йӧзӧс кыдзкӧ быттьӧ абуджык на лӧсьыд...

Мӧд олысьыс жыръяс веськаліс комын вит арӧса мужичӧй, ыджыд да ён, шыльыд, гӧгрӧс кынӧмтор чурвидзыштӧ. Кӧть эськӧ и шуӧ вӧлі ачыс, мый тӧвнас пӧ виси жӧ сьӧлӧмӧн, но ӧні пӧ лӧнис, ӧні пӧ юа коньяк да котрала гӧраясӧ.

Сійӧ олӧма нин тані вежонысь дырджык, быдтор нин бура тӧдмалӧма, кодкӧд колӧ тӧдмасялӧма, да узьнысӧ гортӧ вӧлі воӧ зэв сёрӧн, вой шӧр бӧрын нин. Век гажакодьӧн вӧлі бӧрсӧ воӧ, кыпыдӧн и, дерт, татшӧмнад мортыслы пырысь-пырсӧ оз на узьсьы, окота на сылы ошйысьыштны аслас бурлачитӧм йылысь, бурдӧдчысь жӧ нывбабаяскӧд мусукасьӧм йылысь.

«Ок, майбыр, тані чӧсмасьыштнытӧ позьӧ! — выйӧн мавтӧм кодь сьӧд синъяссӧ куньтыралӧмӧн долыдасис сійӧ. — И ставныс быттьӧ локтӧмаӧсь куш ӧти думӧн — быть шамыртлыны кутшӧмкӧ мужичӧйӧс!..»

Часлы пӧ, ышӧдіс ёртыс, ме пӧ тэнӧ тӧдмӧдла на кутшӧмкӧ «самочкакӧд», сэки пӧ вунӧдлан став лекарствоясыд йылысь.

Сергей Иванович вочасӧ сӧмын курыда нюмрасис, ӧд сійӧ муртса на кутіс палялыштны медводдза луннас сьӧлӧмас лыйыштлӧм бӧрын, и эз ёна долыд вӧв лолыс вылын...

Сэсся и, шуны кӧ нин, суседыслӧн татшӧм бурлачитӧмыс эз жӧ долыдмӧд Сергей Ивановичӧс. Гортас сійӧ велаліс водны водзджык, дас час бӧрын — лунтыръястӧ вӧрын шӧйтӧм бӧрын мудзан, да сідзи и личкӧ унмыд, — сійӧ водз вӧлі водӧ, да водз жӧ и чеччӧ асывнас, йӧз узигкостіыс мыйсӧ сӧмын оз удит вӧчны-бергӧдны... А тані со сылӧн олан сямыс-ногыс кутіс жугласьны, сы вӧсна мый абу ӧтнас жырйын, и мӧд мортыслӧн аслас олан сям...

Шоныд да лӧнь лунвыв рытъясӧ сійӧ ӧтнас дыр сулавліс балкон вылын да сьӧлӧм тырнас нимкодясис гӧраясӧн, видзӧдіс, кыдзи вочасӧн налысь вежсӧ да лӧзсӧ шымыртліс пемыд вой. А сэсся кывзіс понъяслысь увтчӧм — санаторий да гӧра костын вӧлі ас керкаясысь ыджыдкодь посёлок, и рытъясын сэні лёкысь увтчисны лыдтӧм-тшӧттӧм понъяс. А сэсся тшӧтш и петукъяс пондылісны сьывны-чуксасьны, мыйысь Сергей Ивановичлӧн, коми сиктын быдмылӧм мортлӧн, сэтшӧма бурмыліс лолыс...

Но дыр сулавны да видзӧдны балкон вывсянь сылӧн эз жӧ тырмыв выныс да быть ковмыліс водны. Вольпасяс быдтор йывсьыс на мӧвпаліс, сусед вотӧдзыс эз на кӧсйыв унмовсьны, но мудзӧмыс век жӧ личкыліс морттӧ, да эз и казявлы, кыдзи синъясыс куньсьылісны. И сэки сӧмын воліс гортӧ кыпыд да гажа ёртыс, да и заводитліс висьтасьны бӧр садьмӧм Сергей Ивановичлы талунъя рыньшалӧм йывсьыс. Сідзсӧ Сергей Ивановичлы, быдтор тӧдны кӧсйысь мортлы, вӧлі интереснӧ кывзыны и та йылысь, но ковтӧмкостті дзугӧм-торкӧм узян унмыс дзикӧдз вылӧ вошліс сэсся. Олӧмнас нимкодясьысь суседыс регыд мысти унмовсьыліс да пондыліс керка тырнас шкоргыны, а Сергей Иванович помтӧг бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, бӧр кӧсйис лэчкавны-кыйны вошӧм узян унсӧ, но некыдзи эз вермыв кыйнысӧ, быть ковмыліс ньылавны-кылӧдлыны ыззьӧм вирсӧ лӧньӧдысь таблеткаяс...

Гӧра йывлань катӧдысь паськыд туйыс быттьӧ кыскӧмӧн кыскис Сергей Ивановичӧс. Паркӧ волан мӧд луннас нин муныштіс мыйтакӧ сэті — веськыда моз да крута катӧдӧ туйыс, регыд сьӧлӧмыс морӧсас быттьӧ кутіс ыдждыны, дзескавны, лолыс тырӧ и. Сэки казяліс веськыдвылӧ кежӧдысь векньыдик туйвеж, асфальтӧн кышӧма. Гӧгӧрвоис, мый сійӧ мусюр гӧгӧрыс моз кытшовтӧдӧ да вочасӧн кыпӧдчӧ вывланьыс. И пуяс увті мунан, вуджӧраинті, ыркыд, и шонді оз пӧж. Сэсся и, ыджыдакодь кытшовтӧм бӧрын, кыпӧдчис Сергей Иванович пӧсь шондіӧн ойдӧдӧм паськыд эрд вылӧ, вывтасінӧ, кӧні шочиника зымвидзӧны гырысь да пашкыр коръя пуяс, тшӧтш и козъяс, а на костын мича дзоридзьясӧн ымралӧны кушинъяс — сымда дзоридз! — а найӧс гӧгӧртӧны туяысь да самшитысь ловъя потшӧсъяс, ставнысӧ шыльӧдӧма да мольӧдӧма, кыдзи колӧ гӧгрӧстӧма. И сэтшӧм нин шондіа тані, сэтшӧм югыд да сӧстӧм, сэтшӧм чӧскыд сынӧда! Виччысьтӧмысла Сергей Иванович медводдза здуксӧ весиг чур-чермунліс, синмыслы оз эскы, мойдын быттьӧ, мича ставыс син водзас да, быттьӧ буретш райыслӧн садйӧ сійӧ веськаліс...

Водзын кыпаліс вылын юра, гӧгӧрыс лӧзов и веж рӧма стеклӧӧн баситӧм шатёр-чом. Лов тырнас нимкодясьысь Сергей Иванович ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчис сыланьӧ, морӧсӧдзыс быдмысь ловъя веж потшӧс дорӧд восьлалӧ, оз вермы кутчысьнысӧ да, копыртчылас да исалыштас. Пӧсь шондіӧн пӧжӧм туя дінысь быттьӧкӧ и тӧдса кӧр кылӧ — ӧтпырйӧ козлӧн и тусяпулӧн кӧрыс, сирыслӧн мырдыс. А пув коръя кодь самшит лэдзӧ кутшӧмкӧ дзик нин велавтӧм кӧр, Сергей Иванович азыма исаліс-кыскис сійӧс пытшкӧсас и медбӧрын нюмсермунӧмӧн шуис аслыс, мый тайӧ кӧрыс мыйтакӧ казьтыштӧ сылы ылі гортӧ кольӧм ичӧтик внукыслысь водзсяньыс кӧтӧдыштӧм гачсӧ... Тадзисӧ ӧткодялӧмысь нӧшта на небзис-нимкодьмис Сергей Иванович, дерт, и ичӧтик зонкаыс сувтіс син водзас, еджыд юрсиа да тыр вира бандзибъяса, сы кодь жӧ лӧз синма да ӧнісянь нин зумыд кок вынйӧра... Ок эськӧ, босьтны сійӧс ичӧтик небыдик киӧдыс да и новлӧдлыштны таті, ловтӧ гильӧдысь кӧра ловъя потшӧсъясыс костӧд, югыд шондіыслы нюмъялысь мича дзоридзьясыс дінті.

А гӧгрӧс керӧсыслӧн дорышӧд туя пуясыс сулалісны тшӧтшӧдтӧмӧсь, джуджыд стын моз топыда, видзисны тайӧ райскӧй садсӧ горувсяньыс пӧльтысь ён тӧвъясысь. Сергей Иванович бурджыка видзӧдліс да казяліс, мый быд татшӧм туя пу вылын сярвидзӧны посньыдик йыла-йӧгъя лӧзоват кольяс, нетшыштіс ӧтиӧс да дыр малаліс-гӧгльӧдліс киясас, дерт, кисьмытӧм-вотӧм на ӧні вӧлі сійӧ, нюдз сёй ёкмыль кодь на топыд, — но ӧд коль жӧ, кӧть и абу козлӧн ни пожӧмлӧн кодь, а тшӧтш жӧ сир кӧра. Но век жӧ бара на медъёна гильӧдіс сылысь нырсӧ и гырк пытшкӧссӧ самшитлӧн сэтшӧм виччысьтӧм мырдыс, и Сергей Иванович, уна лыда ветлысь-гуляйтысьясысь яндысьтӧг, бара на копыртчыліс пув коръяса кодь ловъя потшӧс весьтӧ да некыдз эз вермы пӧтны исалӧм-лолалӧмсьыс.

А сэсся сійӧ казяліс гырысь козъяс кытшолысь неыджыд фонтан, вӧсньыдик югыд визьяс дзольгӧны-чепсасьӧны ортсыӧ, водзӧ на тыртӧны сӧдз ваӧн изъя-дорӧса гӧгрӧс чашасӧ да быттьӧ и меліа чуксалӧны ас дінаныс ветлысь-мунысьясӧс, тшӧктӧны шойччыштны. Сергей Иванович кыліс тайӧ чуксалӧмсӧ да лэдзчысис-пуксис вылын бӧра-мышка кузь скамья вылӧ, мудзыштсьӧма нин сылӧн татчӧ кайӧмсьыс да ветлӧдлӧмсьыс, нюжӧдіс кокъяссӧ, паськӧдіс ки-сойяссӧ, юрсӧ лэдзис-лёткӧдіс бӧрвыв — ӧд со морт лысьӧм серти сэтшӧм лӧсьыда нюглялӧмаӧсь пуклӧссӧ, — сэсся и синъяссӧ весиг кунис; меліа дзольгӧ му пытшкысь чепсасьысь ва, муртса кылысь тӧвру ыркнитышталӧ, вайӧ ловтӧ гильӧдысь быдсяма кӧрсӧ, пӧсь шондіа да велавтӧм на быдмӧгъяса лунвыв мулысь кӧръяссӧ, и пашкыр коз бура видзӧ шонділӧн сотысь югӧръясысь...

Ок, сё майбырӧ, ёна жӧ гажа да лӧсьыд му выв олӧмыд!

Асывнас, войсӧ лёка узьӧм бӧрын, Сергей Ивановичлы ёна сьӧкыд вӧлі, мырдысьӧн моз ӧдва сувтіс вольпась вывсьыс, а ӧні кутіс кывны, мый бура сӧдзис вир и сӧн, тшӧтш и юр вемыс сӧстӧммис, кокняліс быдлаті, гажмис-кыпаліс лолыс.

Сы водзын, фонтан мӧдарас, зымвидзис ыджыдсьыс-ыджыд коз, дивӧ кодь коз, татшӧмсӧ сійӧ, Сергей Иванович, кӧть и вӧрті-ваті ӧтарӧ ветлысь-гежмасьысь лесничӧй морт, некор на некысь эз аддзыв; увъясыс тайӧ дивӧ козйыслӧн ӧтарӧ и мӧдарӧ бырсвидзисны дзик веськыда, кузь зібъяс этшӧн, шӧрвыяс сыв нёль-ӧ-вит кузьтаӧсь вӧліны, йывланьыс сӧмын дженьдаммыштӧны-а, но сэтшӧм жӧ веськыдӧсь, и быд веськыд ув-зіб вылӧ быттьӧ ӧшӧдӧмаӧсь пӧлӧсӧн шӧри кусыньтӧм нюдзвеж шаль, сьӧкыда ӧшалысь веж сыръя шаль, да ӧд весигтӧ и дзик уліас немся кос ув абу, кыдзи век овлӧ миян пармаса пӧрысь козъяслӧн, став веськыд увйыс веж жӧ тані, и быдӧнсянь тшӧг лыска шалльыс увлань ӧшӧдчӧма, шоныдыс и зэрыс-ваыс пӧтмӧн тай тырмылӧма козйыслы.

Ён бедь вылӧ мыджсялӧмӧн сы дінті ньӧжйӧникӧн таджиктіс ыджыд да кыз дядьӧ, сьӧкыда жнёпкысис-пуксис скамья мӧдар помланьӧ, вель дыр пошиктіс, вуджӧдіс тырӧм ловсӧ, сэсся казяліс, кыдзи Сергей Иванович бара на нимкодясьӧ кознас, да шыасис:

— Кутшӧм ӧд, шу, пуыс, а? Водзті, томджык дырйиыс, сійӧ эз вӧв татшӧмӧн.

— Эз? — долыдпырысь воча шыасис Сергей Иванович сёрни панысьлы.

— Кутшӧмкӧ кадӧ увъясыс мӧдісны веськавны, пикаяс кодьӧсь лоисны. И со тадзи ӧшйис насянь лыскыс-сорсыс.

— Но тай... А важӧн-ӧ нин лоис тадзисӧ?

— Ме тані ола нелямын во и тӧда, мый водзті эз татшӧмӧн вӧв.

— Дивӧ тай, мыйла нӧ либӧ тадзи веськалісны да нюжалісны увъясыс?

— Тыдалӧ, рӧдыс сэтшӧм. Сэтшӧм рӧд кыськӧ вайлӧмаӧсь.

— Либӧ сійӧ абу тані чужлӧм? — водзӧ на юасис Сергей Иванович.

— Тані унджык пуыс кыськӧ вайлӧма да морт киӧн садитӧма.

— Видзӧд со! А тӧдтӧгыд чайтан, мый ачыс гӧгӧр сідзи и быдмылӧма.

Сергей Ивановичлы нимкодь вӧлі тӧдмавны тайӧс, сы вӧсна мый ачыс сійӧ, олігчӧжыс, лыдтӧм-тшӧттӧм пу нин пуктіс-садитіс ылі войвыв пармаын. А ӧні, дивӧ кодь коз вылӧ видзӧдігӧн, окота лоис нуны кымынкӧ коль тшӧтш и сылысь да видлыны гортын кытчӧкӧ садитны-пуктыны. А мый, гашкӧ и, быдмас!.. Мыйтакӧ чӧв олыштӧм бӧрын сійӧ бара на шуис:

— Либӧ кымын водзӧ олӧ козйыс, сымын ёнджыка мичаммӧ?

Дядьӧ ружӧктыштіс да вочавидзис:

— Сідзи кымын и эм...

— Вот эськӧ мортыдлы сідзи жӧ! — виччысьтӧг шмонитӧмӧн моз артмис Сергей Ивановичлӧн. — Кок йывсьыд пӧртӧдз мичаӧн да ёнӧн лоны.

— Хы! — шыньмуніс та вылӧ дядьӧ. — Эштіс тай! Кысь нӧ миянлы сэтшӧмнас лоны, кор ми олігчӧж изам-пазӧдам асьнымӧс. Кыдзи колӧ и оз ков чашъям.

— А ме чайтлі, тані ті некор нинӧмӧн онӧ висьлӧй, этатшӧм шоныдінас да гажаинас олігӧн.

— Мортыд кӧ ачыс асьсӧ пазӧдны мӧдӧдчӧма, немтор нин оз отсав, кӧть сэсся кӧн ов. Некутшӧм райскӧй сад оз отсав... Со тай, куим кокӧн ӧдва тюкиті татчӧдз, дзикӧдз кокъясӧй бырисны, ватаысь быттьӧ, эбӧсӧй ньӧти абу ни...

Дядьӧыс, видзӧднысӧ, эз на вӧв сэтшӧм пӧрысь, ар квайтымына гӧгӧр, но мортыд ёна нин небзьӧма, рушмӧма и ропмунӧма. Сергей Иванович ас кежас вежӧртіс тайӧс да шуис:

— Татчӧ кӧ частӧджык волывлін, гашкӧ, эськӧ эн на и пӧрысьмы.

— Да эськӧ да... — эз кытшлясь дядьӧ тӧдтӧм морт водзын. — Но век тай некор вӧлі. То уджалан. То аджавтӧдзыд водка глӧтъян. То нӧшта на мыйкӧ... Некор весиг гажа ывла вылас лючкисӧ видзӧдлыны. Немтор он казяв ни он гӧгӧрво. Эм и эм, быттьӧ сідзи и колӧ. Некыдзи оз вӧрзьӧд тэнӧ, вирад оз йидж, мичлун ни немтор, сы вӧсна мый тыртӧм коль кодь тыртӧм олӧм олан... Ӧні сӧмын куті казявны да сьӧлӧм тырӧн кывны став тайӧ мичсӧ... — ышловзис да дзик нин виччысьтӧг шуис: — Буракӧ, кула регыд, сійӧн и понді казявнысӧ... Мед бурджыка видзӧдлыны мӧдар югыдас мунӧм водзвылын, сэні ӧд, тӧдӧмысь, оз ло татшӧмыс...

Кос пӧвйӧ пӧсь сир моз йиджисны Сергей Ивановичлы дядьӧлӧн татшӧм кывъясыс.

А мӧдыс абу на помалӧма, вежавидзӧмӧн кывзысь мортыдкӧд тай, буракӧ, быдӧнлы окота пӧттӧдзыс сёрнитны:

— Сэсся и ме кыськӧ лыддьылі, мый татчӧ воӧм-овмӧдчӧм йӧзыд пӧ сідз и тадз дженьыдджык нэмаӧсь горецъяс серти. Видзӧд, налӧн мӧдкодьджык оласногыс, уна нэмъяс чӧжнад велалӧмаӧсь гӧраясӧд гежмавны да мый да... Сёяныс мӧд ногаджык и... Кос вина юасны да шома сырӧн да ыж яйӧн закусывайтӧны... А ми вокыслы водка колӧ да селёдка, кыз тшӧга порсь яй да...

2

Врач индіс Сергей Ивановичӧс диетаа пызан сайӧ — мед пӧ этшаджык вӧлі солаыс да жаритӧмаыс, сы пыдди пӧ колӧ ёнджыка мутшкыны быдмӧгаджык, вотӧс-ягӧдаджык свежӧй сёян. Дерт, татшӧм вӧлӧгаыд мужичӧй мортыдлысь озджык бурмӧд вытьсӧ, но та понда Сергей Иванович ёнасӧ эз майшась — сійӧ, парма ош моз, некор эз вӧвлы пискаӧн, мый вомас веськалас, сійӧс и нямлялас, медтыкӧ кынӧмыс пӧтас-а, сэсся и мында сертиыс вель уна вӧлі вайӧны быдторсӧ, шуам, гортас сійӧ, Сергей Иванович, некор эз сёйлы та ыджда тасьтіын шыд.

Выльӧн воысьясӧс найӧс — Сергей Ивановичӧс да Михаил Константиновичӧс, сыысь ар куим-ӧ-нёльӧн олӧмаджык мужичӧйӧс, пуксьӧдісны зэв уна пызана да йӧза ыджыд залӧ, кык нывбаба дінӧ, кодъяс пӧ вежон кымын нин олӧны-сёйӧны тані. Сергей Ивановичлы паныдасӧ лои ар нелямын вита еджгов нывбаба, зон моз дженьыда шырӧм юра, неуна чангыля ныра да гырысь руд синъяса, позьӧ шуны, мича на, пӧрысьмытӧм на чужӧма, да тшӧтш и лӧсьыд статя да лайков вӧраса. Сергей Иванович пырысь-пыр жӧ казяліс, мый нывбабалӧн лӧсьӧдлыштӧм-мавталыштӧм синъясас йӧршитчӧмаӧсь би киньяс...

Мӧд нывбабаыс, коді пызан сайын лои паныдӧн Михаил Константиновичлы, вӧлі томджык, ар кызь кӧкъямыса, ичӧтик мыгӧра, посни ныр-сера, лӧниник, небыд да вежавидзысь сёрниа, и мыйлакӧ медводдза лунсяньыс жӧ, ас кежас, Сергей Иванович нимтіс сійӧс Небыд Кысукӧн.

Но, а Михаил Константинович висьтасис ылі Камчаткаысь, чери заводысь, вӧлі сійӧ шӧркоддьӧм тушаа, дзормыштӧма нин, но сук сьӧд юрсиа на, буракодь тшӧгӧм-шылялӧм вир-яя, кыпыд руа морт. Сёрнитны радейтысь, да и уна йӧз пӧвстад уджаліг-ноксигад быдтор йывсьыс варгыны бура велалӧм, сійӧ медводдза лунсяньыс жӧ лои пызан сайын юрнуӧдысь пыдди, тамада пыдди, мый вылӧ Сергей Иванович лои зэв рад, сы вӧсна мый ачыс сійӧ некор эз вӧвлы уна сёрнианас — вӧрад уджаліг-шӧйтігӧн ӧд пуясыскӧд он больгы, — торйӧн нин тӧдтӧм йӧз дырйи некыдзи эз шедлыв сылы колана сёрниыс, да нӧшта нин нывбабаяс дырйи.

Кор медводдзаысь сёйигӧн жӧ вайисны налы тасьтіясын кизьӧриник виж пӧк кабачкиысь, Михаил Константинович гудйысьыштіс сэні вилкинас да шуис:

— Гортын кӧ вӧлі, ме эськӧ ӧні лэпті тіянлы пызан вылӧ ыджыд тасьті тыр гӧрд пӧк. Сэсся кӧть кыдзи сёй сійӧс, кӧть нянь вылад кыза лэптав, кӧть ыджыд паньӧн паняв...

— А ме эськӧ йӧра яя шыд лэпті, — выль ёртыслысь панӧм гажсӧ лӧдсаліс Сергей Иванович. — Неуна вижоват шыдыс, небыд пожӧм туганъяс йӧраыс нятшкӧ да, томиник кыдз коръяс да, сыла-нӧгыля шыдыс, ыджыд пу паньӧн паньыштан да, мыськовтӧ-бурмӧдӧ гырк пытшкӧстӧ, не нин сёрнитны гожся вӧр кӧра яйыс йылысь...

— Да дугдӧй буди, мутивӧйяс, дульванымӧс пычкыны! — ӧвтыштчис на вылӧ Валентина Петровна. — Сёйӧй, мый вайисны, сійӧс тӧдӧй...

Абу тай гортад, быть сёй... Водзӧ вылӧ Сергей Иванович тайӧ виж пӧксӧ, гашкӧ, быдса пельса мында сёйис быд лунсӧ, нэм чӧж кежлас сёйис да ӧдвакӧ сэсся коркӧ кӧть пань йывнас видлас...

Тадзи тӧдмасялыштӧм бӧрын Михаил Константинович, буракӧ, мӧд рытнас жӧ ставнысӧ кутіс нуӧдны клубӧ, воӧма пӧ карса концертнӧй бригада, менам пӧ билетъяс ньӧбӧма нин. Олӧмаджык ичмоньыс, Валентина Петровна, радпырысь кӧсйысис, а мӧдыс, Лиля, шуис, мый сійӧс водзджык нин чукӧстісны. А кор найӧ, куимӧн, пуксялісны бур местаясӧ, нывбаба, дерт, шӧракостаныс, Сергей Иванович казяліс, мый налӧн Небыд Кысукныс топӧдчӧма нин кузь голяа да кузьмӧс юра том морт дінӧ.

Ёнджыкасӧ петкӧдлісны курорт карын олӧм-шойччӧм йылысь тешъяс, дырӧннад быдторсӧ тай казявлӧмаӧсь да лӧсьӧдлӧмаӧсь тӧлка йӧз. Сергей Иванович озкодь кӧсйы вӧлі локнысӧ, а ӧні со пӧттӧдзыс сераліс, мукӧдлатіыс весиг кочкавтӧдз и семдытӧдз, ӧд сэтшӧм и эм сійӧ мортыс — кыдз шуласны, серамыс и синваыс матынӧсь... Бӧртинас, кор бара жӧ куимӧн петісны пемдӧм нин ывла вылӧ, Валентина Петровна весиг шуис та понда:

— А ме медъёнасӧ сералі Сергей Иванович вылӧ, эстшӧм чӧскыда сералӧ да. Ёна меным и кажитчис...

Ывлаын гӧгӧр оняліс шоныд, лӧнь лунвыв рыт. Некыті немся кор ни дзоридз эз вӧрзьы. Изъя туй пӧлӧнӧд сувталӧмаӧсь видзны тайӧ чӧв-лӧньсӧ джуджыдысь-джуджыд пирамидальнӧй топольяс, салдат этшӧн швычӧкӧсь сулалӧны, веськыдӧсь, кынӧмъяснысӧ быттьӧ кыскӧмаӧсь, нинӧм лишнӧйыс оз тӧдчы; абу нин лунся моз жар пемыд рытыс, сынӧдыс быттьӧ нӧшта нин сӧстӧмӧн да чӧскыдӧн лоӧма, тшӧтш и быттьӧ гораджыкӧн, да ылӧдз кылӧ шочиник цикадаяслӧн ӧта-мӧдныскӧд тюрзӧмӧн-чиркӧдчӧмӧн чуксасьӧмыс.

Уна шойччысьяскӧд тшӧтш найӧ, куимӧн, киясаныс кутчысьӧмӧн, стӧчджыка кӧ — нывбаба шӧрас, кыкнан мужичӧйыс дінӧ кутчысьӧма, — ньӧжйӧникӧн ветлӧдлӧны тадзи лӧнь пемыдӧ вӧйтчӧм аллеяясӧд, Михаил Константинович ӧтарӧ мыйкӧ сёрнитӧ, анекдотъясӧн шӧтӧ, Валентина Петровна чӧскыда и шуда чиктылӧ-сералӧ, а Сергей Иванович кывзӧ нисьӧ оз, сылы сідз лӧсьыд сэтшӧм шоныд да лӧнь рытас, дзоридзалысь акациялӧн ма кӧра сынӧд пӧвстас, торйӧн нин концерт вылын личалӧм-гажӧдчыштӧм бӧрын, но сылы чайтсьӧ, мый колӧ пырны нин гортас, кӧть эськӧ и оз на пырсьы, ӧд тӧдтӧг оз ов, мый код тӧдас кӧні койтысь суседыс сідз и тадз дыр на оз во, но Сергей Иванович тшӧтш чайтӧ, мый сылы колӧ ӧтнаннысӧ кольны орччӧн восьлалысь гоз пӧвсӧ, ӧд казяліс нин, кыдзи Михаил Константинович лунтыр лебезитчис Валентина дінын, зілис быд ногыс кажитчыны сылы. Мортыс кӧть и пӧрысь, но — вӧрысь.

— Но, ме буди сэсся пыра-а, — асьсӧ выныштӧдӧмӧн шуис медбӧрын Сергей Иванович.

Валентиналӧн вына чуньяса киыс ёнджыка топӧдіс Сергей Ивановичлысь куш дӧрӧм кежыся сойсӧ.

— Мый нӧ гортад вӧчнысӧ? — быттьӧ падмыштӧмӧн шуис нывбаба. — Ӧнісянь ӧд оз на жӧ узьсьы.

— А, велалӧма менам водзджык водны, — зілис бур ногӧн эскӧдны Сергей Иванович. — Нэм чӧж колип кодьӧн вӧвлі — водз водысь да водз жӧ и чеччысь-сьылысь...

— Но, сідзкӧ, либӧ, дерт... — ылӧсас шуис Михаил Константинович, сійӧ, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов Сергей Ивановичӧс: ыштӧ, со ӧд пӧ кутшӧм вежавидзысь вӧлӧма мортыс, оз кӧсйы торкасьны, ӧд татшӧм делӧад коймӧдыд век нин дзик ковтӧмӧн овлӧ.

— Ме инӧсь, гашкӧ, пыра жӧ да... — виччысьтӧг вежис сэсся мӧвпсӧ Валентина Петровна. — Аслам менам талун мыйкӧ мудзсьӧма жӧ, карті уна котралі да...

Та бӧрын Сергей Иванович кутіс казявны, мый пызан сайын сёйысь-пукалысь кык мужичӧй пӧвстысь сувтса синма Валентина бӧрйӧма аслыс курорталан ёрт вылӧ, содтӧд блюдо пыдди ли, буретш да сійӧс, Сергей Ивановичӧс, кӧть эськӧ Михаил Константинович, ас пайсьыс, лунысь лунӧ пыр ёнджыка да восьсӧнджык мӧдіс рыньшасьны ныв моз на шыльыд да вильыд ичмонь бӧрся.

Шырӧн-каньӧн ворсӧм кодь налӧн мӧдіс лоны: сьӧд кань эськӧ и кӧсйӧ кыйны да нямны мольыд гӧна чӧскыд шырсӧ, но мӧдыс оз на сетчы сылы, руд кань дінӧ сибӧдчӧ, весиг, тыдалӧ, ачыс кӧсйӧ нямны сійӧс; а йӧй рудыслы веськодь ли мый ли госа шырыс, оз кыйсьы сы бӧрся, ачыс, дерт, кань мортыд, оз кӧсйы шыр вомӧ веськавны ни...

А сідзсӧ видзӧдны, быттьӧ сэтшӧм топыд котыр артмис куимӧныслӧн — ӧти нывбаба да кык мужичӧй, дерт, шуам, коді кыдзи кӧсйис, сідзи и чайтіс-а, бокисяньыссӧ, кыдз тай шулӧмаӧсь французъяс: быд морт пӧ донъялӧ мукӧдӧс сы ногсӧнджык, кутшӧма ачыс нин олӧмас тшыксьӧма... А тайӧяс карӧ мунӧны ӧтлаын, кино вылын орччӧн жӧ пукалӧны. Лӧсьыда сёрнитӧны да кыпыда сералӧны... Торйӧн нин ӧткымын югыд синма нывбабаяс, тыдалӧ, вижӧдтӧдзныс завидьтісны Валентиналы — ӧтнасӧн пӧ тывйыштӧма со кутшӧм кык каньӧс, кор мукӧдыслы ӧтиыс некыдзи оз вичмы. А Валентиналӧн жӧ, Сергей Иванович казявтӧг эз ов, гырысь руд синъясас би киньясыс пыр югыдджыкӧсь да ярджыкӧсь лоины, полан весиг видзӧдлынысӧ наӧ... Аслыс Сергей Ивановичлы тадзисӧ олӧм-шойччӧмсьыс первойсӧ и нимкодь на вӧлі, кӧть и абу сёрниа сійӧ, но ӧд кывтӧ тані олігчӧж кежлӧ он жӧ томнав. Но кор кутіс казявны, мый нывбаба пыр ӧтарӧ ёнджыка вугырасьӧ сы дінӧ, мукӧддырйиыс весиг яндзимсӧ воштывмӧн сибдӧ, а аслас сылӧн, Сергей Ивановичлӧн, вирыс некыдзи оз горӧдчы вочасӧ, — тайӧс гӧгӧрвоӧм бӧрын морттӧ кутіс сьӧктӧдны татшӧм йитӧдыс, да и сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд.

Да и, шуны кӧ нин, Сергей Ивановичлы ньӧти эз вӧв окота том зон моз дурны-чиктывны нывбабаяскӧд. Сылы медокота вӧлі уна йӧз пӧвстас ӧткӧн моз олыштны, некод дінӧ зэлыдасӧ гӧрддзасьтӧг — мый колӧ аслыс, сійӧс и вӧчны, кытчӧ колӧ, сэтчӧ и мунны, лов бурмытӧдзыс нимкодясьны лунвыв вӧр-ванас, войвылын быдмытӧм пуяснас и гораа ызгысь шоръяснас, больясӧн пуысь нарзан ваннаын лункосмысьт дзужасьны, быд лун юны му пытшкысь петысь дзик на свеж нарзансӧ да татшӧм ногӧн лӧньӧдны да бӧр ёнмӧдыштны вӧрзьӧм сьӧлӧмсӧ, а не вожа бӧжаяскӧд пытьялӧмӧн. А сэсся и, ёнмыштас да, гӧра йывъясӧ, дерт жӧ, кайлас, экскурсияясӧ ветлас, торйӧн нин Пятигорскӧ быть колӧ лэччывны, Лермонтов дінӧ, кодӧс сійӧ, Сергей Иванович, кӧть и вӧр-ва дінын уджалысь морт, ёна радейтӧ, век лыддьӧ, ас кыв вылын коркӧ гижлӧм Иван Куратовӧс моз жӧ пыдди пуктӧ.

Вежоннас ӧти рытӧ санаторийын ворсліс оркестр, чуксавліс шойччысь-бурдӧдчысьясӧс йӧктыны. Тайӧ рытсӧ унджыкӧныс виччысьлісны кузя зэрӧм бӧрын шонді петӧмсӧ моз, торйӧн нин выльӧн воӧмаяс, ӧд йӧктанінад ӧдйӧджык позьӧ аддзыны аслыд гоз пӧвтӧ, оз кӧ веськав сэтшӧмыс сёян пызан сайын, а выльӧн воысь чукӧрыс век вӧлі, сы вӧсна мый уна сё морта санаторияс ва визув вылын моз йӧзыс ӧтарӧ вежласис, быд лун, буракӧ, ӧтияс мунӧны, мӧдъяс локтӧны, ставсӧ тайӧс бура да кужӧмӧн котыртӧма, некор немся тыртӧм пызан абу столӧвӧйын, кык ыджыдсьыс-ыджыд залын, дерт, кӧнкӧ, узьланінъяс оз жӧ тыртӧг овны ни...

Кор Сергей Иванович да Михаил Константинович воисны йӧктанінӧ, восьса ыджыд площадка вылӧ, сэні тырыс нин шуксис йӧз, сымда морт кыдзисюрӧ веглясисны-чеччалісны оркестрлӧн пельтӧ чунӧдана да ловтӧ ыпнитӧдана шыяс улын. Унджыкӧныс сэтшӧм швычӧка да пелька брынсъялӧны, куснясьӧны и быд ногыс ӧвтчӧны кияснаныс, мый Сергей Иванович весиг чуймӧмӧн мӧвпыштіс: «Да кутшӧм нӧ тайӧ сьӧлӧмӧн висьысьяс!» Сэсся ӧд и медъёнасӧ, казяліс Сергей Иванович, чеччалӧны да вежнясьӧны олӧмаджык мужичӧйяс да бабӧньяс, сы кодь жӧ арлыдаяс, дерт, кӧнкӧ, кодъяслыкӧ кажитчыны на кӧсйӧны — мед кӧть пӧ и чукыраӧсь нин чужӧмъясным да и кынӧмъясным пельса моз чурвидзӧны, а видзӧд со, вынным эм на, ог на ёнасӧ сетчӧй томъясыдлы...

Валентина Петровна вӧлі тані нин, нывбаба чукӧрын йӧктіс-вежнясис жӧ гора да чилӧк музыка шы улас. Кор Сергей Иванович казяліс сійӧс, пырысь-пырсӧ весиг эз и тӧд, сэтшӧма вежсьӧма талун ичмоньыс: лӧз джинсыа талун Валентинаыс да еджыд вылын яр гӧрд дзоридзьяса ковтаа, джинсыыс и ковтаыс статя мыгӧр вылас быттьӧ неуна дзескыдджыкӧсь, торйӧн нин синмад шыбитчанаа тӧдчӧдӧны гӧгрӧс бекъяссӧ и вылын морӧсъяссӧ, и кыдз пу вылын моз гӧгрӧс йӧг кодь кынӧмсӧ, и ӧд ёма бабаыд сідзи вурӧма-лӧсьӧдӧма вылас ковтасӧ, мый ыджыд алӧй дзоридзьясыс торйӧн-торйӧн буретш да шлапкысьӧмаӧсь кыкнан морӧсыс вылӧ и кынӧмыс вылӧ. Да и ачыс талун Валентина Петровнаыс пырыс быттьӧ югзьӧ, гажа асылӧ шонділы воча воссьӧм дзоридз кодь, коді тай быд сіӧн и ловбуснас кӧсйӧ-виччысьӧ, мед эськӧ сы вылӧ ӧдйӧджык пурскысис кузь гӧна-ныра мазі.

Валентина йӧктігтырйи матыстчис на дінӧ, еджыд чужӧмыс банйӧма, синъясыс дзирыда югъялӧны, сизьдыштіс Сергей Иванович водзын вына кокъяснас: петам пӧ, ӧтлаын йӧктыштам и нӧшта на шудаӧсь лоам... А Сергей Иванович шӧйӧвошис, ыпнитіс, оз тӧд, мый вӧчны, оз куж сійӧ лючкисӧ йӧктыны да яндысьӧ, кӧть эськӧ и, шуам, мый тані торъя кужнысӧ, ставыс тай, кодлы кыдзи колӧ, сідзи и чеччалӧны да вежнясьӧны, но мый нӧ вӧчны, яндысьысь мортыс да, олігчӧжыс яндысьліс йӧктыны кужтӧм вӧснаыс, а велӧдчынысӧ тай век некор вӧлі, сэсся ӧд и полыштӧ на сійӧ ёнасӧ чеччавны, сьӧлӧмас неважӧнся зяткылӧм бӧрын...

— Гашкӧ, Михаил Константиновичкӧд йӧктыштанныд... — матӧ воӧмӧн нурбыльтіс Сергей Иванович. — Сійӧ мастерджык...

Валентина Петровна та вылӧ вочасӧ весиг чушнитіс ярмӧм кань моз, синъясыс югнитісны чардби этшӧн: ӧд со нывбаба морт ачыс корис мужичӧйӧс, и йӧзыс аддзылісны, а сійӧ, пеж лов, ыждалӧ, кыдз таысь он ыпнит, кыдз таысь он скӧрмы и, дерт, яндзим сылы да та понда нӧшта нин яра чажмунӧ скӧрлуныд...

Но Михаил Константинович галантнӧй кавалер этшӧн небыда босьтӧ нин пузьӧм нывбабаӧс киӧдыс да, югъялысь туплияса кокъяснас зятйӧдлігтыр, нуӧдӧ нин сійӧс кытшӧ, ылӧджык пӧсь яндзимӧн ыпнитлан местасьыс, и оз мукӧд моз йӧймӧм ногӧн ырсъяв ни чеччав Михаил Константиновичыс, а шывъялӧ-нуӧдӧ нывбабаӧс вальс этшӧн, чечётка тачкигтыр кытшовтӧ гӧгӧрыс да тайӧн петкӧдлӧ дурмӧм-кольмӧм кодь чеччалысьясыслы: видзӧдӧй пӧ, кутшӧм мичаа да лӧсьыда водзті йӧктывлім, аслыд любӧ и ортсысянь видзӧдысьлы нимкодь; и ярмылӧм Валентина, тыдалӧ, бӧр лӧньыштӧ татшӧм йӧктысьыдлӧн сывйын, тшӧтш жӧ сы ног мӧдӧ шывъявны и шуркъявны, и морӧсъяс вылас дзоридзьясыс моз жӧ бӧр югдӧ-банйӧ чужӧмыс, ӧні некыдзи нин он сет сылы нелямын сайӧ арӧстӧ...

На вылӧ тыр синмӧн видзӧдысь Сергей Ивановичлы лоліс весиг забеднӧ, мый оз куж сійӧ татшӧм мичаасӧ да лӧсьыдасӧ йӧктыны, мый тайӧяс моз некор сійӧ эз тӧдлы йӧктӧмсьыс татшӧм нимкодьсӧ, да, гашкӧ и, аслыспӧлӧс шудсӧ; сэсся, буракӧ, тшӧтш и сыысь кутшӧмакӧ нелӧсьыд лои, мый со эз пет Валентинаыскӧд йӧктыны, гашкӧ и, коліс петны, мыйла эськӧ не петнысӧ вӧлі, ӧд, буракӧ, сэтшӧма кӧсйис мортыс, а ӧні со ачыс яналіс и нывбабасӧ янӧдіс... А, дерт, кӧнкӧ, медся забеднӧыс лои Сергей Ивановичлы сыысь, мый морӧсас ёнтысь-кылысь сьӧлӧмаӧн сулалӧ сійӧ тані, эз куж сійӧ видзны сьӧлӧмсӧ ассьыс, ветымын арӧс бӧрын дзикӧдз вӧрзьӧдіс, вынсьыс вывті пессьӧмнас да лов вылас быдторсӧ сатӧка босьтӧмнас. Окма жӧ эськӧ да... Эз сэсся окота ло сулавны тані Сергей Ивановичлы да и петіс йӧктысьяс дінысь...

Тэрмасьтӧг лэччис терренкур вылӧ, рытыс вӧлі шоныд, шондіа на, но гӧраяс сайсянь кыза-сьӧда кыпӧдчисны кымӧръяс. Йӧз ветлӧдлісны этша, коді йӧктӧ да коді кино видзӧдӧ, шочиник паныдасьлысьясыс, унджыкӧныс, гозйӧн-гозйӧн кинаныс кутчысьӧмӧн шывъялӧны, ӧдйӧ тай и тӧдмасялӧмаӧсь, весигтӧ дзик на неважӧн воысьяс. Терренкур ордымыс таті вочасӧн кыпӧдчигтыр петляясӧн шыркниталӧ санаторийпӧлӧнса джуджыдкодь керӧссӧ — ачыс санаторийыс дзик выліас, дзиб йылас, — мед шойччысь-висьысьяслы не веськыда да крута кайны, а вочасӧн, гӧгӧрталӧмӧн, уналаын пуклӧсъяс эмӧсь, сьӧлӧмыд кӧ ёна нӧйтчыны кутас, позьӧ пуксьыны да шойччыштны. Ёна гажа таті керӧсыс: уліас миян бадьлань мунысь зэв гырысь да уна коръяса вербаяс пасьвидзӧны-сулалӧны, выліджыкын — акацияяс да туяяс, а сэсся и зэв мичаник, томиник на пожӧмъяс да козъяс. Пожӧмъясыс кыз да кузь лыскаӧсь, первойсӧ Сергей Иванович чайтіс, мый тайӧ сус пуяс, но кор юаліс, шуисны, мый татшӧмыс пӧ кавказскӧй пожӧм. Но торйӧн нин нимкодьмыліс Сергей Иванович ар кызя кымын вӧляникысь быдмысь козъяс дінын — найӧ вӧліны миян том ньыв пуяс кодь пашкырӧсь, тшӧг лыскаӧсь и — лӧзӧсь, но быд лыс козлӧн кодь жӧ чорыд да ем йыла чутӧдчысь. Ок, ёна и мичаӧсь видзӧднысӧ козъясыс! Ставнысӧ пӧ найӧс кыськӧ ваялӧмаӧсь жӧ татчӧ да садиталӧмаӧсь, а рӧдыс, буракӧ, Канадаысь. Пуяс костын сук туруна кушинъяс ӧтилаын-мӧдлаын вежӧдӧны... Лунтырнад пӧсь шондіӧн бура пӧжӧм бӧрын ӧні быд пу, быд лыс, быд турун сі и дзоридз любӧпырысь пычкӧ-сетӧ ывлаыслы ассьыс кӧрсӧ, и сэтшӧм чӧскыд сынӧдыс, но сэтшӧм нин чӧскыд!

Сергей Иванович вылі ордымӧдыс воис увланьӧ кежанінӧдз да сувтовкерис. Тані сылы век ёна нимкодь вӧлі сулавны. Ӧтарас, юр весьтас моз, джуджыд и паськыд из потас, пач моз пырыштӧ, уна вояс чӧжнад шойччысьяс быдлаӧ борӧмаӧсь-гижсялӧмаӧсь рӧшкыд изъяс, а мӧдарсяньыс кар тыдалӧ, веж садъяс пытшкын, налӧн кодь жӧ джуджыд дзибъяс йылӧ лэптӧм мича санаторийяснас. А саясджык, кар гӧгӧрыс, сутши-кетшиӧн лэптысьӧны веж керӧсъяса гӧраяс, кокньыдик руӧн моз лӧзалысь гӧраяс. Ёна и мича да гажа кар!.. Тані жӧ, туй песовтчанінас сулалӧ уна вожа зэв ыджыд акация, ӧні дзик еджыд льӧм тугъяс кодь дзоридзьяссьыс, а коръясыс быттьӧкӧ и пелысьлӧн кодь мича серӧн дорӧсалӧмаӧсь. А кӧрыс! Но жӧ масяыс нин ма! Сергей Иванович сулаліс пу улын да кузнеча мекӧн пӧльтӧм этшӧн кыскис да кыскис пытшкӧсас сынӧдӧ кыза йиджтысьӧм масӧ-нектарсӧ...

Со мый колӧ сылы медъёнасӧ! А не йӧй музыка шы улын дурпоп моз чеччалӧм. И не тӧдтӧм бабйӧ дінын исасьӧм. Тьпу! Сэсся Сергей Иванович томиник козъяс да пожӧмъяс дорын на бурпӧт сулаліс, туяяс дорын и. Шоныд, куш дӧрӧм кежсьыс ветлӧдлӧ, кӧть и шонді лэччандор нин, и май тӧлысь. Гортас кӧ эськӧ вӧлі, лӧзӧдтӧдз кынмис ӧтпӧлӧснад. Но гӧраяс сайсянь кымӧръяс ӧтарӧ чепсасисны-кайисны кар весьтӧ, пондіс чардыштавны да гым муркйӧдлыны, а сэсся и войтыштісны зэр тусьяс, и Сергей Иванович тэрмыштчис гортланьыс.

Мудзыштсьӧма Сергей Ивановичлӧн, да нёровтчис крӧвать вылас шойччыштны. Кылыштӧ музыка радиосянь, паныда стенын — сэтшӧм тӧдса да муса серпаса картина. Лӧня шыньгӧ-визувтӧ лӧз ваа ичӧтик ю, вӧр ёль кодь и эм, неджуджыд берегъяса, туруна видзторъяс ӧтарас и мӧдарас шыльквидзӧны, шочиник кыдзьяс видзӧдчӧны шыльыд ваӧ, ылынджык пипуа-козъя рас тыдалӧ; аръявыв кадыс, вижӧдӧны-гӧрдӧдӧны коръяс, ньӧжйӧникӧн гылалӧны лӧня визувтысь ваӧ... Быттьӧкӧ гортысь Кылӧг-юнысӧ рисуйтӧмаӧсь! Эстчаньыс, чукыль саяс, Сергей Ивановичлӧн дачаыс, кодӧс сійӧ кольӧм во помаліс тшупнысӧ...

Сергей Иванович весиг пыркнитӧ юрнас, мед мынтӧдчыны тайӧ каститчӧмсьыс. Но сэтшӧм жӧ нин тӧдса, гортса серпас! И дзик ловъя кодь, быттьӧ видзӧдан кутшӧмкӧ ӧшиньӧд да ставсӧ тайӧс аддзан ылӧ кольӧм гортсьыд. Сергей Ивановичлы и любӧ быд лун аддзыны сэтшӧм дона да муса горт серпассӧ, но сьӧлӧмнас тшӧтш быттьӧ и кылӧ, мый тадзинад гажтӧмыс вермас тані босьтны.

А ывла вылын чорыда нин клысьйис-зэрис, тӧлаліс и гымаліс. Сергей Иванович пасьтасис да петіс балкон вылӧ, топӧдчис стен бердӧ, мед оз кӧтӧд уна ваӧн пессьысь зэрыс. Пемдӧма, гӧраяс дзикӧдз вошӧмны сьӧкыд кымӧръяс пӧвстӧ, сӧмын и тыдалӧ уліын частникъяслӧн посёлокыс, понъяс сэні лӧньӧмны, дерт, кӧнкӧ, дзебсясьӧмны чомъясаныс, ӧд тӧдтӧг оз овны, мый зэригад некод гусясьны оз лок...

Но лыбӧм ён тӧлыс регыдӧн бӧр нӧбӧдіс зэрсӧ-гымсӧ кар весьтысь, да сукмӧм нин пемыдас бара кутісны мыгӧрасьны гӧраяс. Сергей Иванович дыр видзӧдіс на вылӧ. Вочасӧн гӧраясыс дзикӧдз быттьӧ сӧльнитчисны, быдӧнлӧн аслыспӧлӧс йылыс сӧмын чурвидзыштӧ, кутшӧмкӧ ӧти ыджыд гундыр быттьӧ лои, уна сюръяса, сійӧ быттьӧ нюжгысис-водіс кар гӧгӧрыс, мед видзны сылысь войся унсӧ, мед некод эз торк быдладорсянь татчӧ воӧм йӧзлысь узьӧм-шойччӧмсӧ.

А вешйӧм сьӧд кымӧрыс быттьӧ ачыс пӧри став весьтас кыпӧдчысь ыджыд гӧраӧ, кӧнкӧ ылын-ылын сійӧ лои, сэсся сэні шытӧг пондіс востымасьны. Югнитас, и кымӧр-гӧраыслӧн пытшкӧсыс быттьӧ воссьылӧ, здук кежлӧ сэні мыччысьлӧны уна лыда яръюгыд жыръяс, быдсяма рӧма вежӧсъяс, и эзысь пуяс, и мича керкаяс, и лӧз саридз, и код тӧдас на мый. Но син лапнитігкості бӧр кусӧ кельыд чардыс да ӧтмоза сьӧд гримзуль сӧмын кольӧ. А сэсся бара югнитас, и бара воссьылӧ кымӧрлӧн помтӧм-дортӧм рӧмъяса да серпасъяса пытшкӧсыс. Ок ӧд кутшӧм!..

Тайӧ серпасыс вылӧ дыр видзӧдігӧн Сергей Ивановичлы виччысьтӧг мӧвпыштсис, мый, буракӧ, татшӧм сяма жӧ овлӧ и мортлӧн лолыс: лӧнь дырйиыс сэтысь торъясӧ некутшӧм рӧмъяс он казяв, а кор со тадзи чардыштас-югнитас, мыйыс сӧмын оз петкӧдчыв-тыдовтчыв сэні.

Вой шӧр бӧрын локтіс суседыс, Рафаил, гажа юра да кыпыд. Муртса на унмовсьлӧм Сергей Иванович, дерт, бӧр садьмис.

— Но, талун кутшӧм нин приключение вӧлі тэнад? — юаліс сійӧ воысьлысь, лыбӧм дӧзмӧмсӧ дзебны зілиг.

— Он на узь? — дасьпырысь воча шыасис мӧдыс, а паськыд мугов чужӧмыс пӧт каньлӧн моз шыньвидзӧ. — О, талун ми гажӧдчим ресторанын!

— Ёртъясыдкӧд?

— Хы! — ӧвтыштіс кузь кинас Рафаил. — Мегераыс нуӧдліс.

— Мегера?

— А мый нӧ? Кос сартас моз косьмӧма да. Кык арӧсӧн меысь ыджыдджык и. Сибдан турун моз сідзи и лемасьӧ, некыдзи ог вермы мынтӧдчыны, — пӧрччысигмозыс висьтасис Рафаил. — Но деньгасӧ, буракӧ, чулки тырыс вайӧма.

— Гӧтравны на вермас ас вылас...

— Хы, эштіс тай! — чӧскыда серӧктіс мӧдыс.

— А мый, верӧс сайын?

— Эм пӧ тай, алкоголик. Кык челядь пӧ гортас и.

— Воан татчӧ, да ставыс вунӧ, — ышловзис Сергей Иванович.

— А мегераыс веськыда и шуӧ: став висьӧмыс пӧ менам, сьӧлӧм юзгӧмыс и давлениеыс, верӧскӧд лёка олӧмысь. Век пӧ код, тӧлк ни пӧльза сыысь абу. Курортас кӧть пӧ ветла да быдлаті личавла.

— Сы понда либӧ и сирасьӧ тэ кодь бычӧясыс дінӧ.

Эшкын улӧ нин пырысь Рафаил гылыда серӧктіс, а сэсся бергӧдчис мӧдар бок вылас да и регыд мӧдіс ныргорнас шкоргыны.

Палялӧм унма Сергей Ивановичлы кутіс мӧвпавсьыны муртса на кывлӧм йывсьыс.

Сэсся нӧ либӧ мый артмӧ? Унаӧн али мый тадзи жӧ пышйывлӧны татчӧ гортсьыныс мустӧммӧм верӧсъясыс да гӧтыръясыс дінысь? Мед мӧдъяскӧд исасьыштны да тайӧн кӧть нин мыйтакӧ ловзьӧдыштны сьӧдмӧм вирнысӧ? Сідзи али мый? И гортаныс, семьяаныс, лёка олӧмсьыныс али мый, ӧтарӧ зыксьӧм-пурсьӧмсьыс, медъёна висьмӧны сьӧлӧмъясныс? Давлениеыс лыбӧ?.. Лёкасӧ олігӧн быд лун ӧтарӧ чукӧрмӧ али мый орыс-пежыс да вочасӧн сісьтӧ мортсӧ? Сэсся и быть ковмӧ ӧтнасӧнлы мунны курортӧ?

Тадзисӧ мӧвпыштӧм бӧрын став тӧдсаясыслӧн олӧмыс ясыда петкӧдчыліс Сергей Иванович вежӧрын, и этша казяліс сійӧ сэтысь югыдсӧ да мичсӧ, таысь нӧшта нин нелӧсьыд лои мортыдлы, а дзикӧдз палялӧм унмыс эз вермы мездыны сійӧс тадзисӧ мӧвпалӧмысь. Сійӧ бергаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, эшкыннас юр вывсяньыс вевттьысьліс, дзикӧдз лесмунӧдліс вир-яйсӧ, но немтор эз отсав. Торйӧн нин, буракӧ, сы вӧсна, мый кыптіс лӧглун керка тырнас шкоргысь суседыс вылӧ.

3

Сергей Иванович велаліс быд лун гоз-мӧдысьӧн кежавлыны паркӧ пыранінын сулалысь да аслас мичлунӧн быдӧнӧс чуксалысь нарзан галереяӧ да тэрмасьтӧг юны му пытшкӧсысь петысь багатыр васӧ — тадзи кымын пӧ вуджӧдсьӧ нарзаныс. Перъяс зепсьыс да восьтас складнӧй стӧкан, кранӧ личкыштӧмӧн лэдзас тырыс больясӧн ворсӧдчысь ыркыд зеллясӧ, пуксяс скамья вылӧ да и тэрмасьтӧг гунькйӧдлӧ. Сулеяясӧ йӧршитлытӧм на нарзаныс горштӧ бура веськӧдӧ и вир-сӧнтӧ пӧ мыськӧ-весалӧ, тшӧтш и сьӧлӧмсьыд. Юӧ Сергей Иванович и шензьӧмпырысь гӧгӧр видзӧдалӧ. Эз галереяӧн эськӧ шу сійӧ юанінсӧ — сідз-тадз кыв, нинӧм торъясӧ оз висьтав! — а нимтіс эськӧ Багатыр валӧн Дворечӧн. Ок, мича да кыпыд, ортсысяньыс и, торйӧн нин, пытшкӧссяньыс. Ыджыд да югыд, зэв кузь зал, гранитӧн вольсалӧма, мраморӧн эжӧма, паськыд да джуджыд ӧшинь-ӧдзӧсъясыс асыввыв ногса стильӧн гӧгрӧсмӧны-йывмӧны, зал кузялаыс вӧляникысь сувталӧмны гӧгрӧс пызан кодьяс, сэтчӧ, быдӧнӧ, воӧ аслыспӧлӧс нарзан: прӧстӧй, сульфатнӧй, доломитнӧй, кӧдзыд и шонтыштӧма, пызан кодьяс гӧгӧрыс чурвидзысь ыргӧн кранъясӧ воӧ. А пыранінас, кыз стеклӧ дорышъяса ыджыд сфера пытшкын пӧ йӧршитӧма татчӧс медводдза источникыслӧн петаніныс. Дерт, кӧнкӧ, Лермонтов на ас кадӧ юліс тані, мыйта во коли сы бӧрын, и ӧні со быд лун воӧны и воӧны татчӧ уна дас сюрс морт, мед пожъявны-бурмӧдны гырк пытшкӧссӧ багатыр ванас...

Да, сійӧ тані бурдӧдысьыс — Нарзаныс. Юӧмӧн бурдӧдчӧны сійӧн и ваннаясын пожъясьӧмӧн. Неылын галереясяньыс кыпалӧ нӧшта на мичаджык Двореч — нарзан ваннаяса керка, кодӧс лэптылӧмаӧсь кольӧм нэмын жӧ, йыла юра, быд ногыс серӧдӧм башняяса, бара жӧ гӧгрӧса-йыла ӧшиньяса да ӧдзӧсъяса, синтӧ кӧть эн вештыв-нимкодясь. Ёна важӧнсӧ став шойччысьясыс сӧмын сэні пожъясьлӧмаӧсь нарзаннас, и ӧні на волывлӧ сэтчӧ уна йӧз, но век жӧ ӧні унджыкӧнсӧ «лэдзӧны» нин санаторийясын, кодъяс воысь воӧ пыр содӧны...

Первойсӧ Сергей Иванович ёнакодь шензьыліс и чуймыліс: кысь сы мында нарзаныс эсы мында йӧзыслы! Ӧд быд лун ваннаясӧ пырӧны уна сюрс морт, и быд пыралӧм бӧрын колӧ лэдзны зеллясӧ... Сійӧ весиг сёрни панліс та кузя ваннасӧ индалысь сестракӧд, пашкыр да чим сьӧд юрсиа, быгыд чужӧма армянкакӧд. «Эн пов, — вочавидзис мӧдыс, лышкыда нюмъялігтыр, — тэныд да меным тырмас, и быдӧнлы тырмас. Помтӧм нарзаныс!» «Кыдзи помтӧм?» — эз гӧгӧрво Сергей Иванович. А сідзи пӧ и помтӧм-дортӧм. Кӧнкӧ гӧраясын зэрис, зэр ваыс йиджтысис-пырис пытшкӧсас да сэні бара лоӧ нарзанӧн.

Со тай кыдзи, вӧлӧм, артмӧ багатыр ваыд! Багатыр гӧраяс гудралӧны-пӧжӧны сійӧс гырк пытшкӧсаныс, колана совъясӧн вынсьӧдӧны, газъясӧн болльӧдӧны, сэсся и помасьлытӧг йиджтысьӧ-визувтӧ сійӧ татчань, горувланьыс, ӧд тані сӧмын на сюрс метр судта мусюрыс, а Кавказыслӧн сюрса лыыс, главнӧй хребетыс, тасянь лунвывлань водзӧ кыпӧдчӧ и кыпӧдчӧ, и кымын ёнджыка зэрӧ сэні да лым сылӧ, сымын унджык чукӧрмӧ нарзан. Со тай мый вӧсна, вӧлӧмкӧ, гӧгӧр лэпталӧны пыр выль и выль санаторийяс. И сы мында йӧз ӧтарӧ век локтӧ и локтӧ страна пасьталаысь, и быдлаысь, быдлаын кодзувкот этшӧн шуксьӧ йӧзыс — нарзан юанінын и ваннаяс дінын, сёянінъясын и паркын, быдӧн мыйкӧ вылӧ надейтчӧ: коді нарзан вылӧ да вывтасінад кизьӧрджык сынӧд вылӧ, сійӧ пӧ бурджыка сӧдзӧ-визъялӧ вир-сӧнӧдыд, а коді и, мустӧммӧм гортсьыс мынлӧм бӧрын, тшӧтш и мукӧдтор вылӧ надея кутӧ.

Тадзи мӧвпаліс Сергей Иванович нарзан галерея водзын, ыджыд пашкыр каштанлӧн вуджӧр улын пукаліг да гӧгӧрыс шуксьысь-визъялысь помтӧм йӧз вылӧ видзӧдіг.

— А, со тай кӧні, вӧлӧм, миян праведникным ассьыс проблемаяссӧ путкылялӧ! — виччысьтӧг кыліс сійӧ гӧлӧссӧ Валентина Петровналысь.

Найӧ, Михаил Константиновичкӧд, вӧлӧмкӧ, кайлӧмны гӧра йылӧ, сідз шусяна Сынӧд Храмӧ, да пажнайтігкежлӧ бӧр мунӧны гортлань. Михаил Константинович кутіс нуӧдчыны пыравны «Погребок»-ӧ, неылын тасянь, сэні кисьтасьӧмӧн юктасьӧны винаӧн. Мед пӧ бурджыка сёйсяс турун сёяныд, — ышӧдіс кыпыд мортыд. Но Сергей Иванович шуис, ме пӧ ог, кӧсйыси пӧ ачым аслым тані олігчӧж не видлыны курыдсӧ и колӧ пӧ кутчысьлыны на. Валентина Петровна шуис, мый сійӧ, бурджык, нарзанӧн жӧ веськӧдас косьмысь горшсӧ, сэсся и, пыраліс да, регыд бӧр петіс Сергей Иванович дінӧ.

— Сергей Иванович, — здук-мӧд мысти шыасис нывбаба, — ме, век жӧ, кӧсъя юавны тэнсьыд... Мыйла тэ тӧндзи эн пет мекӧд йӧктынысӧ... Сэтшӧма надейтчи ме... Сэсся сэтшӧма скӧрмылі...

Валентина Петровналӧн гырысь руд синъясыс век на быттьӧ лӧгалӧны сы вылӧ, но тшӧтш быттьӧкӧ и важ моз на меліалыштӧны.

— Да ӧд вӧрса ош кодь, велӧдтӧм ме йӧктысьыс, кок вылад тальччыны верми... Дзикӧдз янавны... Кыдзи эськӧ тэ сэки гӧра йылас кайин... — ылӧсас вочавидзис Сергей Иванович.

— Куш сӧмын та понда эн пет? — весиг чуймыштіс нывбаба.

— А Михаил Константиновичыс со кыдзи шуркъялӧ, быттьӧ сы вылӧ и чужлӧма...

— Эн кытшылясь, Сергей Иванович, веськыда шу. Тэнӧ оз кыскы мекӧд ӧтлаынсӧ... мыйкӧкертны...

— Да ӧд висьӧдчышта ме... Бурдӧдчыштны быттьӧ локті татчӧ...

— А мекӧд ӧтлаынсӧ, гашкӧ и, ӧдйӧджык на бурдін... Да и ньӧти абу висьысь кодь тэ, Сергей Иванович, эстшӧм на ворсана вира мужичӧй... Лӧз синмыд том мортлӧн кодь ясыд и... Веж юрсиад дзор сі оз тыдав...

— Гортын менам внук быдмӧ, — водзӧ посйысис Сергей Иванович. — Кыдзкӧ быттьӧ абу и лӧсьыд...

— Гортад и менам кодсюрӧяс эмӧсь. Но ӧд гортыд тай абу сьӧрсьыд... — Валентина сувтовкерліс, ыджыда ышловзис да содтіс: — Удитлам на сэні водзӧсӧ сісьмыны...

Сэтшӧм дойпырысь дӧжныштіс бӧръя кывъяссӧ нывбаба. Сергей Ивановичлы виччысьтӧг тӧд вылас усины профкомса предыслӧн кывъяс — абача кодь кыз нывбаба велӧдіс татчӧ путёвкасӧ сетігӧн: «Мунан курортад, Сергей Иванович, да ньӧти эн шогав ни гажтӧмтчы. Пырысь-пыр жӧ лӧсьӧд аслыд бурджык бабаӧс, да он и тӧдлы, кыдзи кольӧ кадыд. Став лекарствосяыс тайӧ медъёна отсалас».

Ӧні со Валентина Петровнаыс тані нин, курортас, сідзи кымын жӧ кайтӧ. Нюмъёвт сылы колана ногӧн, нюжӧд китӧ, и... «медбур лекарствоыс» век лоӧ сьӧрсьыд. Но Сергей Ивановичлӧн лолыс некыдзи эз лэпты нюжӧдны кисӧ да «колана ногӧнсӧ» нюмъёвтны.

— Михаил Константиновичыс ме дорысь ёна интереснӧйджык морт... Кыпыд морт... А ме ӧд мый... Шуи нин тай — вӧрысь петӧм ош... Торйӧн нин вина ютӧгыд...

— Быттьӧ ме, ачым, ог аддзы, коді интереснӧй да коді абу.

— Сыкӧд он и тӧдлы, кыдзи кольӧ кадыс... — шусис Сергей Ивановичлӧн профкомса пред кывъясӧн.

— Вӧрысь петӧм ошкӧн шусян, а сэтшӧма полан нывбабаысь, — дӧжныштіс сэсся Валентина.

— Тэ, видзӧднысӧ, интереснӧй нывбаба, Валентина Петровна... Но ме... Ме збыльысь кӧсъя тані ӧткӧн моз олыштны... Ышмавтӧг шойччыштны... Ме первойысь локті лунвылас... Ставыс меным дивӧ кодьӧн кажитчӧ... Быдтор вылӧ окота бурджыка видзӧдлыны... Быд пу вылӧ... Ас киӧн малыштны...

— Регыд гажтӧмыс босьтас тадзинад! — тӧдысь морт моз ярскӧбтіс Валентина. — Каитчыны на кутан, но сэки сёр лоӧ...

— Вермас лоны... Но ӧнісӧ ме ог вермы мӧд ногыс... Яндзимыс эськӧ йирӧмӧн йирны кутіс менӧ...

— Ок, Сергей Иванович, Сергей Иванович, первойысь аддза тэ кодь йӧй мужиксӧ...

— Ме тай и шуа...

— Сӧмын ӧд менам, буракӧ, сідз и тадз кутас думайтсьыны тэ йылысь, вӧр ош йылысь... — мырдысьӧн моз серӧктыштіс, кызіник вом доръясыс воссьылісны, да сяргысьлісны посньыдик, кыдзи век чайтсьыліс Сергей Ивановичлы, лэчыд пиньясыс... — Пызан сайын со паныдӧн пукалан и... кӧть эськӧ, шуам, Михаил Константиновичыс и збыльысь бура йӧктӧ, и тэ серти ёна гажаджык морт...

Та бӧрын Валентина Петровна да Михаил Константинович тшӧкыдакодь вошласьны кутісны, весигтӧ пажнайтны эз быдысь волывлыны, не нин сёрнитны рытын ужнайтӧм йылысь. Дерт, кӧнкӧ, туруна дуб сёяныд дорысь чӧскыдджыкторъясӧн чӧсмасьӧны, ресторанъясын да шашлычнӧйясын. Михаил Константиновичыс ӧд, тӧдӧмысь, озыр морт, Камчаткаысь воӧма, чери кыянінысь да, буракӧ, эз куш зептӧн лэбовт сійӧ татчӧ страналӧн мӧдар помсяньыс.

Ӧні сёйигъясӧ, кор сӧмын кыкӧн лӧсяласны пызан сайӧ, Сергей Иванович ёнджыка сёрнитлывліс томджык ичмоньыскӧд, небыд гӧлӧса Лилякӧд, коді, вӧлӧмкӧ, радейтӧ жӧ велӧдны, кыдзи колӧ овны:

— «Здоровье» журнал колӧ лыддьыны, Сергей Иванович. Сэні гижӧны, мый оз пӧ ков волнуйтчыны. Переживайтны вреднӧ и. Весиг пӧ пызан сайын сёйигӧн мӧдтор йылысь оз ков думайтны, а куш сӧмын сёян йывсьыс. И мед пӧ олӧмад унджык вӧлі удовольствиеыс.

Дерт, кӧнкӧ, тайӧ программа сертиыс жӧ Небыд Кысукыс лӧсьӧдӧма тані кузь голяа да кузь юра другсӧ...

А ӧтчыд сэсся Небыд Кысукыс син чашкавмӧныс чуймӧдіс Сергей Ивановичӧс. Рытын кузякодь ветлӧдлӧм бӧрын Сергей Иванович мудзис да поскӧд выліӧ кайтӧдз пуксис шойччыштны улі фойеӧ, прӧст креслӧӧ. Матын сулалісны междугороднӧй телефон кабинаяс, сэні кодъяскӧ пӧся горзісны-сёрнитісны, дерт, кӧнкӧ, гортсьыныс гажныс бырӧма. Дорса кабинаысь, стеклӧ ӧдзӧс пырыс, Сергей Иванович казяліс сэсся Лиляӧс, и кӧть эськӧ и эз кӧсйы кывзысьны йӧз сёрниӧ, но матысяньыд бура кыліс быд кыв.

— Бура ола, — меліа сёрнитіс Небыд Кысук, буракӧ, гортас кольӧм верӧсыскӧд. — Вердӧны пӧттӧдз и. Сӧмын тай гажтӧм гортысь. Тэысь и челядьысь зэв гажтӧм. Ог тӧд, кыдзи-мый помӧдзыс верма овнысӧ тані...

Татшӧм яндысьтӧм сёрнисӧ кывзігӧн и чашкавлісны синъясыс Сергей Ивановичлӧн. Торйӧн нин сы вӧсна, мый неылын, небыд креслӧ вылын жӧ, нюжвидзис-виччысис Кысукӧс кузь юра курорталан ёртыс, кык пӧв костын топӧдӧм кодь ныр-вомыс сылӧн муртса тӧдчымӧн шынняліс. Небось тай, ыштӧма Кысукыс татшӧм мисьтӧм рожа вылас!..

А кор сэсся бӧртиджыкнас нин Сергей Иванович ылӧсас моз кутіс стӧчмӧдавны та кузя Валентина Петровналысь, мӧдыс ёна кытшлавтӧг юӧртіс:

— Лиляыс абу на йӧй вӧлӧма, гортсяньыс воӧма тайӧ мортыскӧд. Эз нин ковмы бӧрйысьны сылы тані, воштыны дона кад...

«Со пӧ тэныд и Небыд Кысук! — шензьӧмӧн шензис Сергей Иванович. — Кутшӧм ӧд грамотнӧй лоӧма, «Здоровье» да «Работница» лыддьӧ. Тӧдӧ, мый сылы вреднӧ да мый абу. Удовольствиеяс корсьӧ...

Да кытчӧдз-мыйӧдз нӧ сэсся тадзинад позьӧ воны? Яндысьтӧм олӧмнас? Пӧръясьӧм олӧмнас? Кыдзи нӧ татшӧмъяснас йӧзыс лоӧны? Эз жӧ ӧд та вылӧ велӧдлыны найӧс мам-батьныс? Пӧчьясыс ни пӧльясыс. Олӧмыс быттьӧ оз жӧ велӧд та вылӧ ни...»

Татшӧм курыд мӧвпъяссьыс Сергей Ивановичлӧн бурмыліс сьӧлӧмыс гажаа сералысь мужикъяс чукӧрын сулалігӧн. Оз на жӧ тай ставӧн уськӧдчыны Валентинаяс кодь сувтса синмаяскӧд исасьны. Тані, ыджыдкодь кытшӧ сувталасны да, ӧта-мӧд вежмӧныс висьтавлӧны тешкодь анекдотъяс. Медся лӧсьыдасӧ век висьтасис ар квайтымына, кушмӧм нин юра, но сук сьӧд синкымъяса на, мудеркодь чужӧма дядьӧ. Сійӧ шӧтіс анекдот бӧрся анекдотӧн, сэсся вуджліс олӧмсьыс аддзылӧмторъяс вылӧ, сэсся бӧръя война вылын воюйтігӧн казявлӧм тешкодьторъяс вылӧ, и быдтор йылысь сэтшӧм лӧсьыда висьталӧ, кӧні колӧ, лэптылӧ гӧлӧссӧ, кӧні колӧ, кусӧдлӧ, син пӧвсӧ читкыртлас и юрнас пыркнитлас, чотысь кокнас тотшвартлас... Кывзысьяс синнысӧ оз вештывны сылӧн вом вылысь, а сэсся тай кыдз ызнитасны-серӧктасны, и быд прӧст мужичӧй, пажнайтӧм либӧ ужнайтӧм бӧрын, тэрмасьӧ тайӧ гажа чукӧрыс дінӧ, и быдӧнлы ёна нимкодь лоӧ, веськалӧ кӧ матӧджык куш юра висьтасьысь дорӧ... Бӧртиджыкнас нин кодкӧ шуис Сергей Ивановичлы, мый мортыс пӧ коркӧ артиставлӧма, а сэсся дыр вӧлӧма кутшӧмкӧ театрын мыйӧнкӧ веськӧдлысьӧн...

Да ӧд, антусыд, сы мында тӧдӧ да кутӧ паметяс быдторсӧ! Сы мында йӧзӧс вермис гажӧдны санаторийын олігчӧжыс...

Михаил Константинович корсюрӧ сибавліс жӧ тайӧ чукӧрыс дінӧ, кужӧмӧн жӧ висьтавліс-ворсліс тешкодь анекдотъяссӧ. Но регыд, казяліс Сергей Иванович, мортыдлӧн гажмылӧм-кыпмылӧм чужӧмыс жугыльмыны да быттьӧкӧ и рудӧдны мӧдіс. Кор Сергей Иванович ӧтчыд казьтыштіс сылы та йылысь, мӧдыс курыдакодь нюмсермунӧмӧн вочавидзис:

— Веськыда кӧ шуны, миян арлыднад абу нин кокни, вӧлӧм, радейтчӧмсьыд ворсны. Бурджык условиеяс та вылӧ колӧны.

— Абу-ӧ бурджык эновтчыны тэныд? — сьӧлӧм сетіс Сергей Иванович. — Ёнмӧм пыдди ёнджыка на небзян тані...

— Абу лӧсьыд... Ӧні абу нин лӧсьыд Валясьыс... Кыськӧ торъя жыр ковмас корсьлыны...

— А кысь сійӧ сюрас?.. Частникъяс ордысь?..

— Вӧлі нин гоз-мӧдлаын, но быдлаын тырыс йӧз... Ковмас, буракӧ, гостиницаясӧд шаръялыштны, гашкӧ и, бурджык дон вылӧ сюрас номер...

Немтор шуны, писькӧс морт на Михаил Константиновичыс. Ачыс эськӧ сійӧ, Сергей Иванович, тадзитӧ котралӧм да быдлаын дзайгӧм вылад эз нин ышты. Но век жӧ, кор ёртыс кайтыштіс гостиницаын ӧтка номер йывсьыд, быттьӧкӧ и кыткӧ парсыштчис лолыс вылын: ӧд ачыс сійӧ, Сергей Иванович, вермис лоны татшӧм ӧтка номерас ёна на вильыд да шыльыд дзирнёв задъя Валентинаыскӧд, первойсӧ тай буретш сы дінӧ сибдӧ-сирасьӧ вӧлі... Но Сергей Иванович регыд бӧр кусӧдіс лолыслысь тадзи муткыртчылӧмсӧ. Мортыд тай сы вылӧ и эм морт, мед, кор колӧ, вежӧрнас да вӧлянас кӧртвомавны ассьыс лёк ыззьылӧмъяссӧ, а не сетчыны налы кӧин либӧ кӧч моз. А Сергей Ивановичкӧд жырйын олысь ёртыс, Рафаил, гортӧ век воліс вой шӧр бӧрын, и кор вӧлі ёнджыка гажа, дыр на быдтор йывсьыс висьтасьліс. Тшӧтш и гортса олӧмыс вылӧ частӧ норасьліс.

Воӧма сійӧ татчӧ дас ӧти арӧса пиыскӧд, кутшӧмкӧ тӧдса ордын пӧ — сылӧн аслас керка — зонкаыс олӧ. Вежоннас гоз-мӧдысь Рафаил аслас зонкаыскӧд вӧлі ноксьыштӧ, буракӧ, паркӧ да кытчӧ да новлӧдлӧ сійӧс, а сэсся ёнджыкасӧ санаторийын шойччысь ар комына-нелямына «нывкаяскӧд» рыньшасьӧ. Гӧтырыс кольӧма гортас, Сибирса ыджыд карӧ, дерт, кӧнкӧ, пиыскӧд мӧдӧдіс татчӧ верӧссӧ да, надейтчӧ, мый ставыс лоӧ бура да сӧстӧма.

А ӧтчыд Рафаил, кор та йылысь пансис сёрниыс, ӧвтыштіс кинас да курыда шуис:

— Веськыда кӧ шуны, Сергей Иванович, ӧні ме сылы, гӧтырӧйлы, эм кӧть абу... Резьдыны пондіс миян ставыс...

— А водзджыксӧ вӧлі бур? — юасьӧ Сергей Иванович, узян унмыс сылӧн палялӧма, и тӧдӧ, мый регыдсӧ сідз и тадз оз вермы унмовсьынысӧ.

— Быттьӧкӧ тай первойсӧ дружнӧя олім-а... — крӧвать вылас Сергей Ивановичлань чужӧмнас пукаліг висьтасис Рафаил. — Ме уджалі стройка вылын каменщик-бетонщикӧн, бура уджалі, куимсё чӧлкӧвӧйысь унджык тӧлысьнас босьта вӧлі. А сійӧ, гӧтырыс, институт бӧрын бур специалист жӧ вӧлі, сэсся босьтіс да пырис оптӧвӧй базаӧ, ыджыд карад да, о-ок ыджыд база, мыйыс сӧмын сэні абу, мыйсӧ сӧмын оз позь судзӧдны... Татшӧм чина мортыдлы, гӧтырыслы, ме шуа, коді став гырысь начальствоыскӧд бура тӧдса, вочасӧн, тыдалӧ, яндзим кутіс лоны, мый сылӧн верӧсыс радӧвӧй стрӧитчысь. Колӧ пӧ велӧдчыны. А мый, мися, колӧ кӧ и колӧ!.. Ме пыри рытъя школаӧ, уджала и велӧдча. Кыдзкӧ-мыйкӧ помалі дас класс, а сэсся и институт кырссьышті, дерт, шуам, сійӧ, гӧтырыс, ёна отсаліс — контрольнӧйястӧ гижны, либӧ кыськӧ судзӧдны дась гижӧмасӧ нин... Но сэсся и лои ме прорабӧн, начальникӧн, быттьӧкӧ и ставыс бур, но бара деньгаыд этшаджык мӧдіс воны. Мый керны? Калымитны колӧ. А стрӧитчысьыдлы кӧні позьӧ медбура кульны деньгатӧ? Дерт жӧ, сиктъясын. Киссьӧм сиктъясын. Шуам, чукӧртан бригада да и планируйтан клуб либӧ мӧс карта. Материал судзӧдан, машинаясӧн отсалан и, ӧд сідзсӧ кӧть и немтор он вермы чуктӧдны, блат отсӧгнад быдторыс сюри... Озыра ми кутім овны гортын, эмыс и абуыс эм... А шудыс сідзи и эз ло... И начальникавны менӧ ньӧти оз кыскы, ог вермы ме сэні... И туфтаыс йирӧ-сёйӧ, вӧчтӧм уджсӧ ӧтарӧ гижалӧмыс... Ок, Сергей Иванович, веськыда кӧ шуны, ме кодь прорабъяссӧ, ставнысӧ, важӧн нин колӧ пуксьӧдавны вӧчтӧм уджъяссӧ гижалӧмысь да мыйысь да...

— Оз жӧ кӧ, буди, ставнысӧ-а? — ылӧсас шуис Сергей Иванович, сылы пырысь-пыр жӧ казьтыштсис, мый и аслыс сылы татшӧмторсӧ мукӧддырйиыс быть жӧ ковмылӧ вӧчны, мед уджалысьясыс эз пышъявны.

— Но вот босьтам татшӧм пример, — ӧддзӧмвывсьыс водзӧ сёрнитіс Рафаил. — Шуам, ме кори транспортникъяслысь автоколонна, и материал кыскавны воисны дас машина. А заводас мыйкӧ лоӧма, да грузыс абу на дась. И лунтыр сулалӧны дас машинаыс. А шоперыс ӧд абу мыжа, сылы колӧ мыйкӧ сёйны да и челядьсӧ на вердны, быть выпишит сылы наряд. Да и автобазаыслы колӧ перечислитны сьӧм, а то мӧдысь оз сетны машинаяссӧ. А тэ шуан... Ок, йӧй ме, йӧй, мый морла сӧмын и велӧдчыссьӧма институтас, дзик весьшӧрӧ ачымӧс пазӧді... Мырси-уджалі эськӧ рабочӧйӧн, вын-эбӧс вӧлі сэки, сямӧй и... А тані ӧтарӧ сӧмын нервничайтан, век кыськӧ-мыйкӧ колӧ судзӧдны, то удж вылад, то гортад... А сэсся и ёнджыка юан либӧ нӧшта на мыйкӧ... Таво тӧвнас больничаӧ жӧ нин веськавлі сьӧлӧмӧн...

— Гашкӧ, либӧ тэныд кӧть нин татӧн оз ков юнысӧ? Шойччыштны гажаинас да лӧсьыдінас колӧ?

— Кык доз кымын коньякӧн артмӧ быд лун...

— Уна на тай верман! — шензьыштіс Сергей Иванович.

— Утьыштны ли мый ли гортысь да тані код вылӧ кӧ гӧтрасьны, — виччысьтӧг бергӧдіс сёрнисӧ Рафаил, но тӧдчис, мый татшӧмторсӧ сылӧн абу нин дзик ӧні мӧвпыштӧма. — Врачихаыд тай миян судтаад, ок кутшӧм! Мича и том на... Ӧткӧн пӧ олӧ и...

— Ар комына, буракӧ...

— Талун меным, приём вылын, шуӧ: пульсыд пӧ тэнад ёна тшӧкыдджыка мӧдӧма тіпкыны. А ме: мися, тэ вылӧ видзӧдлӧмысь век ӧддзӧ...

— А питӧ кытчӧ воштан сэки?

— Пиыд, дерт, жальӧн кольӧ, мамыс оз сет сійӧс... Но врачихаыс кӧ сӧглас лоӧ... Да нӧшта нин татшӧм оланінад, татшӧм карад, — позьӧ быдтор вылӧ мунны... А уджыд тані ми вок стрӧитчысьлы помтӧм-дортӧм, санаторий бӧрся санаторий штяпкӧдӧны.

А кор нин сэсся суседыс мудзис висьтасьӧмсьыс да унмовсис, чӧскыда пондіс шкоргыны, Сергей Ивановичлы, виччысьтӧг, жальӧн кутіс лоны мелі да мичаник врачихаыс. «А мый, — мӧвпавсис Сергей Ивановичлы, — этатшӧм наян да дошлӧй типыд, видзӧднысӧ лӧсьыдкодь мортыд, кокниа на и вермас ылӧдлыны ӧтка том нывбабатӧ, овмӧдчыны сылӧн патераӧ... Мед кӧть оз жӧ нин сетчы врачихаыс... Гар бӧжа кырӧслы... Мед кӧть эз жӧ нин сетчы!..» — коркӧ дыр мысти унмовсигас нин весиг кевмысис моз Сергей Иванович.

Татшӧм сёрнияс бӧрас Рафаил, тыдалӧ, кутіс чайтны Сергей Ивановичӧс дзикӧдз нин ас мортӧн, ӧти лунӧ, пажын бӧрын шойччигӧн, бара на судзӧдіс тумбочкаысь джынъялӧм коньяк доз да тшӧтш мӧдліс кисьтны Сергей Ивановичлы. Но мӧдыс шуис, мый оз кут юны.

— Гашкӧ, кӧть неуна, Сергей Иванович, менам тэ дінӧ деликатнӧй сёрни эм...

— Сідз вай сёрнитам, ме винатӧгыс бура гӧгӧрвоа.

— Тӧдан... Ме выль дзодзӧгкӧд тӧдмаси... Эстшӧм вылын юра да тшап... — сувтовкерліс да юис стӧкан джынйысь неуна этшаджык коньяк, шыбитіс вомас улиса волялысь черешня. — Колӧ эськӧ сыкӧд бурджыка тӧдмасьны...

— А месӧ нӧ мый? Тӧдмась, колӧкӧ, кӧть кыккӧд, кӧть даскӧд! Кӧть гӧтрась быдӧн вылӧ, — зэлыдмис Сергей Иванович; сійӧ, дерт, кутіс гӧгӧрвоны, кодарлань синӧ Рафаилыс.

— Гашкӧ, мися, вой кежлас тэ кытчӧкӧ ветлан... Другъясыд ордӧ...

Сергей Ивановичлӧн пырысь-пыр жӧ ыпнитіс лолыс, но эз коркӧя аддзылӧм кымӧр пытшкын кӧдзыда да шытӧг востымасьӧм моз, а гожӧм шӧрын кос яг вылын яр билӧн чажнитчӧм моз. Со тай мыйӧдз воис делӧыс!.. Рафаил оз видзӧд сы вылӧ, лэдзӧма тувсов каньлӧн кодь югъялысь синъяссӧ, гашкӧ и, мыйтакӧ яндысьыштӧ на, ӧд пӧшти пи вылӧ туйӧ сійӧ жырйын ӧтлаын олысь ыджыдджык ёртыслы, оз видзӧд, но, тӧдӧмысь, ёна виччысьӧ сылы сэтшӧм колана кӧсйысьӧм. А Сергей Иванович, дерт жӧ, сьӧлӧмнас кывтӧг оз ов, мый Рафаилыслӧн татшӧм корӧмыс нӧшта нин кӧдзӧдас ӧта-мӧд костаныс сідз нин зэлыдкодь олӧмсӧ, но ӧд ӧні кӧ сетчан вельмӧм кырӧслы, бара на бурӧ пуксьӧмӧн личлэдзан, сэки нӧшта на лёкджык лоӧ, ӧти вой бӧрын мӧд вой кежлӧ на бара ковмас кытчӧкӧ мунны, коймӧд кежлӧ и, ветымын кык арӧса шойччысьлы кӧнкӧ бокын узьлыны, а сэк кості этайӧяс, гашкӧ и, сылӧн жӧ вольпась вылын код тӧдас мый пондасны керны, да тадзинад ӧмӧй бурдлас сьӧлӧмыд, и кыдзи нӧ абу яндзим тадзисӧ корнысӧ, мыйся нӧ йӧз тайӧ, мӧд морт йылысь ньӧти думайттӧмъясыс, медтыкӧ аслыныс, пеж ловъяслы, лӧсьыд вӧлі...

Но мед нин ӧтка том зон кӧ эськӧ вӧлі Рафаилыс да вӧлись на тӧдмасис сэтшӧм жӧ нывкӧд. И налы быть колӧ кыдзкӧ бурджыка сибӧдчыны ӧта-мӧдныс дінӧ, орччӧн меліа кургыштны, ӧтлаынъя шуднас некодысь яндысьтӧг бурджыка йиджовтчыны... Сэки эськӧ сійӧ, Сергей Иванович, кыв шутӧг татшӧм бурыс вылӧ муніс, петаліс эськӧ код ордӧ кӧ, сійӧ жӧ Михаил Константинович ордас, вермис на и кӧнкӧ войбыд пукавны шоныд ывлаас...

А тані дзик мӧдтор! Тані семьяа йӧзлӧн кырсалӧм ради колӧ мунны аслад узьланінысь. Да нӧшта нин висьысь мортлы!..

— Ме, Рафаил, аслам жырйысь, вольпасьысь ни, узьны мӧдлаӧ ог мун, — асьсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кутӧмӧн чорыда шуис Сергей Иванович. — А оз кӧ кажитчы тэныд мекӧд ӧтлаынсӧ овны, ме ӧні жӧ верма мунны главврач дінӧ да корны, мед менӧ вуджӧдасны кытчӧкӧ мӧдлаӧ, а тэ дінӧ овмӧдасны мӧд мортӧс. — Сэсся Сергей Ивановичлы тӧд вылас уси Михаил Константиновичлӧн татшӧмкодь кымын жӧ тӧждысьӧмыс да содтіс: — А сэтшӧма кӧ нин колӧ тэныд торъя жыр, мун да корсь частникъяс ордысь, либӧ гостиницаысь номер судзӧд...

Рафаил лэптіс Сергей Иванович вылӧ дӧзмӧм-лӧгасьӧм сьӧд синъяссӧ, налӧн видзӧдласъясныс вочаасисны. Ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс унатор йылысь висьталісны лэчыд пуртъяс моз тадзи трачкысьӧм видзӧдласъясыс...

— Тэ кутшӧмкӧ абу сэтшӧм мортыс... Абу йӧз кодьыс... — мырдысьӧн моз нюмсермунӧмӧн шуис сэсся Рафаил. — А главврач дінад эн мун... Эн мун, но? — кисьтіс да горша юис нӧшта стӧкан джын коньяк, бара шыбитіс вомас ӧти черешня, сэсся и муніс кытчӧкӧ.

Сергей Ивановичлӧн эз зэв долыда коль сійӧ рытыс. Мед кыдзкӧ-мыйкӧ каттьыны кадсӧ, ветліс кино вылӧ, петкӧдлісны морт виӧм йылысь лента, уна вира да лёклуна, колӧ шуны, ёнджыкасӧ тані сэтшӧм сяма кинояс ӧтарӧ и гургисны, да водзджыксӧ Сергей Ивановичлы весиг чайтсис, мый татшӧмторыс тшӧтш пырӧ бурдӧдчан процедураӧ. Но талун виӧм мортлысь вир-гырдсӧ аддзылӧм бӧрын сійӧс шогӧдны пондіс, сьӧлӧмас чунйӧдлӧ, и юрыс бергӧдчыштӧ, да быть ковмис перйыны тюбикысь да ньылыштны таблетка...

Ёна нин пемыдӧн бӧр воис гортас, ӧзтіс би, пӧрччысьтӧг на нюжгысис крӧвать вылас. Рафаил, дерт, абу на вӧлӧма. А гашкӧ, оз и во талун... А, вермас лоны, дӧзмӧм бӧрас нарошнӧ вайӧдас кутшӧмкӧ код компаниеӧс, мед нин нӧшта ёнджыка дӧсадитны не сы ног шойччысь суседыслы.

Эстшӧм гажа му, со кутшӧм дворецъяс-санаторийяс лӧсьӧдӧмаӧсь, путёвкаяс донтӧм донысь сеталӧны, вердӧны и юкталӧны оз нин лёка, нарзан ваннаын купайтӧдӧны быдӧнӧс, — а вот кыдзиджык кутас овны мортыс, мед эськӧ нимкодьпырысьджык шойччыссис сылы, та йылысь тӧждысьӧны этша. Шуам, позьӧ жӧ ӧд овмӧдігас бурджыка юасьны быдӧнлысь, кутшӧмджык сійӧ эм мортыс, лӧнь али варов, вина юысь али куритчысь, тшӧтш и арлыдсӧ кутны тӧд вылын, висьӧмсӧ и, сэсся и, ставсӧ тайӧс бурджыка артыштӧмӧн, вӧлись нин йӧршитавны ӧти жыръяс. А найӧ — медтыкӧ кыдзкӧ да мыйкӧ тӧрӧдны-сюйны, мед нин сӧмын немся вой эз прӧста ов ни ӧти крӧвать. Сергей Ивановичлысь тай, пыригас, юалісны жӧ: шкорган он пӧ узигад?..

А ӧні, гашкӧ, и ковмас на зыкӧдз-тышкӧдз воны тайӧ Рафаилыскӧд. А мый, ёна код юраӧн кӧ воас да пондас лёкысь зырӧдны, ковмас сідзи жӧ и вочавидзны, кӧть эськӧ и ӧнісӧ Сергей Ивановичлӧн абу нин важ мында выныс. Кӧть мый, а коньӧр улӧ сійӧ оз кут лэдзчысьны, абу сэтшӧм мортыс...

Паныда стенын, арся рӧмъясӧн зарниӧдӧм видз вомӧн, сэтшӧм тӧдсаа визувтӧ лӧз ю, гортса ю, Кылӧг-ю кодь. Видзӧдӧ тайӧ серпасыс вылӧ дойдӧм лола Сергей Иванович, и гажтӧмыс сідзи и шамыртӧ морттӧ лэчыд гыжъяснас. Сэтшӧм окота лоӧ ӧти здукӧн лэбовтны сэтчаньӧ — аслас ю дорӧ, аслас лӧнь керкаӧ, гӧтырыс да ичӧтик внукыс дорӧ... Но кыдзи лэбовтан, кор ӧні дыркодь кежлӧ нин лои сибдӧма татчӧ — самолёт билет сылӧн ньӧбӧма путёвка помасян бӧръя луныс кежлӧ, дас вит лун войдӧр лоӧ судзӧдны, сідз жӧ и поезд вылӧ, водзджык кежлад оз сюр, сымда йӧз тані, быдӧнӧс кыскӧ бурдӧдчыны, а мукӧд пежъясыс со тай мый керӧны, бур йӧзыслы оз сетны лючки бурдӧдчыны, колӧкӧ и, ёнджыка на висьмӧдӧны...

Но мунны да норасьны Сергей Ивановичлӧн оз жӧ лэпты сьӧлӧмыс, некор сійӧ эз норасьлыв кодлыкӧ мӧд морт вылӧ, бурджык нин ачыс веськыда паныд сувтас...

«Ӧні гортын, кӧнкӧ, льӧм мӧдӧдчис дзоридзавны, мӧдлапӧв видз дорыс пасьталаыс еджыд чышъянасис. А кӧрыс, кӧнкӧ!» — мӧвпалӧ тадзи Сергей Иванович, и сьӧлӧмыс нюкыртчӧ и пыдзыртчӧ гажтӧмысла. Тшӧтш и забеднӧысла. Ӧд ас кодьыс кымын жӧ морт дінӧ кӧ веськаліс овны жыръяс, эз эськӧ, кӧнкӧ, татшӧмыс ло, бур сёрниӧн вӧтлісны гажтӧмтчӧмсӧ да быдсӧ...

Тадзи жӧ кӧ и водзӧ лоӧ, путёвка помӧдзыд, верман на и пезьдыны татчӧ, горттӧ аддзывтӧг, ӧд абу нин том; да и олӧмнас быд ногыс бура песӧма. Сылӧн тшӧтшъяясыс, ичӧтдырсяньыс войнаӧн бонзьӧдӧмаясыс, мыйтаӧн нин мунісны мӧдар югыдас...

Куйлӧ тадзи ӧтнасӧн Сергей Иванович, видзӧдӧ быттьӧкӧ гортса пельӧсокыс вылӧ, гажтӧмтчӧ-шогалӧ, и виччысьтӧг усьӧ тӧд вылас сыӧн радейтана Иван Куратовлӧн кывбурыс, кодӧс сійӧ гижлӧма олан медбӧръя лунъясас, чеччывлытӧг нин висигас:

...Быд дзоридз регыд косьмас, кулас,

Да-й ме тшӧтш косьма накӧд!

Ой, мӧд йӧз коляс енвевт улас...

Ой, енмӧй, менӧ такӧд!

Ой, олӧм, олӧм! Тэнсьыд донтӧ

Ме лэпта лунысь лунӧ.

Ми тэкӧд видчыны ог пондӧ,

Тэ кольччы, а ме муна.

Гажтӧмтчысь, юзгысь сьӧлӧма Сергей Ивановичлы тайӧ сатӧк кывъясыс бытшкысьӧны лолыслӧн пыдӧсӧдз ёсь йыла шыӧн моз. И сійӧ весигтӧ быттьӧ кутӧ аддзыны ёна висьысь Куратовӧс ловъяӧс моз. Со куйлӧ-пессьӧ сійӧ, лыыс да куыс кольӧма, медбӧръя лун-вой олӧ... И гажтӧм сылы ылі йӧз муын, сэтшӧм шог, и кылӧ нин олӧм помсӧ... И, дерт, сійӧ вежӧрнас, и кусысь лов тырнас аддзӧ жӧ ассьыс гажа Кибрасӧ, со тадзи жӧ лӧня визувтысь Буб юсӧ, кӧні сы мында ызӧдчӧма-бузӧдчӧма, кыз мыкъясӧс и комъясӧс вугралӧма, веж видз вывті котралӧма, небыд турун шарсйӧма лэчыд косаӧн... И видз вылын страдуйтысьяслысь коми сёрни кылӧ, гум пӧлянӧн гажа чипсӧм кылӧ, коми сьылан кылӧ... Мый дыра нин эз кывлы сійӧ коми сёрнисӧ и сьылансӧ... Кывбуръяссӧ лӧсьӧдлігӧн ас кежас сӧмын и мизгӧ-сёрнитӧ да сьылышталӧ вӧлі. А ӧні сэсся и лючкисӧ сёрнитны нин эз кут вермыны, непӧштӧ сьывны, ёна кынмавсьӧма Туркестанса куш степьясӧдыд гежмалігӧн, лёк тӧлыс вемӧдзыс пӧльтӧма, да ӧні сэсся биа висьӧм сідзи и сотӧ... Ок эськӧ, син пӧлӧн кӧть гортсӧ медбӧръяысь аддзывны, Буб ю и Сыктыв ю, и Кибра гӧрасӧ... А тані ӧд дзик мӧд кодьӧсь гӧраясыс... Со тай, ӧшиньӧд тыдалӧны вылын юръясыс, Алатау, кымӧрӧдзыс кыпӧдчӧны, еджыд юраӧсь, кӧдзыдӧсь, сэтшӧм кӧдзыдӧсь, кынтӧны сійӧс, кынтӧны... Тыдалӧ, найӧ и босьтасны сэсся сылысь, Иван Куратовлысь, йӧз муӧ дзугйӧ моз шедӧм коми колиплысь, ловсӧ, сідзи и оз аддзыв сэсся сійӧ ни Буб ю, ни Сыктыв ю, ни Кибра сикт, ни Коми му...

Ок, сё майбырӧй-мортӧй жӧ, эськӧ да, Иван Куратов!

А ёна дӧзмӧмӧн мунӧм Рафаил сійӧ войсӧ сідзи эз и волы сэсся.

4

Но Сергей Иванович век вӧвлі вына мортӧн, сідзсӧ, кызвыннас, асьсӧ кутны кужысь мортӧн да эз кӧсйы сетчыны ни гажтӧмтчӧмыслы, ни висьӧмлы, ни немторлы. Ӧд кутан кӧ ӧтарӧ куйлыны вольпасьын да сӧмын и песны лёк думъястӧ, сэки и збыльысь коньӧрӧ верман пӧрны.

Асывсяньыс луныс бара гажа лои, шондіа, и буретша тӧв уркйӧдлӧ, сёйӧм бӧрын Сергей Иванович кӧмаліс кокньыдик брезент сандали, джинсӧвӧй гач, сӧстӧм дӧрӧмасис, сетка кодьӧ пуктіс еджыд кепочка, тшӧтш и ной ковта — лунбыднас поводдяыс ёна вежласьӧ да бара на вермас зэрмыны, сюйис зептас таблеткаяса тюбиксӧ да и мӧдӧдчис походӧ. Талун сійӧ, кӧть мый, шуис кайлыны гӧра йылӧдз!

А ыджыд парксянь кыпалысь тайӧ гӧраыс вӧлі сэтшӧм мичаник, сэтшӧм веж, быдсяма пуыс тшем-тшӧкыда сатшвидзис гӧгӧрыс, но медся ёна Сергей Ивановичӧс нимкодьмӧдіс сійӧ, мый увсяньыс моз да йылӧдзыс сука быдмис-сулаліс пожӧм, дзик гортын кодь жӧ лыска пожӧм, да вильыш тӧлыс шувгис-ворсӧдчис лыс-туганъясын Кылӧг-юдорса джуджыд ягъясын моз жӧ: и лӧсьыдика гӧгрӧс вӧлі тайӧ пожӧма гӧраыс, позьӧ шуны — тыр вир-яя том ичмонь кодь шыльыд да гӧгрӧс, и кымын вылӧджык кайӧ вӧлі Сергей Иванович, сымын ёнджыка ыззьӧ лолыс, сымын окота вылӧджык и вылӧджык кайны, йылӧдзыс воӧдчыны-кыпӧдчыны да и, варыш моз, видзӧдлыны сэтысянь гӧгӧрыс, ӧд, кӧнкӧ, мый ылнаӧдз тыдалӧ...

Оз ӧмӧй нӧ лэдз сійӧс йылӧдзыс кайны вӧрзьӧм сьӧлӧмыс?

Паськыд туйӧд, изӧм гӧрд породаӧн шыльыда вольсалӧм туйӧд ньӧжйӧникӧн тапиксьӧдӧ Сергей Иванович, уна йӧзкӧд тшӧтш кыпӧдчӧ, дерт, унджыкӧныс пановтӧны сійӧс, но мед, сылы некытчӧ тэрмасьнысӧ, медтыкӧ абу ӧтнас, усяс кӧ ли мый ли, дзикӧдзсӧ оз жӧ ӧд эновтны, кодкӧ да кодкӧ век нин матыстчас, а зептас сылӧн курортнӧй карточка эм — век тшӧктісны новлӧдлыны сьӧрсьыс — сы серти юӧртасны, кутшӧм санаторийын олӧ. Вуджӧраинӧд зільӧ мунны Сергей Иванович, пожӧмъяс и пашкыр нинпуяс, мукӧд коръя пуяс и бура видзӧны юр весьтас моз кыпӧдчысь яр шондіысь, сынӧдыс кос, лолавсьӧ азыма и кокниа, и кымын вылӧджык кайӧ, сымын ӧтарӧ пыр кокниджыка лолавсьӧ и лолыс ворсӧ. Но тшӧтш и кылӧ Сергей Иванович, кыдзи вочасӧн сьӧлӧмыс ӧддзӧ, кӧсичаясас вирыс пондӧ швачкӧдчыны, но и гӧраыс вывланьыс кыскӧ сійӧс, сира гезйӧн моз кыскӧмӧн кыскӧ, быттьӧ оз кӧ кай ӧні йылӧдзыс, нинӧмла сэсся и овнысӧ вӧльнӧй свет вылас. Али нӧ сувтлыны на талун, бӧр бергӧдчыны, мӧдысь на, водзӧ вынсялыштӧм бӧрын, выльысь видлӧмӧн вылӧджыксӧ воӧдчыны? Вермас ӧд санаторийын олан медводдза асывнас моз бара на зяткыны? Вермас на и ёнджыка зымквартны?..

А со тай нӧ кутшӧмкӧ зэв ыджыд пу, ӧнӧдз аддзывлытӧм на пу тшапа сулалӧ. Джуджыдсьыс-джуджыд, медкузь пожӧмъясысь вылынджык туганыс, и гӧгрӧс, и веськыд да шыльыд, и кыз, сывтырнад он судз дінышсӧ, тополь кодь веж коръя, гашкӧ, пирамидальнӧй тополь и эм да? Абу, сы ногысь шыльыдджык, увтӧмджык, коръясыс этшаджык, и кырсьыс со миян ньывланьджык муныштӧ. Да ӧд тайӧ бук! — гӧгӧрвоис сэсся Сергей Иванович. Ок, ыджыд да мича, вылын юра пу! Ок, мада пу! Ок эськӧ, миян вӧръясын тшӧтш рӧдмӧдны да быдтыны татшӧм молодечьяссӧ...

Сулалӧ да чатрасьӧ Сергей Иванович багатыр пу дінын, лесник мортыд лов тырнас нимкодясьӧ сылӧн ыдждаӧн и мичлунӧн, морӧс тырнас упкӧ-лолалӧ, и тэрыба тіпиктысь сьӧлӧмыс вочасӧн быттьӧкӧ и лӧньыштӧ, надзмӧдыштӧ дітшкана ӧдсӧ. Ӧні, гашкӧ, абу нин сэтшӧм ылын гӧра йылӧдзыс? Ӧтарӧ-мӧдарӧ чатрасигтыр да гоньялігтыр водзӧ вывлань ньӧжйӧникӧн восьлалӧ Сергей Иванович, кымын йывланьысджык, сымын крутджык лоӧ гӧраыс, а кымын крутджык, казяліс нин сійӧ, сымын сьӧкыдджык сьӧлӧмыслы... Но со тай, бокӧ кежӧ туй, дерт, кӧнкӧ, плавкӧсджыка кытшовтӧ сійӧ гӧра йывсӧ, быдтор йылысь ӧд сэтшӧм бура да лӧсьыда мӧвпыштлӧмаӧсь гӧгӧрвоысь йӧз... Сергей Иванович кежӧ тайӧ туйвежас, татчӧ шондіыс ньӧти нин оз вермы писькӧдчыны, сэтшӧм тшӧкыд да сук коръя вӧрыс юр весьтас, и ыркыдджык тані, и нӧшта нин чӧскыдпырысь лолавсьӧ, но сэтшӧм жӧ нин кокниа да швычӧка лолавсьӧ!..

А со ыджыд коз дінышын кык ур ворсӧдчӧны. Гӧрдӧсь, пӧтӧса олӧмысла бара жӧ волялысь гӧнаӧсь, сэтшӧм тэрыба да кыпыда тюръялӧны увъяс костӧд. Сергей Иванович пуксис туй бокӧ, мыджсис мышнас и юрнас нинпулӧн шоныд кырсь бердӧ да видліс пульссӧ: сійӧ пессис-дітшкӧдчис пӧсь пывсянын корӧсясьӧм бӧрын моз, мыйкӧ дыра ӧтмоза швачкӧм бӧрын друг сэсся кучкӧмыс вошлӧ, кутшӧмкӧ здук кежлӧ; Сергей Иванович во гӧгӧр нин тӧдӧ та йылысь — аритмия пӧ тайӧ, вывтіджык пессигъясӧ сьӧлӧмыс сылӧн, водзті мудз тӧдлытӧм моторыс, тадзи мӧдіс джӧмдавны... Сэки тшӧтш и дзескавлӧ морӧсас, мыйкӧ быттьӧ оз кутлы тӧрны сэтчӧ, да и юр садьыс бергӧдчыштӧ... Сергей Иванович перйис тюбикысь мичаник гӧрдов таблетка, сустак да дуль сорнас ньылыштіс; кольӧм арсянь нин, врач тшӧктіс да, быд лун лоӧ кылӧдлыны тайӧ зеллясӧ.

Кыпыда ворсӧдчысь уръяс дінӧ кыськӧ шытӧг лэбовтіс перк, миян кодь жӧ урперк, да и пондіс шывкъявны-вӧтлысьны уръясыс бӧрся козлӧн сук увъяс пӧвстӧд. А мӧдъясыслы, буракӧ, и нимкодь таысь, чирӧдчигтыр сӧмын и тюръялӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ, перксьыс на сюсьджыкӧсь да тэрыбджыкӧсь, кӧть и бордтӧмӧсь, и некыдз оз вермы кутны найӧс сук лыска увъяс костсьыс пелька вӧрысь лэбачыс.

Кылӧ, лӧньыштіс сьӧлӧмыс Сергей Ивановичлӧн да бара водзӧ вывлань мӧдӧдчис. Сідзи и вӧлӧма, кыдзи чайтіс, — гӧгӧртӧмоз тайӧ туйвежыс гӧра йывсӧ нин! Долыдмис Сергей Иванович, воськолыс сідзи и ӧддзӧ ачыс, а со нин и воссьӧкодь водзын, вӧрыс тшупӧдӧн моз орӧ, а сэсся и петіс сійӧ паськыд куш эрд вылӧ, гӧра йылӧ кайис, а со кутшӧм шыльыд таті вӧлӧма, и веж туруна, и шондіа... А мый вылна! А мый ылнаӧдз гӧгӧр тыдалӧ! Водзын, кытчӧдз синмыд судзӧ, бара на гӧраяс кыпӧдчӧны, веж мусюръяс, веж кудриа вӧраӧсь, лӧз югыдӧн ойдӧмаӧсь, ӧта-мӧдсьыныс пыді сёнъясӧн-долинаясӧн шӧрыштӧмаӧсь, кыпӧдчӧны и кыпӧдчӧны, быдӧн аслас йыла и керӧса, кӧнкӧ нӧ эм-ӧ налӧн помыс?!.

И сэтшӧм лӧсьыд лои Сергей Ивановичлы, но сэтшӧм нин лӧсьыд! Ӧд со лысьтіс кайны сійӧ татчӧдз да ӧні, збыльысь варыш моз и эм, ставсӧ аддзӧ, сы ылнаӧдз аддзӧ, и став шондіа мирыс гӧгӧр сэтшӧм мича да кыпыд, ловъя вира, лӧзалӧ-пӧртмасьӧ-радлӧ, и сынӧдыс нӧшта нин лӧсьыд! Ӧд со лысьтіс кайны сійӧ татчӧдз, да ӧні сэсся лов пытшкас нимкодьыс да ачыс аслыс шуис: «А мый, Сергей Иванович, олыштам на буди ми тэкӧд-а! Татшӧм гаж дырйиыс ог на жӧ дзикӧдзсӧ сетчӧй висьӧмъясыслы!»

Сергей Иванович перйис сеткаысь ной ковтасӧ да вольсаліс кыза пуритысь турун вылӧ да гатшӧн пласьткысис-водіс, личӧдіс-лесмунӧдіс ки и кок, кунис синъяссӧ, вылӧ кайӧм лунвыв пӧсь шонді жайгӧ чужӧмас и куш сойясас, дӧрӧм пырыс и гач пырыс пӧжӧ. Ок и лӧсьыд жӧ шонді! Ок и лӧсьыд жӧ овны вӧльнӧй свет вылас!... Нимкодьысла оз и вӧрзьыв Сергей Иванович, быттьӧ куліс сэтчӧ, небыд да чӧскыд кӧра турун вылас, югыд шондіӧн пӧсьӧдӧм мусюр йылас...

Но дырсӧ куйлыны татшӧм гож водзас сылы оз позь, кольӧма сійӧ кадыс, кор медся жар лунъясас дӧрӧмтӧг и юр вевттьӧдтӧг вермыліс уджавны, и Сергей Иванович чеччис да вешйыштіс ӧтка пу улӧ, вуджӧр сайӧ пуксис, а сэні, буракӧ, нӧшта на лӧсьыдджык, абуджык жар, но сэтшӧм жӧ шоныд да кос, лолав, Сергей Иванович, мый вермӧмсьыд кыскы райын кодь шоныд да кокни сынӧдсӧ, шонты кӧдзыд вой тӧвъясӧн дзужалӧм ныртӧ и голятӧ, лысьӧмтӧ и вир сӧнтӧ... И синсӧ оз вермы кежӧдны Сергей Иванович сэтшӧм мичаа лӧзалысь кудриа-веж гӧра-мусюръяс вылысь, кымын водзӧ лунвывланьӧджык, сымын ёнджыка кыпалӧны налӧн йывъясыс, дерт, кӧнкӧ, сэні жӧ лэптысьӧма еджыд шапкаяса кык юрнас дзор великан Эльбрус, тасянь тай сӧмын оз тыдав-а...

Пукалӧ тадзи Сергей Иванович, видзӧдӧ и видзӧдӧ чуймӧдана мича ывлаыс вылӧ, лӧсьыд сылы, некыті быттьӧ оз вись, сьӧлӧмыс оз кыв, юрыс сӧдзис, юрыс ӧд сылӧн оз выліӧ кайӧмысь бергӧдчы, а, буракӧ, сьӧлӧмыслӧн джӧмдана уджалӧмысь, водзті тай вӧлі кӧть мый вылнаӧдз кыпӧдчас, немтор эз тӧдчыв... Нимкодясьӧ-видзӧдӧ Сергей Иванович, а лов вылас и вежӧрас лӧзалысь ывлаыс кодь жӧ лӧнь и ясыд. Но, чӧвлы, да ӧд коркӧ сылӧн мыйкӧ татшӧмыс вӧвлі нин, дзик жӧ тадзи вӧвлі... Тадзи жӧ пукавліс да видзӧдіс сійӧ... Шог тӧдтӧг... Немтор тӧдтӧг... Сэтшӧм мичаа лӧзалысь ывла вылӧ жӧ видзӧдіс... Сӧмын сэні вӧлі лӧз чукыльясӧн лӧсталысь ю, мусаник Сыктыв... Да помтӧм-дортӧм лӧзалысь вӧр... Да кор нӧ тайӧ вӧлісӧ?.. Кор нӧ?.. Да, дерт жӧ, ичӧт дырйиыс... Медся шуда дырйиыс... Бать гортас на...

Сергей Иванович мышнас и юрнас мыджсьӧ шондіысь видзысь нинпу дінӧ, бара куньӧ синъяссӧ, лӧньӧма сылӧн быдлаті, сьӧлӧмыс бур ӧдӧн чепсасьӧ морӧсас, дерт жӧ, сӧстӧммӧм вирӧн мыськовтӧ вир сӧнсӧ, тшӧтш и юр вемсӧ, и сэтшӧм нимкодьпырысь мӧвпавсьӧ сӧдзӧм вежӧрнас, сэтшӧм лӧсьыда казьтывсьӧ... Да оз, оз казьтыв сійӧ, Сергей Иванович, а сэтшӧм ясыда аддзӧ кольӧмасӧ... Лӧз ю и гажа берег дор, юӧ видзӧдчысь сиктнысӧ... И сикт мышкысь джуджыд керӧсъяс, зэв джуджыд керӧсъяс, дерт, тайӧ гӧрасьыс, кӧні ӧні сійӧ пукалӧ, ляпкыдджыкӧсь жӧ-а... Му-керӧссӧ сэті кузя каян да, тадзи кымын жӧ шылялӧ, сӧмын вӧра лоӧ, посньыдик пожӧм да кыдз да, кӧть и вывтасін, васӧд да вутшкӧсь, сы вӧсна мый ключьяс писькӧдчӧны... Сэтӧн пасьталаыс вӧлі быдмӧ чӧдлач, сы мында чӧдлач! А ӧд быд войвывсалы тӧдса: чӧдлачыд вотӧс пиын медводзӧнмоз кисьмӧ-воӧ, и гажыд бырӧм бӧрын медводзӧн и азыма уськӧдчан сы вылӧ, а сэсся и лов бурмытӧдзыд чӧсмасян чӧдлача йӧлӧн.

Мыйӧн асьсӧ помнитӧ Сергей Иванович, сійӧ век нин котравліс тайӧ джуджыд мыс йылас чӧдлачсӧ вотны. Водзджыксӧ, тыдалӧ, кокъясыс ёна на дженьыдӧсь вӧліны, ньыв пуӧн-баддьӧн дорӧсалӧм шор пӧлӧнӧд мыйкӧ жӧ каясны чой паныдсӧ, сы ылна чайтсьӧ. Сэсся и сатшкысясны вотчыны! Чӧдлачыс мича, бара жӧ лӧз, гырысь, ичӧтик киад быд тусьлӧн ыркыд сьӧктаыс тӧдчӧ. Сэсся и корйыс-кустыс кузь, ичӧт мортыдлы оз и ков копрасьны... Любӧ эськӧ вотчынытӧ, чуманыд тӧдчымӧн тырӧ, но посниясыд ёнакодь полӧны тані, вотчигӧныс век нин чошкысьӧма пельныс, синмыс гӧгӧр дзӧръялӧ и...

Юльысь полӧны! Со тай нӧ сылӧн позйыс лажгӧдчӧма вотчанінсянь нӧшта на вылӧджыкӧ, керӧсыслӧн медся джуджыд дорӧсас моз да быттьӧ быдӧн бӧрся кыйӧдчӧ сэтысянь варыш моз. Шева старука Юльлӧн — шева поз! И, дерт жӧ, Юльыс век кыйӧдчӧ и дзоля вотчысьяс бӧрся, ӧд сылӧн вӧрысь чӧскыд чӧдлачсӧ ӧктӧны-чукӧртӧны, сідзкӧ и, позьӧ мырддьыны, шеваыдлы ӧд быдторсӧ позьӧ керны.

И кодкӧ кӧ виччысьтӧг горӧдас: «Юльыс локтӧ!» — дзоля вотчысь-чӧдлачалысьяс чирзытӧдзныс повзясны, кодсюрӧяс весиг чуманъяс йывсьыныс вунӧдасны да и жбыркнитасны лэбны-котӧртны грездлань, чой горув, ӧдйӧджык, кыдз позьӧ ӧдйӧджык, мед пановтны ӧта-мӧднысӧ, не лоны медбӧръяӧн, ӧд бӧръятӧ Юльыслы век нин кокниджык тшапнитнытӧ... Коркӧ сэсся сикт дорын нин вӧлись сайкалыштасны посни вотчысьяс, сувтасны, кашкӧны, век на мышвыв видзӧдлывлӧны, но ӧні оз нин сэтшӧм полӧмпырысь. Долыдмӧм пышкайяс моз дзользигтыр лыддьӧны ӧта-мӧднысӧ, эз-ӧ кодӧскӧ нӧбав шева Юльыс. Но абу, некод абу сетчӧма сылы, ставӧн на танӧсь, сӧмын тай кодсюрӧ чӧдлач тыра наберушкасӧ эновтӧмаӧсь-а, ёна повзьӧмвывсьыд тай кӧть мый шыбитан, мед нин сӧмын аслыд кыдзкӧ-мыйкӧ мынтӧдчыны ловъя юрӧн. Ӧд кутас кӧ да шевуйтас Юльыс, код тӧдас, мый вермас лоны тэкӧд. Гашкӧ, и мичаник тэрыб зонкаысь либӧ нывкаысь лёк дзодзулӧ пӧртас. Либӧ син пӧвтӧ тшыкӧдас. Либӧ мыкталысьӧн вӧчас. Дерт, сёрнитӧны, сійӧ пӧ, Юльыс, тшӧтш и бур вылӧ шевуйталӧ — песовтчӧм ки-кок пӧ веськӧдӧ, гӧг вӧрзьӧмысь мездӧ, но ӧд код на пӧ тӧдас, кутшӧм ру сылы пырӧ... Медъёнасӧ полісны челядь тайӧ Юльсьыс сы вӧсна, мый сійӧ мыськӧ вӧлі кулӧмаясӧс. Шойна вылӧ нутӧдз, коді шусьӧ налӧн Дзолтаягӧн, колӧ пӧ тай кулӧмасӧ мыськыны. А кыдзи нӧ сійӧс, лючки морт кӧ, абу кӧ шева, лысьтан мыськынысӧ, да нӧшта нин быд кулысьӧс?..

Али, гашкӧ, Юльыс лёкысь шевуйтчӧ, да сы понда и йӧзыс кулӧны? Сы вӧсна и оз лоны сэсся? Со, шуам, и сылӧн, Сергушлӧн, муса бабушыс ӧти лунӧ эз жӧ ло сэсся, тайӧ Юльыс жӧ мыжаыс, помнитыштӧ на ӧд зонка сійӧ лунсӧ. Нюжӧдӧм кык пызан вылын куйлӧ бабушыс, вӧрзьӧдчывтӧг, ёна кынмӧма кодь. А этійӧ Юльыс, лёк уджсӧ керӧма да, нӧшта ӧд и оллялӧ-бӧрдӧ, сэтшӧм на нораа бӧрдӧ. И мукӧдыс тшӧтш сэсся синнысӧ чышкалӧны, батьыс и мамыс. А сэсся и бабушсӧ еджыд кос пӧвйысь тувъялӧм гортйын нуисны Дзолтаягӧ, сэтчӧ, чаж лыаа кос ягас, джуджыд гу кодкӧ кодйӧма. Сэсся ӧд и лэдзисны сэтчӧ мелі бабушсӧ да и вылісяньыс мӧдісны тыртны лыанас. Сэки и горӧдіс мый вермӧмсьыс ичӧт зонка:

— Да мыйла нӧ ті бабушсӧ гуас тыртанныд? Да кыдзи нӧ сійӧ бӧрсӧ петас сэтысь?

Сы бӧрын сэсся и эз ло бабушыс, абу вермӧма петнысӧ, сы кызта мунад тыртӧм бӧрын. Сергуш кӧть эськӧ и мунас да ӧтнас перъяс, но оз лысьт мунны Дзолтаягас, сэтшӧм шуштӧм сэні. Да и вермас ӧмӧй сійӧ ӧтнасӧн перйынысӧ?

Гашкӧ и, кодӧс Дзолтаягас нуӧны, ставнысӧ Юльыс и мыйкӧкертӧ. Мыйтаӧнӧс нин сэтчӧ нуисны, пӧрысьджыкъяссӧ, сӧмын ӧтнаскӧд, шева Юльыскӧд, немтор оз ло, олӧ и олӧ код пӧ тӧдас нин, мый дыра...

Но век жӧ праздник лунъясӧ челядь котырлы ковмыліс кайлыны Юль ордӧ гортӧдзыс. Мамъясыслӧн кызмырдысьӧн тшӧктӧм серти. Вӧлі кӧ гожӧм, чӧдлач вотан наберушкааныс сӧвтлісны муртса на пӧжалӧм небыд нянь, косьтӧм яй торъяс, йӧв сулеяяс да и пыртлісны тайӧ гӧснечсӧ Юль ордӧ. Ёна полігтыр пукталасны став вайӧмасӧ еджыда мыськалӧм пӧвъя пызан вылӧ — мамӧ да батьӧ пӧ мӧдӧдісны, — да весиг лючкисӧ оз и удитны видзӧдлыны косіник да тэрыбиник шеваыс вылӧ, ни керка пытшкӧсыс вылӧ, кӧні нырад чамгӧ быд пӧлӧс турун кӧрӧн...

Но сы пыдди сійӧ лунас вотчиганыс оз нин повны, наберушка тырӧныс-мыскӧныс шырзясны ӧтмоза сярвидзысь гырысь чӧдлач. А сэсся и кельӧб тырнас петасны да пуксяласны шойччыштны шондіа кос рӧч йылӧ да мыйкӧ жӧ видзӧдасны сэтысянь эзыся лӧсталысь Сыктывныс вылӧ и сы сайын помтӧг лӧзалысь парма вылӧ.

Ок, гажа жӧ нин налӧн чужаніныс! Сӧдз ваа Сыктывныс и озыр вӧр-ваыс! Кысь мӧдлаысь аддзан нӧшта татшӧм гырысь да юмов чӧдлачсӧ!

Кор Сергей Ивановичлы лои нин кӧкъямыс ли ӧкмыс арӧс да сійӧ ветлӧдліс нин дӧра сумкаӧн школаӧ, виччысьтӧг ёна висьмис биа висьӧмӧн, сотчӧмӧн сотчӧ пу крӧватьса идзас вольпась вылын. Мамыс мыйӧн сӧмын эз лечит сійӧс — ӧмидза чайнад и турипув ванад юкталӧ, дозмӧр шыднад паньӧдӧ и ош госнад зыралӧ. Кыдзкӧ-мыйкӧ быттьӧ и лаймыштіс сэсся жарыс, но сы пыдди синъясас мыйкӧ неладнӧ лои зонкаыдлы: тускасьны пондісны синъясыс, еджыд кеньӧн вевттьысьны, вочасӧн лун югыдыс ӧтарӧ пыр пемдӧ и пемдӧ. Повзьӧм батьыс нуӧдіс больничаӧ, сэні еджыд халата дядяяс да тётяяс быд ногыс видлалісны зонкаӧс, но сӧмын и лэпталӧны пельпомнысӧ: немтор пӧ ог вермӧй вӧчны...

И сэки, гортас бӧр воӧм бӧрын, мамыс ки пӧлӧдыс босьтӧмӧн нуӧдіс дона писӧ чой йылӧ, Юль дінӧ, да и бӧрдӧм сорӧн кутіс корны отсавны югыдлунсӧ пыр ӧтарӧ воштысь зонкалы. Сергушлы кыз ру пыр моз нин муртса тӧдчыштіс шева Юльыслӧн ичӧтик косіник чужӧмыс, но киясыслӧн инмӧдчывлігъясӧ зонка кыліс на наысь пельклун и вын. И гӧлӧсыс Юльыслӧн вӧлі юрӧб на и гора, и кутшӧмкӧ турунъясла сійӧ уськӧдчыліс-чепӧсйыліс сырчик моз тэрыба. Некутшӧм мӧд старука татшӧм тэрыбыс эз сэсся вӧв сиктын, но да ӧд мукӧдыс эз и лыддьысьны шеваясӧн...

Юльыс сетіс мамыслы косьтӧм турун гӧрддзымъяс, тшӧктіс бура пӧжны найӧс да пӧсь ру весьтас видзыштавны зонкаӧс чужӧмнас-синнас, а кодъяслӧнкӧ пӧжӧм ваӧн тшӧтш и юктавны. А тайӧн кӧ пӧ оз отсав, видлам на мӧд ногӧн, ме пӧ сідзинас бурдӧдлі кык мортӧс, тэнад пӧ зонкаыд коймӧдӧн лоӧ. Турунъясыд, буракӧ, эз отсавны, и сэки Юльыс эз жалит да шуис видлыны медыджыд шева вынсӧ. Пӧжалісны бур рудзӧг пызьысь кыз тупӧсьяс, пачысь перйӧм бӧрын, ёна пӧсьвывсьыс, быдӧ вӧчисны пыдӧссяньыс розь кодьӧн, быд розь весьтӧ лӧсьӧдісны блюдъяс да и шоныда вевттисны тупӧсьяссӧ. Мед пӧ тадзи найӧ бура пӧжсьӧны да розьясӧдыс пычкыштӧны ассьыныс выйнысӧ. И збыльысь ӧд, быд тупӧсь улын, блюдъяс, войт-мӧд-коймӧдӧн, чукӧрмыштӧма и эм мыйкӧ, вый не вый, а вына рудзӧг няньыслӧн пӧсьыс ли, еджыд вирыс ли. Чукӧртісны сійӧс ичӧтик сулеяӧ, бура тупйисны, а сэсся и шева Юльыс петкӧдліс мамыслы, кыдзи колӧ тайӧ выйнас небыдик сьӧла бордйӧн мавтыштавны зонкалысь синъяссӧ.

И ӧд, сё дивӧыд, воссьыны мӧдісны сылӧн синъясыс! Рӧмдылӧм ывла югыдыс бӧр кутіс сӧдзны. Со пӧ сэсся и абу шева Юльыс, но тайӧ пӧрйӧ ассьыс бур вынсӧ сійӧ сетіс ичӧт зонкалы...

А эз кӧ эськӧ сет, кыдзи эськӧ ӧні видзӧдіс Сергей Иванович лӧз югыдӧн ойдӧм гӧраясыс вылӧ? Паськыд-гажа мирыс вылӧ?

Сӧмын мыйла нӧ талун сылӧн сэтшӧма казьтывсьӧ тайӧ Юльыс йылысь? Ылӧ бӧрӧ кольӧм шуда ичӧтдырыс йылысь? Да ӧд, весигтӧ, он и шу казьтылӧмӧн ставсӧ тайӧс — сэтшӧм мӧрччанаа шымыртӧма сійӧс талун важӧн кольӧмаыс, мый быттьӧ выльысь ставсӧ олӧ сійӧ...

Чӧвлы-чӧвлы, да ӧд тайӧ Юльыс, бӧртиджыкнас нин, кор Сергей Иванович лои нин верстьӧ зонмӧн да эзджык нин кут повны сыысь, быдтор йывсьыс юасьны пондіс, — коркӧ сэки шуис кутшӧмкӧ зэв тӧдчана кывъяс, мыйкӧ зэв ыджыда шуліс, Сергей Иванович дыр кутіс вежӧрас тайӧ шуӧмсӧ, сэсся тай быттьӧкӧ и вунӧдлӧма лои. Да мый сэн кывъяс, оліг-ноксигад тай и асьсӧ Юльсӧ быттьӧкӧ и вунӧдыштсьӧма нин, а талун тай мыйкӧ, гортсянь ёна ылынінын, виччысьтӧг сэтшӧма казьтыштсис, гажыс али мый нин кутіс бырны чужанінысь-гортысь, гӧтырсьыс и ичӧт внуксьыс? Али рыньшалысь суседсьыс да тшӧтш и ӧткымын мукӧд тадзи жӧ шойччысьясысь дӧзмыштіс да сы вӧсна? Со ӧд, быдӧнлӧн гортас семья кольӧма, челядь кольӧма, а тані, видзӧд, со мый керӧны...

Энлыв-энлыв, батьсӧ война вылӧ колльӧдан лунӧ мыйкӧ шуліс Юльыс. Дас арӧс сэки вӧлі Сергей Ивановичлы, войнаыс сӧмын на пансис, том батьсӧ сылысь воддза нырас моз и нуисны... Жар гожся лунӧ колльӧдісны салдатъясӧс, уна и синва войталіс бусӧсь туй вылӧ. Кор армеечьясӧн тыр машина саяліс Ыджыд Мысйыв сайӧ, тайӧ Юльыс матыстчис бӧрдысь зонка дорӧ, шылькнитіс юрсиӧдыс да шуис:

— Водз тай, пианӧй, колин кӧзяиннад.

Сергей кӧсйис воча горӧдны, мый батьыс регыд бӧр на локтас, ар кежлас, вӧравны, кӧсйис бӧр бергӧдчыны, но бӧрдӧм вӧснаыс вочасӧ немтор эз вермы шуны. А шева Юльыд и тані водзвыв ставсӧ тӧдӧма — пуктіс батьӧй юрсӧ Карелияса изъя муа вӧръясын...

Но ӧнісӧ сійӧ, Сергей Иванович, оз тайӧ кывъяссӧ сэтшӧма корсь паметьсьыс, аслас олӧмыслӧн чукыльӧсь-мукыльӧсь кузь туй вылысь, Юльыслӧн тайӧ кывъясыс быттьӧкӧ и абу пыді дзебасынӧсь, найӧ эзджык на и вунлыны, кӧть эськӧ и ёна водзджык вӧлі шуӧма найӧс...

Регыд сэсся Сергей Иванович муніс вӧрӧ уджавны, тӧвъясын пӧрӧдчис лучкӧвӧй пилаӧн, тулыс-гожӧмнас кылӧдіс пӧрӧдӧм вӧрсӧ, аръясын вӧраліс керавтӧм на ягъясын. А сиктын сьӧкыд вояс пуксисны, тшыга олӧм, уна йӧз кувсисны, торйӧн нин пӧрысьяс, сӧмын шева Юль век оліс и оліс, кулӧмаясӧс мыськаліс, нор сьыланъясӧн сьылӧдіс бӧръя туйӧ петігӧн, шева турунъяснас посни челядьлы отсаліс. И важ моз век вӧлі истан кодь тэрыб, век быттьӧ котӧртыштӧ, ӧддзӧдчӧмвывсьыс весиг сылы колана керкасӧ ордйӧдас да сэсся бӧр лоӧ косны. И век оліс ӧтнасӧн аслас варыш позйын, Чукаыб йылын...

Коркӧ, дерт, буракӧ, война бӧрас нин, Сергей Иванович бур кыйдӧсӧн вӧлі лэччӧ сэті гортланьыс да кежаліс шева ордӧ, сэки сійӧ пӧрнӧй зон нин вӧлі, важ полӧмыс вежсис унджык тӧдмавны кӧсйӧмӧн, да и коркӧя бурсьыс, синсӧ бӧр восьтӧмысь, окота вӧлі кӧть ӧти дозмӧр пыртны.

Ичӧтдырсяньыс быттьӧкӧ и вунлытӧм на турун кӧра керкаын Юль бара вӧлі ӧтнасӧн, не кӧ лыддьыны лабич вылын кургысь ыджыд каньӧс. Ачыс Юльыс пукаліс ён мышка джек вылын да пелька кыис ичӧтик вурун носки. Век на важкодь, кутшӧмӧн век тӧдліс сійӧс Сергей. Дженьыда тшӧтшӧдӧм дзор юрсиӧн дорӧсалӧм кос еджыд чужӧм, посни чукыръяса, шензьымӧн уна чездасъяса-чукыръяса, но тайӧ, быттьӧкӧ ёна нямралӧм чужӧмсяньыс оз на ӧвт пӧрысь коньӧрлунӧн, ловъя биӧн на ыргӧны гырысь чӧдлач кодь лӧз синъясыс, Сергей эськӧ шуис, Ен-мамлӧн кодь быдторсӧ аддзысь, сӧстӧмӧн на кольӧм синъясыс... Юльыс тӧдіс некор волытӧм пырысьӧс, ырсмуніс-чеччис воча.

— Но, зонмӧ, мича мортӧн тай лоӧмыд-быдмӧмыд. Чужӧм тырыд вир, кучик тырыд яй.

А кор Сергей шуис, мый дозмӧр пыртіс, сэтшӧма нимкодьмис, кӧть и шева. Либӧ пӧ вай ми сійӧс ӧні жӧ куштам да пуам, праздник вӧчам, менам пӧ весиг и винатор на сюрас. Плита пач вылын ӧдйӧ и пусис томиник вийӧрыд, а сэк кості, сёрнитігмоз, Юльыс удитіс помыштны носки пӧвсӧ, воклӧн правнучкалы пӧ тайӧ кыа, кокъясыс ӧддьӧн ёна век кынмӧны да.

Лабич вылын нюжвидзысь кань корсюрӧ восьтлывліс син пӧвсӧ да видзӧдлывліс на вылӧ, быттьӧ кӧсйис шуны, мый ог пӧ узь ме, тшӧтш кывза. Кыкнан пельыс сылӧн вӧлі лестукъясӧдз чашйӧма, ныр-вомыс ёна парсалӧма и, тыдалӧ, том дырйиыс ёна бурлачитлӧма кӧнкӧ... Кор шӧрт тупыльыс гӧгыльтчис ылӧджык, Юль виччысьтӧг тшӧктіс:

— Котя, мый нӧ ӧтарӧ нюжвидзан, мун чожа вай тупыльсӧ.

Мӧдыс, кӧть и дышпырысь моз, чеччыштіс лабич вылысь, матыстчис тупыльыс дінӧ да и водз лапаяснас кутіс гӧгыльтны кӧзяйкаыслань. А сэсся тупыльыс кыдзкӧ чужйысис да гӧгыльтчис-усис восьса гӧбӧч розьӧ.

— Ок, Котя, бара тай вунӧма миян пӧдлыштны гӧбӧч ӧдзӧстӧ, пырав да петкӧд.

Котя пыраліс да гӧбӧч поскӧд, вомас курччӧмӧн, бӧр петкӧдіс ыджыдкодь шӧрт тупыльсӧ. Татшӧмтортӧ аддзылӧмысь Сергей Ивановичлӧн ичӧт дырйиыс моз ыркмунліс сьӧлӧмыс: «Век на шева!» Но шуиссӧ Сергей дзик мӧдтор, бур сьӧлӧмӧн шуис носки кыысьлы: век пӧ тэ, кӧть и пӧрысь нин, кодкӧ понда тӧждысян...

Со сэки, буретш сэки, Юльыс ыджыдасӧ и вочавидзис (тайӧ шуӧмсӧ Сергей Иванович сэтшӧма и гудйис-корсис аслас паметьысь):

— Зонманӧй, куш кӧ ас вӧсна ме понда овны, сэки нӧ мыйла ме коласӧ? Сэки мыйла ме оласӧ?

Да, тадзи и шуис, абу на тай дзикӧдзсӧ вунӧдсьӧма Сергей Ивановичлӧн, кӧть эськӧ и сымда во коли. Шеваыдлы тай кывйыс сюри...

А сэсся и пызан вылын кутіс руасьны чӧскыд шыд, вӧр пӧткалӧн кӧрыс и мырдыс сорласис турун кӧръяскӧд. Юльыс вайис еджыд вина доз, пытшкас лэдзӧма кутшӧмкӧ чукыльӧсь-мукыльӧсь сьӧд вуж.

— Маръямоль тайӧ, — висьталіс чуймыштӧм Сергейлы. — Вынтӧ содтӧ и олӧмтӧ нюжӧдӧ... Но, аттьӧ дона пианӧй, праздник тай тэ меным керин талун, юрӧй и бӧжӧй ӧні менам ӧтвылнаӧсь радысла.

Юыштісны гежӧда паныдасьлысь кыз турун вужйӧн сулӧдӧм чорыд винасӧ да гажмисны, Сергей кутіс корны шева Юльӧс, мед сійӧ мыйкӧ сьылыштас.

— А тэ бура кывзан? — быттьӧ югзьыны кутіс Шеваыс.

— Не сӧмын кывза, ме эськӧ и гижи на...

— А колӧкӧ, и гиж сэсся... Мед, кула да, казьтылӧм кольӧ... Мый нӧ эськӧ тэныд сьылыштнысӧ, меным вед, колиплы моз, век окота голяӧс видлавны... Мед эськӧ тэныд мӧрччисджык... Энлыв нӧ, тэныд вед регыд, буракӧ, ковмас гӧтрасьны, гашкӧ, инӧ та йылысь сьывны?.. Вот тэ быдса мортӧс босьтан ас дінад, бурасӧ тӧдмавтӧм мортӧс, и быдторйыс вермас лоны ӧтлаасьӧм бӧрад. Но тэ век зіль бура гӧгӧрвоны сійӧс, муса ай-мам дінсьыс йӧз ордӧ лэбовтӧм пӧткасӧ, ой ёна вед сьӧкыд сылы овлӧ... Но вай инӧ кывзы, кыдзи бӧрдӧ невестаыс ас позсьыс петігӧн.

И со мый сьыліс Сергей Ивановичлы Чукаыбса ӧтка керкаын Шева Юль.

Енманӧй дай Батюшкоӧй,

Мен бурси юр вывсянь кок улӧдз,

Ещӧ мен бурси бырлытӧм эмсӧ,

Асыввывсянь мен бурси

Лежнӧг дзоридз мында,

Лунвывсянь мен бурси

Керӧс выв кӧдза мында,

Рытыввывсянь мен бурси

Вӧр пасьтаыс пув тусь мында,

Войвывсянь мен бурси

Лыскыс-колльыс мында.

Сирӧд мыр ме ӧд пукси

Чуткывлытӧм вылӧ,

Ме тась эг кӧсйы вӧрзьыны

Дас кык зорйӧн зоръявтӧг,

Эг кӧсйы чуктыны

Дас кык черӧн керавтӧг.

Морт тай сійӧ воис да

Уль небыд выя кывнас

Менӧ, коньӧрӧс, бертыштіс.

Югыд шондіӧй менам

Этатӧні олӧмӧй,

Югыд шондіӧй менам

Кольны кутіс

Батюшко керкаын олӧмӧй,

Мама-матушка позйын быдмӧмӧй.

Талун матушкаӧй чеччӧма

Да пачсӧ ломтӧма,

Пес пыддиыс лысьӧмӧс ломтӧма,

Би пыддиыс ӧзтӧма менсьым

Оз тусь югыд вир-яйӧс.

Юшкасӧ тай восьтӧма —

Менам ныв ыджыд вӧляӧй

Тшын пыддиыс петӧма.

Менсьым ныв ыджыд вӧлясӧ

Асыв тӧв тай босьтӧма,

Лун тӧвлысь тай рытыв тӧв босьтӧма,

Вой тӧв мачеха бергӧдліс да бергӧдліс,

Вой мореӧ и чӧвтіс

Менсьым, коньӧрӧй, ныв ыджыд вӧляӧс

Меным аддзывлытӧм вылӧ,

Некор кывлывлытӧм вылӧ.

Матушкаӧй-мамӧй!

Батьӧ киӧн керӧм тай ме пукси

Гажа ӧшинь дорӧ,

Ӧшинь шӧр тай ме пукси

Пӧкраса пыдди,

Дас кык сигӧра тай ме пукси

Джудждапырысь,

Шӧвк юрси тай ме пукси

Банйӧм шаньга чужӧмнам,

Вый тупыль тай ме пукси

Лӧсьыд ныв морӧснам,

Лабичас тай ме пукси

Лайковмунӧмӧн.

Медбӧръясӧ, матушка-мамӧй узи, —

Жальыд нӧ петӧ али оз?

Талун мен петны да мунны

Кырныш чукӧркӧд.

Благӧслӧвитӧй меным

Петан ӧдзӧс туйсӧ,

Матушка-мамӧй да

Батюшка-батьӧй.

Ме пета быдман позйысь,

Кильчӧ поскӧд лэччигӧн

Менам синва киссяс югыд бисерӧн,

Менам, коньӧрӧйлӧн...

Пос тшупӧдсӧ ме ог и аддзыв...

Колльӧй менӧ, кутӧй менӧ,

Муса дитя кӧ ме вӧлі...

Некор, кувтӧдзыс не вунӧдны Сергей Ивановичлы, кыдзи сэки дзужаліс-сотыштіс сьӧлӧмсӧ Шева Юльлӧн синва сорӧн моз оллялӧм-лыддьӧдлӧмыс — помтӧм шогӧн да норлунӧн йиджтысьӧм гӧлӧс шыясыс сы пытшкысь быттьӧ лювгисны-ылькйисны ёна ранитчӧм кӧрлӧн руасьысь вир моз...

— Ачыд али мый тадзисӧ лӧсьӧдлін? — юаліс сэсся мыйкӧ мында сайкалыштӧм бӧрын.

— Мыйла нӧ буретш ачым? — бур сьӧлӧмӧн шуис сійӧс кывзысьлы Шева Юль. — Йӧзыс вед важӧн нин олӧны-вылӧны му вылас, шогаланаыс и радлунаыс найӧлӧн век вӧлі... Ме сӧмын кытсюрӧясті асногалышті, кор понді мӧвпавны, кыдзи ме эськӧ, ачым, петі батьӧлӧн позйысь.

— Висьтасьыштін эськӧ аслад олӧм йылысь? — водзӧ кутіс юасьны Шева Юльӧн выль ногӧн шемӧсмӧдӧм том морт.

Маръямоля винаӧн да дозмӧр шыдӧн небзьӧдӧм-бурмӧдӧм Юль эз мӧд ёнасӧ пыксьыны.

— Менам медводзӧн чужлысьӧма мамӧлӧн да батьӧлӧн, а сэсся и водзӧ на вӧлі быд во лоӧны кагаяс, но регыдӧн бӧр кулыштӧны. Енмыс пӧ сетіс да ачыс жӧ и бӧр босьтіс. И вед ставыс зонкаяс. Батьӧыс шогӧ усяс, буракӧ пӧ, ёна мыжми ме мыйӧнкӧ Енмыс водзын, да и мӧдӧдчас кевмыны Соловки манастырӧ, коді пӧ тай Вой море шӧрын. Дыр ветлас, быдторсӧ аддзылас сэні, быдторйӧ велӧдчас, турунъяснад бурдӧдчӧм йылысь уна тӧдмалас, лыддьысьны да гижны велалас и, сюсь да тӧлка мортыд. Сэсся, кор бӧр воас, ӧтпырйӧ бара на кык вок чужисны, но вайсигас мамӧ кувсис, мамтӧм сирӧтинаясӧн колины кык коньӧрыс. Меным сэки, буракӧ, арӧс вит-ӧ-квайт вӧлі. Ковмис, кыдзи верми да сямми, мамӧӧс вежны. Дерт, шуам, батьӧыс миян ӧддьӧн шань да тӧлка вӧлі, мый дінӧ оз кутчысь, ставыс сылӧн бура артмӧ, а кык пиуксӧ вӧлі ассьыс синсӧ дорысь бурджыка видзӧ, да и ме вочасӧн быдми да быдторйӧ жӧ велалі сысянь. Весиг пищальӧн вӧравны, не нин сёрнитны горт гӧгӧр ноксьӧмыс йылысь.

— Быдмисны сэсся челядьыс?

— Быдмылісны.... Олыштісны... Эз ор рӧдыс... Со тай носкисӧ кыа ӧти ичӧт коклы...

— А аслад нӧ тэнад, Юль бабуш, некод эз вӧвлы? — збоймӧдчис да юаліс Сергей.

Мӧдыслӧн татшӧм юалӧмсьыс чукырӧсь чужӧм вылас чӧдлач синъясыс быттьӧкӧ и мавтыштчисны арся пужйӧн.

— Абу, пианӧй, эг и петав верӧс сайӧ... Кӧть эськӧ и вӧлі жӧ коркӧ невестапунас... Югыд сьӧмъя, мык кодь мича да визув... И удал зон котравліс сиктысь, чой паныд... Окма жӧ эськӧ да! — сэсся виччысьтӧг ырсмуніс, быттьӧ мыйкӧ мыніс пытшкӧсас. — Да мый нӧ ме тэныд ставсӧ понді висьтасьны? Поплы моз? Бура кывзан да, сы понда али мый?

— А ме ёна радейта пӧрысь йӧзлысь важ олӧм йывсьыс кывзыны.

— А эськӧ, зонманӧй, сідзи и колӧ. Важсьыс бурсӧ колӧ жӧ и тӧдны тіянлы. Да выль олӧмас тшӧтш пыртны.

— Сэсся нӧ мыйкӧ лоис али мый чой йылад котралысьыскӧд?

— Да аслам менам, йӧйлӧн, сьӧлӧмӧй кыдзкӧ озджык на вӧлі бурмы сыкӧд. Меным эськӧ мед муса батьӧ кодь вӧлі сійӧ. Быд боксянь. Ыджыд и ён, мича и тӧлка... Сувтасны кык мужик орччӧн, а менам батьӧ вылӧджык видзӧдсьӧ, и сьӧлӧмӧй доймасьӧ, ог тӧд, мый керны... А мӧдыс, дерт, казявтӧг оз ов татшӧмтортӧ...

— А сэсся?

— Сійӧ, Митрейыс, вӧлі кузь шыӧн на ошъясӧс кыйӧ, ёнджыкасӧ батьӧкӧд и вӧравлісны тадзисӧ. А сэки ӧтнасӧн мунӧма ыджыд гундыр вылӧ... Бӧрсӧ сэсся эз нин ас кокнас во...

— Збой морт вӧлӧма... — сьӧлӧм сетӧ Сергей. — Шыӧн петны ош вылӧ...

— Вӧліс да эз ло... И менам, аслам, сідз жӧ и колис дзоридзалан пӧраыс... Сідзи и шыдӧй шоммис-шузис...

— Сэсся, кӧнкӧ, ёна и жалитін?

— Мортыс, дерт, жаль вӧлі. Мися, гашкӧ, и ме тшӧтш мыжа лоӧмсьыс. Ыкшаасьышті сы водзын да... Та понда ёна вийси... А сыкӧд ӧтлаын олӧм вӧсна — эгджык, ог кӧсйы пӧръясьны... Код пӧ на тӧдас, кыдзи да мый эськӧ миян артмис ӧтлаынсӧ... Дзик падвежа этша йӧзыдлӧн... А олӧмад, бура кӧ овны, и сідз на позьӧ не этша аддзыны нимкодьсӧ и шудсӧ... Мырдысьӧн везъялӧм омӧлик семьятӧ лӧсьӧдлытӧг...

— Но абу ӧмӧй гажтӧм ӧтнадыдлы? Кузь нэм чӧжыд ӧтнадӧн?

— А ме некор эг и вӧвлы дзик ӧтнамӧнсӧ. Вокъясӧс быдтыны батьӧлы отсалі, а сэсся тшӧтш и налысь челядьсӧ. Батьӧӧс пӧрысьӧдзыс видзи да бура дзеби Дзолтаягӧ, аслым на сэні, йӧр пытшкас, места кольышті... Тэ со, видзӧд, пырин менӧ видлыны, абу вунӧдӧмыд...

— Кыдзи нӧ вунас сэтшӧм бурыс! — сьӧлӧмыслӧн став пӧсьлуннас шуис Сергей.

— Ещӧ на кодсюрӧ эмӧсь тэ кодьясыс... Кӧть эськӧ и йӧз пиад оз быдӧн помнит бур керӧмтӧ, унджыкӧныс вунӧдчысьӧсь... Сэсся со менам и Котя эм. Чипан-петук, кӧза да ыж век на видзи. Накӧд баитыштан. Вӧрас петан да быд пукӧд здоровайтчан, быд юмов вотӧсӧн чӧсмасян... Сэсся кутшӧмкӧ важ пӧдругаӧс бӧръя туяс колльӧдігӧн оллялыштан... Кагалысь мыт висьӧм сувтӧдан... Сідзи и кольӧ пӧраыс, быттьӧкӧ и некор ёнасӧ гажтӧмтчыны... Весиг со батьӧлӧн керкаысь, гажа нӧрыс йывсьыс, некыдзи ог вермы лэччыны сиктӧ. Вокъяс лэччылісны асланыс керкаяснас, а менам оз лэпты сьӧлӧмӧй. Век чайтсьӧ, мый шӧр вужйыс орас сэки менам да олӧмӧй помасяс... Паськыда тыдалысь вӧр-ваыслысь гажсӧ да мичсӧ быд лун аддзытӧгыс... Да быд лун нимкодясьтӧгыс...

Со кутшӧм морт вӧлӧма Шева Юльыс. Ёна и шензис Сергей Иванович ставсӧ тайӧс тӧдмалӧм бӧрын. А мыйла нӧ либӧ дзоля дырйиныс найӧ сэтшӧма повлісны татшӧм бабушсьыс? А, буракӧ, сы вӧсна мый сійӧ эз вӧв мукӧд кодьысӧн, гуг и бан торъяліс быдӧнысь. И эскыны позьтӧмторъяс керис-вӧчис. И вотчигӧн дозмӧр варыш моз друг быйкнитліс водзад. Шева — Шева и эм!..

Но мед Шева кӧ! Ӧд тайӧ Шеваыс кутшӧмкӧ ногӧн чуймӧдіс-шызьӧдіс сылысь, Сергей Ивановичлысь, ичӧтдырсӧ, сійӧ шуда кадсӧ, кор буретш да ырзьӧ дзоля мортлӧн лолыс водзын лоысь ыджыд олӧмыс кежлӧ. И, гашкӧ и, абу нин сэтшӧм лёк, мый мойдын кодьӧн сэки кажитчис ичӧт зонкалы олӧмыс, кӧні, бур бать-мамысь ӧтдор, эмӧсь и бур ортъяс, и кузь юрсиа вакульяс, и тшыкӧдчысь шеваяс, — сідзкӧ, и видзчысьны колӧ наысь, а мыйӧкӧ тшӧтш и велӧдчыны...

Мед Сергей Иванович ачыс оз куж лӧсьӧдлыны Шева Юль кодь сьылан-бӧрданъяссӧ. Но сьывнысӧ сійӧ велаліс жӧ да ёна жӧ радейтӧ. А медся бурыс, тӧдӧмысь, сійӧ, мый велаліс босьтны лолыс вылӧ мукӧдлысь лӧсьӧдлӧмасӧ да гижӧмасӧ, вӧр-валысь да бур гижӧдлысь сьӧлӧм бурмӧдысь мичсӧ и вынсӧ, и, дерт, тайӧн сылӧн олӧмыс лои ёна озырджыкӧн да шудаджыкӧн.

5

Сергей Иванович кутіс кывны, кыдзи вир-сӧнас вочасӧн бӧр содӧ бырыштлӧм выныс. А колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм нимкодь овлӧ мортлы, кор сійӧ, сьӧкыда висьмылӧм бӧрын, бӧр сувтӧ кок йылас, да сылы выльысь быттьӧ кутӧ воссьыны олӧмыслӧн югыдыс, нинӧмӧн вежны позьтӧм олан шудыс. Сійӧ унджык кутіс ветлӧдлыны карӧд, стӧчджыка кӧ шуны — лэччыны да кайны ӧти уличасянь мӧдӧ, сы вӧсна мый этша шыльыдіныс сюрас Кисловодск пасьтасьыс. Збойджыка кутіс кыпӧдчывны и сылы мусмӧм гӧра вылӧ да сэні пасьталаыс ветлӧдлыны, нимкодясьны азыма быдмысь вӧр-пунас да ылӧдз тыдалысь, ӧта-мӧд вежмӧныс чурвидзысь, вежӧдӧн лӧзалысь гӧраясӧн. Да юр садь бергӧдчытӧдзыс кыскыны пытшкӧсас ловсӧ пожъялысь-кыпӧдысь сынӧдсӧ. Тайӧ сынӧд йывсьыс Лермонтовлӧн геройыс, Печорин, важӧн нин коркӧ шулӧма, мый сійӧ тані — кага окыштӧм кодь сӧстӧм... Абу на тай вунӧма Сергей Ивановичлӧн, кӧть эськӧ и сымда во сайын нин лыддьыліс — вӧр-ва радейтысь мортыдлы пыр кежлӧ вемӧдзыс йиджӧма ывла выв йывсьыд татшӧм лӧсьыда да стӧча шуӧмаыд. А сэсся и Лермонтовлысь став лыддьӧмаыс кутіс тӧд вылас усьны Сергей Ивановичлы, ӧд томдырсяньыс век радейтліс тайӧ ыджыд роч гижысьсӧ, сьӧлӧмтӧ ӧзтысь гижӧдъяссӧ сылысь мыйта велӧдліс да ӧнӧдз кутӧ паметяс. Да и унатор тані Лермонтов йывсьыс казьтыштӧдӧ: ӧд мортыс мыйта гижис Кавказ йывсьыс, тшӧтш и татчӧс местаясыс йылысь, ӧд воюйтліс и лечитчыліс сійӧ тані, а сэсся и медбӧръяысь лолыштіс кага окыштӧм кодь сӧстӧм сынӧднас. Кисловодск паркӧ пыранінын моз эм Лермонтовлӧн площадка — руд изйысь тэчӧм кык судта ыджыд памятник; уліас, пемыд гӧбӧч кодьын, повзьӧдчысь Демонлӧн мыгӧрыс тыдалӧ, а выліас, изйысь мича серӧн сизьдӧм венок кодь кытшолын — поэтлӧн барельеф. Тані век уна йӧз сулалӧ, снимайтчӧ. Сергей Иванович кыпӧдчис выліас из поскӧд да тшӧтш снимайтчис... Но медъёна сійӧс, дерт, кыскӧ Пятигорскӧ, кӧні поэт кузякодь овлӧма, а сэсся кызь сизим арӧсаӧн воськовтӧма пулялы воча. Дерт, сэтчӧ лэччывтӧг Сергей Иванович оз мун татысь бӧрсӧ гортас, но водзджык ветлӧдлыштіс на мукӧд экскурсияясӧ. Лэччыліс Ессентукиӧ, увланьӧ, горув и эм колӧ сэтчӧ лэччынысӧ, сэсся и шыльыдінӧ сійӧ пуксьӧма, веж садъяс пытшкӧ, ыджыд паркӧ, бура жӧ лолавсьӧ сэні, да и ветлӧдлігад онджык мудз. Ессентукиын бурдӧдчӧны нин кынӧм висьӧмъясысь, мӧд пӧлӧс нарзанӧн, найӧ буретш веськалісны пажын водзвылын, юан кадас, да сы мында йӧз люзьгӧ-мунӧ паськыд туй кузя галереялань. Сергей Ивановичлӧн кынӧмлы, война кадӧ быдмиг-мырсигад, быдторыс жӧ нин вичмыліс, некысь жӧ вӧлі лоны вывті здоровнас, та вӧсна сэтчӧс ваясыс сылы, тӧдӧмысь, бур вылӧ жӧ мунасны, и Сергей Иванович видлаліс-юис колонка-ключьясысь быд пӧлӧс номера Ессентукисӧ...

Ставыс эськӧ тайӧ и бур, но сӧмын тай ӧти пызан сайын сёйысь ёртъясыскӧд мыйкӧ неладнӧ пондіс керсьыны. Водзджыксӧ Михаил Константинович зэв дӧвӧльпырысь ошйысис сылы, Сергей Ивановичлы, мый чуктӧдіс торъя номер гостиницаысь, да ӧні ставыс лоӧ «на мази», тшӧтш и Валентина Петровна сэки ветлӧдліс югзьысь чужӧмаӧн. А мый нӧ, кургӧны кӧнкӧ йӧзысь сайӧдчӧмӧн, некод оз торкась, а сэсся ресторанъясын бурпӧт чӧсмасьӧны, театръясын спектакъясӧн нимкодясьӧны, мый не овны!.. Но ӧтчыд сэсся, — буракӧ, вежон-мӧд нин колис курортӧ воӧмсяньыс — Михаил Константинович лунтыр эз мыччысьлыв столӧвӧй пызан сайын. А Валентина Петровна пукаліс зумыш и скӧр, вӧралан пон вылӧ ёна дӧзмӧм чушъялысь тулан кодь. Кор Сергей Иванович, ужнайтігӧн нин, юаліс сылысь, кытчӧ нӧ пӧ лоис Михаил Константиновичыс, мӧдыс, синсӧ лэптывтӧг, веськодьпырысь моз, но сэк жӧ быттьӧ и наяна вочавидзис:

— Мыйкӧ тай вӧлі шуӧ, гортас пӧ срочнӧя корӧны. Гашкӧ и, муніс нин...

— Гортас?! — чуймис Сергей Иванович. — Меным тай нӧ немтор эз и висьтав...

— Гашкӧ и, некор нин вӧлі висьтавнысӧ. Ёна тэрмасьӧмӧн кӧ муніс. Луннас ӧд тэнӧ кытысь корсян?

Водзӧ юасьны сэсся эз вӧв лӧсьыд кыдзкӧ вывті нин чошкысьӧм Валентиналысь, но Сергей Ивановичлы эз эскыссьы татшӧмторйыдлы, некыдз эз эскыссьы. Ӧд мортыс локтӧма чӧрт потшӧс сайсяньыс, Камчаткасянь, дас сюрс верст сайсянь, сымда сьӧм видзӧма куш билет вылас, и мед курортысь бӧр мунны ылі гортас пӧшти дас лунӧн водз, та вылӧ мыйкӧ ёна нин лёкторлы колӧ лоны сэні... Рытъявылысджык Сергей Иванович пыраліс Михаил Константиновичлӧн олан жырйӧ. Сыкӧд олысь ар квайтымына, дзор юрсиа, кузьмӧс ныра тӧдчымӧн гажакодь «дед» вильыша куньтыртліс син пӧвсӧ да шуис:

— Оз вош Михаил Константиновичыд, удал мортыд! Быдтор вылӧ сюсь. Винатӧ бура чурскӧ, и бабаяс вылӧ на синъясыс тувсов каньлӧн моз югъялӧны. Локтас... — Дед гусьӧникӧн моз висьталіс, мый бӧръя каднас суседыс ёна кутіс бурлачитны да весиг гортӧ оз быдысь волывлы узьнысӧ.

Эз жӧ ӧд мыйкӧ лёктор ло мортыскӧд?

Ветлыны администрация дінӧ да юавны, эз-ӧ шыӧдчыв сэтчӧ водзджык мунӧм кузяыс? Но бара, немтор на кӧ сэтшӧм-татшӧмыс эз ло, оз-ӧ ло ковтӧг явитӧма мортсӧ? Рытывбыд майшасис тадзи Сергей Иванович, весиг клубын, кино видзӧдігӧн, некыдз эз вермы ӧвтыштчыны быдсяма лёк мӧвпъяссьыс. А мый, збыльысь кӧ мыйкӧ лёктор лоис Михаил Константиновичыскӧд? Ӧд водзвыв висьтавлісны налы, мый оз пӧ ков ёнасӧ шӧйтны войся карӧд, торйӧн нин ӧткӧн, быдсяма йӧзыс вермасны паныдавны, а гостиницаясад, кӧнкӧ, оз жӧ куш анделъяс овны...

Рафаил, кыдзи и пыр, абу на жӧ воӧма, рытыс шоныд да лӧнь, Сергей Иванович сулалӧ пемыд балкон вылын, кывзӧ шочиник биясӧн югдӧдӧм посёлокса понъяслысь ӧта-мӧд вежмӧныс увтчӧмсӧ, видзӧдӧ вой кежлӧ гундыр моз нюжгысьӧм, курорт-карсӧ видзысь гӧраяс вылӧ, а сьӧлӧмыс тыр ёртыс вӧсна тӧждысьӧмӧн.

А сэсся и пырис жырйӧ ачыс Михаил Константинович да сэтшӧма нимкодьмӧдіс Сергей Ивановичӧс.

— Ӧтнад? — юаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйкнитлігмоз. Тыр вир-яяӧн овлысь чужӧмыс мортыдлӧн быттьӧ ропмуныштӧма, рудӧдӧма, весигтӧ неуна кудритчысь, век бура шыльӧдӧм сьӧдов юрсиыс дзугсьӧма.

— А тэ нӧ ловъя на?! — сьӧлӧм личмунӧмӧн воча юаліс Сергей Иванович.

— А-а!.. — сӧмын и ӧвтыштіс кинас мӧдыс. Сэсся воча пуксисны крӧватьяс вылӧ.

— Валентина шуис, гортад пӧ срочнӧя корӧмаӧсь...

— Да, ситуация... — Михаил Константинович довкйӧдлыштіс дженьыд голяа юрнас. — Кӧть эськӧ талун жӧ и эм кырссьышт гортад, да кыдзи мунансӧ? Самолёт вылӧ билет менам босьтӧма путёвка помасян лун кежлӧ...

— Менам сідзи жӧ...

— Ме ӧні тані капканӧ шедӧм кӧин кодь... Ог кӧ кокӧс йир, ог мын...

— Мыйла нӧ водзджыксӧ колӧ мунны?

— А-а!.. — бара ӧвтыштіс кыз чуньяса топыд кинас Михаил Константинович. — Немтор эз артмы менам Валентинаыскӧд... Кор вывті ёна кӧсъян, кысь нин... Но, ачыд гӧгӧрвоан... Буракӧ, кольӧма нин менам кадыс...

Сергей Иванович, дерт, гӧгӧрвоис. Но видліс на такӧдны матӧ воӧм ёртсӧ:

— Но и мый? Та понда сэсся пышйыны али мый колӧ, сы ылнаысь воин да?

— Сэтшӧм абу лӧсьыд... Юр яндзим... Кык юр кӧ вӧлі, эськӧ пырысь-пыр жӧ керышті ӧтисӧ...

— Вӧзйысь мӧд пызан сайӧ.

— Всё равно ог вермы... Шпыннявны кутас быд паныдасигӧн...

— Эштіс тай! — ышӧднысӧ эськӧ и ышӧдіс Сергей Иванович, но сьӧлӧмнас кыліс, мый аскӧдыс кӧ эськӧ лоис тадзисӧ, син ни пель пышйис жӧ эськӧ юр яндзимысла.

— Нарзан ваннаясыс жальӧсь кольӧны... — чӧв олыштӧм бӧрын ышловзис Михаил Константинович. — Медъёнасӧ на понда и вои, позьӧ шуны, му мӧдарсяньыс... Коліс эськӧ помӧдз даснансӧ примитны... А то сьӧлӧмӧй ӧні нин бӧр кутіс кывны... Быд лун юигад да мый да...

— Быд лун?

— Тані эз на кольлы ютӧм луныс. То Дедкӧд гортын, а сэсся Валентинаыскӧд... Став деньгаӧс нин пызйи...

— Колӧ кӧ, ме верма кӧть неуна отсыштны, — гӧгӧрвоис да вӧзйис Сергей Иванович.

— Верман кӧ, вай удждыштлы и эм, Сергей Иванович! — ловзьыштіс Михаил Константинович. — А то гортысь корны абу лӧсьыд...

Кузя нюжӧдчытӧг Сергей Иванович перйис пинжак зепсьыс да, мыйта позяна, мыччис гӧрд дасаяс.

— Мыйӧн гортӧ локта, пырысь-пыр жӧ и мӧдӧда...

— Но, мыйкӧ тай... Тайӧ шогыдтӧ эськӧ, шуам, абу на шог да... Сӧмын вот, кыдзи нӧ либӧ тэныд водзӧсӧ овны?.. — Сергей Иванович сьӧлӧмсяньыс зілис отсавны пикӧ воӧм ёртыслы да мӧвпаліс-корсис петан туй. — А тӧдан мый? Збыльысь кӧ он вермы сэсся тані, ветлы главврач дінӧ да кор, мед кӧть нин процедурасӧ вуджӧдӧны центральнӧй ваннаясӧ. Мед вежӧны ли мый ли кыдзкӧ, ёна кӧ кутан корны, гашкӧ и, вӧчасны сы ылнасянь локтӧм мортыдлы...

— Збыль али мый нӧ ветлыны? — вӧйысь этшӧн чургӧдӧм бедь помӧ моз кутчысис Михаил Константинович.

— Ветлы, ветлы, юрад оз кучкыны. Мыйыс ӧд оз овлы олӧмад да...

— Нда... Бур шойччӧм-бурдӧдчӧм менам артмис... Гортад некыдзи мунны он вермы, ни тані водзӧ овны оз позь... Косув ни лэбув...

— Ме ӧти стариккӧд тӧдмаси паркын, ӧтлаын пукавлывлам скамья вылын... Татчӧс морт. Кык жыръя патераын пӧ кыкӧн старукакӧд олам, пи гозъяыс пӧ кӧнкӧ Украинаынӧсь... Гашкӧ, сы ордӧ вӧзйысьлыны?

— А мый, ваннаяссӧ кӧ вуджӧдасны, позяс и вӧзйысьлыны! — быдсӧн чепӧсйыштіс ёртыслань Михаил Константинович...

Михаил Константинович мунӧм бӧрын, Сергей Иванович нюжӧдчис вольпасьыс вылӧ, юр увтас лӧсьӧдіс чуньяснас ӧта-мӧдыскӧд пысавлӧм кияссӧ да дыр видзӧдіс гортса кодь Кылӧг-юа сьӧлӧмсӧ меліалысь серпасыс вылӧ. А сэсся, кор кутіс мӧвпавны, мыйджык вермис лоны гостиницаса номерын Михаил Константинович да Валентина Петровна костын, нюмыс петіс. А сэсся и ӧтнас чиктывны-серавны пондіс. Вот тэныд и «бур условиеяс...»

Михаил Константиновичӧс, вежавидзӧмӧн бура корӧма да, кыдзкӧ-мыйкӧ вуджӧдӧмаӧсь центральнӧй ваннаясас; дерт пӧ, эськӧ кыськӧ матысьджык кӧ вӧлі воӧмыд, кивыль эг керӧй, но Камчаткаса морттӧ лоӧ нин жалитыштны. Сэсся найӧ, кык друг, лунтыр кыйӧдісны паркын старикӧс, Василий Семёновичӧс, но сійӧ бара локтіс ыджыд козбердса фонтан дінӧ сӧмын мӧд луннас. Сергей Иванович висьталіс сылы, мый пӧ со тайӧ камчадалыслы колӧ лун дас кежлӧ оланін. Старик юасяна синъясӧн видзӧдліс лӧсьыда пасьтасьӧм, бура шырсьӧм-бритчӧм мужичӧй вылӧ да весиг на и нимкодьмис: колӧ кӧ, мыйла нӧ не лэдзлыны сы ылнаысь воӧм мортӧс, висьтасьыштас кӧть сэтчӧс олӧм да йӧз йылысь. А дон кузя верман пӧ не тӧждысьны, миян пӧ старукакӧд тырмымӧн эм быдторйыс, коркӧ пӧ бур вина доз за компанию ӧтлаын юам да быдтор йывсьыс сёрнитам, тайӧ и лоӧ медбур мынтысьӧмыс. А кор Михаил Константинович кӧсйысис, мый гортас воӧм бӧрын быть мӧдӧдас бур чери пӧсылка, старик нӧшта нин нимкодьмис.

Сідзкӧ, позьӧ шуны, эз на и сэтшӧм лёка помась камчадал Михаил Константиновичлӧн бурлачитӧмыс, либӧ, кыдзи ачыс вӧлі водзынсӧ шуӧ, томлунсӧ казьтыштӧмыс...

Сэк жӧ, кадыс помасис да, муніс гортас лӧниник Лиля. Бура пӧ шойччи, — ошйысис бӧръяысь ӧтлаын сёйигӧн, — мӧд во кежлӧ пӧ кыдзкӧ бара колӧ судзӧдны путёвкасӧ. А Валентина Петровна, бӧртиджыкнас, синсӧ куньтыртлӧмӧн кывкӧрталіс:

— Велӧдчы, Сергей Иванович, татшӧм Небыд Кысукъясыслысь, кыдзи колӧ овнысӧ...

Мунысьяс местаӧ пырысь-пыр жӧ пуксьӧдалісны выль йӧзӧс, та кузя санаторий уджаліс бур часі моз, джӧмдавтӧг.

Пыста кодь ичӧтик да вийӧриник Небыд Кысук местаӧ пуксис гымга кодь ён баба, ар ветымынланьӧ матысмысь хохлушка, дзормытӧм на сук рудов юрсиа, посньыдик нырсера чужӧмыс коркӧ, буракӧ, лӧсьыдіникӧн вӧвлӧма, но ӧні топыд вир-яйӧн зэлалӧма-шылялӧма, сідз жӧ, кыдзи и кыз сойясыс, вошӧм коскыс да и туша-мыгӧрыс дзоньнас. Но та вылӧ видзӧдтӧг, сійӧ вӧлі тэрыб, инас ӧшйытӧм, киясыс ӧтарӧ век зілисны пызан вылысь мыйкӧ вештыштны, кодлыкӧ мыйкӧ мыччыны, а Украина ногӧн сёрнитысь вомыс лючкисӧ эз и дугдыв варгӧм-быргӧмсьыс весигтӧ сёйигас. Висьтасис Дашаӧн, Даша Мыколаевна пӧ, ола пӧ районын, лючкисӧ некытчӧ эг на петавлыв да ставыс интереснӧ.

— Уж вы извиняйте менэ, товарышшы, як цуцуненок нэзрячий я, ничего нэ знаю, ничего нэ бачив, — веськыда и шуис, тыдалӧ, шань сьӧлӧма да гажа руа ань.

А Михаил Константинович местаӧ пуксьӧдісны Сергей Иванович кодь кымын арлыда, мусяньыс топыда тэчӧм мужичӧйӧс. Висьтасис Игнат Игнатович Бугаевӧн. Но Сергей Иванович, сы вылӧ медводдзаысь видзӧдлӧмсяньыс жӧ, ас кежас шуис, мый выль тӧдсаыслы бурджыка лӧсялӧ мӧд ним — Бугай Бугаевич Бугаев, комиӧн кӧ — Ош Ошович Ошов. Ок и топыд да зумыд морт! Бӧртиджыкнас тыдовтчис, мый Игнат Игнатовичлӧн 168 сантиметр судта дырйи сьӧктаыс 120 килограмм, матӧ кык пӧв сьӧкыдджык колана сертиыс! И ӧд мортыс, видзӧднысӧ, оз нин сэтшӧм лёка кызӧн кажитчы, сы вӧсна мый берегдорса бур му вылын быдмӧм кыдз пу кодь гӧгрӧс да топыд яя; ки и кок, голя и быдлаті кӧть и кызӧсь-ёнӧсь, но лючкиа гӧгрӧсӧсь... Ме пӧ, коркӧ армияын служитігӧн на, комын во сайын, пӧшти та сьӧкта жӧ нин вӧлі, но котӧртігӧн шоч салдат пановтліс, турник вылын пӧ мукӧд моз жӧ гартчылі, а штанга лэпталігӧн, дерт нин, век медводзын вӧлі.

— Вы, ма буть, гарно кушаете, колы такий справный? — юасьӧ хохлушка.

— Да, — тыр вира чужӧм пасьталанас нюмъялӧ Игнат Игнатович. — Пажнайтӧм водзвылын ме пескыльта со татшӧм гримзуль яй, — сійӧ ӧтлаӧдӧ кыкнан кисӧ кукань юр ыджда кымын йӧгӧ да летйӧдлыштӧ сійӧн. — А мед бурджыка кылаліс тайӧ кӧдзыд закускаыс, дучка литра куим-нёль йӧв либӧ кӧш тыр ас вӧчӧм кос вина. Сэсся вӧлись пукся пажнайтны...

— Но дивӧ тай! — оз вермы кутны шензьӧмсӧ Бугаев вылӧ гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдысь Валентина Петровна.

— Да як же вы, бидненький, туточка будэте жити на нэсолёной травке-муравке? — ас пайсьыс жалитӧ сійӧс хохлушка.

Игнат Игнатович, ӧти бӧрся мӧд нянь шӧрӧм судзӧдаліг, пыдӧсӧдзыс кушӧдз кураліс ыджыд тасьтіысь капустаа дубыд шыд да, Валентина Петровна вылӧ гажа син пӧвсӧ читкыртлӧмӧн, окотапырысь вочавидзис:

— Мича нывъясыс тані унаӧнӧсь, видла диета вылас фигураӧс винёвмӧдыштны...

Кыпыд руа морт жӧ тай вӧлӧма, пырысь-пыр и тӧдчӧ. И видзӧднысӧ, аслысногӧн зэв симпатичнӧй Игнат Игнатовичыс: «чужӧм тырыс вир, кучик тырыс яй», неуна чатӧртыштӧм ён ныр, и ставсӧ тайӧс дорӧсалӧма дженьыда шырӧм сук, но тӧвся байдӧг кодь еджыдӧдз дзормӧм юрсиӧн. А вылас пасьталӧма шнич выль лӧз костюм, абу небось, мукӧд моз, спортивнӧй дӧрӧм-гачӧн локтӧма столӧвӧйӧ, а выль гӧрдов рӧма дӧрӧм вылас эзыся-зарниа визьясӧн пӧртмасьӧ паськыд галстук. И кокас том морт этшӧн кӧмалӧма джуджыд бӧрляяса да ёсь ныра туплияс.

Сергей Иванович казявтӧг эз ов, кыдзи, татшӧмыс вылӧ видзӧдігӧн, Валентина Петровналӧн выльысь пондісны югзьыны бӧръя каднас быттьӧ куслӧм синъясыс.

Мӧд блюдосӧ, дубыдӧн моз жӧ пӧжӧм жебиник чипанпиянӧс, дыркодь эз вайны, да Игнат Игнатович висьтасис, кыдзи сійӧ талун, пажын водзвылын, пӧдтіс кынӧм сюмалӧмсӧ:

— Час дас кык бӧрын быттьӧ ныж пуртӧн пондісны орӧдны кынӧмӧс, сэтшӧма сюмалӧ. Терпитны эг кут вермыны. Мый нӧ вӧчны? Час, мися, лавкаӧ петала да кӧть нянь кӧрыш босьта да сійӧс коснас нямыльта. Калбас сорӧн ли. Грекыд вылӧ, бур калбас вайӧмаӧсь лавкаас... Котӧрӧн локті лавка дорӧдзыс, а сэсся быттьӧ юрӧ дӧжныштісны: «А ӧд сідзинад оз вӧсняв тэнад талияыд! Давленнеыд оз чин ни...» Сэсся и водзӧ котӧрті лавка ӧдзӧс дортіыс. Но орысь-сюмалысь кынӧмӧй некыдзи оз лэдз ёнасӧ ылӧдчыны, мырдысьӧн кыскӧ сёян дінас, кытшов босьтӧмӧн выльысь ковмис чепӧсйыны лавкаланьыд...

— Бидненький! — сьӧлӧм сетӧ хохлушка.

— Пыринныд сэсся? — чиктылігтыр юасьӧ и Валентина Петровна.

— Сідзи эг и пыр... Кытшов бӧрся кытшов гӧгралі-котралі сӧмын лавка гӧгӧрыс пажнайтны мунтӧдз. Кыдзи пӧ тай шонді гӧгӧр му бергалӧ: и усьны оз усь шондіыс вылӧ, и мынны оз вермы сылӧн кыскӧмысь... Менам сідзи кымын жӧ: и пырны оз позь сёянысла, и сувтны некыдзи ог вермы...

Сергей Иванович сэсся эз кут вермыны терпитнысӧ да медводз косьӧбтіс-серӧктіс столӧвӧй тырнас, сы бӧрся и нывбабаяс тшӧтш, и ачыс Игнат Игнатович киксьӧ, сералӧны и сералӧны, некыдз оз вермыны дугӧдчыны, матыс пызанъяс сайсянь на вылӧ шензьӧмӧн видзӧдӧны, а найӧ сӧмын и куснясьӧны-сералӧны, дерт, быдӧн ас кежас быттьӧ аддзӧ, кыдзи племеннӧй ӧш кодь ён Игнат Игнатович ӧддзӧдчӧмвывсьыс котралӧ-кытшлалӧ сёянӧн тыр лавка гӧгӧр... Синва петмӧныс сералісны...

Десерт вылӧ вайисны компот да тшӧтш гырысь оз-клубника, войвылын миян та каднас сійӧ весиг дзоридзавнысӧ на оз думайт, а тані, шоныд лунвылад, видзӧд со, воӧма-кисьмӧма нин. Игнат Игнатович пӧлньӧдлыштіс ассьыс оз тыра блюдсӧ да мыччис Валентина Петровналы:

— Кӧсъянныд кӧ, пӧжалуйста...

— А асьныд нӧ? — падмыштіс мӧдыс.

— Ме таво шогӧдтӧдз нин удиті сёйны клубникасӧ и черешнясӧ.

— А мый либӧ, босьта ӧд, татшӧмторъяс вылад ме лют...

— Сёйӧй, сёйӧй...

— А кор нӧ да кысь ті удитінныд, гожӧмыс сӧмын на заводитчӧ да? — водзӧ юасьӧ Валентина содтӧд ознас Дашакӧд юксигтыр.

— Асланым овмӧсысь... Ме радейта дзик свежӧй ягӧд... И сэтшӧм сортъяс, кодъяс дінӧ важӧн нин велалі...

— О-о, озыра тай либӧ оланныд?

— Сэтшӧм бурыд тырмӧ... Менам весиг гортын, ӧти жырйын, кызь во нин лимон пу быдмӧ. Во гӧгӧр чӧж аслам лимонӧн шоммӧдча, нёльсё плодӧдз босьтла вобыднас.

— Кӧні нӧ эськӧ ті сідзсӧ оланныд-выланныд? Сэтшӧм волшебникыс?

— О, золотко моё, менам владениеясыд бурӧсь! Сьӧд муа ыбъяс да садъяс, ягӧд да фрукты быдтам тіянлы — быдсяма витаминсӧ, тшӧтш и медбур шобді — белок да клетчатка...

— Совхозын волшебникаланныд? — некыдз эз лэдзчысь Валентина.

— Сэні...

— Директорӧн?

— Но, золотко, тӧдін тай!..

— А мый нӧ тані не тӧднысӧ, асьныд нин висьталыштінныд да... Сэсся, сёрнитны йӧзкӧд кужанныд, велалӧмныд бура пасьтасьны йӧз дінӧ петігкежлӧ...

— Но, золотко, но, куколка, кысь-мый ті, сэтшӧм тӧлкаыс, татчӧ веськалӧмныд?.. А сёрнитны кӧ нин йӧз дінӧ сибалӧм кузя, мӧд ногыс ми воклы некыдзи оз позь. Торйӧн нин тіянкӧд, нывбабаяскӧд, ӧд сымда дӧнзьӧ тіянлы, коньӧрушкояслы, олӧмас...

— Так воно иде, Игнатович! — пӧся шыасис Даша Мыколаевна.

— Шуам, лунтыр мырсьӧ ичмоньыс фермаын, тайӧ жӧ вотӧссӧ копрасьӧ-чукӧртӧ ли, а гортас локтас — аслас быдса овмӧс, посни челядь, а верӧсыс нюньӧ кодь код туплясьӧ... Мӧд сымда удж колӧ бергӧдны гортас, абу кӧ унджык на. Со, ме мукӧддырйиыс и тшӧкта управляющӧйяслы: мися, вай жӧ Марьясӧ либӧ Дарьясӧ, золоткоясӧс, гортас кӧть ӧти содтӧд лун шойччӧдыштам, мед сэк кості мукӧдыс, ӧтвылысь, тшӧтш вӧчасны сылысь уджсӧ, а мӧд лунӧ ачыс бара сійӧ зільджыка уджалас...

— Яки ж вы добреньки, Игнатович! — ыджыда ышловзьӧмӧн бара шыасис Даша.

— А кыдз нӧ мӧд ногыс, золотко моё? Вермим ӧмӧй эськӧ ми сымда уджсӧ бергӧдны, не кӧ нывбабаяс?

— Тіян ыджыд сикт? Кӧнкӧ ылын бокын оланныд? — бара юаліс Валентина Петровна.

— Ми олам ыджыд кар дорын, вердам-чӧсмӧдам карса йӧзӧс...

Пызан саяд тай ловъя йӧзыд ӧдйӧ и тӧдмасялан ӧта-мӧдыдкӧд, лун-мӧд мысти нин ставныслы кутіс чайтсьыны, мый найӧ важысянь нин тӧдсаӧсь, быдтор йывсьыс сёрнитісны, ас олӧмныс йылысь висьтасисны, а ёнджыкасӧ шмонитісны, и стенбердса кыз колонна дінын сулалысь пызаныс налӧн лои, буракӧ, столӧвӧй пасьтаын медся гажаӧн. А ставсяыс ёна кыпыдмис Валентина Петровна — еджгов аньыд мӧдіс дзирдавны акациялӧн еджыд туг-дзоридз моз, да и ӧвтны кутіс сы дінысь дзоридзалысь акация дорсьыс на чӧскыдджык кӧрӧн... Сійӧ, буракӧ, дзикӧдз вунӧдіс гортас кадысь водз «мунӧм» Михаил Константинович йылысь...

Мӧд лун рытнас Даша Мыколаевна шуис, мый аскисянь сылы индісны жӧ нарзан ванна, сӧмын тай немтор оз тӧд, кыдзиджык да мый колӧ сэні вӧчнысӧ.

— Водан да и куйлы шоныдінас, — чай юигмоз шуыштіс Валентина.

— А сэсся? — тӧждысьӧ мӧдыс.

Игнат Игнатович лӧсьӧдліс син пӧвсӧ Сергей Ивановичлы да тэрмасьӧмӧн пановтіс Валентинаӧс:

— Сэсся, шуан... Ваннаас, этша вылӧ, сетӧны кызь ведра медбур нарзансӧ...

— Ӧти морт вылӧ кызь ведра нарзан?! — чуймис Даша Мыколаевна.

— Со ӧні и ачыд артышт, дона-ӧ тайӧ сувтӧ. Ӧти ведраын кызь пол-литра...

— Сідзкӧ, кызь ведраас... — гӧгӧрвоис, кодарӧ синӧ ёртыс, да тшӧтш шыасис Сергей Иванович. — Кызь ведраас нёльсё поллитра...

— И быд пол-литра кӧ сулалӧ кӧть нин, шуам, дас кӧпейка...

— Сідзкӧ, этша вылӧ, быд ваннаын нарзаныс сувтас нелямын чӧлкӧвӧй...

— Нелямын чӧлкӧвӧй?! — шемӧсмис Даша Мыколаевна. — И ставсӧ сійӧс менам пыравлӧм бӧрын сідз койыштасны?

— Кисьталасны посньыдик сулеяясӧ да кутасны паньӧдны кыдз медбур лекарствоӧн... — ӧдва-ӧдва кутчысиг тшӧтш тувйыштіс Валентина.

— Ме ӧд збыльысь юася...

— Куйлӧм бӧрад, мыйта верман, колӧ юны нарзансӧ, — нюм лэдзтӧг шуис Игнат Игнатович.

— Ю-ны?..

— Став висьӧмсьыс тайӧ нарзаныс медбура лечитӧ и эм, — кывкӧрталіс Сергей Иванович.

Даша Мыколаевна синсӧ гӧгрӧстӧмӧн сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн видзӧдліс ставныс вылӧ. Но дыр нин кутчысьысь Валентина водзӧ эз сэсся вермы терпитнысӧ да чарсмуніс-серӧктіс. Сэсся и дыр бара ставныс ӧтвылысь сералісны.

А регыд сэсся, багатыр ваа ваннаын томмӧдчыштӧм да збодермыштӧм бӧрын, Даша Мыколаевна юӧртіс, мый сы дінӧ сибӧдчӧ куш юра грузин — медводдзаысь аддзылӧмсянь пӧ, шуӧ, сьӧлӧмӧй кутіс косьмыны тэ понда.

— А тэ ачыд? — юаліс Сергей Иванович.

— А мый ме ачым... Вин ще ничого чоловик, ядрений, тилько богато лысий...

— Немтор, золотко, грузинъясыд самшит кодь кузь нэмаӧсь, дыр оз коньӧрмыны, — ышӧдыштіс Игнат Игнатович.

— И такий вин ласковий да добренький... Быд лун вайӧ меным кӧрзина тыр дзоридз да кампет...

— Быд лун? — ёна чуймис Игнат Игнатович.

— Ті ӧд тай сӧмын он видзӧдлӧй ме вылӧ-а... — кайтыштіс Даша Мыколаевна, он тӧд збыльысь али шмонитӧмӧн.

— Но, шуам, Сергей Ивановичным миян кӧсйӧ манакӧ гижсьыны, — дӧжныштіс Валентина Петровна. — Оз курит, вина оз ю, а бабаяс вылӧ куш ӧти видзӧдлӧмсьыс шогӧдӧ сійӧс...

— Який гарний хлопец зазря пропадае...

— Ме ысті нин шыӧдчӧм Загорскса манастырӧ, мед санаторий бӧрын босьтӧны менӧ сэтчӧ, — зэв збыльысь моз шуис Сергей Иванович.

Но тайӧ пӧрйӧ Даша Мыколаевна гӧгӧрвоис шмонитӧмсӧ:

— Вот видзӧд... А Игнат Игнатович вылысь бара Валентина синсӧ оз вештыв. Со сэсся и кольӧны миянлы менам пидзӧс кодь куш юра чоловикъяс...

— А быть колӧ чоловикыс? Сытӧг нӧ оз позь олыштнысӧ? — юасьӧ Сергей Иванович.

— Да тай кыдзкӧ гажтӧм жӧ сытӧг... — кытшлясьтӧг шуӧ Даша.

— Муртса на удитін гортсьыд воны, а гажтӧм нин босьтіс?

— Да ӧд и гортын ме ӧтнам ола, Сергей Иванович. Во дас сайын юксьылім алкашыскӧд, ныв кольліс, ӧні верӧс сайӧ нин петіс... А чоловикыс сы бӧрын удитіс нин кувсьыны... Вмер тот чоловик...

— Кажитчӧ кӧ грузиныс, мый не сибӧдны, — сьӧлӧм сетіс Валентина. — Гашкӧ и, шань морт, и, дерт нин, кӧнкӧ, купеч кодь озыр, ӧні став грузиныс озырӧсь, кужӧны овнысӧ да...

— Да ӧд бара и полышта ме... — лов тырнас майшасис Даша. — Меліасьыштас мекӧд тані, а сэсся и утьыштас, кытысь корсян... кӧть и шуӧ ӧні: гӧтрасям пӧ... Да дзоридзӧн тыртӧ...

— Дӧвеч али мый? — нимкодьпырысь пӧльтӧ сёрнисӧ Игнат Игнатович.

— Сідзи тай висьтасьӧ-а: тожӧ пӧ вмерла жинка...

— Сідзкӧ, мед вайӧ справка! — виччысьтӧг вӧзйӧ Игнат Игнатович.

— Справка? Кутшӧм справка? — оз гӧгӧрво Даша Мыколаевна.

— Ыштӧ сідзи тӧ и сідз, гӧтырыс сэк тӧ и сэк тӧ кувсис... Мӧд ногӧныс нӧ кыдз, золотко?

Даша Мыколаевна бара видзӧдлӧ ставныс вылӧ, оз-ӧ и тані шмонитны, но оз, некод быттьӧ оз серав.

— Колӧ и эм корны справкасӧ, — вынсьӧдӧ виччысьтӧм мӧвпсӧ тшӧтш и Сергей Иванович.

— А мый, кора ӧд и эм! — дзикӧдз гажмӧ Даша Мыколаевна. — Нехай представит. Кажу: о так, мни лисий коханный, нэма справки — нэма любви!..

А сэсся кӧть серав, кӧть бӧрд тані. Бабаыслы, дерт, кӧнкӧ, збыльысь гажтӧм овны «чоловиктӧгыс». И код пӧ на тӧдас, кутшӧмджык сійӧ эм ветымын-квайтымын арӧса «курортнӧй чоловикыс», пытшкӧсас ӧд он пырав сылы, и кымӧсас немтор абу гижӧма сылӧн, ылӧдчӧ али оз... И кутшӧм думӧн ньӧбалӧ дзоридзсӧ да кампетсӧ, он тӧд...

Сідзкӧ, быть колӧ справкаыс! Кувсис кӧ гӧтырыд, да выльысь кӧ кӧсъян аддзыны аслыд бурджык гоз пӧв, немтор печата справкатӧг шӧйтны санаторийясті!.. Ӧнія кадӧ кутшӧм йӧй нӧ эскас тэныд справкатӧгыс?..

Да, мукӧддырйиыс тай олӧмад овлӧ дзик жӧ мойдын кодьӧн — сэтшӧмторъяс керсьӧны, мый шензьынытӧ нин он сэсся вермы...

А Валентина Петровналы да Игнат Игнатовичлы некутшӧм справка ни печать, буракӧ, эз ковмы: недыр мысти некодысь яндысьтӧг ни видзчысьтӧг нин найӧ кутісны ветлӧдлыны век ӧтлаын — еджыд бурыся, ыджыд ён мыгӧра лев да нюдз вӧраса винёв львица, найӧ вӧлі сідзи и сибдӧны-ляскысьӧны ӧта-мӧдныс дінӧ, налы, буракӧ, весиг пондіс чайтсьыны, мый ӧнісянь курорт-карыс и вежӧн лӧзалысь гӧраясыс да и став мирыс, дзоньнас, лои сетӧма куш сӧмын налы, кыкыслы, а сэсся некодлы...

6

Муніс гортас Рафаил. Бӧръя лунъясас сійӧ пальӧдчис юӧмысь, лӧньджыкӧн лои. Дзикӧдз вылӧ янсӧдчиганыс небзьӧмӧн-шоналӧмӧн шуис:

— Тыдалӧ, бур, Сергей Иванович, мый тэ эн ышты мекӧд юнысӧ... Сэки эськӧ, аллахыс тӧдас, мый вермис лоны тані...

— Бур кӧ, мед бурӧн и казьтывсьӧ... — тшӧтш нормыштіс Сергей Иванович; кӧть эськӧ и войяснас узьлан ёртыс ёнакодь дӧсадитчыліс сылы, но быттьӧкӧ и велалыштӧма нин лои мортыс дінӧ, коркӧя ыджыд сёрни бӧрын эз нин сэтшӧмасӧ вывтіась да. Сергей Иванович вӧзйис сылы бур туй да мед пӧ эськӧ и удж вылад, и гортад, гӧтырыдкӧд, ставыс лючки да шань бӧр лои.

Сійӧ жӧ рытнас Рафаил местаӧ овмӧдісны выль мортӧс, сы кодь кымын жӧ арлыда кузь лысьӧма вӧсньыдик Веняӧс, уджалӧ пӧ челядь дінын спортивнӧй тренерӧн. Войсӧ узьӧм бӧрын, асывнас, сійӧ котӧртіс нин гӧраясӧ, эз курит ни вина эз ю, но пырысь-пыр жӧ паніс сёрни «пӧдружкаяс» йылысь, а сэсся и пондіс шарйысьны-бӧрйысьны...

А Сергей Ивановичӧс лолыс нюкырмытӧдз кутіс кыскыны Пятигорскӧ, Лермонтов дінӧ, да ӧд и кадыс нин сэсся топӧдны пондіс: санаторийын олан медбӧръя вежон вӧрзис чинны-бырны...

Асывнас, сёйигкості, юӧртісны Пятигорскӧ экскурсияӧн мунӧм йылысь, но воддза сменаӧ сёйысьяс кодакӧ кості удитӧмаӧсь став билетсӧ ньӧбавны. Весиг шогӧдіс таысь Сергей Ивановичӧс, сы вӧсна мый телепит сылы буретш талун муннысӧ, быттьӧ кыскӧмӧн кыскӧ, кӧть и билеттӧг, но виччысис автобус мӧдӧдчан кадсӧ — оз-ӧ пӧ кодкӧ эновтчы мунӧмсьыс да вузав сылы ассьыс билетсӧ. И ӧд тӧдӧма быттьӧ сьӧлӧмыс, сідзи и лои... Мукӧддырйиыс тай сійӧ, сьӧлӧмным миян, мырдысьӧн быттьӧ тшӧктӧ сы ногӧнсӧ вӧчны, сӧмын ми огӧ кывзысьӧй сылысь, огӧ век эскӧй сылы, сы вӧсна мый абу велалӧмаӧсь бура гӧгӧрвоны, кыдзиджык да мый сійӧ тшӧктӧ... Ставӧн нин пырӧмаӧсь да пуксялӧмаӧсь автобусӧ, быдӧн аслас местаӧ, сӧмын ӧтнас том нывбаба сулалӧ восьса ӧдзӧс дорын, явӧ кодӧскӧ виччысьӧ.

— Ті тай кӧсъянныд мунны Пятигорскӧ? — юаліс сійӧ тані жӧ кӧйялысь Сергей Ивановичлысь, дерт, буракӧ, чужӧм сертиыс тӧдчӧ вӧлі.

— Кӧсъя эськӧ да, билетыс эз сюр...

— Да со, менам лишнӧй эм! — нимкодьмис нывбаба. — Пӧдругакӧд ӧтлаын лӧсьӧдчылім мунны да висьмӧма, оз вермы...

Со пӧ и эн кывзысь сьӧлӧмыдлысь! Сэтшӧм долыд лои Сергей Ивановичлы. Да ӧд и бур места на веськаліс, водзсяньыс мӧд радыс. И ыджыд автобусыс бур, выль на, самолётын кодь лӧсьыд пуклӧс вылын шняпвидзан, мудзан кӧ пукалӧмсьыс да ывла вылӧ дзӧръялӧмсьыс, позьӧ небыда гатшнёвтчыны да синтӧ куньӧмӧн дзикӧдз личӧдчыны.

Ёна жӧ лӧсьыд тадзи ветлӧдлыны экскурсияад, бура мӧвпыштӧмаӧсь тайӧс! Да торйӧн нин, кор выль да мича местаясті мунан, да бур шопер шывгӧ-исковтӧдӧ небыда лайкъялысь автобустӧ, а лӧсьыдіник чужӧма ныв-экскурсовод велалӧм юрӧб гӧлӧснас быдтор йылысь висьтавлӧ. Чошкӧд пельястӧ да кывзы сӧмын, да видзӧд гӧгӧр, да сюркняв пель саяд, бура йиджты лолыд вылӧ, мед не сӧмын ӧні, тайӧ здукъясас, нимкодясьны кывлӧманас да аддзылӧманас, но тшӧтш и коркӧ бӧртиджык нин, мед кӧть и кӧнкӧ ылын лоан татысянь, быд казьтылігӧн бара на ылькнитліс тані йиджтӧм нимкодьлуныс...

Ок, ёна жӧ мича кар Кисловодскыс, век кӧть видзӧд! Торйӧн нин гажа луннад. Пӧсь шонді быдлаті ойдӧдӧма яръюгыднас, и гӧгӧр веж, и сэтшӧм лӧсьыд да уна пӧлӧс керка, и ӧтарӧ лэччан да каян вылісянь уліӧ, и тэрмасьтӧг довъялысь шойччысьяс, и этшаник на машинаяс — бокысь воысьяссӧ пӧ оз лэдзны татчӧ, — а со эсійӧ гӧра йылас пӧ коркӧ вӧлӧма роч войскалӧн медводдза крепосьт, а со тані — казакъяслӧн важ станица, ӧні на сулалӧны неджуджыд еджыд керкаяс веж садъяс пытшкын. А сэсся и туйыс петкӧдӧ карысь да мӧдӧдчӧ лэччыны чой горув, Подкумок юлӧн паськыдкодь ковтысӧд, гудыр ваа ляпкыдик юыс тэрмасьӧ-визувтӧ орччӧн, ызгӧ-писькӧдчӧ кузялаыс дітшвидзысь изъяс вомӧн. Веськыдвылын шоныда и нимкодя лӧзалӧны веж гӧраяс, меліалӧны синтӧ и ловтӧ. А шуйгавылын гӧраясыс потласьӧмаӧсь, гӧрдовруд стенъясӧн да чукыръясӧн овтӧма этшвидзӧны. Вӧлӧмкӧ, морт кияс нин сэтшӧмнас вӧчӧмаӧсь найӧс: аддзӧмаӧсь колана минерал да и пондӧмаӧсь нырны-пазӧдны гӧраяссӧ. Взрывчатканад да ӧнія техниканад и медся чорыд изъя гӧрасӧ тай абу сьӧкыд мӧдар путкыль пузувтны. Но ӧткымын гӧра йыв пазьнитӧм бӧрын, сэті, лоӧм костӧдыс, чепӧсъясны вына тӧвъяс, и Кисловодскын пондас вежсьыны поводдяыс — тӧлыд ӧд и зэра кымӧрӧс вайӧ, гӧра-кутӧдыс кӧ оз ло, частӧджык и мӧдас пырны да ӧшйывны сійӧ лӧнь гӧптов весьтас... Бур, мый нималана йӧз, ыджыд гижысьяс, ас кадӧ шуасны доръяна кыв, да и дугӧдасны сэсся гӧра пазӧдӧмсӧ. А збыльысь ӧд: кутшӧм нӧ минерал, мед кӧть весиг зарни, вермас лоны коланаджыкӧн да донаджыкӧн ӧнія татчӧс озырлунысь — кага окыштӧм кодь сӧстӧм сынӧдсьыс, гырк пытшкӧстӧ ловзьӧдысь нарзанысь да став тайӧ бурсӧ видзысь гӧраяссьыс?..

Сергей Иванович азыма дзӧръялӧ ӧтар и мӧдар ӧшиньясӧ, ас кежас мӧвпалӧ, но сылы кыдзкӧ быттьӧ и абу лӧсьыд сы вӧсна, мый орччӧн со пукалӧ лӧсьыдіник том нывбаба ар комын вита-комын квайта, коді сэтшӧм колана билетсӧ сетіс сылы, а сійӧ немӧй моз дітшвидзӧ орччӧн да баръялӧ сӧмын, кӧсйылӧ эськӧ, но оз тӧд, кыдзи шыасьнысӧ.

Нывбабалӧн пельпом весьтӧдзыс шырӧм сьӧд юрсиыс волявмӧн шыльыд да сэтшӧм сук, мый чайтсьӧ ӧтырышъяӧн да топыд шапка моз, кыдзкӧ дзоньнас, лязьявтӧг, и вӧрӧ. Ачыс сійӧ роч нывбаба этшӧн лӧсьыд сера-паса гӧгрӧс чужӧма, но сэк жӧ Кавказса кодь неуна гӧрбоват ныра, сир войтъяс кодь югыдсьӧд синъясыс кыпъялысьӧсь. Нывбабалӧн чужӧмыс и джуджыдкодь гӧгрӧс голяыс, и бур чигъя сойясыс ӧтмоз мичаа гожъялӧмаӧсь, Сергей Иванович гусьӧникӧн кыйкнитлывліс нин да, дерт, казявтӧг эз ов, мый сылӧн сідзсӧ зэв еджыд да шыльыд кучикыс, да сэтшӧм мичаа да меліа босьтчӧма сэтчӧ лунвыв пӧсь шондіыс, мый лоӧма гожӧмпомся кыдз пу кор кодь югыд зарни рӧмаӧн, либӧ кор тай сюмӧдсӧ кульыштан кыдзсьыс да син водзтӧ быттьӧ мавтыштӧ ловъя пу гыркыслӧн югыдвиж сӧстӧмлуныс. Эстшӧм мичаа вермӧ гожъявны мортлӧн вына том вир-яйыс!..

— Ті, буракӧ, энӧ на вӧвлӧй Пятигорскас? — ачыс сэсся юаліс нывбаба да тайӧн бара на быттьӧ мездіс Сергей Ивановичӧс.

— Эг на... Нӧшта ӧтчыдысь аттьӧ тіянлы билетсьыныд...

— Сідзкӧ, ме моз окота жӧ Лермонтовыс дінӧ?

— Сы дінӧ ветлытӧг ме эськӧ эг вермы бӧрсӧ мунны татысь...

— А ылӧдз колӧ бӧрсӧ мунны? Абу кӧ секрет...

— Ылӧдз... — Сергей Иванович пырысь-пыр жӧ небзис-нимкодьмис пансьӧм сёрнисьыс. — Войвылӧ... Печора-Вычегда дорса вӧръясӧдз...

— Со тай! Но тай! — казявмӧн ыззис-ловзис нывбаба. — Печора дінысь? Интереснӧ!.. А ӧд Лермонтовыслӧн главнӧй геройыс... коді!

— Печорин... — шуис Сергей Иванович да весигтӧ шай-паймуніс, сы вӧсна мый ачыс сійӧ водзтісӧ некор на эз мӧвпыштлы та йылысь...

— Аддзанныд?! — ёна нимкодьмӧмысла нывбаба воча ниртыштіс кузь чуньяса гожъялӧм кияссӧ. — Тіян кӧдзыд юлысь нимсӧ босьтӧма...

— Мися жӧ, ичӧтдырсянь век ёна ыззьӧдлывліс менӧ Печориныс... — личмунӧмӧн нюмъяліс жӧ Сергей Иванович.

— А мый нӧ, — кыпыда и тӧдӧмпырысь сёрнитіс нывбаба. — Печора кодьныд жӧ кӧдзыд сійӧ, чорыд этша...

— Но и вына да тӧлка... — стӧчмӧдіс Сергей Иванович, сылы тшӧтш лои нимкодь и кыпыд, мый сэтшӧм лӧсьыда да весиг колана визьӧд пансис сёрниыс.

Кымын водзӧ горувлань лэччӧ туйыс, сымын ёнджыка шылялӧ да паськалӧ му веркӧсыс, бур ота ыбъяс-муяс нин шлапвидзӧны. Ессентуки ордйӧдігӧн нин чайтан, мый гӧраясыс дзикӧдз помасисны, но сэсся водзын пондӧны мыгӧрасьны Пятигорск гӧгӧрса мусюръяс... Найӧ и збыльысь муыслӧн сюръяс кодь и эмӧсь, абу йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд да, шыльыдінас, сюръяс моз и эм, чурвидзӧны... Водзджыксӧ Сергей Ивановичлы чайтсьыліс, мый торйӧн сулалысь вит гӧра-мусюр вӧсна сетлӧмаӧсь карыслы сэтшӧм нимсӧ, но, вӧлӧмкӧ, абуджык сідзи: Пятигорскыс артмӧма вит йыла Бештаусянь, кодӧс, вуджӧдны кӧ тюркскӧй кыв вылысь, лоӧ — вит гӧра... Со тай нӧ вит разнӧй йыла-йӧга и эм, кымӧр моз, ылісянь тыдалӧ сійӧ, медыджыд юрыс шӧрас моз, а дзоньнас Бештауыс кыдзкӧ быттьӧ чорыдӧн да кӧдзыдӧн кажитчӧ, кушӧн, некыдзи он ӧткодяв орччӧн моз сулалысь, лӧсьыдіника йывмысь, мича ичмонь кодь веж Машуккӧд. Эстшӧм красавица!..

Экскурсовод висьталӧ легенда татчӧс гӧраяс йылысь.

Коркӧ зэв нин важӧн ӧти аулын олас-быдмас тӧв ныр кодь тэрыб да югыд тӧлысь кодь мича ныв Машук. Воас кад, и сійӧ мӧдас пӧся радейтны медся повтӧм джигитсӧ — Тауӧс. Сэтшӧм шудаӧсь найӧ лоӧны кыкнанныс! А ӧтчыд Машук лэччас ю дорӧ вала, и сэки сійӧс казялас правитель Эльбрус да пырысь-пыр жӧ радейтчас татшӧм мича нылыд вылӧ. Оз вермы сытӧг овны! И чукӧстас Тауӧс вир кисьтана кось вылӧ.

Но та йылысь кыдзкӧ тӧдмалас Машук, котӧрӧн воас тышкасянінас. И кор Эльбрус лыйыштас Таулы ёсь кинжалӧн, Машук сайӧдас мусасӧ морӧснас.

Ыджыд дойӧн горӧдас Тау да мый вынсьыс сапнитас Эльбрусӧс, шӧриалас папахасӧ. Но и Эльбруслӧн тырмас на выныс вит торйӧ керыштны джигитлысь юрсӧ. Сэсся и усьӧ Тау. Казялас тайӧс ёна ранитчӧм Машук, синваыс чепӧсъяс, уськӧдчас мусукыс дінӧ. Но выныс дзикӧдз эновтӧ коньӧрӧс, да и измӧ сэтчӧ шогсьыс да дойсьыс. А пӧсь синваыс пӧрӧ бурдӧдчан ваӧ.

Муса нывлӧн кулӧмыс дзикӧдз вылӧ кырыштӧ и Тауӧс, да сійӧ пӧрӧ вит пиня-юра Бештауӧ.

Помӧдз весьӧпӧрӧ татшӧмторсьыс и Эльбрус, да сэтчӧ жӧ и измӧ-кынмӧ шӧри поткӧдӧм юрнас. Ӧнӧдз лым еджыда дзирдалӧ сылӧн татшӧм юрыс...

Сергей Иванович пель пырыс моз нин кывзӧ легендасӧ да лючкисӧ оз и велав, сы вӧсна мый ловсӧ сылысь пӧся босьтчӧдӧма нин мӧд вир кисьтана драма, коді трачмуніс тані жӧ, веж красавица Машуклӧн морӧс вылын, сё нелямын кык во сайын...

Автобус вайӧдіс найӧс Машук подулӧ. Петісны ывлаӧ. Шондіа. Уна йӧза. Тырыс воалӧмаӧсь автобусъяс мукӧдлаысь. Дерт, кӧнкӧ, йӧзыс омӧля и личавлӧ татысь... Котырнас ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчисны кайны подулӧдыс ньывкӧскодь на керӧсӧдыс. Гырысь веж пуяс тшӧкыда сулалӧны-шӧпкӧдчӧны... Гажа керӧсыс!.. Сё нелямын кык во сайын, татшӧм жӧ шоныд гожся лунӧ, таті жӧ, восьлалісны офицерскӧй паськӧма йӧз. Том йӧз. Повтӧм, тӧлка йӧз... Сэсся чӧла сувтісны этайӧ кушин кодяс. Кыкӧн босьталісны кианыс кузь пистолетъяс. Чургӧдісны найӧс. Да и пондісны восьлавны ӧта-мӧдныслы воча... Ӧтиыс на пиысь вӧлі ёна скӧрмӧма мӧдыс вылӧ, вир лӧгӧн ойдӧма миритчыны кӧсйытӧм сьӧлӧмыс. Сыысь, мый мӧдыс тӧлкаджык да шаньджык сы дорысь, сэтшӧм лӧсьыда гижны кужӧ быдторсӧ да Россия пасьтала нин нимавны пондіс. Сэсся и ёсь кывсӧ ӧтарӧ кеслӧ сы вылын, торйӧн нин дамаяс водзын янӧдӧ... И, дерт, кӧнкӧ, татшӧматӧ лӧгалысьыд водзджык личкыштіс куроксӧ...

Сэсся и мӧдыс, лэчыд черӧн сапнитӧм томиник понӧль-пожӧм моз, том вирнас ойдігтыр лесмуніс-усис пӧсь шондіӧн бура пӧжӧм веж турун вылӧ. И ӧти здукӧн пыр кежлӧ кусісны югыд лолыс вылысь дасьтӧм и дасьтытӧм на мича сьыланъясыс, мӧд мортӧн шуны позьтӧм волшебнӧй сьыланъясыс...

В полдневный жар в долине Дагестана

С свинцом в груди лежал недвижим я,

Глубокая еще дымилась рана,

По капле кровь точилася моя.

Лежал один я на песке долины,

Уступы скал теснилися кругом,

И солнце жгло их жёлтые вершины,

И жгло меня — но спал я мертвым сном.

Усянінас сулалӧ ёсь йыла-юра еджыд обелиск, сылӧн банын — ыджыд кымӧса мӧвпалысь и шогкодь том мортлӧн сэтшӧм тӧдса чужӧмыс. М. Ю. Лермонтов. 1814 — 1841. Нёль пельӧссянь видзӧны сійӧс лӧня куткыртчӧм еджыд кутшъяс. А гӧгӧрыс шыркнитӧма-потшыштӧма кыз чептӧн, коді личыда ӧшъялӧма пуля балаа еджыд сюръяяс вылӧ. Да быттьӧ ыдждӧдӧм пистолетнӧй пуляяс и эм, сатшвидзӧны гӧгӧрыс...

Сергей Ивановичлӧн курзьӧдысь гӧрӧдӧн зэлалӧма горшыс, лолыс топалӧма-дзескалӧма. Ой шогыс! Ой дойыс!

Колӧ жӧ эстшӧм мортӧс керны-вайӧдны татчӧ да, быттьӧ сідзи и колӧ, том йӧраӧс моз, дзенгыны пуляӧн... Дерт, кӧнкӧ, нарошнӧ лӧсьӧдлісны-керисны ставсӧ сы могысь, мед дӧзмӧдны да этшсьыс петкӧдны сійӧс. Мӧд ног оз вермы лоны... Сӧмын нарошнӧ! Мед нин сӧмын кыдзкӧ-мыйкӧ мынтӧдчыны сыысь. А то ӧд мыйта на бара лӧсьӧдлас бордъя кывъя ёсь гижӧдъяссӧ, кодъяс кос ягын жар би этшӧн разалӧны Россия пасьтала, ӧзтӧны-ловзьӧдӧны йӧзлысь сьӧлӧмъяс, ыззьӧдӧны бурджыка мӧвпавны сьӧкыда личкана олӧмыс йылысь. А кыдз нӧ татшӧмторсӧ вермасны терпитны найӧ, кодъяс пиньӧн и гыжйӧн шашаритчӧмаӧсь власьт бердӧ да зэлыд кӧртвом йылын видзӧны йӧзӧс? Да на дор эралысь став кӧин чукӧрыс? Некыдз оз вермыны терпитнысӧ. Налы колӧ пырысь-пыр жӧ пурны-джагӧдны, нырыштны-вины татшӧм, не мукӧдыс моз лӧня кургысь смутьянсӧ...

Но тэрмӧдлӧ нин экскурсовод — колӧ котырнас снимайтчыны да мунны водзӧ, карӧ, и мукӧд автобусъясӧн воӧмаяслы колӧ сетны места. Косіник нывбаба-фотограф сувтӧдаліс найӧс обелиск дінӧ, мужичӧйясӧс водзвылас, а нывбабаясӧс, мыйлакӧ, налӧн мышкӧ, мыйысь ставӧн чуймыштісны. Но сэсся снимайтчысь чилӧк гӧлӧсӧн тшӧктіс:

— Мужичӧйяс, ставӧн ӧтвылысь, пидзӧсчанясим!

Мужичӧйяс, сералігтыр, пуксисны-лажыньтчисны, асьныссяыс на бура мыччӧдісны объектив водзӧ дамаясӧс.

— Внимание! Снимайта! — Аппаратын точмуніс, нывбаба веськӧдчис да кыпыда шуис: — Вот и чудненько!

Ӧткымынӧн серӧктісны, а кодкӧ падъялӧмӧн корис на:

— Да тэ кӧть вай мӧдысь чокнит, друг да эз артмы...

— Жаль лоас, немтор кӧ оз артмы... — тшӧтш шуис Сергей Иванович. — Ӧд кор сэсся мӧдысьсӧ ми татчӧ веськавлам...

— Артмас! Мый ковтӧгыс каттьыны цветнӧй плёнкасӧ. Менам фирма уджалӧ брактӧг, — падъявтӧг лӧньӧдіс «Чудненько».

Обелиск водзӧ, на местаӧ, сувталісны нин мукӧд войтыр, мӧд «фирма» лӧсьӧдчис снимайтны. Дерт, быд воысьлы окота нуны татысь гортас кутшӧмкӧ казьтылантор.

Сергей Иванович ветлӧдлыштіс на гӧгӧр, кывзыштіс веж вӧрлысь шувгӧмсӧ, керӧс паныд видзӧдыштіс, быттьӧ кӧсйис казявны сэтысь чургӧдӧм пистолетъяса, ӧта-мӧдныслы воча восьлалысь кык мортӧс. Кутшӧмджыкӧсь вӧліны налӧн чужӧмъясыс? Мый вӧлі вӧйтчӧма синъясаныс? Ӧд важысянь нин тӧдсаӧсь вӧліны найӧ ӧта-мӧдныскӧд. Горецъяскӧд воюйтігӧн пуляяс улӧ не ӧтчыд веськавлісны...

Мугов чужӧма, гӧгрӧс сьӧд синкымъяса том морт вузасьӧ мичаник шӧвк вымпелъясӧн, кытчӧ, еджыд вылас, сьӧдов-лӧзӧн йиджтӧма Лермонтовлысь чужӧмсӧ. Сергей Иванович матыстчис, сэк жӧ син бӧжнас казяліс сыланьӧ жӧ воысь автобусса суседкасӧ, да корис кык портрет.

— Мыйла нӧ! — яндысьыштчис нывбаба, кор мӧдыс нюжӧдіс вымпелсӧ. — Ме ачым кӧсйи ньӧбны...

— Мед кольӧ тшӧтш и Печораса йылысь неыджыд казьтылӧм...

— А-а... Но либӧ... — лӧсьыд чужӧм тырнас нюммуніс нывбаба.

Сэсся, чӧв усьӧмӧн, ӧтлаын выльысь на кытшовтісны еджыд кутшъясӧн да пуля потшӧсӧн видзан обелиск гӧгӧр, медбӧръяысь копыртчылісны дона и лёк местаыслы. Автобусланьӧ восьлалігӧн нывбаба шуис:

— А менӧ бать-мамӧй нимтылӧмаӧсь Изабеллаӧн... Но гортын ставӧн дженьдӧдӧмӧн шуӧны Белаӧн...

Сергей Иванович кутшӧмакӧ весиг чермуныштліс тайӧ нимсьыс:

— Бела? Печориныслӧн вӧлі жӧ Бела... Коньӧр ныв... Сэтшӧм жаль сійӧ меным...

— Ме, томджык дырйи, кыз синваӧн жӧ бӧрдлі сійӧ Белаыс вӧсна...

Сергей Иванович висьталіс, кыдзи асьсӧ сійӧс нимтӧны.

— Но менам нимӧй абу такӧд йитчӧма, — нюмсермунӧмӧн водзӧ висьталіс нывбаба. — Бать-мамӧй менам вӧдитлісны виноград, медся радейтана сортыс налӧн вӧлі «Изабелла» нима. Но, эм тай сэтшӧмыс, сьӧдовлӧз видзӧднысӧ, небыд пытшкӧса да аслыспӧлӧс нежнӧй кӧра. Коркӧ пӧ Францияысь вайлӧмаӧсь сортсӧ...

Сергей Иванович кывзіс, и виччысьтӧг дивӧ кодьӧн ставыс тайӧ пондыліс кажитчыны сылы, быттьӧ ӧтлаын кӧ ставсӧ босьтны, да шызьӧмӧн шуис Изабеллалы:

— Со ӧд, шу, кутшӧма кысьӧма-йитчӧма олӧмад быдторыс... И Лермонтов, и миян Печора нима геройыс сылӧн, и Бела, и Францияса «Изабелла»... Мӧвпыштчан да, мирыс тай абу нин и сэтшӧм паськыд вӧлӧма... Ставсӧ тайӧс шыртыштӧм кадыс быттьӧ дженьыдик на и...

Изабеллалӧн лыбыштлісны сьӧд синъясыс весьтысь чикыш бордъясыс:

— Буракӧ, сідзи и эм... — шуис сійӧ выль ёртсӧ лючки гӧгӧрвоӧмӧн. — И буракӧ, торйӧн нин ӧні ичӧтмис-чиніс мирыс... Ӧтарӧ-мӧдарӧ сэтшӧм ӧдйӧтӧ лэбалігӧн-вешъясигӧн...

Карыс кӧть и босьтӧма нимсӧ Бештаулысь, но пуксьӧма Машуклӧн лун морӧсӧ, шондіа керӧсӧ, уна судтаа-тшупӧдаӧн сяргысьӧма ловъя веж вылас, быд пӧлӧс мыгӧра-стиля стрӧйбаясӧн — кольӧм нэмся лӧсьыдик галереяяс венласьӧны мичлуннас миян кадся уна судтаа югыд санаторийяскӧд, важ и выль памятникъяс казьтылӧны тӧдчана йӧзлысь нимъяссӧ да мый вӧвлі накӧд тані, и сы пасьтаа тыдалӧ джуджыд керӧссяньыс, век кӧть видзӧд...

«Гажа овны татшӧм му вылас!» — ставсӧ тайӧс аддзиг-кыліг шулӧма Лермонтов.

Сійӧ унаысь и бура дырӧн бурдӧдчылӧма да шойччылӧма тані, нимкодясьлӧма ловсӧ бордйӧдысь серпасъясӧн, ветлӧдлӧма изъя крут туйясӧд, юӧма нарзан, уна мӧвпалӧма да гижӧма. Ичӧт дырйиыс зонка вӧлӧма висьлӧсӧн, да сэки нин бабушкаыс вайӧдлывлӧма сійӧс татчӧ бурдӧдчыны нарзаннас да сӧстӧм-кокни сынӧднас. Сэксянь нин кыпыд лола зонкаӧс ёна вӧрзьӧдӧма-босьтчӧдӧма татшӧм ывла вылыс:

Кавказса лӧз гӧраяс, ме чолӧмала тіянӧс!

Ті лэбӧдлінныд менӧ асланыд джуджыд йывъясӧ;

Кымӧръясӧн менӧ пасьтӧдлінныд,

енэж дінӧ велӧдінныд,

И сійӧ кадсяньыс ме век мӧвпала

тіян йылысь да енэж йылысь.

Сэсся вӧлі 1837-ӧд лёк-сьӧд во, кор виисны Пушкинӧс, и Россияысь став гӧгӧрвоысь культурнӧй йӧзыс сыркмуніс ыджыд шогысь. А этшаник на войтырлы тӧдса кызь куим арӧса поручик Лермонтов страна пасьтала чукӧстчӧ «Смерть поэта» кывбурӧн. Быттьӧ пеж ныр-воманыс кульыштӧ поэтӧс виысьяслы, нинӧмысь повтӧг веськыда сьӧвзьӧ:

Вы, жадною толпой стоящие у трона,

Свободы, Гения и Славы палачи!

Таитесь вы под сению закона,

Пред вами суд и правда — всё молчи!..

А ӧд трон вылас пукаліс на Николай Первый, декабристъяслӧн палач. Мӧвпалан та йылысь и сьӧлӧм тырнад шензьӧмӧн шензян том Лермонтовлӧн смеллунӧн... Сійӧс, дерт, мыждӧны-ёрӧны таысь, вӧтлӧны Кавказӧ, горецъяслӧн пуляяс улӧ, но нартитана Россия чолӧмалӧ выль ыджыд поэтлысь чужӧм...

Сергей Иванович сӧмын ылӧсас тӧдӧ Лермонтовыслӧн олӧм-вылӧмыс йылысь да ӧні, Пятигорскӧд ветлӧдлігӧн, пельсӧ чошкӧдӧмӧн кывзӧ экскурсоводлысь быд кыв, а нӧшта на тӧдӧмӧнджык висьтавлӧ та йылысь Изабелла Тимофеевна, коді ӧтчыд коркӧ вӧвлӧма нин тані, а сэсся и уджалӧ пӧ библиотекарӧн да ставсӧ лыддьывлӧма Лермонтовыслысь да тшӧтш и сы йылысь гижӧмасӧ.

Машуксянь сюрӧн моз чурвидзысь керӧс-нырдын эм «Лермонтовлӧн грот». Крута кайысь векньыдик изъя поскӧд кыпӧдчылісны сэтчӧ. Тані коркӧ, ыркыд рӧмыдинаскодь, из пуклӧс вылын Печоринӧс виччысьлӧма сійӧс ёна радейтысь Вера. Сэсся источникысь юисны пӧдӧм кольк дука шоныд нарзан, коді сӧдзтысьӧ-петӧ Пӧсь мусюрысь. Сійӧс ас кадӧ юлісны жӧ «ваяс вылын» бурдӧдчысь княжна Мери и Печорин, и сыкӧд дуэль вылын лыйсьысь Грушницкий. А со выліын, Машук сюр-нырдыслӧн дзиб йылас, ёсь юра шлем моз кыпалӧ пелькиник-мичаник колоннаяса неыджыд башня — «Эолова арфа». Эолыс, кыдзи тӧдса, вӧлі важ грекъяслӧн тӧв енмӧн, став пӧльтысь тӧвъяснас веськӧдліс. Лермонтовлӧн геройясыс сэні кывзылӧмаӧсь Эолыслысь арфанас ворсӧм-сьылӧмсӧ да, ӧнія шойччысьяс моз жӧ, нимкодясьлӧмаӧсь ылын-ылын тыдалысь, кымӧръяс моз мыгӧрасьысь главнӧй Кавказскӧй гӧраясӧн. А нӧшта водзджыксӧ сэні вӧвлӧма казакъяслӧн боевӧй пост, челядь дырйиыс бурдӧдчысь Мишель сулӧма на сійӧс да кывзылӧма часӧвӧйяслысь горӧдлӧмъяссӧ.

— Менам прадед, Кубаньса казак, воюйтлӧма жӧ тані, — шуис Изабелла, Эоллӧн арфа вылӧ ыджыда мӧвпалысь чим сьӧд синъяснас видзӧдіг. Гашкӧ, Лермонтовыс и сылысь на горӧдлӧмъяссӧ кывліс... А гашкӧ, и тшӧтш вӧлі казакъяслӧн сё морта «охотникъяс» командаын, кодӧн юрнуӧдіс Лермонтовыс, да коді вӧлі медводзӧн сюйсьӧ горецъяслӧн пуляяслы да сабляяслы воча...

— Буретш тані жӧ воюйтлӧма прадедыд? — нӧшта на шызис Сергей Иванович олӧмыслӧн став тайӧ йитӧдъяссьыс.

— Весиг Георгиевский крестыскӧд тшӧтш вайӧдлӧма жӧ татысь кутшӧмкӧ «Белаӧс»...

— Кодлӧн вирыс, тӧдӧмысь, ӧнӧдз на визлалӧ тшӧтш и тіян вир-сӧнын?.. Чужӧм-мыгӧраныд тіян мыйкӧ эмышт кавказскӧй ногаыс...

— Сэсся ӧд миян казакъясыс важысянь нин орччӧн олӧны горецъясыскӧд...

Мыйкӧ дыра мысти Сергей Иванович бара на восьтіс пыді сьӧлӧм кылӧмсӧ:

— Со ӧд кыдзи артмӧ: Лермонтовыс миянлы прадед вылӧ туйӧ, а век быттьӧ томӧн олӧ-вылӧ миян пӧвстын, збыль ӧд, олӧ быттьӧ и эм ӧд...

— Сы вӧсна, мый ыджыд том душасӧ дзоньнас колис йӧзлы... — гӧгӧрвоӧмӧн содтіс Изабелла Тимофеевна. — И век аддзам-кылам быттьӧ ми сійӧс...

А уліын, парклӧн вежӧдысь лӧнь пельӧсын, быдӧнӧс кыскӧ «Дианалӧн грот». Дианаыс — бара жӧ важ грекъяслӧн ен, вӧралӧм кузя ен... Изъя гӧраас ыджыда пырысь пач кодьсӧ пыклыштӧма кык сюръяӧн, гырысь изъясыс йирксяньыс сідзи и ӧшалӧнымоз, да чайтсьӧ, мый мортлӧн ки татчӧ абу на и инмӧдчылӧма. Тані 1841-ӧд вося гожӧмын, июльын, вӧлӧма том йӧзлӧн войпук, пикник, ёна гажӧдчӧмаӧсь, шампанскӧй юӧмаӧсь, музыка ворсӧма, Лермонтов тшӧтш уна йӧктӧма, кӧть эськӧ и, сідзсӧ, абукодь радейтлывлӧма йӧктынысӧ... Но сэк жӧ, гажӧдчигкостіыс, и шуас сійӧ ӧти бур ёртлы:

«Сьӧлӧмӧн кыла — меным зэв нин этша колис овны». А вежон мысти лоас дуэль...

А со, мыс йылын жӧ, паськыда шевкнитӧм бронзӧвӧй бордъяса кутш кокалӧ змейӧс — быттьӧ виӧ-бырӧдӧ лёк висьӧмъяссӧ, мед ас кодьыс жӧ вынаӧн лоис быд ловъя лов, а медводз, дерт нин, — йӧз. Лермонтовлысь висьӧмъяссӧ унаысь жӧ кокавліс тані бур кутшыс, мездыліс том вынсӧ кыпыда да бура овны. Сӧмын тай йӧз, быттьӧкӧ и ас йӧз, веськӧдісны сылӧн морӧсӧ пистолет...

Сэсся найӧ кузякодь кайисны-кыпӧдчисны карса уличаӧд подӧн жӧ Машук керӧс паныд. Ӧдйӧ мунӧны да, Сергей Ивановичлӧн весиг дзескавліс морӧсас, дерт, шуам, содтӧд вылӧ, мортыс ставторсьыс вӧлі ёна шызьӧма...

Джуджыд забор сайын, веж пуяс пӧвстын, кодъяс весьтын кыпӧдчӧ паськыд чуньяс вылӧ вундалӧм гырысь коръя пӧрысь клён, сулалӧ руд кос камышӧн кыза вевттьӧм еджыд керка, ставеньясӧн ортсысяньыс пӧдласян ӧшиньяса — роч казакъяслӧн кольӧм нэмся хата-мазанка. Тані 1841-ӧд вося гожӧмын кык тӧлысь оліс Лермонтов. Керкаыслӧн ӧти джынъяс оліс, кык жырйын, со тай балконыс петӧ садйӧ. Водзтіджык нин, быттьӧ буретш тайӧ оланіныс йылысь и эм, висьтавліс Печорин:

«Сэтшӧм мича серпас меным воссьӧ куимладорсянь: рытыввылын вит юра Бештау лӧзалӧ, кыдзи «разалӧм бушковлӧн медбӧръя кымӧр». Войвывсянь, кузь гӧна персидскӧй шапка моз, кыпӧдчӧ Машук да дзоньнас вевттьӧ сыладорсяньыс енэжсӧ... Уліын, менам син водзын, сярвидзӧ сӧстӧминик, выль кар, дзольгӧны бурдӧдчан ключьяс, увгӧны уна кывъя йӧз, — а водзӧ ылынджык, ӧта-мӧд весьтаныс тшупӧдъясӧн кыпӧдчӧны гӧраяс, кымын водзӧ, сымын пыр лӧзджыкӧсь да руаджыкӧсь, а дзик нин енэжтас помас нюжгысьӧма лымъя-йиа йывъяслӧн эзысь чептыс. Казбексянь заводитчӧмӧн да кык юра Эльбрусӧн помасьӧмӧн...»

Ӧні тайӧ керкаас да некымын мукӧд орчча керкаясын, кодъясӧ тшӧтш волывліс Лермонтов, — музей. Сергей Ивановичлы синва петмӧныс вӧлі жаль, мый буретш да эз уджав музейыс, кутшӧмкӧ колана уджъяс нуӧдсисны...

Кыдзи тӧдса, Кавказын воддза ссылка бӧрас Лермонтов сэсся кык во бара оліс Петербургын, уна гижис, медся тӧдчанаторъяссӧ, кодӧс ми ӧні шуам классикаӧн, йӧзӧдіс: шуам, сэтшӧмъяс, кыдз «Мцыри» поэма да «Миян кадся герой» роман. Но гижысьӧс медъёна дзескӧдысьыс — Николай Палкин — бара на скӧрысь донъялӧма шензьӧдана лӧсьыд романсӧ «отвратительнӧйӧн». А регыд сэсся ёсь кывъя-этша Лермонтов бал вылын венӧ воас Францияса посланник пикӧд. Лоас дуэль, поэтлысь пуля дзижнитас кисӧ, а ачыс сійӧ лыяс вывлань... Таысь Лермонтовӧс мыждӧны да бара йӧршитӧны Кавказӧ, ӧні нин пехотнӧй полкӧ, коді сулалӧ биа шер улын. Лермонтов повтӧг воюйтӧ, да сійӧс представитӧны орденӧ, а сэсся и «За храбрость» зарни сабляӧн наградитӧм вылӧ. Но бара жӧ ачыс цар пуктӧ та вылӧ сьӧкыд лапасӧ. Поэт-воинлы сетӧны сӧмын отпуск. А сылы окота нин петны отставкаӧ служба вывсьыс, мед дзоньнас сетчыны гижан уджыслы. Да и сьӧлӧмнас кылӧ, мый сідз жӧ кӧ и водзӧ воюйтны, ӧдвакӧ мӧдысь ловъя юрӧн мынан — синтӧм пуля судзӧдас либӧ, мукӧдыс моз, веськалан горецъяслӧн засадаӧ да сабляясӧн дзикӧдз тшытшласны, ӧд войнаыс мунӧ жальлун ни милӧсьт тӧдтӧм. Но армияысь сійӧс некыдзи оз мездыны, кӧть эськӧ и «вына» бабушкаыс тшӧтш вийсьӧ дона внукыс вӧсна. Воюйтысь полкӧ мунігмоз лэдзӧны сӧмын шойччыштны да бурдӧдчыштны Пятигорскын...

А сэсся... Сэсся со этійӧ кирпич керкаас, генерал Верзилинлӧн оланінын, гажа войпук дырйи, быттьӧкӧ и дзик нинӧм абусьыс пестіс лӧгсӧ сэтшӧм жӧ военнӧй морт Мартынов.

Со кыдзи казьтылӧ та йылысь Лермонтовлӧн ылыс рӧдпом Э. А. Шан-Гирей:

«Михаил Юрьевич сетіс кыв не нин дӧзмӧдны сэсся менӧ да ми, вальс йӧктӧм бӧрын, пуксим лючки-бура сёрнитны. Миян дінӧ тшӧтш локтіс А. С. Пушкин... И найӧ кыкӧн босьтчисны кеслыны ассьыныс кывнысӧ... Нинӧм сэтшӧм скӧрасӧ торъя эз шуавны, но серамбанасӧ уна; но со казялісны Мартыновӧс, коді вӧлі зэв любезнӧя сёрнитӧ менам ичӧтджык чой Надеждакӧд, сійӧ сулаліс рояль дінын, код вылын ворсіс князь Трубецкой. Лермонтов эз вермы кутчысьнысӧ да мӧдіс шмонитны сы вылын, нимтыны сійӧс «ыджыд кинжала горецӧн» (Мартынов новліс черкеска да зэв ыджыд кинжал). И колӧ жӧ вӧлі сідзи лоны, мый кор Трубецкой кучкис медбӧръя аккордсӧ, «кинжал» шуӧмыс юрӧбтіс жыр пасьтала. Мартынов кельдӧдіс, курччис парсӧ, синъясыс сылӧн югнитісны лӧглунӧн, сійӧ матыстчис миян дінӧ да зэлыда кутан гӧлӧсӧн шуис Лермонтовлы: «Кымынысь нин ме кори тіянӧс эновтны ассьыныд шуткаястӧ дамаяс дырйи». Сэсся сэтшӧм ӧдйӧ бергӧдчис да мӧдіс ылыстчыны, мый Лермонтов эз и удит немтор вочавидзны, а менам шуӧм вылӧ, мый «язык мой — враг мой», Михаил Юрьевич авъяа вочавидзис: «Тайӧ немтор, аски ми лоам бур другъясӧн».

...Кор нин петалісны миянысь, водз жырйын Мартынов выльысь шуис ассьыс кывъяссӧ, а вочасӧ Лермонтов юаліс: «Мый нӧ либӧ, дуэль вылӧ али мый коран менӧ та понда?» Мартынов чорыда вочавидзис: «Да». И сэки жӧ индісны лунсӧ».

Кор Сергей Иванович лыддис тайӧс мичаник книгаысь, кодӧс сетіс сылы Изабелла Тимофеевна, биа висигӧн моз пӧсявліс и кӧдзавліс. Сылӧн син водзын виччысьтӧг быттьӧ ловзисны сэкся драма дырйиыс вӧвлӧм йӧзыс, пондісны йӧктыны, ворсны, вензьыны... Да мыйла нӧ некод оз кут лӧгӧн пуысь Мартыновсӧ? Мыйла нӧ некод оз шу миритӧдана кыв?.. Сэсся, неуна лӧньыштіс да, Сергей Иванович курыда шуис:

— Быттьӧкӧ и ставыс случайнӧя лоӧма... Шуам, эз на кӧ дугды Трубецкойыс ворснысӧ, да «Кузь кинжалаыс» эз кыв шмонитана кывъяссӧ... Ставыс вермис мӧд ног али мый лоны?

— Не кӧ сэки, Мартыновыс мӧдысь на вермис крукасьны... А не кӧ сійӧ, — кодкӧ мӧд... — шуис Изабелла важӧн нин бура мӧвпалӧмаӧс моз.

— Чайтанныд, век нин эськӧ кодӧскӧ усьӧдісны?

— А мый нӧ. Кодъяслыкӧ ёна колӧ вӧлі помавны татшӧм мортсӧ... Мед нин дугдіс шызьӧдны нюрзьысь ты моз дуксьыны-сісьмыны пондӧм олӧмсӧ...

— И, дерт, поэтлӧн чунӧк сьӧлӧмыс ставсӧ тайӧс бура кыліс... «Что же мне так больно и так трудно?..»

— Кывтӧг оз ов, кор кӧинӧс моз гӧгӧртасны да и пондасны зэлӧдны-топӧдны джаггӧрӧда кытшсӧ.

— «Уж не жду от жизни ничего я, и не жаль мне прошлого ничуть; я ищу свободы и покоя! Я б хотел забыться и заснуть». — Сергей Иванович ас кежас моз пӧся шуалӧ челядьдырсяньыс тӧдса кывъяс, и бара на шызьӧ сьӧлӧмыс, ӧні, буракӧ, весиг некор вӧвлытӧма вӧрзьӧ-шызьӧ — ӧд буретш со таті, керӧса уличаясӧдыс, медбӧръяысь восьлаліс радейтана поэт, татысянь медбӧръяысь видзӧдліс эзысь чептӧн югъялысь ылі гӧраяс вылӧ, думсьыс, гашкӧ и, пыр кежлӧ нин прӧщайтчис накӧд, медбӧръяысь азыма лолаліс кага окыштӧм кодь сӧстӧм сынӧднас, а сэсся и мӧдӧдчис лёк киӧн веськӧдӧм пулялы воча.

— Да-а... Кутшӧм ӧткаӧн нин сійӧ кылӧма асьсӧ!.. — лов тырнас тшӧтш вийсьӧ Изабелла Тимофеевна.

— Сідзи радейтны тайӧ мусӧ и став мирсӧ... Олӧмсӧ и йӧзсӧ... И сэтшӧм ӧткаӧн лоны... Некод дінӧ лючкисӧ не шонавны сьӧлӧмнад... Некодкӧд не юксьыны гуся думъяснад... Сідзинад, дерт, ёна сьӧкыд овнытӧ...

— Да-а... Ыджыд талана, олӧмыс понда вийсьысь йӧзыдлы, буракӧ, некор абу кокни...

— Вот миян, Комиын, вӧлӧма жӧ поэт Иван Куратов, Лермонтовсьыс сӧмын неуна сёрӧнджык и овлӧма, бура да ыджыда жӧ гижлӧма. И тӧданныд, ӧткӧн моз жӧ, томӧн, кулӧма-сотчӧма йӧз муын...

— Йӧзыд тай оз ёна чеченитчывны асланыс генийяскӧд, бӧртинас сӧмын кватитчӧны, кор нин мортыс оз ло...

Медбӧръя копыр вӧчисны Лермонтовлы веж паркын джуджыда сулалысь памятник дорын. Гранит подув-лэптас вылӧ кыпӧдчӧма поэт, быттьӧ мудзыштӧм бӧрын сувтсӧныс моз и эм лэдзчысьӧма-мыджсьыштӧма мышнас из тшупӧд вылӧ да, кымӧръяс моз ылын-ылын вуджӧрасьысь Кавказ гӧраяс вылӧ видзӧдігмоз, мыйкӧ ыджыда мӧвпалӧ, чужӧмыс лӧнь и норкодь, быттьӧ кутшӧмакӧ тӧдыштӧ-кылыштӧ нин матын водзын лоанасӧ... Томӧн муніс сійӧ татысь и олӧмсьыс, муніс, мед некор куслытӧм вылӧ овмӧдчыны лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзлӧн сьӧлӧмӧ и вежӧрӧ, пыр выльысь-выльӧн лоысь йӧзлӧн сьӧлӧмӧ и вежӧрӧ...

Сэсся и асланыс жӧ автобусыс бӧр кутіс дзужгӧдны-катӧдны найӧс керӧс паныд Кисловодсклань. Ӧні экскурсия нуӧдысь ныв немтор нин эз висьтась, мый йылысь кӧ ас костаныс пондісны варовитны шоперкӧд. Пуклӧс вылӧ мышвыв нёровтчӧмӧн небыда лайкъялысь Сергей Иванович видзӧдлывліс ӧшинь сайын вежласьысь серпасъяс вылӧ, но ӧні лючкисӧ, немтор быттьӧ эз и казяв — ӧд сылӧн лов вылӧ век на пуксис-тӧрӧдчис лунтырӧн аддзылӧмаыс да кывлӧмаыс, тшӧтш и мӧвпалӧмаыс, да, буракӧ, дыр на ставыс тайӧ кутас тӧрӧдчыны-овмӧдчыны сэні... Сергей Иванович сьӧлӧм тырнас кыдзкӧ кылӧ, мый талун сійӧ шудаа и нимкодьпырысь, да тшӧтш и шог кылӧмӧн быттьӧ инмӧдчыліс мыйкӧ ыджыд да югыдтор дінӧ да, буракӧ, сӧстӧммыштіс-весасьыштіс ловнас...

Орччӧн пукалысь Изабелла Тимофеевна ылӧсас жӧ чӧла видзӧдіс ӧшиньӧ. Лӧня мӧвпаліс. Сылӧн чужӧмыс и голяыс, ыджыда восьса морӧсыс и куш сойясыс талун, лунтырнас, содтӧд йиджтысьӧмаӧсь пӧсь шонді югӧръясӧн, да ӧні нӧшта нин ёна ӧвтӧ сы дінысь том вына на вир-сӧн да шонді кӧрӧн.

А регыд сэсся Изабеллаыс петас да и бӧр вошӧ кодзувкотъяс моз шуксьысь лыдтӧм-тшӧттӧм йӧз пиас. Вӧліс да эз ло... Сійӧс быттьӧ весиг песовтӧдыштіс татшӧм водзӧ лоанасьыс. И шуис, кутшӧмкӧ надея кодьӧ на кутчысигмоз:

— Нӧшта ӧтчыдысь аттьӧ тіянлы, Изабелла Тимофеевна... Татшӧм ветлӧмсьыс... Ставсьыс...

Том нывбаба бергӧдчыштіс Сергей Ивановичлань. Син еджыдъяс вылас сьӧд сир войтъясыс-аканьясыс шоналісны да пондісны ёнджыка югзьыны.

— Ме тіянлы аслыныдлы, Сергей Иванович, сӧмын сэтшӧм жӧ кывъясӧн верма вочасӧ шуны...

— Сэсся нӧ миян ставыс тайӧн и помасяс?.. — збоймӧдчис да шуис Сергей Иванович.

— А мый нӧ?.. — эз на жӧ пырысь-пыр керышт том нывбаба.

— Мися, сэтшӧм нин луныс вӧлі да... Ыджыд и сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдана... Меным тай сідзи-а...

— Меным, буракӧ, сідзи жӧ...

— И сэтшӧм сьӧлӧм кылӧм ӧні менам, мый быттьӧкӧ ми тіянкӧд важӧн нин тӧдсаӧсь... Зэв нин важӧн...

— Сы вӧсна либӧ и абу окота тӧдмасьӧмнымӧс пырысь-пырсӧ бӧр орӧдны?

— Код тӧдас пӧ сэсся мый вӧсна...

Нинӧм гӧгӧрвотӧм автобус ӧтарӧ кайис-матыстчис Кисловодсклань, найӧс йитыштысь сунисыс вӧлі нин оран выйын. И сэки шыасис Изабелла:

— Тӧданныд либӧ мый, Сергей Иванович...

— Мый?

— Войсӧ узьӧм бӧрын кӧ окота лоӧ на выльысь аддзысьлыны...

— Сэки мый?..

— Сэки, гашкӧ, либӧ воланныд Кисловодск паркӧ... Лермонтовлӧн Демон дінӧ... Дас часын...

— Ме локта... — пӧшти нин падъявтӧг шуис Сергей Иванович.

— Энлӧй на тэрмасьӧй... Гашкӧ и, войсӧ узьӧм бӧрын... да гӧгӧрбок ставсӧ мӧвпыштлӧм бӧрын... вежсяс на ставыс...

— Ог тӧд...

— Сӧмын ме кӧ ог ло сэні, не лӧгасьӧмысь... Но, Сергей Иванович?..

— Но... — гӧгӧрвоис да жугыльпырысь ышловзис мӧдыс.

— Но а, шуам, ме кӧ локта, да ті онӧ лоӧй сэні, ме ог жӧ вывтісӧ лӧгась... Мыйла, шу, меным лӧгасьнысӧ?..

Изабелла Тимофеевна петіс автобусысь санаторийӧ вотӧдз, — олӧ пӧ частнӧй керкаын ӧти тьӧтӧ ордын. Петігас зэлыда топӧдліс Сергей Ивановичлысь нюжӧдӧм кисӧ да син тырнас шоныда-шоныда видзӧдліс сы вылӧ.

7

Ужнайтанінысь медводзӧн ырснитіс и петіс Даша Мыколаевна — колӧ на пӧ кино вылӧ билетъяс судзӧдны — «Соби и лысенькому сэрдэнько». Сэсся, дзик нин виччысьтӧг, сувтіс мунны жӧ Игнат Игнатович, кӧть эськӧ и ӧні найӧ ӧти воськов вылӧ эз торйӧдчывны Валентина Петровнакӧд, быттьӧ ӧти дом помӧ кӧрталӧмакодьӧсь ветлӧдлісны.

— Тэ, золотко, ёнасӧ эн жӧ сёрмӧдчы, театрад на мунны ковмас, — тӧдчӧдӧмӧн казьтыштіс Бугаев.

— Ог, ог, мый тэ... — дасьпырысь вочавидзис Валентина, шоныд видзӧдласӧн колльӧдіс ньӧжмыда восьлалысь, топыд вир-яй вылас зэвтчӧм пиджака еджыд бурыся ассьыс левсӧ. Сэсся шуис:

— Сергей Иванович, меным эськӧ окота сёрнитыштны тіянкӧд...

А мӧдыс, дерт, казявтӧг эз ов, мый буретш талань делӧыс мунӧ, да видліс на шмонитны:

— А Игнатыд оз писькӧд таысь пув ваӧс ныр гӧчысь? Тіянкӧд гуся сёрнияссьыс?

— Эм кӧ кадыд, вай кытшовтыштам ӧтлаын терренкурӧд, — эз пыдди пукты Валентина сылысь ковтӧг больгӧмсӧ.

Веськыда кӧ шуны, Сергей Ивановичлы ньӧти эз вӧв окота ӧні шӧйтны Валентинаыскӧд, ӧд сылӧн эз на вӧв ыркалӧма лов вывсьыс Пятигорскӧ ветлігӧн йиджтысьӧм став бурыс, но веськыда орӧдӧмӧн йӧткыштны Валентинасӧ эз жӧ вӧв лӧсьыд, ӧд со мортыс, буракӧ, ёна нин песӧма асьсӧ, мед петны татшӧм сёрни вылас...

Орччӧн восьлалігтыр найӧ ньӧжйӧникӧн мӧдӧдчисны терренкурӧд, йӧз дінысь бокӧджык, луныс век на вӧлі гажа, шонді водзын пӧжсьӧм пуяссянь ӧвтіс юртӧ кольмӧдысь чӧскыд кӧр, пӧт кынӧма Сергей Иванович вӧляникысь восьлаліс нывбабакӧд орччӧн да мӧвпаліс сы йылысь, мый Валентинаыс бӧръя каднас тӧдчымӧн вежсис, весигтӧ ёна вежсис: гырысь руд синъясас йӧршитчӧм би киньясыс эзджык быттьӧ лоны сэтшӧм сотысьӧсь-чутӧдчысьӧсь, лаймыштісны найӧ, югзьысь кеньясӧн быттьӧ мавтыштчисны, да и дзоньнас сійӧ, Валентинаыс, статьнас и мыгӧрнас, шоныдінӧ пыртӧм кын вый тупыль моз, кыдзкӧ быттьӧ небзис-шыляліс...

— Сергей Иванович, ме эськӧ эг кӧсйы, мед ті ме йылысь лёк чайтӧмъяс нуинныд татысь сьӧрсьыд... — шуис сэсся нывбаба кок улас видзӧдӧмӧн.

Сергей Иванович кӧть эськӧ и думсьыс быдторсӧ виччысис, но век жӧ падмыштіс татшӧм сёрни панассьыс:

— Меным ӧд мый... Мый нӧ ме...

— Кӧнкӧ, ас кежсьыд, медмисьтӧм кывъяснас нин быд ногыс ыдждӧдланныд менӧ...

— А тіянӧс нӧ дойдӧ али мый тайӧ? Абу али мый веськодь тіянлы таысь?

— Дзик кӧ веськодь вӧлі, ме эськӧ, буракӧ, эг и чукӧст тіянӧс сёрнитнысӧ...

— Либӧ кодлыкӧ висьтасьӧмӧн окота лои ловнытӧ личӧдыштны? Ас ногӧн пӧкаитчыны?.. Сӧмын ӧд ме абу поп...

— Тіянлы кӧ абу окота кывзыны, ме верма и бӧр бергӧдчыны... Ме шыаси тіян дінӧ, кыдз тӧлка да шань морт дінӧ... Аслам дойӧн... Гашкӧ, и матӧ воӧмӧн...

Сергей Ивановичлы эз ло лӧсьыд аслас неногсӧн тшӧтясьӧмысь: кыськӧ тай петӧма йӧзӧс дивитысь!.. И сійӧ шуис кыдз вермис небыдджыка:

— Ме кывза тіянӧс, Валентина Петровна.

Мыйкӧ дыра чӧла восьлалыштӧм бӧрын нывбаба тӧдчанаа шуис:

— Ми кӧсъям ӧтлаасьны Игнаткӧд... Пыр кежлӧ... Нэм кежлӧ...

Сергей Иванович джӧм сувтіс татшӧм юӧрсьыд.

— Мый нӧ, кывныд тай весиг воши... — кайтыштіс Валентина.

— Эг чайтлы ме, мый татчӧдз вермас делӧыс воны...

— Ӧні либӧ нӧшта нин ёнджыка дивитанныд менӧ?

— Кутшӧм нӧ ме дивитысь... Мый нӧ ме... — Сергей Иванович некыдзи эз вермы палявны ёна чуймӧмсьыс. — Вирныд кӧ бура лӧсялӧ ӧта-мӧдныдкӧд, мый и не ӧтлаасьны... Некутшӧм кутӧд кӧ абу да...

— Кутӧдъясыд эськӧ и эмӧсь... — ышловзис Валентина. — Ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс... Но ми шуим ӧтчыд керыштӧмӧн ставсӧ орӧдны...

— А ыджыда-ӧ колӧ орӧднысӧ? — Сергей Ивановичӧс пыр ёнджыка и пӧсьджыка босьтчӧдіс виччысьтӧм сёрниыс.

— Ыджыда-ӧ, шуанныд? Миян арлыднад?.. Асьныдтӧ пуктылӧй миян местаӧ...

— Нда...

— Менӧ, шуам, гортын виччысьӧ верӧс... Дай кык ныв... Ыджыдджыкыс петіс верӧс сайӧ... Регыд бабушкаӧн лоа...

— И тэ... И ті... — Сергей Ивановичлӧн весиг эз кутны артмавны кывъясыс.

— Решиті ставсӧ эновтны да мунны овны Игнат дінӧ, — падъявтӧг нин шуис Валентина Петровна.

Найӧ пуксисны пӧвъя мышка скамья вылӧ, ыджыд акациясянь неылӧ, коді кутшӧмакӧ век на дзоридзаліс да сӧдзтысис ма кӧрӧн, кӧть эськӧ и, кызвыннас, усьӧма-тӧвзьӧма нин вӧлі еджыд дзоридзыс да гӧгӧр сярвидзисны нин вижов гӧрддзымъяс...

— Ті тай ёна ӧтчаяннӧй нывбаба вӧлӧмныд! — шензьӧмӧн шензис Сергей Иванович. — Кысь, мися, сувтса синма да...

— Верӧскӧд ӧтлаын ми олім кызь во... Кык челядьӧс быдтім... — быттьӧ эз и кывлы, висьтасис Валентина. — И ӧні вӧлись гӧгӧрвои, кутшӧм дуб олӧм ставыс тайӧ вӧлӧма... Миян ӧнія пызан вылын сёян кодь жӧ дуб...

— Мыйла нӧ либӧ петалінныд сы сайӧ верӧс саяс?

— А мый нӧ йӧйыдлы!.. Институтын на ме велӧдчи, гидйысь лэдзлытӧм ыж кодь... А сійӧ нин зыртчӧ вӧлі наука бердын, историк... Кӧть эськӧ и, шуны кӧ нин, кутшӧм сэн историк! Нимыс сӧмын и эм... Ӧти завод йылысь гижӧма брошюрашой, со тэныд и — учёнӧй, наукаса кандидат... — Валентина ыджыда ышловзис, пычкыштіс чужӧм вылас мыйкӧ нюм сямаӧс да содтіс: — А ме сэсся лои сылӧн лаборанткаӧн... Ӧтвылысь пондім водзӧ йӧткыны наукасӧ...

— Сідзкӧ, эз нин лёка овсьы тіянлы?

— Сідзсӧ, быттьӧкӧ, эг лёка олӧй, судзсьымӧн и пӧтӧса... Мускӧс эз зырт, ни коскӧ эз сюй...

— Бӧртинас он-ӧ кутӧй каитчыны?

— Нинӧмысь ог кут! — весиг кинас ӧвтыштіс Валентина. — Сы вӧсна, мый ӧні сӧмын... Игнатыскӧд... тӧдлі, кутшӧмджык овлӧ нывбабалӧн шудыс... Медыджыд шудыс... И кытчӧдз дзикӧдз эг на пӧрысьмы... Кытчӧдз эз на помӧдз киссьыны, этайӧ акацияыс вылысь моз, медбӧръя еджыд дзоридзьясӧй, — сэтчӧдз, мыйта верма, босьта на ассьым кольыштӧм нывбаба шудӧс, шоча овлан шудсӧ...

Валентина Петровна шуис тайӧс сцена вывсянь моз ыджыда и пӧся, — сэтшӧм ёна сылы колӧ вӧлі эскӧдны Сергей Ивановичӧс аслас правлунӧн. Но мӧдыс сэсся ыркӧдыштіс ыззьӧм нывбабаӧс аслас юалӧмнас:

— Но, шуам, мед нин верӧсыд, сыкӧд тіян медбурсӧ, гашкӧ, и олӧма нин... А челядьыд нӧ?.. Найӧ гӧгӧрвоасны-ӧ тіянӧс?..

Татчӧ джӧмдӧм Валентина ыджыда и курыда ышловзис:

— Найӧ, буракӧ, оз прӧститны... Позьӧ шуны, воштӧма менам найӧс лоӧ... Вирӧн-сорӧн ковмас найӧс нетшыштны сьӧлӧмысь... Но аслам ыджыд шуд вӧсна ме и найӧс нетшышта, мед кӧть сэсся и вирнас и вужнас...

— А сэсся кутасны чужны внукъяс, и найӧ оз кутны тӧдны бабушкасӧ, — дӧжныштіс Сергей Иванович, сы вӧсна мый дӧзмыны кутіс Валентиналӧн куш сӧмын аслас шуд вӧсна тадзи вийсьӧмысь. — И асланыд тіян сьӧлӧмныд некор оз нимкодьмыв ичӧт внукнытӧ сьӧлӧм берданныд топӧдлӧмысь, сылысь мелі тёльгӧмсӧ кывзӧмысь...

— Ой, Сергей Иванович! — ымӧстіс Валентина. — Мыйла нӧ татшӧм чорыдасӧ ті тшӧтш кырлӧдланныд менӧ!..

— Асьныд тай кӧсйинныд сёрнитны... Ӧд ӧні тіянлы и водзӧ лоанаыс вылӧ тшӧтш жӧ колӧ кӧть кутшӧмакӧ видзӧдлыны...

— Медбур водзӧ лоанаыс ӧні менам — Игнаткӧд ӧтлаын олӧм... Сэсся немтор абу... Абу! — тыдалӧ, век на зілис эскӧдны асьсӧ нывбаба. — Ме ветла гортӧ, босьта кӧлуй тыра чемоданӧс и — сы дорӧ... Сэсся и немысь-немтор меным оз ков!..

— Нда!.. — лючкисӧ немтор эз вермы шуны да бара на ружӧктыштіс Сергей Иванович; сійӧ зілис вежӧртны, кыдзи ставыс тайӧ вермас лоны Валентинаыслӧн, но кыдз на пӧ и водзвывтӧ лӧсьӧдлан-вежӧртан йӧзыдлысь олӧм-йӧйталӧмтӧ...

— А Игнатыслӧн нӧ некод али мый абу? Ӧтнас олӧ?

— Мыйла нӧ абу... Челядьыс, ныла-пиа, быдмӧмаӧсь нин, гӧтрасялӧмаӧсь... — Валентина сувтовкерліс, падъялыштіс, висьтавлыны-ӧ нин ставсӧ. — А гӧтырыс пӧ куим во нин вольпасьысь чеччывтӧг висьӧ...

— Но ӧд ловъя на?! — нӧшта нин ёна чуймис Сергей Иванович.

— Врачьяс шуӧмаӧсь, регыд пӧ нин кусӧ, коньӧрӧй...

— Сэсся нӧ мый либӧ?.. Ті кутанныд виччысьны сылысь кулӧмсӧ?..

— Игнатыс мый дыра нин сыкӧд мучитчӧма... Вольпасьысь чеччывтӧмыскӧд...

— Нда.. — лоӧм кост дырйиыс сӧмын и ышловзис Сергей Иванович.

— Кодлы ӧд мый шулӧма Енмыс... А ӧд сійӧ, Игнатыс, вына морт на... Сылы колӧ на жӧ морт ногӧныс олыштны...

— Нда, немтор шуны... Бура тай ми олам «морт ногӧныс...» — Сергей Ивановичлы сьӧкыд лои водзӧсӧ сёрнитны Валентинакӧд; виччысьтӧг быттьӧ ёна мудзис сійӧ, сывдӧм свинеч быттьӧ кисьтісны вир-сӧнас, сылы окота лои кыдзкӧ-мыйкӧ ньӧжйӧникӧн визгыны-мунны аслас жырйӧдз да пӧрӧдӧм пожӧм моз вынтӧг жняпкысьны вольпасьыс вылӧ...

Сюсь нывбаба, дерт, казявтӧг эз ов сылысь ру вежсьӧмсӧ да видліс на бергӧдны зэлыд сёрнисӧ шмонитӧмӧ:

— А ӧд, сідзкӧ нин шуны, ті асьныд жӧ, Сергей Иванович, мыжаӧсь ставсьыс...

— Ме?.. Мыжа?.. — ӧдйӧ тай бӧр ловзьыштіс мӧдыс.

— А мый нӧ! Первойсӧ вӧлі ті ёна кажитчанныд меным. Энӧ кӧ эськӧ ӧтдортчӧй меысь, энӧ кӧ пышъялӧй меысь, ставыс вермис лоны мӧд ногӧнджык...

— «Морт ногсӧнджык?»

— А мый нӧ? Ӧтлаын эськӧ шойччыштім-гуляйтыштім, а сэсся и бӧр гортъясӧ разӧдчалім. Сэки эськӧ и Игнатыс эз вӧв...

— Но ӧд сыӧдз вӧлі нин и Михаил Константинович... Мортыслӧн став шойччӧмыс пазаліс...

— А нинӧмла сэтшӧм яндысьысь куканьнас и лоны мужик мортлы, кӧсъян кӧ бабаяс бӧрся вӧтлысьны... Ме мырдысьӧн али мый вӧтлі сійӧс гортас срокысь водзджыксӧ?

Сергей Ивановичлӧн воссьыліс нин вомыс, мед висьтавны, мый Михаил Константиновичыс век жӧ помӧдз примиталӧ нарзан ваннаяссӧ, но, мӧвпыштіс да, немтор нин эз шу: мед пӧ «шуда» Валентинасӧ и тайӧ мыжыс тшӧтш корсюрӧ йирышталӧ...

Медбӧрын сэсся воӧдчис жӧ Сергей Иванович аслас вольпась вылӧдз. Туплияссӧ мынтӧдаліс кокъяссьыс да сідзи и шлапкысис эшкыныс вылӧ, ок и мудзсьӧма!.. Кунис синъяссӧ, личлэдзис быдлаті... Ёна жӧ бур, мый эм тайӧ лӧсьыд вольпасьыс и торъя жырйыс, и некод со абу ӧні, выль узьлан ёртыс, тренерыс, кӧнкӧ рыньшалӧ том бабаяс бӧрся... Восьса балкон ӧдзӧсӧд ыльгӧ-пырӧ сӧстӧмысь-сӧстӧм шоныд сынӧд, понъяс лӧсьӧдлӧны увтчан горшнысӧ вой кежлӧ, йӧй петук, кылӧ, чуксасьӧ, тыдалӧ, том на да сямыс оз тырмы рытсӧ торйӧдны асылысь... Сергей Иванович вӧрзьывтӧг куйлӧ вольпасьын нюжпу этшӧн да весиг ымӧстышталӧ шойччысь вир-яйыслӧн лӧсьыдысла. Сэсся сійӧ восьтӧ синъяссӧ да видзӧдлӧ веськыдвыв, балкон ӧдзӧсӧд: лӧзалысь пемыд веж гӧра йывъяс югзьӧны-нимкодясьӧны лэччысь шонді югӧръясӧн, чӧжӧны пытшкӧсаныс шоныдсӧ пемыд ыркыд вой кежлӧ. А сы водзын, паныда стенын, важ моз варова визувтӧ лӧз ваа Кылӧг-ю. Зарни коръя кыдзьяс видзӧдчӧны югыд рӧмпӧштанӧ... Ок, дона пельӧсок!.. Регыд нин сійӧ, Сергей Иванович, збыль вылӧ мӧдас аддзыны ставсӧ тайӧс, пӧсялӧм бӧрын, вӧрӧ ветлӧм бӧрын, бузгысьлас на быдсяма туруннас йиджтысьӧм-сорласьӧм, чай рӧма ваа вӧр юӧ, некымын лун нин сӧмын колис тані овнысӧ...

А, гашкӧ, сійӧ, Сергей Иванович, гажа Кылӧг-ю дорсьыс некытчӧ эз и ветлы да? Ӧні со чеччас да муныштас эсійӧ чукыль саяс и син водзас бырсмунас-сувтас яг выв дона гоб кодь зумыдіник керкаторйыс?

Тулысыс таво водз воис да сійӧ ёнасӧ эз и петав сэтысь — шойччан лунъясӧ век мыйкӧ ноксис, а сэсся и сідз на кайлас узьлыны, кузь рыт-асывсӧ пӧттӧдзыс уджалас зырйӧн и черӧн, югыдыд тай миян тулыснад тырмӧ, медтыкӧ выныд вӧлі вӧрнытӧ-а... Небыд тӧв бӧрын шоныда пӧльтысь рытыв-лун тӧвъяс апрель шӧр кежлӧ нин чуктӧдісны и нуисны посни и гырысь юяс вылысь йисӧ, сывдісны видзьяс вылысь и вӧрысь став лымсӧ, гызьмунліс нин ытва, а сэсся водзӧсӧ некытчӧ нин лои сылы паськавны-содны. Май праздникӧдз ылын на, а эстшӧм шоныд лунъяс онялӧны, да ӧд весигтӧ и войяснас оз кынмавлы. Дерт, кӧнкӧ, кӧдзыдыс кыйӧдчӧ на жӧ, татшӧм водзтӧ шондӧдіс да, быдторыс на вермас лоны, но ӧнісӧ гожӧм шӧрся кодь поводдя онялӧ... Шонді пӧжӧмӧн пӧжӧ, вӧр-ваас быдлаті вӧрзис, нюдзмис-небзис, вӧрыс ёна вежджыкӧн лоис, пипу и кыдз пу гар потіс, а керка дорын быдмысь сьӧд сэтӧрлӧн весигтӧ и югыдвеж кор кодьяс нин чургӧдчисны.

Рытнас кык арӧса внукыскӧд восьтісны керка лӧсксьыс, ичӧтик жыркодьысь, тӧв кежлӧ тупйылӧм балкон да деда-внука сідзи и чермунлісны на водзын воссьысь гажсьыс да мичсьыс. Ичӧтик внукыс нимкодьысла пышкай моз чирзыны-горзыны кутіс, нюжйӧдлыны кекӧньяссӧ ыджыд югыд валаньыс. Берегъясысь петӧм Кылӧг-юыс паськыда ыльгысьӧма со этійӧ видзьясыс вылӧ да пӧшти ньӧти оз визувт. А лун-мӧд сайын на, кор юыс аслас воргаын на вӧлі, но ёна жӧ нин содӧма, йи палакъяс ӧддзӧдчӧмӧн жуньгисны-кывтісны, снаряд этшӧн вӧлі тювгысялӧны-мыччысялӧны чукыль сайсянь.

Рытъядорыс лӧньсьыс-лӧнь лои. Ис ни ру. Шыч ни рач. И шоныд. И юыс нимкодясьысь том ичмонь моз лӧньӧма да шойччӧ. Лэччысь шонді югзьӧдӧма стеклӧ кодь шыльыд паськыд ва веркӧссӧ, и енэжыс югыдлӧз, и ваӧ келӧм став пуясыс сэтшӧм нин любӧпырысь видзӧдчӧны тайӧ паськыд рӧмпӧштанас.

И казяліс Сергей Иванович, мый ваас тыдалысь мыгӧръясыс пуясыслӧн мыччасьӧны ёна ясыдджыка збыль вылас серти, сӧдзджыка, но сэтшӧм жӧ нин ясыда да лӧсьыда тӧдчӧ быд йыв, быд ув, да весигтӧ быттьӧкӧ и козъяслӧн торъя быд лыс. Асьныс, ловйӧн сулалысь пуясыс, оз татшӧм бурасӧ-сӧдзасӧ тӧдчыны, тӧдӧмысь, сы вӧсна, мый лӧзов тувсов сынӧдыс сукмӧма да вералысь ру пыр моз ставсӧ быттьӧ аддзан. А шыльыд ваас — дивӧнад он тырмы! — но сэтшӧм жӧ нин сӧдз да ясыд!

Сэсся внукыскӧд лэччылісны берегдорса раскӧ сьылысь кайясӧс кывзыштны. Торйӧн нин вӧрзьӧдіс найӧс, кыкнаннысӧ, кыдз пу вылын пукалысь войтӧвкайлӧн пӧся и гылыда тюрзӧмыс. Да и ачыс сійӧ, видзӧднысӧ, сэтшӧм мичаник да пелькиник: ичӧтик зонка мыйкӧ жӧ индаліс сы вылӧ кызіник кекӧньяснас. Пышкай ыджда кымын жӧ сьылысьыс, но вӧсньыдджык да швычӧкджык сы серти, унджык рӧмӧн мичмӧдӧма-серӧдӧма и. Морӧсыс и кынӧм улыс пемыдгӧрдӧсь, кымӧсыс сьӧд, а юрдзибланьыс лӧзӧдыштӧ быттьӧ: торйӧн нин мича рӧмъясӧн ворсӧдчӧ бордйыс — сьӧдов вылын тулыслӧн нюдз веж рӧм пӧртмасьӧ, тшӧтш и сӧстӧм еджыдӧн визьйӧдлӧма-серӧдӧма...

Сергей Ивановичлы сэтшӧм нимкодь сьӧлӧм вылас — и гажа рытсьыс, и паськыд ытваысь, и тулыс воӧмысь, и торйӧн нин, буракӧ, ичӧт внукыслысь небыд кисӧ кылӧмысь, — но сэтшӧм нин нимкодь, мый вомыс сылӧн тшӧтш оз и тупкысьлыв, варовитӧ-сёрнитӧ и зонкаыскӧд и ловзьысь гажа вӧр-ваыскӧд.

Вот дона пиӧ, Ванюк, тайӧ войтӧвкай, либӧ пинькай, а рочӧн кӧ — зяблик. Но, шуам, гӧгӧрвоана, мыйла «пинь». Кылан, сьылігас «пинь»-сӧ ясыда моз шуалӧ. А вот мыйла буретш войтӧвкай, ме и ачым ог тӧд. Гашкӧ, сы вӧсна, мый арнас, кӧдзыд вой тӧвъяс личкигӧн, вешйӧ миянысь лунвывлань? Африкаясӧдз пӧ лэбзьылӧ тӧвйынысӧ, а сэсся бӧр локтӧ... Со ӧд кутшӧм, кӧть ачыс омӧлик и эм-а. А гашкӧ, и сы вӧсна, мый ӧні кӧдзыд вой тӧвъясыс вешйыштӧны жӧ нин миян муысь, да бӧр воӧ гортас?.. Ок ӧд, кутшӧм жӧ нимкодь сылы!.. Гажыс кутшӧма бырӧма чужан мусьыс, коді со сэтшӧм жӧ нин шоныд лоӧма сы воигкежлӧ... Колӧ важ позсӧ лӧсьӧдыштны, пӧдругаыскӧд тэ кодь посни пиянӧс чужтыны-быдтыны... Ноко, кывзыв, кыдзиджык эськӧ сійӧ сьылӧсӧ? Морт кыв вылын кӧ быттьӧ шуны?.. Он на куж?.. Тю-тю-ля-ля-ля-ди-ди... А помсӧ, кылан, бара на выль ногӧн гартовтӧ: — Пинь-пинь-пить!.. Ок и матушка сьылысь!..

На дінті кутіс мунны Сергей Ивановичлы неуна тӧдсакодь дядьӧ, казяліс деда-внукалысь сьылысь кайӧн нимкодясьӧмсӧ, сувтовкерис да шуис:

— Кывзӧ тай кагаыс? Мед-мед... Ӧнісянь и колӧ велӧдны сійӧс татшӧмторъясыс дінӧ. Вӧр-ва дінас, быд ловъя лов дінӧ... — Ышлолалыштіс да содтіс: — Менсьым внукъясӧс некодӧн лючкисӧ велӧдтӧм лоис, да ӧні сӧмын и кужӧны кисьтны-пазӧдны ставсӧ... Любӧ налы вӧрсьыс быд ловъясӧ дізьгыны-лыйны...

Тайӧ дядьӧыс во кызь сайын выльысь гӧтрасьлӧма, кыдзи ачыс вӧлі шуӧ, «том гӧтыркаӧс» вайӧдлӧма. Выль челядьыс сыкӧд абу нин лолӧмаӧсь, а «важ гӧтыркасяньыс» ныла-пиаыс, торйӧнтӧ олігӧн, дерт, вочасӧн кӧдзалӧмаӧсь сы дінӧ, не нин сёрнитны внукъясыс йылысь.

«Сы пыдди «том гӧтыркаыдкӧд» бурпӧт чӧсмасьыштін!» — мӧвпалӧ ӧні Сергей Иванович тувсовъясӧ казьтылігӧн; ӧні тай сійӧ, санаторияс, йӧзлӧн гозъясьлӧмъяс вылӧ видзӧдігӧн, ёнджыкасӧ татшӧмторъяс йылысь и мӧвпалӧ — синтӧ ӧд он кунь и думтӧ он кусӧд... Сійӧ старикыслӧн чужӧмыс, и торйӧн нин коркӧ вынаӧн вӧвлӧм голяыс, ӧні зэв ёна чукырӧссьӧмаӧсь, весиг быттьӧ нямрассьӧмаӧсь, ачыс ньӧжмыда нин ветлӧдлӧ и, век ӧтнас, шыльыд на ныр-вома «том гӧтыркаыс», тыдалӧ, яндысьны пондіс сыкӧд ӧтлаынсӧ лоны...

Каитчӧ-ӧ ӧні тайӧ старикыс, мый буретш сідзи песовтчис сылӧн олӧмыс? Ӧні, кор бур выныс мӧдіс кусны да быдлаті ёна мисьтӧммис? Ӧд со, позьӧ шуны, челядьсӧ ассьыс воштіс, а сэсся тшӧтш и внукъяссӧ?.. Али сылы тырмымӧн, мый любӧпырысь сюрис кургыштны мича «том гӧтыркаыскӧд» да та понда позьӧ и коньӧр кодьӧн кувны-ньӧмдыны?.. Код пӧ тӧдас сійӧс, мортыд тай быд кадӧ оз овлы ӧткодьӧн — мыйысь, дерт, оз быдӧн, быттьӧкӧ шуда томджык дырйиыс, сыысь жӧ и ковмылӧ ёна мучитчыны бӧртинас, пӧрысялігас... А ылӧсӧ видзӧдны оз тай быдӧн куж ни оз кӧсйы... Медтыкӧ ӧні, талун, вӧлі лӧсьыд и чӧскыд...

— А мыйла либӧ тадзи артмӧсӧ? — жуглӧ йӧй юрсӧ Сергей Иванович, быттьӧ быдлаӧ мог сылы. Мыйла гозъяясыс, аддзысиг-ӧтлаасиганыс, шоча лӧсялӧны сідзи, мед эськӧ нэм чӧжыс сэсся не нин торйӧдчыны, мед эськӧ нэм помӧдзыс аслыныс не овны ладаа-шудаа да и шуда челядьӧс ӧтвыв зільӧмӧн не быдтыны? Мыйла?.. Олӧмыс на али мый оз сет вылӧ став позянлунъяссӧ, да кодъяслыкӧ лоӧ радейтӧм пыдди мудеритыштны, а сэсся и лёкысь вачкӧ тайӧ мӧдар помнас? А мӧдъяс бара слабджыкӧсь да оз вермыны терпитны-виччысьыштны, телепит налы талун жӧ ӧтувъя вольпасьӧ водны. А мукӧдъяслы бара бӧрйысьнысӧ нинӧмысь, вит-ӧ-квайт-дас морта коллективъясад йӧршитчӧмысь... Со сэсся и ӧтлаасьӧны-юксьӧны, батьтӧм челядь быдмӧны... Неважӧн сійӧс, Сергей Ивановичӧс, корлісны школаса лесничествоӧ, вӧр йылысь висьтасьыштны. Но сёрнитӧма лои не сӧмын ягъяс видзӧм да выль пуяс быдтӧм йылысь. Тыдовтчис, мый райцентрса шӧр школаын эмӧсь классъяс, кӧні джын челядьыс быдмӧны батьястӧг. Джынйыс!.. Быттьӧ кольӧм мирӧвӧй война кадӧ... Сергей Иванович шемӧсмис-повзис татшӧм лыдпассьыс. А колӧ-ӧ уна сёрнитны, кутшӧмджыка быдмӧ, шуам, сійӧ жӧ зонкаыс батьтӧгыс? Кор сыкӧд орччӧн пукалысьыслӧн эм батьыс, а сылӧн абу... Дерт, эз усь сійӧ война вылын, кӧнкӧ олӧ-вылӧ сійӧ, сӧмын тай, мыйлакӧ, оз на дінын ов...

Кавказскӧй гӧраясса курорт жырйын куйлігӧн косялӧ тадзи юрсӧ Сергей Иванович, а сэсся сылы — быттьӧкӧ и дзик нин виччысьтӧг! — син водзас ясыда петкӧдчӧ Изабелла Тимофеевналӧн лӧсьыда гожъялӧм мича голяыс, том кыдз пу кодь гӧгрӧс да шыльыд сійӧ, кытысь тай муртса на кульыштӧмаӧсь сюмӧдсӧ, да сӧстӧм вижӧн зарниасьӧ сійӧ. И ыджыд восьса морӧсыс сэтшӧм жӧ рӧма, зумыда мылькъясьӧ-лыбӧ, голясяньыс ӧшалысь вӧсньыдик зарни чепт небыдика куйлӧ сы вылын, помас сьӧлӧм модаа виж янтарь ёкмыля, коді быттьӧ лӧсьӧдчӧ сунны морӧсъяскостса помтӧм-пыдӧстӧм йирӧ...

Сергей Иванович кызӧктыштіс татшӧмтортӧ аддзӧмысь да весиг пыркнитіс юрнас, сэсся мыйлакӧ и видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, быттьӧкӧ кодкӧ мӧд тшӧтш вермис казявны сылысь аддзылӧмасӧ...

Аски локтас али оз эськӧ Изабеллаыс Демон дінас? — кутны позьтӧма нин сӧдзтысис юалӧм.

А сійӧ нӧ ачыс, Сергей Иванович, мунас али оз?.. Дерт, ӧнтай ёнакодь кӧсйысис, но ӧд сы бӧрын вӧлі нин Валентинакӧд эстшӧм сёрни, и ӧні со кутшӧма мӧвпаліс гортыс йылысь и дона внукыс йылысь...

Мый нӧ не ветлынысӧ, сійӧ ӧд оз Валентина моз кыяна думъясӧн мун мортыс дінӧ, а кыдз тӧлка бур ёрт дінӧ моз мунӧ...

Сӧмын тай «бур ёртыслысь» медводз мыйлакӧ аддзӧ мича голясӧ да гӧгрӧс мылькъясьысь морӧсъяссӧ...

Ок, тыдалӧ, матысмыны нин кутіс гортас бӧр мӧдӧдчан кад!..

Асывнас, сёйыштӧм бӧрын, Сергей Иванович петіс карӧ. Бура бритчӧма-душитчӧма, рудов пыш этшӧн на сулалысь юрсиа, дженьыд соска небыд шабді дӧрӧма, лӧзов джинсы гача, джуджыд кокбӧрляа туплиа, — том морт этшӧн на тотшсьӧдӧ сійӧ, режим серти олігад да быд лун унакодь ветлӧдлігад быттьӧкӧ и кокнялыштіс-вӧснялыштіс сылӧн быдлаті. Сьӧлӧмсӧ быд пӧрйӧ нимкодьмӧдысь галереяын юис ассьыс доломит нарзансӧ...

Но, воас али оз эськӧ Изабеллаыс? Сергей Иванович и ёна кӧсйис, мед эськӧ воис, но быттьӧ и полыштіс том нывбабалӧн воӧмысь...

Изабелла Тимофеевна пукаліс нин памятниклы паныда скамья вылын, шондіӧн серӧдӧм паськыд коръяса нинпу улын да гӧгӧрвотӧм нюмӧн вочааліс тӧрытъя тӧдсасӧ. Сійӧ талун лым еджыд кокньыдик платтьӧа, гӧгрӧс коссӧ асыкалыштӧма векньыдик вижов чептӧн-вӧньӧн, мый нӧшта нин тӧдчӧдӧ нывбабалысь винёв-вына статьсӧ, еджыд вылас быттьӧ ёнджыка на босьтчӧдӧ талун и вижӧн-зарниӧн гожъялӧмыс.

— Мися, став сёрниясыс помасьтӧмӧсь на колины да, ветла жӧ кӧть видзӧдла, воас оз Сергей Ивановичыс... — Дерт, водзвыв дасьтысьӧмӧн бӧрйис сёрни визьсӧ Изабелла да тадзи шуӧмнас, а тшӧтш и лӧньӧмӧн дзольгысь шор кодь гӧлӧснас лӧньӧдыштіс и Сергей Ивановичӧс. Но сэк жӧ и сэтшӧма нимкодьмис мортыс, мый воӧма Изабеллаыс!.. Сэсся и, шмонитӧм сайӧ дзебсьӧмӧн, шуис Сергей Иванович:

— А ми вокӧс мича нывбабаясыд, тыдалӧ, век нин кутасны кыскыны ас дінаныс... Век кутас лэбзьыссьыны жар вылас...

— Нинӧм, бисӧ кӧ не ёна пестыны, дзикӧдзсӧ и не сотчыны... — Изабеллалы ёна кажитчис тадзисӧ шуасьӧмыс.

Пемыдінын ӧткӧн мучитчысь Демонӧс жалитыштӧм бӧрын мыйтакӧ кытшовтыштісны паркӧд. Сэсся воисны ӧти кывйӧ, мый эз эськӧ лёк вӧв, кыпӧдчывны кӧ рынокӧдз, талун ӧд шойччан лун и, тӧдӧмысь, быд дивӧсӧ позяс аддзывны сэтысь...

Дерт, тадзисӧ кӧсйӧмыс ӧдйӧ и регыд вынсяліс сы вӧсна, мый кыкнанныс, век жӧ, вӧліны повзьыштӧмаӧсь на талунъя аддзысьлӧмсьыс...

Рынокланьыс колӧ вӧлі крута кайны кар шорыслӧн гӧптовсянь мӧдар кыр йылӧ — эстшӧм джуджыдінӧ да кыпыдінӧ паськӧдчӧма рынок-базарыс, гӧгӧр ылӧдз тыдалӧ тасянь, карыс и сійӧс кытшовтысь гӧраясыс. Озыр базарыс, и асыввывса ногӧн шума-гора, тані оз кужны чӧв ланьтӧмӧн ньӧбны-вузасьны: мырдысьӧн вӧзйӧны и вензьӧны, ошкӧны и кулитӧны... Пелькиника вевтувалыштӧм помтӧм радъясын вузалӧны вотӧс, фрукты, град йӧр быдтасъяс — оз, черешня, вишня, слива, яблӧг, абрикос, помидор, быдсяма ӧрексӧ, картупель, капуста, быдлаын зэв уна дзоридз... Синмыд вералӧ лыдтӧм рӧмъяссьыс да быд ногыс сярвидзысь-ворсысь-лӧсталысь му выв плодъяссьыс. Ок, матушка-му! Мыйсӧ сӧмын оз чужты-быдты сійӧ, чӧскыдсӧ и пӧтӧссӧ, мичасӧ и вир-сӧнтӧ ёнмӧданасӧ. Ок, кутшӧм лӧсьыда позьӧ овны гажа-вына му вылас, бур ногӧн кӧ ставсӧ керны-вӧчны!..

Июнь шӧр, абу на помасьӧма черешнялӧн кадыс, да медъёнасӧ сійӧн тырӧма и туктӧма ыджыд базарыс. Таӧдз Сергей Иванович некор эз чайтлы, мый сымда пӧлӧс овлӧ тайӧ мича вотӧсыс. Посниджык и чипан кольк кодь гырысь, югыдгӧрд и пемыдгӧрд, шомаджык и ма кӧра юмов, — но сэтшӧм жӧ нин мича да чӧскыд вотӧс вӧлӧма черешняыс!.. Изабелла Тимофеевна бур тӧдысь этшӧн войлӧдліс войвывса ёртсӧ югъялысь вотӧсӧн чукйӧн тырӧм радъяс костӧд да пӧшти быд вузасьысьлысь видлаліс черешнясӧ, яндысьысь Сергей Ивановичлы тшӧтш мырдысьӧн тшӧктіс видласьны-сёйны, и кодӧскӧ ошкис, кодӧскӧ омӧльтіс, кӧть эськӧ и, быттьӧкӧ, дзик нин нинӧмла омӧльтны татшӧм чӧскыдсӧ, талун асывнас на пуясысь чукӧртӧмасӧ, мукӧдсӧ вомад сюян да вом тырыд лоӧ ыркыд-небыд, курччан да ма юмовыс сідзи и ыльгысьӧ, пӧтӧмтӧ он тӧд, век кӧть сёй...

А помидоръясыс эштӧмаӧсь тай нин быдмынысӧ! Кутшӧмкӧ мырдгӧрдӧсь, гырысьӧсь, шонді кодьӧсь, из кодь сьӧкыдӧсь, шӧри поткӧдан да том кӧр яй кодь вира-гӧрд пытшкӧсыс, мукӧддырйиыс Сергей Иванович дӧзмас вӧлі столӧвӧйса ӧти пӧлӧс сёянысь, ньӧбас татшӧм гримзульсӧ да и пескыльтас сьӧд нянь сорӧн, сэсся и ужнайтны оз ветлы, сьӧлӧмыс бурмӧ и пӧттӧдзыс лоӧ. Мыйта пӧсь шондіыс йӧршитчӧма лунвывса помидоръясад!..

А сливаыс кымын рӧма, а яблӧгыс, а пушыд гӧнакодь куа абрикосыс!.. Лукыс, чеснокыс, капустаыс... Да ӧд и зэв мича картупель быдлаын вузалӧны! Миян, войвылын, ӧні сӧмын на муӧ сюялӧны картупель кӧйдыссӧ, а тані со удитӧма нин быдмыны, эстшӧм гӧгрӧс да шыльыд картупель... Та кузя ӧтчыд коркӧ Сергей Иванович воліс сёрниӧ паркын ӧтлаын пукавлысь старик-ёртыскӧд, Василий Семёновичкӧд, да сійӧ висьталіс, мый быдтор тані бура быдмӧ, тшӧтш и картупель. Сы вӧсна, мый абу сэтшӧм жар, вӧра веж гӧраясыс век нин сетыштӧны ыркыдсӧ, весиг медся жарыс дырйи, сэсся и, Сергей Иванович казяліс нин, тырмымӧн зэрышталӧ тані... Ме пӧ, висьтасис старикыс, кор томджык вӧлі да вермиджык на, ёна пӧ вӧдитлі картупельтӧ. «Карачайяслысь» (Карачаево-черкесъяслысь) пӧ босьта мыйта колӧ куйӧд, вынсьӧда мусӧ и сэсся пӧ пӧдны пондыла картупельсьыс, нюжпу кодь ыткӧбтас-быдмас, некытчӧ лоӧ воштынысӧ...

И из кодь чорыд кыша грецкӧй ӧрекыд, и шыльыд кыша фундукыд, и небыд кыша му ӧрекыд — ставыс быдмӧ тані, унджыкыс — гӧраясын, садитны весиг оз ков, пет да вот сӧмын...

А ӧд со сӧмын на заводитчис гожӧмыс, водзӧ вылӧ нӧшта на унджык кутас лоны быдсяма дивӧыс — виноград, персик, дыня, арбуз...

Кӧть и тыр вотӧс-фруктынас базарыс, но быдтор донакодь — ӧти килоыс шӧркодя нёль гӧгӧр шайтӧн.

— И ӧд, ад горшъясыд, некод оз чинтышт донсӧ! — скӧраліс Изабелла Тимофеевна.

— Но, тайӧ мӧй нӧ дон... — воча шпынняліс Сергей Иванович. — Миян ӧні, гортын, тавося вотӧс-фруктытӧ вузалӧны дас-дас кык шайтӧн кило...

— Дас шайт кило черешняысь?! — татшӧмтортӧ кывлӧмысь Изабеллалӧн весиг гӧгрӧсмылісны синъясыс.

— Дас шайт... Дас кыкӧдз овлӧ... Сідз жӧ и яблӧг да помидор...

— Да кыдз нӧ сідз позьӧ!.. Васьыс дас шайт... Да ӧд миян тані татшӧм «добраыд» код тӧдас мыйта сісьмӧ... Бурджык воясас порсьяслы огӧ удитӧй вердны. Торйӧн нин черешнясӧ, ӧдйӧ тшыксьысь сійӧ да...

— А ми мырддьысьӧмӧн ньӧбам сійӧс дас шайтысь, кӧдзыд кузь тӧв бӧрад ӧд витамин колӧ, торйӧн нин посни челядьлы...

— Кодъяслысь нӧ кӧть ньӧбанныдсӧ?

— Этатшӧм жӧ мугов чужӧма йӧзыслысь... Тулыснад, сьӧд ракаяс бӧрын, регыд и лэбовтӧны-воӧны найӧ миянӧ... Муртса гӧрдӧдыштӧм помидоръясӧн да медводдза дзоридзьясӧн...

— И дас-дас кык шайт корӧны?..

— Сідз... А быд кизь кодь тюльпанысь куим шайт...

— Бы-ыдысь?! — сувтсӧн шензис Изабелла.

— Куим тюльпана букет вылӧ ковмылӧ мынтыны дас шайт...

Нывбаба ышлолалыштіс на татшӧмторъяссьыд, сэсся шуис:

— Тӧдісны кӧ эськӧ тюльпанъясыс йӧзлысь татшӧм горшасьӧмсӧ, яндзимысла ёнджыка на вермисны гӧрдӧдны...

— Сэки эськӧ... — Сергей Ивановичлы кыдзкӧ пырысь-пыр и сюрис татшӧм нога жӧ шуӧм: — Сэки эськӧ тюльпанъяссӧ, сійӧ жӧ йӧзыс, нӧшта на донаджыкысь пондісны вузавны...

Изабеллалӧн кыпавлісны чикыш борд-синкымъясыс:

— Ок, вына да ёсь кывъяс тай артмисны тіян, Сергей Иванович!..

А тані дзоридзыс! Быд пельӧсын ломзьӧ-ӧзйӧ гӧрд и еджыд, и лӧз биӧн, яръюгыд рӧмъяса, бара жӧ шондіыс и шоныдыс пӧттӧдзыс тырмылӧма сылы, и кар пасьталаыс быд пельӧсын сералӧ-вералӧ дзоридзыс, и быдлаын вузалӧны дзоридз кӧйдыссӧ да луккоксӧ... Самолётъяс лэбалӧны, поездъяс журъялӧны — мыйта позьӧ нуны сійӧ жӧ дзоридзсӧ паськыд страналӧн сёрӧнджык сылысь-шоналысь муясӧ да ящик гладиолус-тюльпан пыдди бӧрсӧ кыскыны пӧшти сы мында жӧ сьӧм. Да и медводз нырнас нуӧм черешня-вишня-помидор нуӧмысь сідзи кымын жӧ артмас. Сюсь да яндзимсӧ воштӧм йӧзлы ёна позьӧ озырмӧдчыны...

Гӧгрӧс вевта зэв ыджыд павильонын вузасьӧны быдсяма пӧлӧс яйнас, сола-шома еджыд кавказскӧй сыръясӧн, брынзаӧн, выйӧн, йӧлӧн, маӧн... Тані быдтор эм и ставыс донтӧмджык, весигтӧ и яй, скӧтсӧ — мӧс и ыж, — буракӧ, гӧгӧр видзӧны не этша, а яйуловсӧ ньӧбысьыс этшаджык, шойччысь-бурдӧдчысьясыд столӧвӧйын сёйӧны, пусьыны налы некор и некӧн, со найӧ медводз и уськӧдчӧны вотӧс-фрукты вылӧ, та вӧсна и оз чин налӧн доныс, век на яйсьыс донаджык сулалӧ килоыс... Донаӧсь сӧмын польӧяс кодь гырысь да тшӧг курӧгъяс, Сергей Иванович таӧдз некор на эз аддзыв та гырсяяссӧ, дас вит шайт гӧгӧр ӧтиыс сулалӧ, найӧс пӧ нарошнӧ быдтӧны семьяӧн шойччысьяслы, дерт, кодъяс кызджык зептаӧсь...

Вурунысь-кучикысь лӧсьыд кӧлуй унакодь эм и — чышъянъяс, свитеръяс, сапӧгъяс, кепысьяс — мугов чужӧма йӧз мырдысьӧн моз сюйӧны тӧварсӧ киад, казяласны падъялӧмтӧ да, пырысь-пыр и чинтыштасны донсӧ шайт-мӧд-коймӧд: ньӧб сӧмын... Танітӧ, базар вылад, мый нин не вузасьны, да ӧд и карас, весиг санаторийын, ӧтарӧ вузасьӧны. Мугов чужӧма войтыр быдса мешӧкъясӧн ваялӧны зэв мичаник нывбаба кӧмкот-туплияс, сандалияс, и бабаяс чашйӧны-ньӧбӧны найӧс кызь, комын, ветымын шайтысь. Кысь-мый сӧмын и босьтӧны сы мында кӧмсӧ, гортаныс асланыс фабрикаяс ли мый ли эмӧсь, али кокниа вермӧны гусявны-петкӧдны государстволӧн предприятиеысь?!. Шумӧн-зыкӧн вӧтлылас найӧс санаторийса начальство, мыйкӧ дыра кежлӧ кытчӧкӧ вошласны, а сэсся, видзӧдан да, бара нин тішкӧны-кыскӧны мешӧк тыръясӧн, бара нин вӧзйӧны югъялысь серъясӧн баситӧм кӧм, кутшӧмӧс некутшӧм лавкаысь он аддзы, и бара нин нывбабаяс мырддьысьӧм сорӧн юксьӧны-босьтасьӧны...

Изабелла Тимофеевна да Сергей Иванович ньӧбисны медчӧскыд черешнясӧ, гырысь яблӧг да медвеж грецкӧй ӧрек. Тайӧ ӧрексӧ пӧ тэныд, велӧдіс быдторсӧ тӧдысь том нывбаба, быть колӧ видлавны, сьӧлӧмыд кӧ нин кылыштавны пондіс, а нӧшта на бурджык лоӧ, кутан кӧ сёйыштавны сійӧс тувсов ма сорӧн.

— Кужи кӧ эськӧ ме вийӧдны сійӧс, масӧ, тувсов кыддзысь, зараваӧс моз... — сӧмын и шуис та вылӧ вочасӧ Сергей Иванович.

Сэсся и кыкнан ма сёйысьыс бурпӧт сералыштісны.

Пӧсь шондіӧн ойдӧм уличаясӧд найӧ подӧн жӧ бӧр лэччисны ызгысь-гызьысь базарысь да пырисны гырысь пуясӧн и тэрыба визувтысь ёльӧн ыркӧдӧм паркӧ, и пырысь-пыр жӧ быттьӧ мӧд мирӧ веськалісны. Тэрмасьтӧг восьлалӧны вывлань, Сергей Ивановичлӧн радейтана козъяслань. Кык нывбаба паныд воӧны, ӧта-мӧд дінаныс кутчысьӧмӧн, а бӧрсяньыс ар вит-ӧ-квайта нывка вӧтчӧ. Виччысьтӧг, вочаасьысьяс дінын моз нин, ичӧтикыс шуис:

— Мамуля ӧдва-ӧдва нин коксӧ кыскӧ, а бабуля кӧр кодь на тэрыб!

Сэки миян войтыр бурджыка видзӧдлісны нывбабаяс вылӧ да, буракӧ, некоднанныс пырысь-пырсӧ эз и кужны торйӧдны, коді нывкаыслӧн мамыс, а коді бабуляыс, сы вӧсна мый кыкнан нывбабаыс вӧліны ӧткодь томӧсь да шыльыдӧсь-мичаӧсь...

Мыйкӧ мында ылыстчӧм бӧрын, петысь серамсӧ ӧдва кутіг, Сергей Иванович шуис:

— Тӧдам... Сэтшӧмӧсь и эмӧсь ӧнія бабуляясыд... Тэрыбӧсь и вильыдӧсь... Синъясыс нывъяслӧн моз на кодзлалӧны...

— А дедуляясыд нӧ ёна бурджыкӧсь? Ой-ой жӧ кыдзи чашйысьӧны, мынасны бабуляясыс дінсьыс да... — восьсӧн серӧктіс Изабелла Тимофеевна.

— Но, эн шуӧй, дедуляясыдлы сьӧкыдджык... — ас кежас унатор кутіг ылӧсас шуис Сергей Иванович.

Ыджыд лапъя козъяс улын важ моз лӧниника сяльӧдчыштӧ усьысь ва. Изабелла мыськис черешня да яблӧг, пуксисны скамья вылӧ, вуджӧраинӧ: ок, ёна жӧ нин лӧсьыд личӧдчыны-лэдзчысьны тадзи мудзӧм-пӧсялӧм бӧрад, нюжгӧдны доналӧм дзужгысь кокъястӧ... Сэтшӧм чӧскыд-юмов гырысь черешняыс, горштӧ веськӧдӧ, ловтӧ мавтыштӧ да весиг и пӧткӧдӧ быттьӧ. А яблӧгсӧ Изабелла Тимофеевна бӧрйӧма нӧшта нин чӧскыдӧс, но масяыс нин ма, и небыд-рӧшкыд, быдмылас жӧ этатшӧм вотӧс! Ачыс эськӧ сійӧ, Сергей Иванович, некыдз эз куж татшӧмсӧ бӧрйыны...

Быдлаті небзьӧма-бурмӧма Сергей Ивановичлӧн, мудзӧм бӧрас ыркыдінын торйӧн нин азыма морӧс тырнас лолавсьӧ, и вотӧсыс сэтшӧм чӧскыд... А кӧрыс яблӧгыслӧн! И кыськӧ ӧд помтӧг петӧ-сӧдзтысьӧ... Аслыспӧлӧс шудӧн быттьӧ ӧвтӧ сы дінсянь... Збыльысь ӧд, шудӧн кодьӧн и эм... Чӧвлы-чӧвлы, коркӧ тай нӧ быттьӧ сійӧ, Сергей Иванович, татшӧмкодь шудсӧ тӧдліс нин... Кор нӧ эськӧ? А-а...

— Медводдзаысь ме видлі яблӧгсӧ ар нёль-ӧ-витӧн...

— Вӧлисти? — сьӧлӧм сетӧ орччӧн моз пукалысь нывбаба.

— Вӧрса ылі сиктын ми олім... Вежай вӧлі ветлӧма кытчӧкӧ лунвылӧ, курортӧ пӧ, да вайӧма яблӧгсӧ... Бур мортыд, мыйта тырмӧма, быдӧнлы сэсся юклӧма, рӧдвужыслӧн челядьлы... Менам пай вылӧ вичмис жӧ ӧти зэв ыджыд яблӧг... Тадзи жӧ ӧтар бокнас банйӧма, помас вӧсньыдик увтор чурвидзӧ... Босьта вӧлі помӧдыс да мыйкӧ жӧ син водзын летйӧдла-бергӧдла... А кӧрыс!.. Некор тӧдлытӧм кӧр... Некор аддзывлытӧм дивӧ... Меным жаль вӧлі сійӧс сёйнысӧ... Ме рытывбыд ворсі мича-шыльыд-кӧра яблӧгнас, а сэсся, вольпасьӧ водігӧн, дінӧ пукті, меддона чачаӧс моз тшӧтш водтӧді аскӧд шебрас улӧ...

— Ой, кутшӧм интереснӧ! — вежсьӧм гӧлӧсӧн ырсмуніс Изабелла.

— Буракӧ, войбыд сэсся ме вӧтаси медбур вӧтъяссӧ. А кор асывнас садьми, яблӧгыд и абу...

— Абу?!

— Абу... Ме пырысь-пыр жӧ горӧді, ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзи... Ме чайті, лоис медся лёкторйыс... Ме чайті, менам узигкості чоя-вока сёйӧмаӧсь менсьым дона-муса яблӧгсӧ...

— Сёйӧмаӧсь и эм?! — тшӧтш повзис нывбаба.

— Абу... — важ казьтылӧмсьыс ӧдва вермис ыркавны Сергей Иванович. — Мамӧ дзебӧма, таысь жӧ повзьӧма да...

— Но, ен могысьӧн!.. — вӧлисти личмуніс Изабелла Тимофеевна. — Но, Сергей Иванович... Да ӧд тайӧ... Да ӧд та йылысь кыдзкӧ гижны колӧ! Гижны!..

Меліа сяльӧдчӧ-варовитӧ фонтан, муртса кывмӧн шувгыштӧны веж шальяса-лапъяса ыджыд козъяс, Изабелла Тимофеевна да Сергей Иванович мышвыв нёровтчӧмӧн пукалӧны-шойччӧны, быд вир сӧнӧн кылӧны найӧ ывлаысь мичлунсӧ да кыпыд сӧстӧмлунсӧ, сэтшӧм лӧсьыд налы таысь да, буракӧ, содтӧд тшӧтш лӧсьыд и сыысь, мый орччӧн со тадзи пукалӧны, мед кӧть ӧні немтор шутӧг-сёрниттӧг, мӧд лун со ӧтлаынӧсь найӧ, паськыд муыслӧн разнӧй пельӧсъясын чужлӧм йӧз, ӧтиыс — кӧдзыдінын, а мӧдыс — шоныдінын чужлӧм-быдмылӧмъяс, а кыдзкӧ со быттьӧ и ӧдйӧ сибалісны ӧта-мӧдныс дінӧ, гашкӧ, и Лермонтов отсаліс татшӧм шоныдасӧ сибӧдчыны, ӧд мыйта лои сёрнитӧма сы йылысь, позьӧ шуны, ловнаныс инмӧдчылӧма лои сы дінӧ, а сэсся со и талун, кӧть мед и полыштігтырйи, сэсся со и базарыс кутшӧмакӧ тшӧтш матыстыштіс найӧс, а ӧні Изабелла Тимофеевнаӧс збыльысь сьӧлӧм шӧрӧдзыс пыркнитӧдіс Сергей Ивановичлӧн яблӧг йывсьыс висьталӧмыс... Ок, сяммис кӧ эськӧ сійӧ, збыльысь эськӧ мыйкӧ лӧсьыда гижис та йылысь... Мый вермӧмсьыс пӧжӧ луншӧръя дзикӧдз доналӧм шонді, а тані ыркыд и лӧсьыд. И уджавны оз ков, бур, мый морт вӧсна тадзи тӧждысьӧны... Водзын сяльӧдчӧ фонтан... Юр весьтын шувгӧны дивӧ кодь козъяс... Мый йылысь шувгӧны найӧ? Гашкӧ, ас ногӧныс висьталӧны на улын пукалысь йӧзыслысь гуся думъяссӧ, кодъясӧс асьныс найӧ, йӧзыс, дерт, оз на лысьтны кывмӧнсӧ шуны...

Коз йывланьын моз нин вильшасьӧ-тюръялӧ гӧрд ур, усьтӧм колльӧн ноксьӧ-ворсӧ. Сэсся и чуктӧдіс, тыдалӧ, жебиника кутчысьысь кольсӧ, да сійӧ, увъясӧ тачкӧдчигтыр, усис матӧ на дінӧ. Сергей Иванович чеччыліс да босьтіс киас ыджыдкодь кузьмӧс кольсӧ, кутіс видлавны-корсьысьны чошкысьӧм чорыд лапӧдъяс костсьыс. Сэсся и аддзис борд пӧла кӧйдыс, судзӧдіс да пондіс видзӧдны югыд водзын.

— Гортӧ колӧ нуны татшӧм кӧйдыссӧ да садитны... Мед миянын тшӧтш быдмӧны дивӧ кодь козъясыс...

— Чайтанныд, быдмас татшӧм чутіксьыс?

— Быдмӧны тай, — эскӧдіс Сергей Иванович. Сэсся, чӧв усьлӧм бӧрын, содтіс: — Быд татшӧм чутікыслӧн овнысӧ эм нин аслас мог...

— Кӧйдысыслӧн — мог?.. — тшӧтш шоналіс татшӧм сёрнинас Изабелла Тимофеевна.

— А мый нӧ... Козйӧн лоны сійӧ кӧсйӧ... Мичмӧдны мирсӧ... Сӧстӧм сынӧд сылы сетны... Уръясӧс да уркайясӧс аснас пӧткӧдны... Миянлы, йӧзлы, шоныд керка вылӧ вӧр сетны...

— Да-а... — чуймыштіс Изабелла Тимофеевна. — Тадзи кӧ мӧвпавны — кодкӧ ыджыд мог и эм сетлӧма чутікыслы... — Лӧсьӧдліс видзӧдлассӧ матын пукалысь ёртыс вылӧ, сэсся виччысьтӧг ышловзис да шуис: — Вежӧртӧм чутік олӧмын эм мог и смысл... А юр вема да вежӧра мортлӧн мукӧддырйиыс немтор абу...

— Овлӧ на тай и сідзи... — гӧгӧрвотӧг эз ов мӧдыс.

— Сергей Иванович, — бӧр сэсся ырзьыштіс нывбаба, — интереснӧ, а кутшӧм эськӧ тіян, асланыд, медыджыд могыс да смыслыс олӧманыд?

— Менам? — падмыштліс, дерт, мӧдыс. — Код тӧдас... Чужтылӧмаӧсь да, кувтӧдзыд лоӧ нин нюшкыны...

— Кӧнкӧ ӧд не этша жӧ нин думайтлінныд та йылысь?

— Дерт эськӧ да... Кыдз нӧ сытӧгыс... Мортлы да мед не мӧвпавны аслад олӧм йылысь...

— Сідзкӧ, кутшӧм?..

— Кыдз эськӧ бурджыка шуны... Но, мед нимкодясьны олӧмнас-мирнас... Со этатшӧм мичлуннас... Да мый позянаыс... Мый менам вынъяс серти... Тшӧтш, кӧть неуна, зільны водзӧ бурмӧдыштны сійӧс...

— Тайӧ зэв бур мог и смысл! — сьӧлӧм тырнас гӧрӧдаліс Изабелла Тимофеевна.

А Сергей Иванович сэк кості нӧшта на судзӧдіс коль пытшкысь борд пӧла некымын кӧйдыс, бура гаровтіс найӧс кабала торйӧн да сюйис дӧрӧм зептас. Нула пӧ гортӧдз, видзӧдлам, мый лоӧ...

Сылӧн ноксьӧм вылӧ тыр синмӧн видзӧдысь Изабелла Тимофеевна сэсся шуӧ:

— Аски кӧ бара лоӧ татшӧм жӧ гажа лун, колӧ петавны гожйӧдчыштны...

— Ме эськӧ кӧть петалі жӧ да, — ылӧсас жӧ шуӧ Сергей Иванович. — А то регыд нин ковмас бӧр гортӧ мунны, а менам век на быдлаті еджыд, оз и эскыны, мый лунвылын вӧлі...

— Кайлам либӧ аски гӧра йылӧдзыс, — веськыдвыв довкнитӧ юрнас Изабелла Тимофеевна. — Сэні гажа и местаыс уна...

— Сэнітӧ да...

— Сідзкӧ, и бара аддзысям Демон дінын дас часын...

— Ме локта...

8

Паськыд велдора гӧра вылас гожйӧдчанінсӧ бӧрйисны тшӧг коръя пашкыр нинпу дорын, кытысянь коркӧ Сергей Ивановичлы ёна мӧвпавсис код тӧдас кытчӧ кольӧм челядьдыр йывсьыс да Шева-Юль йылысь, лӧсьыд и кыпыд тані, ылӧдз тыдалӧ, а шондіыс кӧ вывті мӧдас пӧжны-сотны, позьӧ дзебсьыштлыны пуыслӧн сук вуджӧр сайӧ. Найӧ кутшӧмакӧ яндысисны пӧрччысьны ӧта-мӧд дырйиыс плавки да купальник кежӧдзыс, но ӧд абу тай карынӧсь, керӧс пасьталаыс, сук турун пӧвстын и пуяс улын, жаритчисны да ыркӧдчисны на кодь жӧ гожйӧдчысьяс, сэсся и татшӧминад, пляж вылын кӧть кӧні, кыдзкӧ быттьӧ абуджык яндзим кушӧдӧм вир-яйтӧ мыччӧдлыны... Изабелла Тимофеевна пыр жӧ водіс гож водзӧ сьӧрсьыс вайӧм кокньыдик вольӧс вылӧ, а Сергей Иванович кӧмтӧм кокнас нимкодьпырысь пондіс ветлӧдлыны войся лысваысь дзикӧдзсӧ косьмытӧм на кузь турун пӧвстӧд. Кӧтӧдӧ и гильӧдӧ ыркыд му подйыс кок пыдӧссӧ, лӧсьыд, оз весьшӧрӧ, буракӧ, шуны, мый лысваа турун вывті кӧмтӧгсӧ ветлӧдлігӧн пӧ здоровджыкӧн лоӧ мортыс, сы вӧсна мый кок пыдӧсас пӧ мортыслӧн эмӧсь зэв сатӧк нерв помъяс, кодъяссянь чепӧсйӧны колана токъяс вир-яй пасьталаыд, гашкӧ и, та кузя мӧвпалӧ ӧні Сергей Иванович, челядь дырйиныс найӧ тшӧтш, и сы вӧсна здоровджыкӧсь вӧліны, эзджык висьлыны, мый сиктын быдмигӧн водз тулыссянь да сёр арӧдз лючкисӧ эз и сюйлыны коканыс некутшӧм кӧм, вӧрті кӧть мӧс корсигӧн-чашйысигӧн, ва дорын кӧть чери кыйигӧн-келалігӧн, век нин гежмасисны кӧмтӧг. Ӧні ӧд, дзикӧдз небзьӧмаӧсь-коньӧрмӧмаӧсь кок пыдӧсъясыс да, лючкисӧ оз вермы тувччавны нюдз турун вывті-а.

Вывлань кыпӧдчысь да вочасӧн ичӧтмӧм-чинӧмысла ӧтарӧ пӧсялысь шонді ёна нин пӧжӧ, пывсян изъя горсянь кос жарӧн быттьӧ жайгӧ куш, еджыдкодь на кучикыс вылӧ, сӧмын и удит лӧсьӧдлыны то водзтӧ, то мыштӧ, то бокъястӧ... Эстшӧм жӧ нин буртор лӧсьӧдлӧма кодкӧ — Шонді: ломтыны оз ков, а ӧтарӧ жайгӧ-шонтӧ, быдӧнлы тырмӧ, мортлы и пемӧслы, лэбачлы и медбӧръя гагыслы сылӧн олӧм сетысь и нимкодьмӧдысь медсӧстӧм шоныдыс-югыдыс...

— Да, Сергей Иванович, он и эм шу, тіян вылӧ видзӧдлігӧн, мый вӧлінныд лунвылын... — вольӧс вылын куйлысь том нывбаба, тӧдӧмысь, видзӧдлытӧг эз ов пӧсь шонді водзын асьсӧ быд ногыс лӧсьӧдлысь сідзсӧ вына на да статя мужичӧй вылӧ.

— Сідз нин тай артмис... — яндысьыштӧ мӧдыс. — Водзджыксӧ мыйкӧ сьӧкыдкодь вӧлі. А сэсся и некор быттьӧ куш сӧмын жуйвидзны шонді водзас... Окота вӧлі унджык ветлӧдлыны да аддзывны, кор ӧд нӧшта, мӧдысьсӧ, татчӧ веськалан...

— А мый, Сергей Иванович, кымын арӧс эськӧ тіянлы, абу кӧ секрет? — водзӧ нуӧдӧ сёрни визьсӧ нывбаба.

— Кутшӧм нин ӧні менам секрет! — ӧвтчӧ кинас Сергей Иванович. — Таво, аръявылыс, ветымын кык лоӧ...

— Да-а?! — дзебны кӧсйытӧг шензьӧ нывбаба. — Ме эськӧ некыдз эг сет та мындасӧ.

— Лӧсьӧдлӧй вай...

— Збыль, сё збыль, Сергей Иванович! Но, мися, уна вылӧ, ветымынлань матысмӧ... Зэлыд и зумыд вир-яяӧсь на гӧгӧр, некыті лёк ногӧн оз чурвидз ни оз ӧшав-лёбъяв, голяныд кыз тшӧгӧн оз тшупӧдась, да весигтӧ и юрсиад быттьӧ оз тӧдчы дзорыс...

— Еджговат да омӧльджыка тӧдчӧ, сідзсӧ дзорма жӧ нин... — Кӧсйис кӧть эз, Сергей Иванович нимкодьмис мича том нывбабалӧн тадзисӧ донъялӧмысь. — Сідзсӧ, эськӧ, дерт, абу на жӧ окота лэдзчысьнысӧ да... Во кызь кымын нин пыр ӧткодь сьӧктаӧй, кӧкъямысдас кило...

— Буретш мужичӧйыдлы, бур выныс вылӧ, — ас ногыс донъяліс нывбаба. — А менам вот неуна и ковтӧмыс эм, сизимдас кило менам...

— Тіян ставсӧ шыльӧдӧма-мольӧдӧма колана мында, — буракӧ, шоныдджыка тӧдчӧдсис Сергей Ивановичлӧн.

— А ноко, ёна-ӧ ме ногӧн серти джуджыдджыкӧсь! — виччысьтӧг вильышмис нывбаба да ур моз пелька ырснитіс-чеччис вольӧс вылысь. — Вай сувтлам орччӧн...

Шыльыдінӧ сувтісны орччӧн моз кык гожйӧдчысь, мыйысь Сергей Ивановичӧс быттьӧ токӧн моз дзужнитӧдіс. Ылӧсас тыдовтчис, мый ки вомлӧс судта кымын ыджыдджык сійӧ.

— А мый, Сергей Иванович, ми эськӧ ӧта-мӧдлы — еджыда-сьӧда — эг лёк гоз пӧв вӧлӧй?..

— Да-а... — мужичӧйлӧн дзескалӧма лолыс сы серти ёна томджык нывбабалӧн тадзи вильшасьӧмысь, но тшӧтш жӧ зільӧ босьтны сійӧ русӧ. — Миян, Комиын, шуласны: майбыр жӧ нин чӧдъя-озъя, эстшӧм шань да мича гозъя... — сэсся и роч вылӧ вуджӧдіс тайӧ мича и лӧсьыд шусьӧгсӧ.

— А мый, бура да лӧсьыда ӧд и эм шуӧма! — нимкодьмис таысь Изабелла Тимофеевна. — Быд народ мичатӧ зільӧ бурджыка вежӧртны-шуны... Энлӧй, энлӧй, кодкӧ та кузя зэв ыджыда шулӧма, ог нин помнит, коді... «Красота спасёт мир...» Кыдз ті ногӧн, Сергей Иванович?..

— Ме ногӧн?.. Ог тӧд... Мирсӧ, гашкӧ и, спаситас... Но сыӧдз... Ми воксӧ пӧгубитас...

Тайӧ шуӧмсьыс синвидзӧдласъясыс югнитлісны ӧта-мӧдныслы воча, сэсся и кыкнанныс выныштчанаа серӧктыштісны.

— А ті, Сергей Иванович, велавтӧгыд энӧ жӧ вывтіасьӧй пӧсь шонді водзас. Мед эськӧ лёк эз ло... Ыркӧдчыштӧй вуджӧр саяс... Ӧні ме тіян пыдди часӧвӧялышта... Меным ӧд, ӧжигайтчӧмаыдлы, мыйта колӧ позьӧ пӧжсьыны...

— Гашкӧ, либӧ ыркӧдчышта и эм... — Гӧгӧрвотӧг эз ов мӧдыс.

— Водӧй вольӧс вылас да куйлыштӧй.

— Ог, ме ог радейт куйлынытӧ... Ме сідз пукалышта ыркыдінас... Тіян вылӧ видзӧдышта...

Та вылӧ вочасӧ том нывбаба лӧсьӧдліс синъяссӧ да ӧлӧдӧмӧн лётйӧдлыштіс водз чунь пӧвнас.

Сэсся сійӧ лэптіс-пуктіс кымӧс вылас ӧта-мӧдыскӧд йитӧм-пысалӧм чуньяса кияссӧ, мед синъяссӧ тупйыштны сотысь шондісьыс да тадзи, быттьӧ вывлань нюжӧдчӧмнас да чатӧртчӧмнас, неуна бокӧн моз сувтіс матӧ Сергей Ивановичсянь.

Кыдзи верман вештыны синтӧ олӧмыслӧн тайӧ медся ыджыд да медся гӧгӧрвотӧм дивӧыс вылысь?

Еджыд визьӧбъяса лӧз липсӧ гӧгрӧса зэлӧдӧмаӧсь зумыд йӧгъяс кодь на морӧсъясыс, сэтшӧм жӧ зэлыда-дзескыда тӧрӧдчӧмаӧсь лӧз плавки пытшкас бокъясӧдыс крута усьысь гӧгрӧс бекъясыс, и нывлӧн кодь на статя мыгӧрыс, дзоньнассӧ, абу на ёна тшӧгӧма, а быдлаті буретша сӧмын гӧгрӧсмӧма-шылялӧма, и быд восьсаинті лунвыв шондіыс сэтшӧм лӧсьыда банйӧдӧма-зарниӧдӧма — но сэтшӧм жӧ нин мичаа да пӧся банйӧдӧма! — мый весигтӧ ӧні быттьӧ том нывбабаыс, вывті уна шондісӧ босьтӧмысь, ачыс быттьӧ тшӧтш пондӧма югзьыны...

И кыдзи нӧ оз шызьӧд татшӧм дивӧыс, юмов-чӧскыд-пӧсь шуд вӧзйысь дивӧыс, кыдзи нӧ оз вӧрзьӧд сійӧ мужичӧй мортӧс, сійӧ жӧ Сергей Ивановичӧс, коді со пӧшти быдса тӧлысь чӧж нин торъялӧма гортсьыс, гӧтырыс дінысь!..

Нывбаба, дерт, кылӧ-казялӧ жӧ дзик мӧдарсянь, не шонділадорсянь сотӧмсӧ, лэдзӧ кияссӧ, бергӧдчӧ шонділань мышкӧн, а вуджӧр сайын пукалысь мужичӧйлань водзӧн да шуӧ:

— Тавой вой шӧрнас садьми да войбыд сэсся мӧвпавсис челядьдырся тіян яблӧгныд йылысь, Сергей Иванович... Асламӧн аддзылӧма моз син водзӧ сідзи и петкӧдчӧ сэкся серпасыс... Еджыд юра зонка некыдзи оз вермы торйӧдчыны аддзывлытӧм лунвыв дивӧыскӧд... Шебрас улӧ сыкӧд пырӧ... Топӧдӧ морӧс бердас... Ичӧтик му шар кодь гӧгрӧс плодыс... Шондіысь чуктӧм войт кодь банйӧм... И сэтшӧм чӧскыд кӧра... И сымда шуд вӧзйӧ...

— Но, Изабелла Тимофеевна! — дзикӧдз вӧрзис сьӧлӧмыс Сергей Ивановичлӧн. — Колис сӧмын кывбур лӧсьӧдны...

— Верманныд кӧ, шуӧй менӧ Белаӧн... — меліа и сьӧлӧмсяньыс вӧзйис том нывбаба.

— Бела... — сійӧ жӧ лов кылӧмнас и пӧсьлуннас шуис Сергей Иванович. — Кутшӧм мича да кутшӧм тӧдса ним...

— А ме нӧ тіянӧс кыдзи ӧнісянь кута нимтыны? — водзӧ лӧсьӧдліс ышмыштӧм-шоналӧм нывбаба. — Печоринӧн али мый?..

— Огӧ, буди-а... — кыдзкӧ пырысь-пыр жӧ гирснитӧдыштіс тайӧ Сергей Ивановичӧс. — Печориныс лӧсялӧ сӧмын ӧти мортлы...

— Да, буракӧ, сідзи и эм, — пыр жӧ воис ӧти кывйӧ Изабелла. — Мед ӧтнасӧн кольӧ сэтшӧмыс — Григорий Александрович Печорин!

— Менам овӧй — Юсев...

— А мый сійӧ лоӧ, вуджӧдны кӧ роч вылӧ?

— Юсь — лебедь...

— Абу-ӧ сійӧ рочьяслӧн «гусь» кывйысь лоӧма?

— Абу, гусьыс миян — дзодзӧг...

— Юсь!.. Мича ним...

— Миянын ёна рӧдмӧдчӧны-быдтысьӧны найӧ...

— Значит, ты живёшь на Лебединой родине? Там, где ослепительно белые лебеди плавают в Белой ночи в чистых водах красавицы-Печоры?.. Ах, как интересно!..

— Тувсов юсьыс моз сьӧлӧмӧй кылӧ нин борд вылӧ лыбӧдчан кад... Ми, комияс, ёна гажтӧмтчам асланым уна вӧра да сӧстӧм юяса мунымысь, мед кӧть и кӧдзыд тӧла да дженьыд гожӧма сійӧ...

— А тані тіянлы эз кажитчы?

— Ёна кажитчис!.. Эстшӧм сӧстӧм-мича да шоныд му... Санаторияс, сідзсӧ, бур ногӧн кӧ, лӧсьыда позьӧ овны и...

— Окота юавны, Сергей Иванович... Вот ті шусянныд лесникӧн уджаліг, мича-гажа муын жӧ оланныд, сӧстӧм сынӧдӧн лолаланныд... А со тай, татчӧдз жӧ ковмӧма локны? Кыткӧ-мыйкӧ вӧрзьӧма жӧ вир-сӧнаныд?

— Да-а... Ми вокыс ньӧти огӧ кужӧй видзны асьнымӧс да кысь... Век чайтам: Енмыс сетлӧма меным вылӧ танк мотор кодь сьӧлӧм, и бура тырмас сійӧ меным кувтӧдз... И песам сійӧс, кыдзи колӧ и оз ков... Ёнджыкасӧ — кыдзи оз ков... И чашъям ми сійӧс... Удж вылын и быдлаын... — Сергей Иванович эз и казявлы, кыдзи сылӧн кутіс сёрнитсьыны Василий Семёнович старик кодь кывъясӧн.

— Либӧ быдторыс жӧ нин дӧнзьыліс тіянлы?

— Водзті ме, войнабӧрса сьӧкыд воясӧ, лучкӧвӧй пилаӧн вӧр пӧрӧдлі, а олім сэки тшыг нисьӧ пӧт на... А сэсся бензин мотора дас кык килоа «Дружбаӧн» дзужкйӧдлі пуяссӧ, бура жӧ вир-сӧнтӧ нюжкйӧдлӧ. Торйӧн нин тӧлын, кор коскӧдзыд лым пытшкӧд собалан...

— Коскӧдзыд? — шензьӧ лунвылын чужлысь-олысь морт.

— Мукӧддырйиыс и морӧсӧдзыд на... И быд пучер дін колӧ му бердӧдзыс кодйыны, мед кузь мыр эз коль...

— Сымда пу лои пӧрӧдӧма... Сымда гажа яг куштӧма мича пожӧмъясысь...

— А сэсся?..

— Ӧні, мый верма, бӧр косӧда ассьым мыжӧс Енмыс водзын... — серӧктыштіс Сергей Иванович.

— Мыжтӧ?

— А мый нӧ?.. Ӧні куштӧминъясас вӧр кӧйдыс бӧр пуктала-садитала... Кагукъяс кодь, небыд лыска пожӧмпиянӧс да... Комын арӧс бӧрын нин заочнӧя помавлі вӧр техникум, а сэсся и, ӧддзӧдчӧм вылысь, тшӧтш и институт...

— Либӧ ӧні кокньыдджык лои?

— Ӧні, дерт, сой вынтӧ озджык ков сэтшӧма бертны. Но сы пыдди бара тӧждысьӧм-вийсьӧмыс унджык лои. Ӧнія кадӧ вӧр-ва вӧсна сулалысьыдлы, гашкӧ и, медсьӧкыд на... Лючки кӧ быттьӧ, сьӧлӧмсяньыд, видзны-дорйыны сійӧс, природасӧ... Ставыс ыршасьӧны унджык курыштны-босьтны, вуж выйӧныс орӧдны, медтыкӧ талун налы аджавтӧдзныс сюри... А тэ, сы вылӧ кӧ нин индӧма, кыдзи терпитан?.. А вынъяс абу ӧткодьӧсь... Со, шуам, миян кар дорын Ыджыд нюр вӧлі, став кар кодьыс быд во вӧлі вотӧ-кыскалӧ сэтысь турипув... — Сергей Иванович сувтӧдліс синвидзӧдлассӧ шаня кывзысь Изабелла вылӧ да виччысьтӧг кежыштліс сёрнинас: — Турипувсӧ кӧ веськыда вуджӧдны миян кыв вылысь, лоӧ — журавлиная ягода-брусника...

— Мича тіян кывныд! — чуймис Изабелла.

— Но вот... Кутшӧмкӧ умниклы юрас воас мӧвп — колӧ косьтыны тайӧ Ыджыд нюрсӧ, мед сэні быдмӧны кузьджык пожӧмъяс да кокниджык лоӧ тыртны вӧр лэдзан план... Кызмырдысьӧн кодйисны-перйисны прамӧй ю пасьта джуджыд канаваяс, сьӧд вир-яйсӧ чашнитісны коньӧр нюрыслысь, ӧнія техниканад тай небось верман... Юӧд моз и пондіс ызгыны-визувтны нюрыслӧн сьӧдов-гӧрд вирыс... Сэсся и нюрыс, дерт, мыйтакӧ косьмыштіс, лёк турунлы быдмымӧн, но кор на пӧ сэні вӧрыс мӧдӧдчас быдмыны... И быттьӧкӧ вӧрсӧ быдтыны мӧд места абу, важ пӧрӧдӧминъясас... А тані турипувйыс эз ло...

— Какая дикость! — ёртыслӧн дойысь тшӧтш доймис Изабелла Тимофеевна.

— Ме мыйта тышкаси-песси, удж вылысь муртса эз вӧтлыны, но сідзи немтор эг и вермы керны... Ӧні сӧмын и шог синъясӧн видзӧда, кыдзи Ыджыд нюрыслӧн сьӧд вирыс воысь-во сӧдзтысьӧ морт киӧн вӧчӧм ранаясӧдыс... И мед пӧ татшӧмторъяссьыс эн висьмы...

Изабелла Тимофеевна пуксис жӧ ыркӧдчыштны нинпу вуджӧр сайӧ, дзирыда югзьысь сьӧд синъясыс сылӧн вӧліны шоналӧмаӧсь не сӧмын лун шӧр дзиблань кыпалӧм пӧсь шондіысь... Мыйкӧ дыра мысти нывбаба шуис:

— Сы кузя менам уджӧй лӧньджык... Библиотекарь... Бур книгаӧн йӧзӧс ловзьӧдан-ышӧдан... Уна нэмъяс чӧжӧн чукӧрмӧм мывкыд да мичлун налы вӧзъян... И тӧданныд, Сергей Иванович, сэтшӧм жӧ нин нимкодь овлӧ, кор мортыс, бур книгасӧ лыддьӧм бӧрын, локтас тэ дорӧ югзьысь чужӧмаӧн... Быттьӧ выльысь чужӧма... Вӧлисти на лючки казялӧма ыджыд гажа мирсӧ... Либӧ кутшӧмкӧ нылӧс либӧ зонмӧс велӧдан книгаыс дінӧ... И некод тэ вылӧ лӧг оз кут...

— Ме ичӧт дырйи, кор ёна велавлі лыддьысьны, сӧмын жӧ библиотекарӧн кӧсйылі лоны...

— Да?! — шенмуніс нывбаба. — Видзӧд со...

— Но сэсся тай вӧрӧ пӧрӧдчыны лоис мунны... Война ставсӧ дзугис...

— Да, война... — гӧгӧрвоӧмӧн ышловзис Изабелла Тимофеевна. — Олӧмыс дыр на дзикӧдзсӧ оз вермы палявны сыысь...

Сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, Сергей Иванович юаліс важӧн нин вӧзйысянасӧ:

— А тіян нӧ, асланыд, Белочка, мыйкӧ лоис жӧ, мед веськавны Кисловодскас?

— Менам, мӧд кагасӧ вайӧм бӧрын, кокысь вир сӧнъясыс вӧрзьыштӧмаӧсь... Ог нин вӧлі кӧсйы вайнысӧ да, ёнджыка ли мый ли лои нервничайтӧма... Сэсся и, сэки жӧ, батьӧ кувсис, войнавывса жӧ важ ранаясыс дженьдӧдісны нэм помсӧ «Изабелла» виноград быдтысьлысь... Шуйга кокын лӧз шыргӧрӧдъяс пондісны тӧдчыштны... — Сэсся ӧдйӧ вежсис лов руыс, вом тырнас нюммуніс. — А мисьтӧм кока бабаыд вылӧ коді видзӧдлас?..

— Тіян муртса на и тӧдчыштӧ лӧзыс пидзӧс кусынь уліад...

— Видзӧд со, казялӧмаӧсь нин...

— Мича вылад тай, он и тӧдлы, видзӧдлыссьӧ...

— Вот сы вӧсна и врачыс ыстіс менӧ Кисловодскас, мед эськӧ шыргӧрӧдыс эз пӧр пожӧм вуж кодь гӧрӧдӧ... Курсовкаӧн ковмис локны, оз на быдӧнлы сюр татчӧ бур путёвкаыд...

Ылын водзын вералӧны-лӧзалӧны югыд пӧсь шондіӧн ойдӧдӧм гӧраяс, кокньыдик тӧвру улын ас ногыс мыйкӧ варовитӧны жӧ нинпулӧн шоналӧм-нюдзмӧм тшӧг коръяс.

Кос да, шоныд и ыркыд да, сэтшӧм нин лӧсьыд кыкӧнлы пукавны ниныслӧн вуджӧр сайын...

— Сергей Иванович, висьталыштӧй нӧшта мыйкӧ асланыд челядьдырныд йылысь...

— А интереснӧ?..

— Да... Дзик мӧд мир... Тӧдтӧм олӧм... Тӧдтӧм му...

— Миян быдмигӧн ылі вӧр сиктад став важыс на вӧлі... Став шеваыс и вӧрсаыс орччӧн... Васаыс и олысяыс, пывсян гӧгӧньыс и тшыкӧдчысьыс... Ставнысӧ найӧс колӧ вӧлі тӧдны... Быдӧнысь повны и пыдди пуктыны...

— Висьталыштӧй, Сергей Иванович!..

— Вот кор ме первойысьсӧ кыпӧдчи татчӧдз, ёна мӧвпавсис Юль йылысь... Миян быдмигӧн овліс сэтшӧм Шева-пӧчӧ... Ёна и повлім ми сыысь... Татшӧм жӧ гажа дзиб йылын сулавліс сылӧн керкаыс, варыш поз этшӧн и, дерт, сійӧ шева югыд синнас ставсӧ аддзӧ вӧлі, мый керсьӧ сиктын и быдлаын.

Вольӧс вылӧ кымыньӧн водӧм да гырддзаяснас пыкӧм кияс вылас чужӧмсӧ лӧсьӧдӧм Изабелла корӧ висьтавны та йылысь, сьӧлӧмсяньыс корӧ. А Сергей Ивановичлы и аслыс нимкодь казьтывны дона челядьдырсӧ, медшуда олан кадсӧ. И лӧсьыд пукавны нинпу улын, абу сэтшӧм жар, шоныд кос тӧв ыркйӧдлыштӧ, меліалӧ пасьтӧм вир-яйсӧ. Сэсся ӧд и шондіӧн югзьӧдӧм том нывбабаыс тшӧтш ӧзтӧ ловтӧ...

И Сергей Иванович шоныда висьтасьӧ лючки-бура кывзысьлы Юль-Шева йылысь да ылі коми сиктын сэкся олӧмыс йылысь. Кор сійӧ помалӧ кузякодь нюжалӧм сёрнисӧ, казявтӧг оз ов, кутшӧм пӧсьлунӧн ойдӧмаӧсь нывбабалӧн сьӧд синъясыс...

— Мича легенда кодь ставыс тайӧ, Сергей Иванович... Чуймӧдана легенда кодь... Та бӧрын, дерт, абу и дивӧ, мый ті ёна радейтанныд вӧр-ва да поэзия...

— Менӧ век ёна вӧрзьӧдліс мичаа да ыджыда шуӧм кыв...

— «Ме кӧ сӧмын аслым вылӧ ола, мыйла нӧ ме сэки коласӧ...» — мӧвпаланаа выльысь шуис Юльлысь кывъяссӧ Изабелла Тимофеевна. — Дерт, гашкӧ и, эз ачыс думышт тайӧс тэнад Юльыд... Но абу тайӧ главнӧйыс... Главнӧйыс сійӧ, мый олӧмсӧ ассьыс вӧчис йӧзлы коланаӧн... Со ӧд кутшӧм Шеваыс!.. Ӧні йӧзыс ой-ой грамотнӧйӧсь, но унаӧн на оз овны татшӧм ногӧнсӧ...

— Миянлы медтыкӧ аслыным лӧсьыд да чӧскыд вӧлі... — ышловзис Сергей Иванович.

— Но, тіян йылысь, Сергей Иванович, тадзитӧ, буракӧ, и он шу...

— Менам быдмӧ ичӧтик внук... — ылӧсас вочавидзис мӧдыс.

— Менам ыджыд нылӧйлы дас сизим арӧс жӧ нин тырӧ... Кольӧ тай кадыс...

— Водз петавлӧмныдӧсь верӧс саяд?..

— Да, водз...

Найӧ пукалӧны вольӧс ӧтар-мӧдар помъясын, пысалӧм чуньяса кияснаныс куш пидзӧсъясаныс кутчысьӧмӧн видзӧдӧны вежӧн лӧзалысь, лун шӧр жарӧн вералысь гӧраяс вылӧ.

— Шудаа петавлінныд верӧс саяс? — кутчысьтӧг, ыджыда юавсис Сергей Ивановичлӧн, ӧд кыдзкӧ быттьӧ и матысса морт кодьӧн нин лоис Изабеллаыс.

— А-а!.. — ӧвтыштіс мӧдыс гожъялӧм кинас-сойнас. — Дас кӧкъямыс арӧснад уна-ӧ пӧ на тӧдан шудыс йылысь... А сэсся и миян нывка чужис... Мӧд дай... Олам!.. Йӧзысь быттьӧкӧ и не омӧльджыка...

— Мича нывъяс бӧрся вӧтлысьысьыд тай век унджык сюрӧ, лючки нылавнытӧ оз сетны, ӧдйӧ и крукыштасны... — думсьыс водзӧ на кӧсйис юасьыштны Сергей Иванович, но том нывбаба бергӧдіс сёрнисӧ:

— А ті асьныд кыдз-мый, Сергей Иванович?

— Ми?.. Дырӧннад ми, буракӧ, ёна нин велалім ӧта-мӧдным дінӧ... Ныла-пиаӧс быдтім... Век нин зілян ӧта-мӧдыдлысь бурджыксӧджык казявны... А кыті колӧ, терпитыштавны... Сэсся унатор, быттьӧкӧ, и бура йитӧ миянӧс... Торйӧн нин вӧр-ва... Мыйӧн сӧмын шондӧдыштас ывлаыс, ми, ӧтлаын, век нин вошласям вӧрын да кӧн да... То пув-чӧд да тшак вотан, то сад йӧрын ӧмидз да сэтӧр быдтан. Кыкӧннад тай быдтор бурджыка артмӧ... Шуны кӧ нин сідз, миян костын гожся гыма-зэра кадыс, буракӧ, кольӧма нин, и водзын виччыссьӧ лӧнь баба гожӧм да вочасӧн ыркалысь ар.

— Сідзкӧ, либӧ Сергей Иванович, тіянлы оз нин окота овлы мынтӧдчыны гозъя олӧм кӧртвомсьыс? — быттьӧкӧ и вильыша юаліс нывбаба. — Сӧмын веськыда, а?

Сергей Ивановичӧс быттьӧ кык вожа лэбынӧн, голяӧдыс сатшкӧмӧн, пыкисны топыд турун зорӧд бердӧ, немтор оз вермы вӧчны. Но, выныштчӧдіс асьсӧ да видліс на бергӧдны ставсӧ шмонитӧмӧ:

— Кор Енмыс унмовсьылас, йӧйтӧдлӧ на жӧ мутивӧйыс... Ловъя на да... Торйӧн нин тані... Гӧтырыд абу дінад, а гӧгӧр мича нывбабаяс пӧсьӧдӧны виртӧ... И вӧрыс со паськыд, туруныс небыд...

— Но тай мукӧдыс моз онӧ вӧйӧй грекас?..

Ӧні нин Сергей Иванович пӧсь пывсянӧ веськалігӧн моз пӧсьӧн ойкмунліс татшӧм юалӧмсьыд, здук кежлӧ вежӧрас мыччысьліс весиг Михаил Константиновичлӧн матӧ воӧм чужӧмыс, а кор вочаасьліс синъяснас Изабеллалӧн вильыша ӧзйысь видзӧдласа синъяскӧд, дзикӧдз вошліс сёрни визьсьыс. Сэсся и шуис йӧёвата шыньмунӧмӧн:

— Да ӧд яндзим... Абу лӧсьыд...

— Но, а паныдасяс кӧ сэтшӧм нывбаба, коді... Но сэтшӧма нин лӧсялӧ тіянлы?.. Кодтӧг оз и позь овнысӧ сэсся...

— Ог тӧд... — нямрасьӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧм Сергей Иванович. — Яндзим... Гӧтыр менам эм... Ныла-пиа... Шуи нин тай — внук... Ме ӧні, Белочка, сэтшӧма нин ог кӧсйы, медым бур йӧз... меным дона йӧз... ме вӧсна, менам омӧлик олӧм-керӧм вӧсна вийсисны... шогсисны-страдайтісны... Ме, бурджык нин, ачым понда унджык терпитны да шогсьыны-страдайтны...

— Мыйла нӧ буретш «страдайтны»! Но, шуам, некод оз и тӧдлы... Ӧні тай, стрӧка кӧ сюри, быдӧн кыйӧдчӧ гусьӧникӧн грешитыштны... Быттьӧ сідзи и колӧ...

— Видзӧд, ме абуджык сэтшӧм мортыс, Белочка... Гусьӧнтӧ татшӧмторыд менам оз артмы... Вирӧй кӧ нин ёна горӧдчас... Ме тӧда нин ачымӧс... Сэки ставыс вермас вежсьыны... Ставыс вермас пазавны... Дзик ставыс... А код пӧ на тӧдас, бур вылӧ али лёк вылӧ ставсӧ лоӧ чашйӧма...

— Ок, Сергей Иванович, Шева-Юльыд тай бура тшыкӧдӧма тіянлысь олӧмнытӧ!.. Нэм чӧж кежлад тшыкӧдӧма...

Том нывбаба, вына-зэлыд сын чери моз, пескыльтчис да чепӧсйис вуджӧр сайысь, гатшӧн водіс пӧсь шонділы воча, ки-коксӧ паськӧдіс, кунис синъяссӧ...

Ӧнӧдз бур сёрнияс нуӧдысь Сергей Иванович видзӧдліс сы вылӧ, тадзи водӧмаыс вылӧ, да весигтӧ югыд луныс син водзас пемдыліс: сэтшӧм окота сылы лолі ляскысьны-топӧдчыны пасьтӧмӧнкодь куйлысь, пӧсь шондіӧн быттьӧ ӧзтӧм-ломзьӧдӧм мича-чӧскыд нывбаба дінӧ, лӧдз моз горша сатшкысьны сы дінӧ окота лои, мед окавны-малавны сійӧс, быдлаті окавны да шыльӧдны... Ӧдва и вермис кутчысьны мортыд!

Мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын синъяссӧ восьтывтӧг нывбаба шуис:

— Ме эськӧ эг жӧ кӧсйы, мед ме понда страдайтісны менам нывкаясӧй...

— Сідзкӧ, ми тіянкӧд, Белочка, ӧтмоза шевуйтӧмаяс... — вӧлись личмуныштіс Сергей Иванович Юсев.

— А шевасӧ бӧр босьтны миян пытшкысь некодлы нин?..

— Да... сё арӧссӧ тыртӧм бӧрын кувсьылӧма жӧ Юльыс...

— Кывзӧй, Сергей Иванович! — бара на ыззис ловнас син куньӧмӧн куйлысь нывбаба. — А мый эськӧ вӧлі, ми кӧ тіянкӧд тадзи жӧ паныдасим во дас сизимӧн водзджык? А?.. Кор ме верӧс сайӧ петтӧм на вӧлі?..

— Да?.. Ог тӧд! — Сергей Иванович син водзысь выльысь пемдыліс югыд шондіа луныс... — Сӧмын ӧд, сэки кӧ аддзысим, ӧніяыс эськӧ бара немтор эз ло...

— А кодыс бурджык?

— Ог тӧд... Кысь нӧ ме верма тӧдны вӧвлытӧмсӧ... Ӧні ме сӧмын тӧда, мый Енмыс вочасӧн, буракӧ, эновтӧ менӧ...

Войсӧ Сергей Иванович узис лёка, рытнас дыр эз вермы унмовсьны, ыззьӧм сьӧлӧмыс быдтор йывсьыс думайтӧдіс, а сэсся и коркӧ эськӧ, ёртыс воӧм бӧрын, ойбыртліс жӧ, но югдандорыс бӧр ырсмуніс-садьмис весьӧпӧртана вӧтысь.

Быттьӧ сійӧ, сьӧкыд чемодана да сэтшӧм жӧ сьӧкыд сумкаа котӧртӧ-тэрмасьӧ поезд вылӧ. А мыйлакӧ зэв дыр чукӧртчӧмыс лои, некыдзи оз вермы ньӧбалӧм кӧлуй-мӧлуйсӧ тӧрӧдны да, кадыс этша кольӧ, и колӧ тэрмасьны, тэрмасьны... Поездас виччысьӧ сійӧс том нывбаба, ёна виччысьӧ. Сергей Ивановичлы колӧ мыйкӧ ыджыдтор шуны сылы, сэтшӧмтор шуны, мыйысь олӧмыс аслас, а тшӧтш и нывбабаыслӧн, дзик мӧдарӧ вермас бергӧдчыны... И котӧртӧ Сергей Иванович, котӧртӧ да котӧртӧ, киясыс орӧны сьӧкыдысла, дасьӧсь нетшыштчыны пельпом вечикъяссьыс, кашкӧ-упкӧ, сьӧлӧмыс морӧсас ыдждӧ-пыктӧ да лов шысӧ йӧртӧ... Мыйла и сымда гӧснечсӧ ньӧбавсьӧма!.. Оз ӧд удит, буракӧ, воӧдчынысӧ, сідзи и быттьӧ сылӧны медбӧръя минутъясыс... Гашкӧ, шыбитны кӧть нин фрукты тыра сумкасӧ да сідзи ӧдйӧджык котӧртны?.. Но кыдзи нӧ убӧлитан шыбитны, кор ичӧтик внукыс сэтшӧма виччысьӧ чӧсмасянторъяссӧ!.. Ӧд ньӧбасигас на Сергей Иванович явӧ быттьӧ аддзис, кыдзи ичӧтик зонка босьтӧ кызіник небыд кекӧньясас чипан кольк гырся, лӧза-гӧрдаӧн ымралысь черешня да малалӧ-чеччӧдлӧ сійӧс... Да чиктылӧ нимкодьысла... Ас кодьыс жӧ, Сергей Ивановичлӧн кодь, лӧзов синъясыс югзьӧны шудӧн... А, гашкӧ и, вольпасяс на тшӧтш босьтас чӧскыд вотӧссӧ ичӧт зонка?.. Кыдзи коркӧ ачыс сійӧ, уна дас во сайын, шебрас улӧ водтӧдліс шемӧсмӧдана яблӧг... Кыдзи нӧ он ну татшӧм мусаник зонкаыслы лунвыв мулысь чӧскыдторъяссӧ? Ӧд гортын ӧні немтор на абу, июнь шӧр на кадыс, сӧмын неважӧн на, кӧнкӧ, вежӧдыс босьтчис... Да ӧд со, пыригкостіыс, кутшӧм рад лоис кык арӧса мортыс дыр кежлӧ вошлӧм дедыслы... Ботинкисӧ отсалӧ пӧрччыны, тапикасьӧ-петкӧдӧ коридорӧ, мыйкӧ тёльгӧ-шуалӧ, кӧть и оз на лючкисӧ куж... Часлы, ме тэд восьтыла ыджыд сумкасӧ... И котӧртӧ Сергей Иванович, медбӧръя вынъяссьыс котӧртӧ, кыдзи нӧ эновтан татшӧм сумкасӧ!.. Сэні ӧд, став чӧскыдторъяссьыс ӧтар, эм тшӧтш и коз пу кӧйдыс, дивӧ-козлӧн кӧйдысыс, — колӧ пуктыны-садитны сійӧс Сергей Ивановичлы кытчӧкӧ, гашкӧ и, контора водзас, мед быдмӧ... Йӧзӧс нимкодьмӧдӧ... Сы йылысь, лесник Юсев йылысь, и кувсьӧм бӧрас на казьтылӧ... Гашкӧ, удитас на, но — ӧдйӧнджык!.. Оз на жӧ ӧд дзикӧдз пот мудзӧм-доймӧм сьӧлӧмыс... И виччысьысь нывбабаыслы удитас на кыв шуны... Мед жӧ нин удитас!.. Со нин поездыс! — колис сӧмын лэччыны да бӧр кайны зэв джуджыд да крут пос. Но жӧ, Сергей Иванович, но жӧ, лесник! Тэ ли эн тӧдлы олігчӧжнад уна ветлӧм-котралӧмсӧ... Джуджыд мусюръясӧд гежмалӧмсӧ и зыбуч нюръясӧд собалӧмсӧ... Но жӧ!.. Да мый нӧ тайӧ?.. Вӧрзьӧ тай нӧ поездыс... Вӧрзьӧ!.. Да мыйла нӧ сытӧгсӧ мӧдӧдчӧ?.. И мича чужӧма нывбабаыс со сулалӧ бӧръя вагонлӧн пыран пос вылын, ӧвтчӧ кияснас да мыйкӧ горзӧ сылы, Сергей Иванович Юсевлы...

Татчӧ сэсся и садьмис лёк вӧтсьыс дзикӧдз бонзьӧм-укшальмӧм Сергей Иванович, синсӧ чашкӧдӧмӧн видзӧдӧ куйланінсяньыс, немтор на оз гӧгӧрво, морӧсас вынысь діпкӧ сьӧлӧмыс. Сӧмын кор нин кутіс вежӧртны паныда стенысь лӧз юӧн визувтысь мусмӧм серпассӧ, вӧлисти лӧньыштіс. А сэсся курыда мӧвпыштсис:

«Тадзинад и узигкостіыд верман пезьдыны... Садьман да, абу нин ловъя... Кыськӧ тай аддзысьӧма ветымын арӧса кавалер... Котралӧ... Том дырйиыд коліс ёнджыка да бурджыка бӧрйысьны!..»

Но и кусӧдны мӧвпсӧ Изабелла Тимофеевна йылысь сійӧ некыдзи эз вермы. Да и, шуны кӧ нин збыльджыка, эз мӧвп тайӧ вӧв, а — ловъяӧс моз кылӧм, зарни вижӧн гожъялӧм да быттьӧ дзоньнас югзьысь вир-яя нывбабаӧс аддзӧм-кылӧм... И весигтӧ тшӧтш и нимкодьмыліс на таысь Сергей Иванович — сыысь нимкодьмыліс-ышмыліс, мый том вынаӧс моз на шызьӧдӧ сійӧс кажитчысь нывбабаыс...

Но и мый?! — сэк жӧ сійӧ эз вермы не вензьыны ачыс аскӧдыс. Олігчӧжыд ӧд мича вылӧ мичаджык на паныдасьлас, век али мый сэсся пондан бӧрйысьны да вежласьны, тадзинад нӧ кытчӧдз локтан сэсся, помӧ ни дорӧ он во... Сідз нин олӧмыс, гӧгӧрбок кӧ видзӧдлыны, ыджыдджыка кӧ босьтны. Сэтшӧма дзугсьӧ таысь, сымда шог да синва ӧкмӧ-чукӧрмӧ...

А олӧмыс кӧ, ачыс Енмыс кӧ буретш да чужтісны миянӧс куш сӧмын ӧта-мӧдным ради? И со, медбӧрын, паныдасим ми... И кыскӧ менӧ сы дінӧ... Сійӧ, ачыс, тшӧтш буракӧ, кӧсйӧ...

Мун сэтысь, — «кыскӧ»!.. Пасьтӧг кӧ кутанныд куйлыны ӧта-мӧд дінаныд, пӧсь шонді улын, — кыскытӧг оз ов, абу на жӧ дзикӧдзсӧ кусӧмыд да... А йӧйталӧмыслы кӧ сетчыны, ставсӧ верман пазӧдны. Ставсӧ!.. Бӧжыд ӧд кузь... И юр яндзим на вермас лоны грекӧ вӧйӧмсьыд... Сэки сэсся, тэнад этшӧн-сямӧн, кӧть нин йирӧ вӧйтӧдчы...

А сэсся: мыйла нӧ ме немтор ог думайт мӧдыс йылысь? Сылӧн ӧд меысь на ёнджыка ставыс вермас пазавны... Мый нӧ сэки лоӧ?..

А сэсся: абу ӧмӧй окота меным отсавны быдтыны внукӧс? Мед вынаджыкӧн сійӧ лоис... Бурджыкӧн и тӧлкаджыкӧн... Олӧмсӧ да мирсӧ гӧгӧрвоысьджыкӧн... Вӧр-ва тӧдысьӧн... Мӧд мортлысь шогсӧ да могсӧ кылысьджыкӧн... Ӧд со ичӧт мортыс велалыштіс нин ме дінӧ... Кутшӧм шоныда ӧзйылӧны синъясыс дырджык кежлӧ янсавлӧмъяс бӧрын... Сэки весигтӧ горшок вылас мӧд морткӧд оз мун... — Тайӧс казьтылӧмысь Сергей Ивановичлӧн дзикӧдз шонавліс сьӧлӧмыс.

Аскинас найӧ бара паныдасисны Демон дінын. Кыкнанныслӧн чужӧмъясныс тӧдчымӧн нёпмуныштӧмаӧсь да йывмыштӧмаӧсь, син гуранъясыс вӧйӧмаӧсь. Изабелла Тимофеевна, Сергей Иванович моз жӧ, тыдалӧ, лючки абу узьӧма войсӧ.

А, гашкӧ, тӧрытъя жар шондіыс эз лӧсяв налы? Вывтіджык лои?

Дерт, кӧнкӧ, та вӧсна талун найӧ эз нин лысьтны петны гож водзӧ, а шуисны кыпӧдчывны художник Ярошенколӧн музейӧ, мед, думсьыныс, сӧстӧммӧдыштны ыззьылӧм ловнысӧ бур искусствоӧн...

9

Сэсся и воис гортӧ мунан лун... Сергей Иванович асывсянь ветліс базар вылӧ, лышкыда ньӧбаліс чӧскыдджык гӧснечьяс, а пасьталан-новлан козинъяссӧ сылӧн водзвыв нин быдторсӧ дасьтӧма, вина ютӧгыд оліс да, сьӧмсӧ бокиас ёнасӧ некытчӧ вӧлі каттьыны... Ыджыд сумка тыр — буретш татшӧмӧн и котӧртӧ вӧлі вӧтасигас! — сӧвтіс медчӧскыд черешнясӧ, слива и яблӧг, груша и помидор, — ок и нимкодь лоӧ гортас быдӧнлы татшӧм добрасьыд, торйӧн нин внукыслы!.. Та йылысь куш ӧти мӧвпыштӧмсьыс Сергей Ивановичлӧн дзикӧдз шонавлӧ сьӧлӧмыс... Базар чурк вылын сулалігӧн медбӧръяысь видзӧдалыштіс гӧгӧр, лаймалысь лов тырнас прӧщайтчис мича карыскӧд и лӧзӧн вежӧдысь гӧраяскӧд: ёна нин кыскис сійӧс гортас, но и татчӧ нин, татчӧс мичлунас да гажаинас, кузянад велалыштӧма лои, тшӧтш быттьӧ мыйкӧ донатор чуктӧдӧ-кольӧ татчӧ аслас олӧмсьыс...

Ывлаыс асывсянь кымӧртчыны пондӧма талун, мукӧддырйиыс кымӧръясыс быттьӧ ӧшйылӧны карсӧ кытшалысь гӧраяс весьтӧ, водзӧсӧ оз лысьтны мунны, гӧраяссяньыс кыпалысь шоныд руыс кутӧ ли, а талун кутшӧмкӧ кутӧдъяс, тыдалӧ, мынӧмаӧсь...

Таксиын сёрниӧ воисны ас кодьыс жӧ арлыда водителькӧд да мӧдыс сьӧлӧмсяньыс кӧсйысис рытъявылыс бара на волыны санаторий дінӧ да сьӧкыдкодь грузнас нуӧдны Сергей Ивановичӧс кӧрт туй вокзалӧдз, кысянь сэсся сійӧ лӧсьыда нин воӧдчас Минеральные Водыса аэропортӧдз. Нимкодьмӧм Сергей Иванович шань мортыдлы войвывсаяс этшӧн весиг водзвыв лышкыда мынтысис таысь.

Пажнайтігӧн прӧщайтчис Даша Мыколаевнакӧд, Валентина Петровнакӧд да Игнат Игнатовичкӧд. Ставӧн найӧ вӧліны югдӧм чужӧмаӧсь да кыпыдӧсь, курортыс дзикӧдз вылӧ вежис налысь олӧмсӧ, сӧмын код на пӧ тӧдас, дыр-ӧ кежлӧ, бур вылӧ али лёк вылӧ, ӧні тай, видзӧднысӧ, эстшӧм шудаӧсь-а, Валентина весигтӧ нюжӧдіс тані олӧмсӧ, выль путёвка судзӧдіс... Ставӧн вӧзйисны Сергей Ивановичлы бур туй, некод эз вӧв дӧзмӧма сы вылӧ, нывбабаяс весигтӧ и жалитыштісны на морттӧ: эстшӧм пӧ ён да мича мужичӧй ӧтнадӧн моз кызь нёль лун чӧж зунясин тані, кӧнкӧ, ёна и гажтӧм вӧлі...

Медбӧръяысь шуӧма «видза кольны» асланыс судтаса сестралы да лӧсьыдіник врачлы, кодлысь небыд кисӧ кутлігӧн Сергей Ивановичлы, дерт, казьтыштсис водзджык олысь узьлан ёртыс... Бур сьӧлӧмӧн медбӧръяысь копыртчылӧма дзоньнас санаторийлы... Аслас олӧмын медводдзаысь веськавліс татшӧминас Сергей Иванович и ньӧти оз элясь, мед кӧть и эз быдысь бур вӧв, но ӧд бурыс век жӧ унджык вӧлі, абу ӧмӧй бур, мый сійӧс, ылі войвыв пармаысь воӧм лесникӧс, вердісны и юкталісны тані пӧшти дон босьттӧг, врачьяс тӧждысисны сы понда, виртӧ ӧддзӧдысь нарзан ваннаын полькӧдісны дасысь, сэтшӧм интереснӧй экскурсияясӧ новлӧдлісны; и вежӧн лӧзалысь гӧраяс аддзыліс сійӧ, и сӧстӧм-кокни сынӧднас пӧттӧдзыс лолаліс, и лӧсьыдджыка-кокниджыка быттьӧ кутіс кывны асьсӧ, ӧні бара позяс бурпӧт уджавны и овны...

Вокзал дорын найӧ паныдасисны Изабелла Тимофеевнакӧд, кӧсйысис да воӧма колльӧдны. Кадыс тырмымӧн на вӧлі, Сергей Иванович ньӧбис гӧрд биӧн и лым еджыдӧн ымралысь гладиолусъяса ыджыд букет, да найӧ пырисны вокзалса ресторанӧ закуситыштны. Неыджыд залын, луннад да, йӧзыс этша вӧлі, пельӧсысь бӧрйисны пызансӧ, ылӧджык оркестр дінсянь, регыд ӧд сійӧ кутас грымгыны, пельтӧ чунӧдны... Восьтісны шампанскӧй... Яр рӧмъяса дзоридзьяс да югыда визлалысь больяса вина... Лунвыв мулӧн шензьӧдана мичлуныс да чӧскыдлуныс... Сук сьӧд юрсиа, ыпъялысь сьӧд синъяса, зарни рӧмӧн гожъялӧм Изабелла сэтысь жӧ и... Сӧмын ӧтнас Сергей Иванович абу татчӧс, сылы регыд — ӧні регыд нин! — ковмас лэбовтны страна пасьтала вӧра-муа Войвывлань...

Лэптісны бокалъяс...

— Коркӧ сэсся, мӧдысь, аддзысьлам ли ог ли-а... — шуис воча пукалысь Изабелла Тимофеевна Сергей Иванович вылӧ шоныда и нораа видзӧдігмоз.

— Ог тӧд... — ышловзис мӧдыс, лаймалысь жарыс сылӧн морӧсын бӧр быттьӧ пондіс ымравны. — Вай юыштам став бурыс вӧсна, Белочка... Медводдзаысь и медбӧръяысь ме видла винасӧ тайӧ мича муыс вылын...

— Ньӧтчыд энӧ и юлӧй?

— Эг... Ставсӧ босьті лов вылӧ сӧстӧма... Бурсӧ и лёксӧ...

— Вына морт ті, Сергей Иванович...

— Ас водзад мог кӧ пуктан, сэки тай кокньыдджык венны быдторсӧ... Тшӧтш и ассьыд колӧмъястӧ да окотаястӧ...

— Да-а... Сідзи эськӧ да... Важ грекъяс на тайӧс казявлӧмаӧсь... Медся ыджыд вермӧмыс пӧ сэк, кор ачыд асьтӧ верман...

Юыштісны. Дыр видлытӧмысла вильыш больясӧн ворсӧдчысь чӧскыд винаыс лӧсьыда чажнитӧдыштіс Сергей Ивановичӧс, тшӧтш и Изабелла Тимофеевнаӧс, кыпыдджык быттьӧ налы лои, не кӧ кутны тӧд вылын водзын кыйӧдчысь янсӧдчан шогсӧ...

— Висьталам кӧ, мый ми тіянкӧд, Сергей Иванович, вежон чӧж бур ёртъяс этшӧн олім, унаӧн оз и эскыны...

— Да, буракӧ, оз и эм...

— Онӧ кутӧй каитчыны, мый ставыс миян тадзи лои?.. Сӧстӧма?..

— Ог тӧд... А, гашкӧ и, татшӧм мичаыс да сӧстӧмыс ёнджыка на кутас казьтывсьыны?.. Асъя кыа моз югыдӧн?.. Мед кӧть и судзӧдны позьтӧмӧн...

— А мый, Сергей Иванович, кӧнкӧ, ӧд вӧлі жӧ гуся дум курортад мӧдӧдчигӧн?.. Ок эськӧ пӧ, мичаник-томиник нывкӧд кургыштны сэні!..

— Кхм... — Сергей Иванович ружӧктыштіс да шоныда нюмъёвтіс тадзисӧ юалысьлы... — Гашкӧ и, вӧлі... Морттӧ тай, Адамсянь да Евасянь нин, век быттьӧ тойлӧны грекыс вылӧ... И лолыд аслад век быттьӧ томӧн кольӧ, быдтор вылӧ ыштӧ, кӧть и вир-яйыд вочасӧн небзьӧ-бонзьӧ...

— Мый нӧ либӧ мӧмъялінныд?..

— Бӧжӧй кузь нин вӧлӧма... — шуис Сергей Иванович, он тӧд, шмонитӧмӧн али жалитӧмӧн. — Олӧмыс сідзи нин менам мӧдӧдчӧма, мый ӧдвакӧ ваяс меным выль шудсӧ кутшӧмкӧ мӧд нывбаба, мед кӧть сэсся мичасьыс-мича да тӧлкасьыс-тӧлка... Ӧні ме, буракӧ, помӧдз гӧгӧрвои тайӧс... А сідз дурыштны-ворсыштны — ме ог кӧсйы... Шулі нин тай — яндзим меным... Ме ӧні бӧр дас сизим арӧса моз куті яндысьны татшӧмторъяссьыд... И, тыдалӧ, некыдзи нин сэсся ачымӧс ог вермы вежны... — Сувтовкерліс, мыжа моз шыньмуныштіс азыма кывзысь нывбабалы да содтіс: — А сэсся... Менам челядьлы, быдмиганыс, некодӧс вӧлі нимтыны дедӧн... Война вылын томӧн усины дедушъясыс... Тайӧ, ме чайта, не этша гӧльмӧдыштіс налысь олӧмсӧ... И мед кӧть нин менам внукъяслы мыйтакӧ усьыштӧ дедсӧ тӧдлан пайыс да шудыс...

— А гашкӧ, тадзи и колӧ?.. — вӧрзьӧм сьӧлӧмӧн шуис Изабелла Тимофеевна. — Гашкӧ, татшӧм и эм морт олӧмын медбур законыс?.. Олӧмсӧ бур ногӧн водзӧ нуӧдысь законыс?..

— Ог тӧд... Вермас лоны... Но, дерт нин, буракӧ, не сійӧ, кор, госныс пуӧ да, став йывсьыс вунӧдӧмӧн кырсалӧны...

Изабелла Тимофеевна чурснитыштіс винасӧ да ыджыд мича бокалыслы моз шуис:

— И век жӧ мыйкӧ жальӧн кольӧ, Сергей Иванович... Менам сэтшӧм сьӧлӧм кылӧм... Ми быттьӧ мыйкӧ гусялім асьным ассьынымлысь. Меддонаторсӧ гусялім... Воштім ли аддзылӧм нин меддонаторсӧ...

Гымньӧвйӧн быттьӧ чуткисны Сергей Ивановичӧс тадзсӧ шуӧмнас, да и пондіс сійӧ ымравны кыз ӧгыр вылын лӧз биӧн моз. Но мортыд чукӧртіс на вынъяссӧ шмонитыштӧм вылӧ:

— А мый эськӧ сэки шуис Шева-Юль?..

— Бӧръя лун-войсӧ ме олі ыджыд бушков водзвылын моз... — водзӧ гугӧдіс асьсӧ винаӧн шонтыштӧм да колльӧдчӧмӧн жугыльмӧдӧм нывбаба. — Чайті: быд здукӧ вермас йиркнитны-суӧдны бушколыс... И мый эськӧ ме сэки верми вӧчны?..

— Сьӧд вӧр шӧрын кӧ гыма-зэра бушколыс суас, немтор и эм он вермы керны... — Матӧ воӧм Сергей Ивановичлы век на некыдзи оз шед колана сёрни визьыс. — Вӧрыс гӧгӧр чашйысьӧ-пӧрӧ... Кок улад муыс сыркакылӧ...

— Тіян пытшкӧ ставыс тайӧ йӧршитчӧма жӧ, Сергей Иванович... Сӧмын тай эз мын-а...

— Кутӧдыс уна да, кысь... — жугыля нюммуніс мӧдыс.

— Мича и сӧстӧм морт ті, Сергей Иванович... Чунӧк лола-руа морт... Кодлыкӧ тай веськавлӧмыдӧсь жӧ...

Вӧрса бушков моз жӧ пондіс грымгыны-ворсны неыджыд оркестр. Читкыльтӧм ус помъяса мужичӧй матыстчис на дінӧ да кутіс корны Изабелла Тимофеевнаӧс йӧктыштны, но мӧдыс меліалыштіс видзӧдласнас пызансайса ёртсӧ да шуис:

— Ми талун огӧ йӧктӧй... Ми талун пукалӧмӧн нимкодясям ӧта-мӧдӧн...

Кор читкыльтӧм ус помъясаыс бӧр вешйис аслас пызан сайӧ, Сергей Иванович шуис:

— Тіянкӧд, Белочка, полан и ветлӧдлынысӧ татшӧминъястіыс, ныр увсьыд нетшыштны вермасны... Мыйла сӧмын и лэдзӧны йӧй верӧсъясыс татшӧм мича гӧтыръяснысӧ ӧткӧннас...

— Но ӧд сэки бара ми эськӧ тіянкӧд эгӧ паныдасьӧй, — ворсыштіс сьӧд син аканьяснас нывбаба.

— Сідз эськӧ да... — Сергей Ивановичӧс чуймӧдіс татшӧм мӧвпыс. — Немтор эськӧ эгӧ и тӧдлӧй... Сӧмын тай, регыд, бӧр ставыс ратшнитчӧ-орӧ...

— А, гашкӧ и, мыйкӧ кольӧ? Дзикӧдз вылӧ оз ор зарни сунисыс? Гашкӧ, и миян паныдасьлӧмным дыр кежлӧ югдӧдас олӧмнымӧс?..

— Оз кӧ ёнджыка сьӧктӧд... — ышловзис Сергей Иванович.

— Вермас лоны и сэтшӧмтор... — тшӧтш жугыльмыштіс нывбаба.

Пукалыштісны чӧла, ӧта-мӧд вылас видзӧдігтыр. Сэсся Сергей Иванович шуис:

— Вӧрзян кад матысмӧ...

— А, тӧданныд мый, Сергей Иванович?..

— Мый?..

— Вай ми во джын мысти... Выль во кежлӧ... письмӧяс ӧта-мӧднымлы гижам... Быттьӧкӧ сэтчӧдз онӧ кӧ вунӧдӧй на менӧ... И окота на кӧ лоӧ мыйкӧ шуны меным...

— Вай гижам и эм! — ловзьыштіс жугыльмыны пондӧм Сергей Иванович.

— Выль во водзвылын мунанныд ті асланыд карса почта вылӧ да коранныд письмӧ... Ме сідзи жӧ и... Лоӧны кӧ татшӧм письмӧясыс, сэки оз на ло дзикӧдз орӧма зарни сунисыс... А оз кӧ лоны... — Изабелла Тимофеевна ыджыда ышловзис. — Сэки немтор нин он вӧч... Бушколыс, миянлы бура зэртӧг, муніс бокиті...

— Ме ставсӧ гӧгӧрвои, Белочка...

— А тайӧ мича дзоридзьяссӧ ме нуа сьӧрысь, мед ёнджыка казьтывсис тіян йылысь... Гладиолусыд дыр оз нярмы, гортӧ мунтӧдз на шонтыштасны сьӧлӧмӧс...

Ывла вылын лыбӧма ён тӧв, увгисны-куснясисны гырысь пирамидальнӧй топольяс, кыдзисюрӧ чашйысисны кыз коръя пашкыр каштанъяс, гӧра йывъясӧ пысасьлӧм сьӧд кымӧръяс швычӧка чездасьлісны-потласисны югыд чардби ньӧвъясӧн-везъясӧн. Войтыштісны медводдза зэр тусьяс.

— Со тэныд и бушков, Сергей Иванович, — шуис вагон дорын Изабелла Тимофеевна. — Тайӧ дявӧлыс сэтшӧма скӧрмис миян вылӧ...

— Скӧрмӧма и эм...

Сэсся найӧ, кыв ни джын шутӧг, топыда сывйыштчисны да окыштчисны веськыда вом доръяснаныс, медводдзаысь и медбӧръяысь, и лов тырнас кыліс сэки Сергей Иванович, кыдзи пӧсь вир-яя том нывбаба кыдзкӧ быттьӧ дзоньнас ыльгысьӧ сы пытшкӧ, вир-сӧн пытшкӧсӧдзыс йиджовтӧ да лэбӧдӧ-нуӧ медся шудаинас...

Кыдз-мый сӧмын вермисны орӧдны татшӧм окыштчӧмсӧ-а...

Кор Сергей Иванович пырис вагонӧ, пырысь-пыр жӧ ляскысис ӧшинь стеклӧ бердӧ. Изабелла Тимофеевна, шӧйӧвошӧм, муса чужӧма, нинӧм гӧгӧрвотӧг ӧвтышталіс гладиолусъяса букетнас. Поезд ньӧжйӧникӧн вӧрзис. Изабелла Тимофеевна прӧстмӧдіс веськыд кисӧ да водз чуньнас быттьӧ мыйкӧ пондіс гижны сынӧдас. Сергей Иванович гӧгӧрвоис, мый... Сэсся ыджыд пушкаысь быттьӧ лыйисны — сэтшӧма йиркнитіс-гымыштіс, а здук мысти ведра дорысь моз ызӧбтісны-койыштісны вагон ӧшиньӧ, да дзикӧдз саявліс мукӧд колльӧдчысьяс пӧвстын сулалысь Изабелла Тимофеевна, а сэсся и бус сорӧн вазьӧм стеклӧ пырыс пӧлыньтчӧмаӧн кутіс тыдавны. А, гашкӧ и, тадзисӧ пондіс тыдавны сы вӧсна, мый аслас сылӧн, гортас мунысь, Юльӧн шевуйтлӧм Сергей Иванович Юсевлӧн синъясыс пӧсь синваӧн кеньсялісны...