АРСЯ СЬЫЛАНКЫВ

1

Тулысыс нюжаліс...

Водза-водз ӧдӧба гызьмуніс ытва, ойдӧдіс гӧгӧр, а сэсся ыркнитіс, пондіс зэрыштавны, да тӧлысь чӧж тадзи бужгылясис поводдяыс. И ытваыс та вӧсна некыдз эз вермы ямны. Весигтӧ кор нин сэсся ёна шондӧдіс да му веркӧсысь гажтӧмтчӧм шонді кутіс яра ыпъявны сӧдзмӧм енэжсянь, — весигтӧ сэки на ваыс эз мӧд чинны. Сы вӧсна мый вӧлисти вӧрзисны сывны кыз йиа нюръяс да сӧнікасьӧм лымъя йӧнӧдъяс...

И ӧд дивӧ босьтӧ: гожӧм шӧрлань нин матыстчӧ кадыс, видзьяслӧн рӧчьяс небыда вежӧдӧны выль турунӧн, льӧм сяввидзӧ-дзордзалӧ ловтӧ мавтыштысь кӧрнас — а со век на гӧгӧр ойдӧма. Йӧз купайтчӧны видзьяс вылын лоӧм куръяясын, ваыс ёна нин шоналӧма сэні, выль турун дукӧн ӧвтыштӧ...

Ӧти татшӧм лунӧ Питиримӧс нуӧдісны Льӧмъю дача дорӧ чери кыйны. Паныдасис ёртыс, Степан Фёдорович, кодкӧд коркӧ, Льӧмъю гажа берег дорын жӧ и тӧдмасьлісны, да и шуӧ:

— Тывшойыд менам эз на дзикӧдз ротйысь — кайлам, гоз-мӧдысь кӧвтыштам купайтчигмоз. Гашкӧ, и юква вылӧ шедыштас... кельчи да ёкыш. Шондіа лунад найӧ, буракӧ, кайисны куръя йывъясӧ. Сэсся, морӧ, и сӧстӧм сынӧднас лолыштам. Нинӧмла кык шойччан лун карын сідз лотны.

Питирим радпырысь мӧдӧдчис. Сы вӧсна, мый сійӧ век ёна гажтӧмтчис вӧр-ваысь, сылы кажитчыліс, мый оз кӧ петав вӧрӧ либӧ ва вылӧ, дзикӧдз пӧдас тшына-буса да шума карас. Сійӧ весиг вежон шӧрас, удж помалӧм бӧрын, кежавлывліс матысса вӧрӧ. То зарава вийӧдыштас да юас — тулысын кӧ, гожӧмын кӧ — тшак жаритмӧн вотас, то сідз пукалыштас нитшсялӧм мыр вылын, мый йылысь кӧ мӧвпалігтыр кывзыштас вӧрыслысь пыдіа шувгӧмсӧ либӧ гӧгӧрвотӧма чӧв олӧмсӧ. И быттьӧ бурмылӧ сьӧлӧмыс, быттьӧ выль вынъяс кыськӧ чукӧрмӧны водзӧ овны...

Уна йӧза, сьӧкыдысла морӧсӧдзыс вӧйӧм теплоход вель дыр вермасис-катіс визула шлывгысь Эжва паныд. Степан Фёдорович, быдӧн дінӧ сибалысь мортыд, гажаа шмонитіс кутшӧмкӧ тӧдсаяскӧд — а сылы, буракӧ, карсьыс став йӧзыс тӧдсаӧсь вӧліны, — бура шуӧм кывйысь ачыс медводзӧн чарснитліс-серӧктыліс...

Луныс шоныд, пыдӧстӧм енэжсянь яра ыпъялӧ шонді. Пом ни дор лӧзалӧ Эжва, став діяссӧ и лыа кӧсаяссӧ ылькнитӧма. Ловзьӧм берегъяс сӧстӧма вежӧдӧны небыдик турунӧн да томиник коръясӧн. Ыркйӧдлӧ дзордзалысь льӧм пу кӧрӧн йиджтысьӧм тӧвру...

Питирим нёровтчӧма шыльыд тасӧн дорӧсалӧм борт вылӧ да азыма видзӧдӧ, видзӧдӧ... Сылӧн лӧньӧма лолыс... Став чирыш мӧвпъяссьыс и дойяссьысь... Шыльыд ва веркӧсыс моз жӧ лӧньӧма. Сӧстӧма вежӧдысь том турун кодьыс жӧ небыдӧн лоӧма...

Баситӧм чача кодь лӧсьыдіник пристань дорын Степан Фёдоровичлӧн вӧлі ичӧтик пыж, жӧч пыдӧса да паськыд коз пӧв набоя. Сӧлісны сэтчӧ да и мӧдісны катны ылӧ видзьяс вылӧ паськалӧм куръяӧд.

Питирим любӧпырысь сыніс пелькиник кык лопта пелысӧн, пыжныс ӧдӧба шуньгис-исковтіс лӧнь ва веркӧсӧд, и сэтшӧм лӧсьыд вӧлі Питиримлы лов тырнас кывны и шоналӧм васӧ, и вежӧн ловзьысь берегъяссӧ, мый весиг эз вӧв окота ни думайтны, ни сёрнитны...

— Но нинӧм, Питя, абу на став чериыс профессор, — варовитіс сэк кості Степан Фёдорович. — Ми кодь йӧйясыс ваад эмӧсь жӧ, пырасны и тывшояд...

Пӧрччысисны плавки кежӧдзныс. Чериыс пӧ кӧть и оз шед, гожъялӧмыс век нин сюрӧ. Ӧд тывтӧ кыскалігӧн, быд ног вӧригӧн, лӧсьыдджыка на позьӧ гожйӧдчыны лыа вылын кер моз куйлігӧн дорсьыд.

Кыкнанныс найӧ сӧнӧдӧсь, лишнӧй гос выланыс абу чӧжсьӧма. Кӧть эськӧ, шуам, Степан Фёдоровичыс ветымын арӧсысь важӧнкодь нин йӧткыштчӧма. Гашкӧ, сы вӧсна оз тшӧг, мый дядьӧыс сійӧ вывтіджык тэрыб да ӧдйӧ пузьысь. А сэсся, пузьӧм бӧрас, ышмывлӧ син ни пель. Дерт, сэсся морттӧ томӧн-кадӧн войнаыд тшӧтш небзьӧдыштӧма. Мышкас со, сюрса лы дінас, вомӧна гуран, ловъя пу вылын бурдӧм тшупӧд моз, эшвидзӧ. Да и кынӧм вылас корсюрӧ норасьлывлӧ, торйӧн нин вина юыштӧмъяс бӧрын. Фронт вылас жӧ пӧ торксьылӧма кынӧмыс...

Сы йылысь, мый Степан Фёдоровичлы уна нин дӧнзьылӧма олӧмас, позьӧ казявны и чужӧмыс серти: ёнакодь чукырӧсь сійӧ, кӧть эськӧ абу висьысьяслӧн моз виж, крут кымӧса юрыс джынвыйӧ кушмӧма да дзормӧма. Сӧмын, гашкӧ, руд синъясыс важ моз томӧн кольӧмаӧсь. Да нӧшта серамыс. Да вӧрасъясыс. Да сылы коланатор вӧчӧмӧ том зон моз уськӧдчӧмыс...

Питирим ёна томджык Степан Фёдорович серти, комын сайӧ сылы, и мыгӧрнас тӧдчымӧн ичӧтджык. Кор сійӧ паськӧма, видзӧднысӧ, быттьӧ зэв вийӧриникӧн кажитчӧ. Но ӧні, пӧрччысьӧм бӧрас, абу сьӧкыд казявны, мый ёна сӧнӧд мортыс, нюдз бадь кодь. Тӧдчӧ, мый не этша винёвлун да вын эм сылӧн, кӧть эськӧ ни морӧсыс абу лыбӧма, ни йӧг кодь мускулъяс оз быглясьны.

Русыд юрсисӧ Питирим дженьыда шырӧма да гӧгрӧсіника шыльӧдӧма кымӧс вылас. А кымӧсыс да нырыс сылӧн ӧти визь серти мунӧны, ныр тшупӧдыс омӧля и тӧдчӧ — тадзи лӧсйӧм чужӧмаясыд войвылад быттьӧ шочджыка паныдасьлӧны...

А шуны кӧ мыйкӧ Питиримлӧн этш йылысь, то позьӧ тӧдчӧдны, мый сійӧ абуджык сёрниа морт да озджык сибав йӧз дінӧ. Позьӧ шуны, мый унджык сёрнисӧ сійӧ нуӧдӧ ас кежас, мӧвпнасджык быдторсӧ видлалӧ да кусньӧдлӧ.

— Но, раб божий Степан, вай жӧ бара пыртчылам таво кежлӧ! — гажаа шуис ыджыдджык чери кыйысь да тыв бедь кватитӧмӧн бузгысис ваӧ.

Кузякодь мунісны да лэптісны ӧти кельчи. Но мича кельчи, пань кузя!

— Ур-ра, юквалӧн витӧд пайыс эм! — радліс Степан Фёдорович.

Сэсся лэптісны куш сӧмын... васӧ, весиг лёк нятшаяс эз шедны, абу на удитӧмаӧсь быдмыны.

Видзӧдӧны — водзын, веж турунӧн дорӧсалӧм векньыдик куръя йылын, сӧдз да дэбыдмӧм ваас, чӧла куйлӧны кык нывбаба, нывъяс ли. Абу на жӧ удитӧмаӧсь гожъявны таво кежлӧ, и быттьӧ еджыд сьӧма нельмаяс кыпӧдчӧмаӧсь жуйвидзыштны шонді водзас.

— Ак ті, лешачикаяс, став черисӧ тай ті миянлысь повзьӧдлід! Сы пыдди ӧні асьнытӧ кӧвтыштам! — лэчыда шыасис Степан Фёдорович, ачыс зэв азыма видзӧдӧ ляпкыд ва пырыс бура тыдалысь нывъяслӧн еджыд мыгӧръяс вылӧ.

— Кӧвтыштӧй! — вильыша шыасис ӧти нылыс, сьӧд юраыс. — Ӧтчыд кӧть видлам чери туяс олыштны.

— А сэсся ӧд верман и рачӧ веськавны, — нывъяслань тывсӧ водзӧ кыскигмоз гӧлчитіс Степан Фёдорович. — Ми ӧд та ылнасӧ эг шутитны локтӧй, а юква сёйны кӧсъям... — Сэсся Степан Фёдорович, буракӧ, тӧдіс нывъясӧс. — А-а, со тай кодъяс вӧлӧмаӧсь! Радочка да Розочка!.. Видзӧдлам, мыйта чери вӧтчис тіян бӧрся, ставыс пышйис ли...

Нывъяс сувтісны куйланінысь — купальникъяс кежысь жӧ сӧмын — да кутісны резсьыны ляпкыдик куръя йылас, воча повзьӧдлӧны черисӧ.

Лэптісны тыв, а сэні кык ёкыш, пурт кузяӧсь, тшӧгӧсь, скӧрысь шпорӧдчӧны чорыд щӧтьнаныс, да весьт-мӧда сирпи дышиникпырысь чеччалӧ-веглясьӧ.

— Аддзанныд, Степан Фёдорович, кутшӧм ми шудаӧсь! — радліс сьӧд юраыс, нӧйтчысь сирпиӧс киас мый вынсьыс кутіг. — Ӧні миянӧс тшӧтш ковмас чукӧстны юкватӧ панявны.

— А мый нӧ, чукӧстам, чери новлӧдлысь пыдди кӧ уджыштад.

Нывъяс радпырысь кӧсйысисны татшӧмтортӧ вӧчны. Визувджык Роза босьтіс киас вӧсни сутугаысь кыӧм садӧк, вугйӧдыс кутӧмӧн лэдзис ваӧ да сідзи кыскӧ — мед пӧ оз кувны чериясыс. Ыджыдджык чойыс — шоча паныдасьлысь коми нима еджгов Райда, сійӧ абуджык Роза моз варов да чиктылысь — пуксис пыжӧ да сэтшӧм жӧ нимкодьпырысь кутіс сынны кӧвтысьяс бӧрся.

Пӧжӧ лун шӧр кадся шонді, меліа шонтӧ кыйсьысьяслысь кузь тӧв бӧрын нярмӧм кучикъяснысӧ. Кор вывтіджык нин кутас жайгыны, найӧ пыдӧджык пыравлӧны турун кӧра ваӧ, тюльскысьлӧны-суныштлӧны тывсӧ кыскигмоз, варччылӧны векньыдик куръяяс вомӧн. Скӧрысь дзизъялӧны-гӧгралӧны лӧдзьяс, корсьӧны йӧз вылысь сэтшӧмин, кыті эськӧ чӧскыдджык налы вӧлі, да мед эськӧ морт эз судз найӧс дзобнитны сэтысь. Вазнитасны-курччасны, виччысьтӧмысла морт ойӧктӧ да бара дзумгысьлӧ ваӧ — мед сідзи мынтӧдчыны кӧин горшысь... Номъяс оз на тыдавны, найӧ, дерт, дзебсясьӧны шоналӧм ваын йӧймытӧдз пуритысь веж бадьяс пӧвстын. Номъясыд полӧны жарсьыд, полӧны, мед госныс оз сыв. Либӧ чӧжӧны выннысӧ рыт кежлӧ, мед сэки сынисадь уськӧдчыны став ловъя вылас.

Кор кӧвтысьяс ёнакодь нин ылыстчисны дача дорсянь, налы паныд уськӧдчисны кузь ныра да йыла бордъяса кык тёвтя. Быттьӧ еджыда-руда ньӧвъяс мӧвкъялӧны. Скӧрысь чишнитласны дзик юр весьтӧдныс — а тёвтяясыд тай лэбалӧны кыдзкӧ быттьӧ ӧдӧбтчылӧмӧн, — здук кежлӧ пуксьыласны матысса джуджыд коз йылӧ, сэсся бӧр тювкнитасны сэтысянь. И сэтшӧма видчӧны. Сэтшӧма видчӧны!..

«Тёв-тёв-тёв-тёв! Тёв-тёв-тёв-тёв!»

— Но ладнӧ, ладнӧ, лӧньӧй, ог сэсся мунӧй водзӧсӧ, — шуис ярмӧм тёвтяяслы Степан Фёдорович. — Юква вылӧ лоис миянлы, бур юква вылӧ... Асьныд ті шыд вылӧ онӧ жӧ туйӧй, ружйӧ миян абу ни...

— Тыдалӧ, позтысьӧмаӧсь кытчӧкӧ матіӧ, — сьӧлӧм сетіс Райда. — Быдӧн ӧд полӧ позтӧ рӧзӧритӧмысь...

Питиримлы тёвтяяслӧн вийсьӧмыс ӧттор-мӧдтор уськӧдіс тӧд вылас, и сійӧ шуис лабутнӧя:

— Буракӧ, быд мам... и бать тшӧтш... чайтӧ асьсӧ аслас пиян дінын ставсяысь вынаӧн да немторысь оз пов...

— А тіян нӧ та кузя эм нин опыт? — пырысь-пыр жӧ дӧжныштіс вильыш Роза. — Быттьӧ зэв на томӧсь видзӧднысӧ да...

— Хы!.. — сӧмын и вочавидзис Питирим.

2

Терем-теремок кодь пелькиник да мичаник, йыла юра кык судта дача горулӧ, куръя дорӧ, пестісны гажа бипур да ӧтувъя вынъясӧн заводитісны пуны юква да чай. Став вӧлӧганысӧ, кодлӧн мый вӧлі, ректісны тані жӧ сулалысь, кыз пӧвъясысь тувъялӧм пызан вылӧ... Сэсся коді чери керӧ, коді картупель весалӧ, коді кос увъяс ваялӧ...

Лун вочасӧн кусӧ... Пашкыр веретяясӧн вомӧнавлӧм Эжва сайса видзьяс вылӧ, лунтыр бура уджалӧм бӧрын, тэрмасьтӧг лэччӧ ыдждӧм, пӧсь вынсӧ лунтыр койӧмысла кӧдзалыштӧм шонді. Гӧгӧр лӧньӧма дзикӧдз. Паськыд куръялӧн веркӧсыс шыльыдсьыс-шыльыд, югыдсьыс-югыд, черияс долыдпырысь гыбалӧны сэні. Тывйӧ эз пырны и ӧні со, видзӧд, дэльӧдчӧны. Радӧсь.

Сьӧлӧмсяньыс третшкӧдчӧ бипур. Чӧскыдысь-чӧскыд юква дук кылӧ. И азыма зыньгӧны номъяс. Зэв уна ном!

Райда да Роза сулалӧны би дорын да мый вынсьыс ӧвтчӧны ловпу корӧсьясӧн, шлёчйӧдлӧны наӧн куш кокчӧръясаныс. Найӧ абу узьӧмӧн воӧмаӧсь, рытнас бӧр кӧсйӧмаӧсь лэччыны карӧ да содтӧд кӧлуйсӧ абу босьтлӧмаӧсь сьӧрсьыныс... А ӧні со юква дінад ылалісны: вай пӧ инӧ тшӧтш узьмӧдчам, а аски водза-водзсянь, ӧти сайын, бара на гожйӧдчыштам. Роза ветліс телефон дінӧ да звӧнитліс гортас.

Степан Фёдорович ӧшлӧ тшапӧдъяс вылӧ кӧвтымсӧ. Питирим пусьӧ. Сійӧ яндысьыштӧ нывъясысь. Сійӧ век яндысьыштӧ нывъяссьыд. А тайӧяс со абу нин ёна томӧсь вӧвлӧмаӧсь. Лэчыд кывъя Роза пӧ вит во нин верӧс сайын, лётчик сайын, нёль арӧса пи пӧ нин быдмӧ налӧн. Ыджыдджыкыслы, Райдалы, кызь кӧкъямыс арӧс нин пӧ. Но абу на петавлӧма верӧс сайӧ, Степан Фёдорович ӧнтай ставсӧ та йылысь висьталіс... Питиримӧс не этша чуймӧдіс тайӧ юӧрыс, Райдалӧн верӧс сайӧ петавтӧмыс. Сы вӧсна, мый сійӧ кажитчис шаньджыкӧн ичӧтджык чойыс серти, сьӧлӧмаджыкӧн да, буракӧ, тӧлкаджыкӧн. Степан Фёдорович висьталіс сідз жӧ, мый Розаыс — сьылысь, а Райда — учительница. А батьныскӧд пӧ ми важӧн нин ӧтлаын уджалам, ыджыд морт пӧ сійӧ, тӧлка морт.

— Роза, талун тэнӧ летуныд дзикӧдз вылӧ нин воштас, — гажаа шуис Степан Фёдорович би дорӧ тшӧтш матыстчиг.

— Нинӧм, — пырысь-пыр жӧ воча шыасис лэчыд кывъя Роза, — ачыс тай нӧ век лэбалӧ, гортӧ лючки оз и волы, да ме ог вошты сійӧс.

— Гажыс бырас да, вермас на и татчӧдз лэбны, — водзӧ шмонитіс Степан Фёдорович.

— Оз лысьт, ме тшӧкті сылы кага видзны, — воча сераліс Роза.

— Кыдзи нӧ сійӧ лысьтіс лэдзны тэнӧ ӧтнадтӧ? Астӧгыс?

— Ичӧт на сійӧ менӧ кутысьыд!

— Ки йылас пӧ новлӧдлӧ да?

— А мужикыс нӧ абу ӧмӧй сы вылӧ — мед аканьӧс моз новлӧдлыны ми вокӧс? Оз кӧ ӧд кут новлӧдлыны, позьӧ на и вежны сэтшӧмтӧ.

— Розка, мый сӧран нинӧм абусӧ! Йӧзыс мый думыштасны! — Райда чуймыштӧма чойыслӧн татшӧм сёрниысь.

Розакӧд водзӧ на гӧлчитіг Степан Фёдорович шӧрыштіс сьӧд нянь чӧлпанысь чорыд коркасӧ, кыза ниртіс сійӧс чеснокӧн да, паньнас кутӧмӧн, здук кежлӧ лэдзліс пуысь юкваӧ. Тадзи пӧ юкваыс нӧшта на нӧгыляджык лоӧ...

И збыльысь ӧд! Кор пуксисны газетӧн вольсыштӧм пызан сайӧ, юыштісны еджыд вина — нывъяс тшӧтш ичӧтикаӧн видлісны — да паньыштісны свежӧй пуӧматорсӧ, ставӧн нимкодьпырысь пондісны акйӧдлыны. Ӧдйӧ ыззьысь Роза медводзӧн висьталіс сьӧлӧм кылӧмъяссӧ:

— Ме некор на эг сёйлы татшӧм чӧскыдсӧ!

— Тшын кӧр вӧснаыс али мый татшӧм чӧскыднас лоӧма? — шензис и азыма панясьысь Райда, сылӧн лӧзов синъясыс небыда югъялісны.

— А, ныланӧй, тані, буракӧ, ставыс нин сорласьӧма, — кыпыда шуис Степан Фёдорович, том йӧз дінад сійӧ вӧлі быттьӧ тшӧтш ышмыштӧма. — Сорласьӧма муртса на кыйӧм черилӧн свежӧй сӧкыс и тшын дук, ловзьӧм ывлалӧн уна вевся кӧрыс и виналӧн сотыштӧмыс... Дай, буракӧ, тшӧтш и шонділӧн пӧжӧмыс, и асланым мудзыштӧмным...

Но эз дыр вӧв тайӧ нимкодясьӧмыс чери кыйысьяслӧн, сы вӧсна мый на вылӧ уськӧдчисны номъяс. И пондісны дзенйӧдлыны кузь ныръяснаныс быд восьсаинӧ. Ті пӧ чӧсмасянныд, а миянлы ӧд колӧ жӧ — ми пӧ абу пайтӧм Макаръяс, а ловъя ловъяс жӧ...

Сэки Питирим тэрыба чеччис да пӧв помӧн вайис биысь жарсӧ дзик пызан дорӧ, нетшкис кольӧм вося кос турун да вевттис сійӧн ӧгыръяссӧ, и пырысь-пыр жӧ юква сёйысьяс еджыд тшын пиынӧсь лоисны, а шӧйӧвошӧм номъяс дзизъялісны гӧгӧр, но эз нин лысьтны матыстчыны. Буракӧ, тшыныд миянсьыным на ёнджыка сёйӧ номъясыдлысь горш синъяссӧ.

— Мойдын быттьӧ! — кыпыда шуис Райда. — Кыалӧн зарниыс со чусмӧ. Пуяс вылын дзользьӧны медбӧръя сьылысьяс... Коньӧр номъяс вермасьӧны тшынкӧд...

— Тэ, нылӧ, этшаджык кыа вылад видзӧд, а то виньдан лыӧсь ёкышнад, — ӧлӧдіс Степан Фёдорович.

— Эта пасьта ю, а лючки чери абу... Тьпу! — шыасис татчӧ Питирим. — Вот миян Пещораын!..

— А мый тіян Пещораын? — дэльӧдӧмӧн юаліс Роза.

— Татшӧм черитӧ миян оз и лыддьыны чериӧн. Жар чериӧн шуӧны...

— Мыйла нӧ буретш жар чериӧн? — тшӧтш пырис сёрниӧ Райда.

— А жар дырйи шедӧ да, йӧй моз кайӧ быдлаӧ да... Татшӧм черитӧ миян оз и сёйны.

— А мый нӧ тіян сёйӧны? — водзӧ юасис Роза.

— Миян? Сьӧмга, пелядь, кебӧс, нельма... Сюян вомад солалӧм тшытш, и сідзи и сылӧ сэні. Вый быттьӧ... И немся лы абу... — Питиримлӧн гожъялӧм чужӧмыс быдсӧн югдылӧ тайӧ казьтылӧмсьыс. — А кутшӧм пӧтӧс: асывнас сёйыштан черисӧ няньторйӧн, и лунтыр кынӧмыд оз и вӧрзьыв...

— Мыйкӧ тай нӧ ачыд чӧскыд чери вылад абу жӧ ёнасӧ быдмӧмыд, — виччысьтӧг шуис Роза. — Кыдз шуласны, чер пу судта и эм...

Ставӧн серӧктісны. Ачыс Питирим тшӧтш гыгъяліс и. Сэсся шуис шутитігмоз:

— Мадаӧй, сэні кӧдзыдыс лёка личкӧ. Шоныдыс этша... А шондітӧгыд тай немтор бурасӧ оз лэптысь — ни быдмӧг, ни морт...

— А кытысьджыкӧсь нӧ ті эськӧ? — юаліс Райда. — Печораыд ӧд кузь...

— Горувсьыс, — варовмис винаӧн гажмыштӧм Питирим. — А чужлысьӧма менам, стӧчджыка кӧ нин шуны, кӧр дорын, тундраын... Бать-мамӧй менам нэм чӧжыс кӧръяскӧд ветлӧдлісны. Чумысь кындзи налӧн некутшӧм керка эз и вӧвлы... Ме ачым дзоля дырйи керкатӧ эг тӧдлы ни...

— Да? — зэв ёна чуймис Роза. — Збыль али мый?

— Збыль, — вашъяліс Питирим. — Водзті прамӧй кӧр видзысьыд век семьяыскӧд ӧтлаын кочуйтіс. Мед отсасьысьяс вӧліны. И мед челядьсӧ ичӧтысянь велӧдны кӧръяс дінӧ. Тшӧтш и ывла вылын сьӧкыд олӧм дінӧ...

— Ӧти кывйӧн кӧ, мед мортыслы кага дырсяньыс йиджисны вирас природалӧн чорыд законъясыс... — мӧвпалігтырйи шыасис Райда.

— Сідзи, буракӧ... — ныв вылӧ синсӧ чӧвтліг, шуис Питирим.

А Степан Фёдорович, коді ёртыслысь ӧнӧдз эз на кывлы татшӧмторсӧ, сӧмын и нурбыльтіс: «Н-да...»

Но со кӧнкӧ мӧдлапӧвса раскын виччысьтӧг шыасис кӧк: «Кук-ку, кук-ку...» И пырысь-пыр жӧ мыла гӧлӧсыс кузяла и пасьтала разаліс лӧньӧм вӧр-ва весьтӧд эзысь шыясӧн, югыд да сӧстӧм горӧн.

— Ок ӧд, матушкалӧн гӧлӧсыс! — сьӧлӧм сетіс Степан Фёдорович. Чеччис пызан сайысь да пондіс лӧдсавны-пестыны бипур. — А мый, нывъяс, тшӧтш эськӧ сьылыштінныд кӧкыс моз? Важӧн нин эг кывлы тіянлысь сьылӧмтӧ... Керкаӧ тай оз на жӧ пырсьы-а... Час, гажа би вӧчам!

— Радуль, вай сьылыштам и эм, — пырысь-пыр и ӧддзис Роза.

— Позьӧ, — тшӧтш нимкодьмис мӧдыс. — А мый нӧ эськӧ сьыламсӧ?

— А вай кӧк йывсьыс и горӧдлам!

Кык чой пуксисны орччӧн лӧнь сынӧдын гажаа ыргысь би дорӧ, рӧч дорышӧ лӧсьӧдӧм пӧв вылӧ, пельпомъяснас да юръяснас топӧдчыштісны ӧта-мӧдныс дінӧ: ӧтиыс еджгов, мӧдыс мугыд, быттьӧ ӧтлаын быдмысь томиник кыдз пу да коз, и Роза заводитіс нюркйӧдлыны кӧклӧн кодь жӧ сӧдз да мыла гӧлӧсӧн:

Кӧкӧй, кӧкӧй, мый тэ кӧкан

паськыд Эжва сайын?

Висьтав меным, кӧкӧй,

муса другӧйкӧд кор ме аддзысьла?

Кук-ку, кук-ку, кук-ку...

Степан Фёдорович да Питирим нёровтчӧмаӧсь би мӧдарса эжа вылӧ, кывзӧны, шоныда видзӧдӧны сьылысь чойяс вылӧ, а чужӧмъясас и синъясас пӧртмасьӧ-тӧдчӧ шызьӧдӧм ловъясныслӧн ворсӧмыс.

Кӧкӧй, кӧкӧй, мый тэ кӧкан

тшӧкыд рас шӧрын?

Висьтав меным, кӧкӧй,

менӧ важ моз-ӧ радейтӧ?

Кук-ку, кук-ку, кук-ку...

Питирим кывзӧ и быттьӧ став вир-сӧннас кылӧ, кыдзи сылӧн лов пытшкын садьмӧ-чужӧ ӧнӧдз кывлытӧм на музыка, шензьӧдана лӧсьыд музыка... Юргӧ со, юргӧ... Сійӧ быттьӧ лоӧма мирыслӧн медся лӧсьыд шыяссьыс... Сэтшӧм шыясысь, кодъясӧс сійӧ сы дыра нин корсис, но ӧнӧдз на эз вермы аддзыны...

Сылы сэтшӧм нимкодь тайӧ шыяссьыс, но тшӧтш и шог... Шог, мый сьӧлӧмас шоча садьмывлӧ, шоча юргывлӧ татшӧм сямаыс... Мый сылӧн медся югыд кӧсйӧмъясыс, ыджыд мечтаыс лэбалӧны кытікӧ зэв выліті, и некыдз он вермы судзӧдны найӧс... А олӧмыс кольӧ... И пыр ичӧтджык надея лоӧ найӧс судзӧдны.

Кӧкӧй, кӧкӧй, мый тэ кӧкан

кыа кусігӧн?

Висьтав меным, кӧкӧй,

муса гӧтырӧн шуны кутас-ӧ?

Кук-ку, кук-ку, кук-ку...

— Ок и гӧлӧсъяс сетлӧма тіянлы енмыс! — пӧся шуис Степан Фёдорович, кор нывъяс небыда кусӧдӧмӧн медбӧръяысь шуисны «Кук-ку...» — Кывзан, и ставыс вунлӧ... Быттьӧ кутшӧмкӧ югыд праздник лолӧ. Дивӧнад он тырмы!

— Менам некор жӧ оз вун тайӧ рытыс... — ыджыдджык ёртыс бӧрся пӧся шуис и Питирим. Синъясыс сылӧн вӧліны вазьӧмаӧсь, и кыдзкӧ дзикӧдз пыркмунӧма чужӧмыс.

Узьны водтӧдз Степан Фёдорович петкӧдліс Питиримлы дача пытшкӧссӧ, налӧн учреждениелӧн пӧ тайӧ шойччан керкаыс. Жыръясыс вӧліны джуджыдӧсь, паськыд ӧшиньясаӧсь и зэв сӧстӧмӧсь, бур пызанъясаӧсь да выль диванъясаӧсь, и Питирим казяліс, мый сылы, электросварщик мортыдлы, яндзим кольччыны татчӧ узьнысӧ, торйӧн нин татшӧм нывъяс дырйи.

Керкаыс и пытшкӧссяньыс тшӧтш вӧлі терем-теремок кодьӧн: тӧдчис, мый сійӧс думыштлӧма абу ныж вежӧра морт, а писькӧс мӧвпъяса морт, коді унатор водзвыв артыштӧма, мед эськӧ ёнджыка бурмӧдны шойччысьяслысь ловнысӧ.

Питиримӧс не этша шензьӧдіс вылі судтаӧ катӧдысь поскыс. Сійӧ вӧлі векньыдик да кыпӧдчис вывлань напаръя этшӧн, и сэтшӧм любӧ вӧлі тувччавны кӧмтӧм кокъяснад неважӧн краситӧм пӧлӧс тшупӧдъясӧд.

Нывъяс узьмӧдчисны вылі судтаса ичӧтик жырйӧ, кытчӧ абу на вермӧмаӧсь пырны быдлаӧ сибалысь номъяс. Мужичӧйяс меститчисны уліӧ, зэв ыджыд жырйын да верандаын, наысь кындзи, некод жӧ эз вӧв.

Степан Фёдорович, мыйӧн сӧмын инмӧдчис юрлӧс дінӧ, пырысь-пыр и унмовсис. Весиг папироссӧ эз удит помӧдз куритны, кустӧгыс и уси кисьыс джоджӧ. Мортыд сэтшӧм чӧскыда пондіс коркйӧдлыны... Дерт, мудзӧмыс сюрыштіс тывтӧ кыскалігӧн.

Пондісны зыньгыны номъяс. Первойсӧ найӧ быттьӧ эз кывны, а ӧні со кыськӧ унакодь петісны, сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн сідзи и воӧны рӧмыдсьыс. Небось тай аддзӧны, кӧть и посни синмаӧсь.

Питиримлӧн чӧсӧдыштӧ вывтіджык гожъялӧм кучикыс, чорыдджыка лои босьтӧма талун шондісӧ да. Жар быдсӧн. Оз вермы унмовсьынысӧ, кӧть и ёна окота, быдлаті мудзӧма... И номъясыс со, лёк горшъяс, дӧзмӧдчӧны. Сӧмын на заводитласны чӧскыда клеитчыны син лысъясыс, кыдзи — дзинь! — пуксьӧ выль пират... Питирим весиг кучикнас кылыштӧ сылысь пуксян шытӧвсӧ... Пуксяс и пырысь-пыр жӧ дзенгӧ лэчыд нырнас. Быть лоӧ шковгыны ки пыдӧснад, и сэки бӧр жбыркнитӧ-лэбӧ муртсаник лепитчыштлӧм узян унмыс...

А Степан Фёдорович со йиркӧдӧ-шкоргӧ, пельтӧ косялӧ. Оз ли мый нӧ мӧрччы сылӧн пӧрысь кучикӧ номъясыслӧн дзенйӧдлӧмыс?

Дыркодь пессьӧм бӧрын Питирим кватитіс моздорас вольпасьсӧ да гусьӧникӧн петіс веранда вылӧ. Сэні вӧлі ыркыдджык и лунын кодь югыд, сы вӧсна мый гӧгӧр стеклӧ, а ывла вылын лювъялӧ июнь тӧлысся югыд вой. Ӧшинь сайын тӧвру муртса вӧрӧдыштӧ еджыд гырка кыдзьяслысь том коръяссӧ, кузь лыска пожӧм увъяс любӧпырысь ӧвтчыштӧны... Восьтыны эськӧ ӧшиньсӧ да унджык лэдзны войся ыркыдсӧ, сэки, гашкӧ, и унмовссисджык. Но лысьтан ӧмӧй? Ӧти здукӧн эськӧ шӧтас-пырас номйыс.

Вочасӧн сэсся и думъясыс кватитӧны вийсьысь-бергалысь Питиримӧс да дзикӧдз нин вӧтлӧны унсӧ. Налӧн выныс, буракӧ, ёна унджык номъясыдлӧн дорысь, шашаритчасны кӧ, некыдз он мын.

Питиримлы бара лоӧ зэв гажтӧм, бӧръя каднас пыр частӧджык и частӧджык овлӧ сылӧн татшӧмыс. И кыдзкӧ зэв ӧткӧнӧн пондӧ асьсӧ кывны. Сэтшӧм ӧткӧнӧн!.. Олӧмсьыс код тӧдас кытчӧдз ылалӧмаӧн да торъялӧмаӧн... Оз-ӧ сійӧ енэжын ӧтка кодзув моз гӧграв йӧз пытшкас? Некод дорӧ бура сибӧдчывтӧг?.. И сьӧлӧмсьыс со важ дойясыс быттьӧ выльысь воссьӧны да заводитӧны сӧдзтысьны сьӧд вирӧн... И некытчӧ он пышйы наысь, он небзьӧд, он кусӧд найӧс ни графинын сулалысь кӧдзыд ваӧн, ни лыс кӧра вӧр сынӧднас...

Быттьӧ тай нӧ сэтшӧм лӧсьыд луныс вӧлі, мыйла нӧ эськӧ ӧні ставыс мӧдар путкыль бергӧдчис?

Юасьӧ ассьыс тадзи Питирим и регыд гӧгӧрвоӧ, мый нывъясыс шызьӧдісны сылысь лӧньлӧм нин дойсӧ. Вувзьысисны сэтчӧ кутны вермытӧм тӧв ныр моз да и чуш-чаш вӧчисны ставӧн...

Такӧдӧ асьсӧ Питирим, а вежӧрнас бара нин выльысь аддзӧ шоныд ваын куйлысь нывъяслысь еджыд мыгӧръяссӧ. Аддзӧ и — пӧсявлӧ... Аддзӧ, кыдзи нывъяс, том нывбабаяс ли, пукалӧны орччӧн, ӧта-мӧдныс дінӧ нёровтчӧмӧн, би югӧръяс пӧртмасьӧны сӧстӧм чужӧмъяс выланыс, пукалӧны найӧ и дзольгӧны-сьылӧны, сэтшӧм лӧсьыда сьылӧны...

Сылӧн гӧтырыс, кодкӧд Питирим торйӧдчис дас во сайын, сьывлывліс жӧ... Сӧмын эз гортас... Гортас сійӧ бӧръяпомыс мӧд ногджык сьывлывліс Питиримлы...

Тайӧяс гортаныс, гашкӧ и, мӧд ногӧн жӧ сьылӧны?..

Вӧтлӧ татшӧм думъяссӧ Питирим, но найӧ нин крукыштӧны выльясӧс, нӧшта сатӧкджыкъясӧс — найӧ нетшыштӧны юксьӧм гӧтыр дінас кольӧм пи йывсьыс лежнӧг кодь сатӧк думъяс...

Аслас сьӧлӧмысь ловъя ёкмыль колис Питирим сійӧ нывбаба дінас... Тайӧ мырдысьӧн нетшыштӧм ёкмыль вӧснаыс лючкисӧ оз и бурдлы сьӧлӧмсьыс ранаыс. И кымын водзӧджык олӧ, кымын чукӧрмӧныджык воясыс, сымын ёнджыка доймӧ сійӧ ранаыс...

Ӧд сійӧ, Питирим, кӧсйыліс пӧльыштны-сетны пиыслы став ловсӧ ассьыс, кӧсйыліс сетны став сямсӧ, кӧсйыліс ёнджыкасӧ куш сӧмын сы ради и овны. Мед эськӧ пиыс, сыӧн чужтӧмаыс, ичӧтысянь бура ёнмис-сӧвмис да тшӧтш и сы пыдди, Питирим пыдди, пырис водзӧ олӧмас, мед эськӧ могмӧдіс тшӧтш и сылысь, Питиримлысь, ыджыд кӧсйӧмъяссӧ, кодъясӧс ачыс сійӧ, буракӧ, оз нин вермы вӧчны. Ӧд асьсӧ сійӧс некод тадзисӧ эз велӧдлы, некод эз нуӧд медся колана да кажитчана ордымӧдыс... Сылы, аслыс, олігчӧжыс ковмис кыдзисюрӧ борсьыны-кавшасьны, сьӧдас каттьысьны, мый вӧсна сійӧ зэв этша удитіс вӧчны, кӧть эськӧ комын витӧд арӧс нин тыртӧ...

Но эз тай сідзи ло...

Сылӧн кагаыс мӧд мортӧс батьӧн шуӧ... Мӧд бать бурӧдӧ сійӧс доймылігъясӧ... Юрсиӧдыс кватитӧмӧн зульӧдӧ ли... Ньӧрйӧн вачкалӧ ли... Йӧзыдлӧн ӧд, кӧнкӧ, абу жаль...

Ок, олӧм, олӧм!..

Мед джагалӧны му вывсьыс став бабйӧыс! И немтор на йылысь думайтны... Сійӧ сэсся нэм чӧжыс некодӧс, некутшӧм вожа бӧжаӧс матӧ оз сибӧд ас дінас! Некор! Мед ӧтнас кӧ...

Вӧр-ва сылы медся дона. Природа... Сылӧн мелі сывъясӧ вӧйтчӧмӧн, шензьӧмӧн и нимкодьпырысь кылан му выв олӧмыслысь ӧтырышъя туӧмсӧ, помасьлытӧг водзӧ мунӧмсӧ. И быттьӧ бырлӧны став дойясыд... И тайӧ бурсьыс некутшӧм водзӧс оз ков сетны...

Ӧнія уджыс бурмӧдлӧ сьӧлӧмсӧ и... Кор тэ ставсяысь медвылын, кар весьтын, дзужйӧдлан-сваритан электродӧн, йитан сьӧкыд каркасъяс, и вочасӧн артмӧ ыджыд завод либӧ джуджыд труба... Мукӧдыслӧн юрныс бергӧдчӧ та вылнаас, а сылӧн, Питиримлӧн, оз...

Да нӧшта музыкаысь оз кут кӧдзӧдчыны сійӧ!.. Ӧд музыкаыс ичӧтысяньыс олӧ Питиримлӧн лов пытшкын. Гашкӧ, и тундра эрдъясын Войпель шутьлялӧмкӧд пырӧма. И кор тэ кылан сійӧс сьӧлӧмсьыд, быттьӧ мортӧнджык ачыд аслыд кажитчан...

Ок эськӧ, аслыс кӧ тэчны кутшӧмкӧ лӧсьыд сьыланкыв! Медся лӧсьыдсӧ!.. Мед эськӧ ылӧдз-ылӧдз лэбис сійӧ...

Со тай кутшӧм лӧсьыдӧс тӧрыт сьылісны нывъясыс... Сійӧс ӧд йӧз жӧ лӧсьӧдлісны...

Но бара на нывъяс казьтыштсисны! Да морыс мед лыйӧ найӧс! Мый сійӧ пондіс тадзи думайтны войбыд?! Пеж номъяс ставсьыс мыжаӧсь, узьны оз лэдзны...

«Колӧ ветлыны гортӧ, Печора вылӧ... Гажӧй ёна нин бырӧма... Мамӧяслы турун пуктыштны... Чери кыйыштны... Миянладорын кӧ вӧлім, позис на сьӧмга пызан вылӧ лэптыны... Кыдз эськӧ сэки пондісны сёрнитны тайӧ артисткаясыс-а?..» — татшӧм думъясӧн кутіс жӧ сэсся унмовсьны Питирим, вежӧрсӧ укшальмытӧдз песӧм бӧрын. Ывла вылын сьылісны нин водз садьмысь кайяс. «Гашкӧ, Степан Фёдоровичӧс тшӧтш нуӧдлыны Печора вылас? Мед чӧсмасьыштӧ бур черинас... А гашкӧ, и нывъяссӧ тшӧтш нуӧдлыны? — виччысьтӧг дзенӧбтӧ мӧвп, бӧр вӧтлӧ унсӧ. — Сідзсӧ тай быттьӧ шаньӧсь найӧ... Оз вылӧ пуксьыны ни... Позьӧ петкӧдлыны налы миянлысь местаяссӧ... Ӧд Коми му жӧ... Мед видзӧдлӧны, мый пасьта сійӧ... Да кутшӧм уна бана... Отпускалігад мый и не ветлыны... Лэдзасны кӧ быттьӧ гортсаясыс...»

3

Август помланьӧ куимӧн лӧсьӧдчисны мунны Печора вылӧ — Степан Фёдорович, Райда да Питирим. Печора карӧдз лэбисны самолётӧн. Сэтысянь коли кывтны теплоходӧн суткиысь дырджык. Райда сӧмын нимкодясис таысь — ӧд сійӧ первойысь на веськаліс Печора вылӧ, и сэтшӧм окота сылы быдтор аддзывны ас синъясӧн.

Дыр сулалісны пристаньдорса джуджыдсьыс-джуджыд керӧс йылын да видзӧдісны вой саридзлань паськыда шлывгысь ю вылӧ, сылӧн помтӧм-дортӧм лӧзалысь ковтыс вылӧ. Ок и ловтӧ босьтчӧдысь серпас!..

А орччӧн, изйысь лӧсйӧм да вылӧ кыпӧдӧм ёсь ныра пыжын, сулаліс татчӧс озыр муяссӧ пӧсь сьӧлӧма тӧдмалысь учёнӧй Русанов да, шапкасӧ юрсьыс пӧрччӧмӧн, тшӧтш видзӧдіс, видзӧдіс Войвывлань, быттьӧ кӧсйис ӧдйӧджык казявны, мый дзебсясьӧ сэні, кутшӧм озырлунъяс нэмъяс чӧжыс видзӧ йӧзлы тайӧ кӧдзыд и мича муыс.

А со мӧдлапӧлын вӧр весьтӧ юрсӧ вылӧ лэптӧма нефтянӧй вышка. Райда тӧдӧ: матысь и ылысьджык, Печораӧ усьысь Уса вылысь, аддзӧмаӧсь уна нефть. Печора боксянь жӧ, Вуктылсянь, «Вой кыалӧн» кыз трубаясӧд ыргӧ-мунӧ газ. А кӧнкӧ на водзын эм Воркута из шом тыра аслас гӧбӧчьясӧн, лыдтӧм-тшӧттӧм сьӧд зарниӧн...

Райда лэччыліс берег дорӧ мыссьыны, и сійӧс ёна чуймӧдіс Печоралӧн ваыс — синва кодь сӧдз, пыдӧссьыс став изйыс и визула тювкъялысь посньыдик черияс бура тыдалісны. Кӧть эськӧ ва веркӧсас берег дорӧдыс тшӧкыдакодь жӧ нин гӧвкъялісны лӧза-гӧрда мазут кеньяс.

Луныс вӧлі шондіа, но Сыктывкарын серти тані ёна ыркыдджык. Пӧльтіс чизыр вой тӧв, мыйысь йӧжгылясьысь Райдалӧн кыдзкӧ тӧдлытӧг вежӧртсис: «Шлывгӧ Печора, и лов шыыс чорыд...» — и аслыс кажитчис тадзсӧ вежӧртӧмыс.

Сэсся, сулалігкостіыс, друг кыськӧ петіс зэв уна геб, и кутшӧмкӧ зэв гырысь геб, паськыд бордъя. Райда некор на татшӧмсӧ эз аддзыв, кӧть эськӧ вӧрад да ва вылад ёна жӧ ветлывліс батьыскӧд да челядькӧд.

— Миян, кӧрдорсаяс, гебсӧ нимтӧны ташкаӧн, — висьталіс Райдалы Питирим. — Мукӧддырйиыс син ни пель петас ташкаыд, ёна дӧсадитчылӧ...

Теплоходвывса команда дзоньнас сёрнитіс изьваса ногӧн. Зэв сьӧлӧмсянь, тешкодя нюркйӧдлӧмӧн.

— Нясти кокнас кыччӧ каан? — горзіс кодкӧ вылӧ контролёр. — Ин пыр тадзи, лешакӧ-мортӧ...

— Рӧбетаыс, мадаӧ, ӧні менам сэчӧм и лои, — орччӧн варовитіс маличаӧ пасьтасьӧм тьӧтка. — Ныла-пиа ордӧ гӧсти ветла, куччӧдз лооя на...

Каютаын нёльӧд мортыс изьватас жӧ веськаліс. Отпускавны пӧ лэчча гортӧ, сиктӧ.

— И, дерт, чери кыйыштны? — наяна юаліс Степан Фёдорович.

Мӧдыс чӧскыда серӧктіс:

— А кучӧм нӧ отпуск черитӧгыс!

Вӧлі сійӧ ар комын вита, шӧркодь тушаа, зумыд и рыжӧй. Кос лыс рӧма сук синкымъяс увсяньыс мудера видзӧдісны негырысь лӧз синъяс. Восьса морӧсыс и тыр вира кыз голяыс висьталісны сы йылысь, мый тайӧ дядьыс ёна нин ӧжигайтчӧма паськыд Печора вылын.

— Велӧдін кӧть ӧти сьӧмга кыйны? — водзӧ варовитіс сыкӧд Степан Фёдорович.

— Оз позь! — гажаа сераліс мӧдыс. — Кучасны!

— Быттьӧ тэ ачыд он и кыйлыв сьӧмгасӧ?

— Ме? Шедӧ кӧ, мыйла ог! — гажъяліс изьватас. — Ог бара бӧр лэдз... Айӧ кыйліс... Айӧлӧн айыс кыйліс. И ме кыя... Асланым ю дорысь да мед не кыйны, мамтӧ шогӧдісь!

— Вот и велӧдін эськӧ тшӧтш...

— А некучем велӧдӧм оз коо! Кулӧмтӧ лӧсьӧд унджык: кыксё-куимсё метр. Сэсся Пещора вомӧныс чӧвт — ӧтарас пыж и мӧдарас тшӧтш пыж. И кылӧдчы. Сэсся ӧти пыжа вывланьын, верст куим-ӧ-нёль сайын, ракетнича сылӧн выим. Мӧд пыжа — тадзи жӧ — увланьын, бара жӧ ракетнича выим... Казялӧ кӧ рыбинспекторӧс — вывлань лыйӧ ракетничаысь, мед ӧлӧдны кыйысьсӧ...

— Да ӧд тадзнад быдса флотилия колӧ сьӧмгатӧ кыйны! — чуймис Степан Фёдорович.

— А кудз жӧ мӧдарнисӧ! — сераліс изьватас. — И быдлӧн «вихрь» мотор пыжасныс...

— И тіянӧс ньӧтчыд на эз кутлыны? — шемӧса юаліс и Райда.

— Кыйсигам — из... Ӧтчыд Пещора карӧ петігӧн нин кучисны. Кодкӧ явитӧма. Чемоданын вит чери вӧлі, ставсӧ мырддисныс. Да нӧшта кыксё чӧлкӧвей штрап вочкисныс...

— Та бӧрын, дерт, сэсся эн нин петавлы сьӧмга вылад? — юаліс Степан Фёдорович.

Изьватас мудера читкыртліс кос лыс рӧма синкым увсьыс шуйга синсӧ:

— Жар чериыд юӧс лыа да... Абу чӧскыд сыа...

Степан Фёдорович да изьватас дзикӧдз варовмисны, а Райда да Питирим петісны вылыс палуба вылӧ, кӧні вӧлі шондіа и жвучкис уль руа ыркыд тӧв.

Паськыд ота Печора то шлывгис дзик веськыда джуджыдсьыс-джуджыд вӧра-сорса щельяяс костӧд; то ляпкыд эрдъяс вылын заводитліс быттьӧ пӧдны кузяла и пасьтала тэчӧм лыаысь, ӧдва и чукльӧдліс-писькӧдчис лыаысь тэчӧм толаяс пырыс.

Судно бӧрся вӧтчӧны каляяс, гӧгралӧны мудз тӧдтӧг, дзик дінтіыс чишнитлӧны. Ӧшинь пыр шыбитас кодкӧ нянь тор, и пуля моз тювкнитасны веськыда да стӧча сы вылӧ, ӧта-мӧднысӧ пановтӧмӧн, быттьӧ снайпер лыйӧ... И бара вӧтчӧны, пемдӧ нин, а век вӧтчӧны. Велалӧмаӧсь... Йӧз дінад кокньыдджыка сёяныд сюрӧ...

А со неылын ызгысис ыджыд чери, быттьӧ еджыд торпеда качліс ва пыдӧссьыс.

— Сьӧмга... — шуис Питирим. — Пуд кыка, гашкӧ...

— Сы гырся сьӧмгаяс эмӧсь? — чуймис Райда.

— Эмӧсь... Моресянь дыртӧ катігӧн быдсяма гагыс пӧ сибдӧ сы дінӧ. Вот и ызъялӧ, весалӧ тадзи асьсӧ...

— Кытчӧдз оз тшапнитны сійӧс миян выль тӧдсаыд кодь дядьӧяс.

— Да... Сьӧмгатӧ ёна кыйӧдӧны... Быд ногыс... Коді кыдзи вермӧ... Печора кузяла... Оз позь, а всё равно кыйӧны... Кӧть ловнысӧ пуктасны сы понда... Сы вӧсна, мый сыысь чӧскыдыс, буракӧ, немтор сэсся абу свет вылас...

— Чужлас жӧ этатшӧм чери! — Райда ёна шызьӧма. — И Печора йылӧдз пӧ катӧ кульмыны. Моресянь...

— Да... сэтчӧдз тшӧтш катӧ. Печораӧ усьысь мукӧд ю йывъясӧ и...

— Дивӧ!..

А нӧшта Райдалы кутшӧмкӧ ногӧн вӧлі нимкодь сыысь, мый тайӧ быдӧнлы сэтшӧма колан дона чериыс бӧрйӧма аслыс олӧм-кульмӧм вылӧ буретш Коми муысь сӧдз ваа Печораӧс; нимкодь, кӧть эськӧ, шуам, ачыс сійӧ, Райда, зэв на этшаысь чӧсмасьлывліс тайӧ черинас...

Аскинас шензигтыр видзӧдісны, кыдзи ёна нин отасьӧм Печораӧ ыльгысьӧ Усва ю. Пӧшти Печора пасьтаыс жӧ! Верст пасьта кӧдзыд да сӧстӧм ва чепӧсйӧ войвывсянь да аслас ыджыд вынӧн кусыньтӧ-чегӧ Печорасӧ шуйгавыв, и лоӧ быттьӧ выль ю, море пасьта ю.

— Сы мында ва! — Райда шемӧса чатрасьӧ гӧгӧр. — И ставыс синва кодь сӧстӧм ва!.. Но и дивӧ!.. И век на Коми му!.. Менам сэтшӧм чувство, мый быттьӧ ми тулыссяньыс на ойдӧм Эжва вывсянь век на кывтам-мунам Коми мулӧн оръявлытӧм юӧд, и некыдз оз помась сійӧ...

— И став тайӧ юяс пӧлӧныс коркӧ со удитлӧмаӧсь овмӧдчыны коми войтыр, — мый йылысь кӧ мӧвпалігтыр шуис Степан Фёдорович.

— Да... — сьӧлӧм сетіс и Питирим. — Усва кузя найӧ пырӧмаӧсь Колваӧ, Вӧркутаӧ, а сэсся вуджӧмаӧсь Урал Из да и сэтчӧ овмӧдчӧмаӧсь. Водзті пӧ тай ӧнія Салехардыд Обдорскӧн шусьылӧма... Сыысь ӧтар, ӧні на пӧ эм некымын коми сикт Обь пӧлӧныс...

— И дерт, сэкся дядьӧясыс пырисны эз миян кодь теплоходӧн, — шуис Райда.

— Тӧдӧмысь... — серӧктіс Питирим.

— Регыд тані зэв гажа лоӧ! — шуис Степан Фёдорович, сійӧ тыр синмӧн видзӧдіс Уса катчӧс. — Сымда нефть аддзӧмаӧсь... Матысь... Колва усянінӧ быдса кар быдмас, Усинск...

— Сэки Усаыд тшӧтш вермас гудырмыны, Изьва моз. — Питиримлӧн кыза гожъялӧм чужӧмыс лои тӧждысянаӧн. — Сэні пӧ тай лючки чериыс оз нин ов-а...

— Гашкӧ, ӧнія техниканад, ӧнія позянлунъяс дырйиыд оз нин лэдзны татшӧмтортӧ вӧчны! — пӧся шуис Райда. — Оз нин ёна пазӧдны енмыслӧн сетлӧм мича да сӧстӧм вӧр-васӧ.

Водзын, зэв джуджыд рӧч йылын, уна керкаясӧн сярвидзис Усва-вом сикт. Ва дорсянь сылань катӧдіс лыдтӧм-тшӧттӧм тшупӧдъяса векньыдик пос — кыдз-мый и каян, ыджыд нопйӧн кӧ!.. Усаӧн ёна паськӧдӧм Печора вылын мураліс вой тӧв, сьӧкыда ызгисны еджыд сорса гыяс.

Райда сулаліс тӧв паныд, тӧлыс вынысь нетшкис стежитӧм пытшкӧса болонь плащ пӧлаяссӧ, зілис нӧбӧдны веж юрси вылас зэвтӧм лӧз беретсӧ.

Помтӧм паськыд ва, лэчыд тӧлыс, ызгысь-швачкысь гыяс, войвыв мулӧн ӧтарӧ вежласьысь, тӧдтӧм серпасъясыс — ставыс тайӧ кыдзкӧ ёна шызьӧдіс Райдаӧс, и сылы окота лои мыйкӧ сьывны; но быттьӧкӧ и некутшӧм тӧдса мотив эз лӧсяв ӧнія ногӧн лов кылӧмыслы; и сэки дум вылас усины тӧрыт берег дорын чужӧм кывъяс: «Шлывгӧ Печора, а лов шыыс чорыд...», и сійӧ кутіс сьылӧмӧн моз гораа шуавны тайӧ кывъяссӧ. Сэк жӧ мӧвпнас ёна выныштчис, мед эськӧ кыдзкӧ лададжыка тэчны найӧс. Сэсся сійӧ шыасис Питирим дорӧ:

— Гижин эськӧ сьыланкыв аслад Печора йылысь... Муса Печора йывсьыд... А, Питирим Серафимович? Музыка радейтысьӧн жӧ тай шусян?

Мӧдыслӧн курыда нюмыртчыліс чужӧмыс:

— Сямӧй менам та вылӧ озджык на судзсьы... Да и мукӧдыслӧн гижӧма нин...

— А тэныдсӧ ӧд тшӧтш, кӧнкӧ, окота?

— Мый эськӧ абу окота да... Сэсся ӧд и бурджык кывъяс на колӧны та могысь... Найӧс лӧсьӧдлыны ме ньӧти нин ог куж...

— А ладмасны-ӧ тэныд, шуам, со тайӧ кывъясыс?

Шлывгӧ паськыда Печора

Коми муӧд уна нэм.

Мед кӧть лов шыыс и чорыд —

Мам кодь муса сійӧ мем.

— Тайӧ зэв лӧсьыд кывъяс! — ырсмуніс Питирим, кӧть эськӧ ачыс и лӧнь сяма морт. — Тэ найӧс ачыд думыштін? Ӧні?

— Мыйла нӧ дзик ӧні? Тӧрытсянь нин Печораыд шензьӧдӧ менӧ да...

— Райда — Райдочка! — пӧсьджыка на шуис Питирим. — Вай тэ нӧшта на думайтышт! Татшӧм жӧ ладӧн... Шуам, со эстшӧм щелья вылын гортӧй... Ниаяс пӧвстын... Кӧнкӧ ылын дзор Урал пӧртмасьӧ... Паськыд ота Печора сетӧ вын и смеллун... И мед эськӧ век лоӧ ставыс тайӧ...

А рытъядорыс, теплоход вылысь чеччигкежлӧ, Райдалӧн кывбур дась вӧлі дзоньнас:

Шлывгӧ паськыда Печора

Коми муӧд уна нэм.

Мед кӧть лов шыыс и чорыд —

Мам кодь муса сійӧ мем.

Гажа яг нӧрысын гортӧй,

Кӧні ниа пожӧм сор,

Кӧні парма сайын ворсӧ

Дзор Ураллӧн эзысь сорс.

Вӧрын, ваын зіля кыйсиг

Чӧжсис менам сям и вын.

Олӧм шуд вӧсна тшӧтш вийсьӧ

Менам сьӧлӧм — абу кын.

Кыла лолӧн, тані оліг,

Кутшӧм мича чужан му.

Тайӧ мичыс мед век лоӧ,

Медым некодыр оз кус.

Шлывгӧ паськыда Печора

Коми муӧд уна нэм.

Мед кӧть лов шыыс и чорыд,

Мам кодь муса сійӧ мем.

Тайӧс кывзігӧн Питиримлӧн дзикӧдз нимкодьмис лолыс. Сэтшӧма нимкодьмис!.. Сійӧ быттьӧ бӧр аддзис зэв донатор... Кодӧс коркӧ, важӧн нин, воштыліс... Сы дыра нин вийсис-корсис сійӧ... И сьӧлӧмыс век эз вӧв асінас... И со — сюрис... Тайӧ еджгов нылыс отсаліс аддзынысӧ сылы... Эстшӧм тӧлка ныв!.. Ӧні сійӧ, Питирим, дерт жӧ, корсяс сьыланыслы — быть корсяс! — сэтшӧм шыяс, мед эськӧ сійӧ, сьыланкылыс, пондіс ворсны-пӧртмасьны став рӧмъяснас, мед эськӧ сійӧс кывзігӧн век аддзин и кылін асьсӧ, Печора-матушкасӧ.

Сӧмын тай найӧс ставнысӧ та бӧрын шогӧдыштіс сэсся шуштӧм серпас. Печора дорса джуджыд бадь бурысьысь, йывланьсьыс моз, найӧ казялісны паськыд лента, бадь бурысь вылас кузяла ляскысьӧм лента.

— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? — юаліс Райда мужичӧйяслысь.

— Тайӧ, мадаӧ, нефть перйысьяс мичмӧдісныс Пещоранымӧс, — зэлыда шуис медводзӧн тані жӧ сулалысь изьватас. — Тулыснас авария вӧлӧма... Ю пасьталаыс кывтіс нефть. Со и колисныс вӧнь...

— Сымда нефть! — чуймис тшӧтш и Степан Фёдорович.

— Тырмӧ тай сыа миян му пытшкӧсам, — шуис изьватас. — Ӧти лов сьӧмга кыян, дак тэнӧ судитны вермасныс... А мыйта лов прӧпадитӧ тадзи Пещорасӧ пежӧсьтӧмысь, мамтӧ шогӧдісь...

— Да-а... — сӧмын и ышловзис Питирим сьыланкывйысь кӧдзавтӧм на лов тырнас.

4

Крута шыбитӧм векньыдик трап кузя петісны няйт берегӧ. Вӧлі пемыд, тӧла и кӧдзыд, буситіс зэр. Наысь кындзи некод сэсся эз чеччы татчӧ, и йӧжгылясьысь Райдалы кыдзкӧ весиг шог лоліс, кор сійӧ медбӧръяысь чӧвтліс синъяссӧ югыд биясӧн ылыстчысь теплоход вылӧ: кажитчис, мый мирсьыс став шоныдсӧ сійӧ нуис сьӧрсьыс...

— А кӧні оркестр? Мыйла музыкаӧн абу петӧмаӧсь миянлы паныд? — зілис шмонитны Степан Фёдорович.

Питирим чӧла восьлаліс пемыдас тракторъясӧн ныръялӧм туй пӧлӧн; кокъясыс сылӧн, ылі туй бӧрын гортлань матыстчысь вӧвлӧн моз, тшӧктытӧг тэрмасисны.

Сьӧд стын кодьӧн сулалысь вӧр ді вуджӧм бӧрын, водзын, сук пемыдас, дзулкнитісны шочиник бияс.

— Со и воим миян Буткан карӧ, — шоныда шуис Питирим да водзлань нюжӧдліс кисӧ.

Сэсся и медводдза пон — коми сиктлӧн ун тӧдтӧм видзысьыс — сетіс гора гӧлӧссӧ, сылы шыасис мӧд, коймӧд...

Видза олан, Буткан!

Питирим вайӧдіс неыджыд пӧлыньтчӧм керка дінӧ, кодлӧн ӧшиньясыс вӧліны биаӧсь. Гольӧдчӧм вылӧ пырысь-пыр жӧ петіс кодкӧ, восьтіс ӧдзӧссӧ.

— Мам, ме тайӧ, — шуис Питирим. — Абу ӧтнам ме...

Воысьяс водзын вӧлі кышӧдтӧм, вушйӧм гӧна маличаӧ пасьтасьӧм пӧч, сылӧн радысла югзис чукырӧсь чужӧмыс, сійӧ меліаліс писӧ, мукӧдъяс вылӧ нимкодьпырысь видзӧдіс — мортыд эз и куж, мый вӧчны.

Керка пытшкӧсын вӧлі нӧшта мӧд нывбаба, важ модаа кузь сарапана, томджык маличаасьыс. Сійӧ нимкодьпырысь и шӧйӧвошӧмӧн видзаасис жӧ воысьяскӧд, сэсся уськӧдчис самӧвар дінӧ: рытнас нин пӧ эськӧ пуктылім, но, гашкӧ, кӧдзаліс...

— Кульсьӧ, мадаяс, кульсьӧ... Да кыччӧ инӧ ӧбес дорас нопсӧ чӧлан? Со тыччӧ пукты, лавич вылас!.. — кыпыда сёрнитіс маличаа пӧч; сійӧ некыдз оз вермы палявны ыджыд радлунсьыс, ноксьӧ-педзӧ да медъёна видзӧдлывлӧ яндысигтыр пӧрччысьысь Райда вылӧ: код нӧ пӧ эськӧ лоӧ тайӧ матушкаыс? — Меся жӧ сьӧлӧмын ӧтӧрыш вочкӧ... Воас Питько — и толькӧ! Мальчаӧс иг на кульлы выламысь, рытыыбыд... Тӧрыт и... Куимысь нін войӧдлі улич помӧдзыс... Письмӧад тай кӧсйылін воны да. Коліс инӧ, дитя, телеграм вочкыны...

— А ми, Палаш тьӧт, телеграмсӧ пановтім самолётнад лэбигӧн! — гажаа шыасис Степан Фёдорович; кыкнан нывбабаыслы кажитчис тадзсӧ шуӧмыс, найӧ серӧктыштісны да меліалыштісны синнаныс — эстшӧм пӧ варов гӧсьт, весиг пӧ ӧд нимтӧ нин тшӧтш тӧдмалӧма и...

— Турунтӧ нӧ бура пуктінныд? — юаліс Питирим пызан вылӧ гӧснечьяс лэпталіг.

— Ин тӧждысь, бура пуктім, — вочавидзис мамыс. — Чойеыд ёна отсаліс. Нарьян-Марсьыд воліс да мисеч оліс тані. Зонкаыскӧд... Поводдяыс шань вӧлі и. Бур турун выим тӧӧбыд кежлӧ.

Сэсся сійӧ шлапкӧбтіс кияснас малича кузяыс, ёна яндысьӧмӧн шуис:

— Ой, мый инӧ ме полӧкалӧ моз танъяла, киссьӧм мальчанас! Чое, лӧсьӧд пызансӧ, а ме, инлыв, вежся...

Сійӧ тюрӧбтіс-пырис мӧд жырйӧ, а кор недыр мысти бӧр петіс сэтысь, Райда, да и Степан Фёдорович тшӧтш, шензьӧмӧн паськӧдісны вомнысӧ. Быттьӧ мӧд морт петіс жырсьыс!

Вӧляникысь вурӧм шоныд маличанас кӧ бабӧыс первойысьсӧ кажитчис Райдалы кык кок йылын тапикасьысь энь ош кодьӧн, то ӧні сы водзын сулаліс... пӧрысь мадонна. Сэтшӧм мича да аслыспӧлӧс паськӧма ӧні вӧлі бабушыс! Сэтшӧм лӧсьыда да пелька пукаліс тайӧ паськӧмыс сылӧн косньӧд лысьӧм вылын. И ӧд быгалӧм сюмӧд кодь, пӧрысьысла ёна нин чукырасьӧм, веськыд ныра векни чужӧмыс тшӧтш быттьӧ вежсьыштӧма — гӧсьтъяс воӧмысь югыд радлуныскӧд тшӧтш ӧні быттьӧ и тӧдчӧ асьсӧ ёна на морттуйӧ пуктӧм, колана мортӧн на асьсӧ кылӧм.

— Бабе, но морӧ, тэ тай нӧ невеста кодь на! — шуис Степан Фёдорович. — Кӧть ӧні жӧ тэкӧд венеч улӧ сувт!

— А мый инӧ, вай суутам, — эз шӧйӧвош мӧдыс.

— Бабуш, да тӧданныд-ӧ код кодь тэ ӧні? — син тырнас пӧчӧс меліаліг шуис Райда. — Тэ ӧні Печораса Мадонна кодь!

— А коді инӧ сійӧ сэчӧмыс?

— Мадоннаыс? — Райдалӧн кыпъяліс лолыс. — Сійӧ — мада жӧ, сӧмын мувывса йӧзыс важысянь нин тӧдӧны сійӧс. Зэв важысянь!.. И ёна пыдди пуктӧны...

Бабӧлысь кымӧссӧ джынвыйӧдзыс веськыд визьӧн тшапа вевттис лӧзоват кокошник, а сы весьтын юр вылас павкнитӧма да зэлыд гӧрӧдӧн гӧрддзалӧма кузь сыръя кашемир чышъян, кодлӧн сьӧд от вылын яра ӧзйисны лежнӧг кодь алӧй дзоридзьяс. А кок подулӧдзыс сарапаныс вӧлі кык пӧвста — вылісяньыс гӧрдоват сатинысь, а улісяньыс гажа сера ситечысь. Татшӧм жӧ кык пӧвста вӧлі и бабӧлӧн водздӧраыс, бансяньыс сійӧс эжӧма кисьмӧм мырпом рӧма сатинӧн. И кӧть тайӧ вӧччан паськӧмыс эз нин вӧв выль, дырӧн новлӧмысь чусалыштӧма и мукӧдлатіыс вушйышталӧма нин вӧлі, — но сійӧс пасьталӧм баб Райдалы кажитчис некор аддзывлытӧм дивӧ кодьӧн.

— Чышъянасинсӧ инӧ мыйла? — нюмъялігтыр шыасис бабӧ дінӧ чойыс. — Шоныд тай керкаыс...

— Но-о, кыдз инӧ сытӧг! — тӧдчӧданаа вочавидзис мӧдыс. — Этатчӧм гӧсьяслы ог жӧ кут мыччӧдлыны ассюм пача юрӧс...

Кӧзяйкаяс регыдӧн быдторсӧ ваялісны пызан вылӧ: еджыда сярвидзысь рысьтӧ и та рытъя йӧвтӧ, свежӧй нӧктӧ и косьтӧм кӧр яйтӧ. Но век жӧ воысьяслӧн, Райдалӧн тшӧтш и, медъёна югнитлісны синъясыс сэк, кор пызан вылын тыдовтчис ыджыд тасьті тыр вылиника на солалӧм чери; чериясыс вӧліны гырысьӧсь, тшӧгӧсь, вундавтӧмӧсь, сьӧкыда личкисны ӧта-мӧднысӧ. Питирим путкыльтіс чунь помнас ӧтиӧс, исыштіс да шуис:

— Пелядь тай, коді нӧ кыйис?

— Ачум, — дӧвӧля нюмдіс мамыс. — Ачум на кыйыштыла, Кузь тысьыд... Лёк пыжыд сэн на олӧ... Кулӧмъясыд и... Лёка эськӧ шедӧ да... Куим-нёль чериӧн... Но ылӧсӧ мунны ог нин лысьт, выныс вошӧма...

— А усянныд кӧ ваас? Тӧв путкыльтас пыжнытӧ ли? — дзескалӧм лов шы сорыс юаліс Райда.

— Пыжсьыд ме ог усь, мадаӧ. Ооны на кӧсъя... А тӧла пӧраӧ ог и пет ва вылӧ...

— Ме кымынысь сыла шуа: ин нін мун, чойӧ, ин мун... — ышловзис мӧд нывбабаыс, Питирим вылӧ синбӧжнас кыйкнитліг. — Он вермы кутны, бара и войӧдас...

— Чӧскыд черитӧг ме ог вермы овны, абу велалӧма... йӧлыд мелы выим кӧть абу...

Юыштісны карса вина. Райдалы мыччисны медкыз чериыслысь шӧр тшытшсӧ, сійӧ вӧлі ыркыд, улиса да гӧрдовата югъяліс би улын. Райда вӧлі ёнакодь нин тшыгъялӧма, азыма курччис небыд тшӧгсӧ, и шензьӧдана черилӧн ыркыд да быттьӧ выя чигйыс курччавтӧг пондіс сывны вомас... Торт моз жӧ кутіс сывны, сӧмын тай эз вӧв юмов, а буретша сола, мыйысь торйӧн нин ёна бурмӧдіс сьӧлӧмтӧ.

— Ой, чӧскы-ыд! — нимкодьмӧм лов тырнас шуис Райда.

— Сёй, мадаӧ, ёна сёй! — тшӧктӧ пӧрысь нывбаба, Питиримлӧн мамыс, кодлы сэтшӧм любӧ видзӧдны гӧсьтъяслӧн том чужӧмъяс вылӧ... — Омӧльтчӧмыд со ёна, син гуранъясыд аминь ёна вӧйӧмаӧсь... Карад оз ли мый вердлыны?

— Вӧсньыдыслы ӧд кокньыдджык му вылӧдыс тіркъявны, — сераліс Райда.

— Сідзи эськӧ и эм да, мадаӧ! — варовитіс пӧчӧ. — Ме ачум некор иг вӧӧлы кызнад. Кынь кодь гостӧмӧн да пелькӧн век вӧӧлі.

Век на чушкӧ пызан вылын самӧвар, быттьӧ тшӧтш ышмӧма век лӧньӧн овлысь керкаын талунъя гажсьыс. Райдалӧн дзикӧдз шоналӧма лолыс. И быдлаті шоналӧма! Кокъясыс весиг пӧжсьӧны небыд кӧр ку тяпиясын, кодъясӧс мырдысьӧн тшӧктіс кӧмавны баб... Со кутшӧм пельӧсӧдз шыбелитіс сійӧс, Райдаӧс! Ёнакодь поліс вонысӧ, а зэв шаньӧсь вӧлӧмаӧсь пӧчӧ-чойясыс, кӧть эськӧ и, видзӧднысӧ, сэтшӧм разнӧйӧсь. Аслыснога сёрниыс ёна кажитчӧ Райдалы и. Куш сӧмын «мадаӧ» кывйыс мый дон сулалӧ! Меліалӧ, и тшӧтш быттьӧ ыдждӧдлӧ...

Степан Фёдорович нӧшта на тырталіс стопкаяс, но Питирим эз кут сэсся юны, мӧс вӧра йӧлӧн тыр кружка босьтіс киас.

— Но, морӧ, винаыс эм на да, йӧв он жӧ ю, мужик морт! — шензьыштіс Степан Фёдорович; аслыс сылы эз на вӧв окота дугӧдчыны курыдторсӧ дзикӧдз помавтӧдз.

А Палаш пӧчлы нӧшта на любӧ лои; сыысь, мый ылі муясын оліг-ветлігӧн пиыслӧн со абу на вежсьӧма модаыс.

— Таа миян дзолясяньыс йӧлтӧ радейтӧ, аминь ёна... Куим гӧд сылы вӧлі да ёна висьмыліс чумын. Немтор оз сёй... Ёна и повзьылі, меся, кулас дитяыд... Сэки важенкатӧ кучи вотькӧдны да йӧӧнас юктавны дитяӧс... Вочасӧн бурдіс эсся — кӧр йӧлыд отсаліс, ёна сук да пӧтӧс сыа... Эсся век йӧӧтӧ пондіс корны... Та понда, дашкӧ и, кокыс тэрыб лои, кӧрлӧн кодь. Да и чужӧмыс йӧв кодь еджыд...

Питирим шудаа серӧктіс. Сэсся сійӧ друг кыпыда юаліс:

— Мам, а менам нӧ таллянкаыд ловъя на? Шыръяс эз на сёйны?

— Ин баит ковтӧмсӧ! — быдсӧн дӧзмыштіс мамыс. — Ми сыӧс синӧс моз чередитам... Чоеыдлӧн зонкаыс, Ӧле, век вӧлі корӧ: вайлы да вайлы... Ог, меся, сет, ин кор!

Баб пыраліс мӧд жырйӧ да петкӧдіс важиник, ёна нин парсасьӧм да чукрасьӧм таллянка. Шочиник ворсан клавишъясыс да кизьясыс джынвыйӧ потласьӧмаӧсь да чирссьӧмаӧсь, та понда нӧшта нин этша кольӧмаӧсь. Но Питирим босьтіс киас да пуктіс пидзӧс вылас тайӧ таллянкасӧ дона кагаӧс моз меліа, мортыдлӧн весиг чужӧмыс вежсьыліс сэки — гожъялӧмаыс быттьӧ югыдджыкӧн лоис. Няжнитіс-паськӧдіс мекъяссӧ, важысянь велалӧм чуньясыс сяркнитісны потласьӧм кизьяс вылӧд, и пӧрысь таллянка, чушкигтыр, но долыдпырысь, сетіс чирыштӧм гӧлӧссӧ. Питирим копыртчыштіс веськыдвыв да любӧысла весиг пельбокнас ляскысис гармоньлӧн парсасьӧм сьӧд пӧв дінӧ, быттьӧ ныв морӧс бердӧ тадзи инмӧдчис... И видлалӧ, корсьӧ кутшӧмкӧ лад. Пӧрысь таллянка вочасӧн аддзӧ тайӧ ладсӧ: норакодь и кузя юргысь шыясӧн ворсӧ, паськыда босьтӧ и ӧттшӧтш быттьӧ дзольгӧ-сяльӧдчӧ визув ва моз.

Татшӧм ладсӧ аддзӧм бӧрын Питирим бӧр лэптіс кымӧс вылас шыльӧдӧм юрсиа юрсӧ да надея кутысь тӧждысяна синъясӧн видзӧдліс Райда вылӧ. А мӧдыс, дерт, гӧгӧрвоис нин, мыйджык ворсӧ Питирим, ныв сӧгласа довкнитіс юрнас да сьӧлӧмсяньыс пондіс сьывны ворсӧм шы улас:

Шлывгӧ паськыда Печора

Коми муӧд уна нэм.

Со нин и Степан Фёдорович тшӧтш мургыштӧ-сьылӧ. Но ёнджыкасӧ сійӧ шензьӧ, чуймӧма. Чуймӧма сыысь, мый тайӧ сьыланыс чужис сы синъяс водзын. Эз вӧв — и друг лои... Нинӧм абусьыс лои! И сьывсьӧ со...

Палаш пӧч, Питиримлӧн мамыс, кывзысигтыр тшӧтш кутіс мизгыны. А кор помасис сьыланыс, медводзӧн дӧвӧля шуис:

— Бур и рӧбета, сьыынытӧ! Кор нӧшта лӧсьыда карӧма! Шань изьватас тай карӧма тайӧ песнясӧ!

— Палаш тьӧт! — пӧшти горӧдісмоз гажмӧм и шызьӧм Степан Фёдорович. — Кӧсъян кӧ тӧдны, тайӧ сьылансӧ тэнад пиыд да тайӧ нылыс чужтісны! Ӧні на, Печора кузя кывтігӧн, чужтісны. Позьӧ шуны, мый тайӧ сьыланыс тэнад чӧскыд пелядьысь свежӧйджык на!

Пӧрысь пӧчлӧн пи вылас видзӧдысь чусалӧм синъясыс войтыштны дасьӧсь, сэтшӧм любӧ сылы.

— Оз вед ылӧдчы тайӧ, Питько? — пӧся юаліс сэсся сійӧ, но сьӧлӧмнас гӧгӧрвоӧма нин, мый тадзи и эм. — Аддзан, чое, кутшӧм миян Питькоыд? Ок, дитя, айыд кӧ эськӧ ӧні кыыліс!..

Сійӧ тшӧктіс мӧд пӧв ворсны да сьывны. Сэсся шуис пиыслы:

— Питько, дитя, тэ инӧ аски гиж менам вылӧ тайӧ кывъяссӧ. Гырысь шыпасъясӧн. Ме велӧда тайӧс да век куча сьыыны...

— Гижа, мам! — Питирим вӧлі зэв рад мамыс вӧсна.

А мамыс нин малалӧ-шыльӧдӧ кӧр сюр кодьӧдз чорзьӧм-лыӧссьӧм кинас Райдалысь шыльыд кияссӧ, некор аддзывлытӧм дивӧ вылӧ моз видзӧдӧ ныв вылӧ да юасьӧ:

— Кудз инӧ тэд, мадаӧ, татшӧм кыыясыс сюри? Мытшасьтӧг вед, из выысянь исковтысь шор моз дзольгӧ, аттӧ чудеса!.. Ме окоч жӧ сьыынысӧ, а ачум тэчны ог сяммы...

— А мый эськӧ ті медъёна радейтад сьывны, бабуш? — шоныда юаліс Райда.

— А мый дум вылам усьӧ. Тундраад ветлігӧн быдсӧ сьылан, шогсӧ и гажасӧ. Даддяд мунан, мунан — помыс некудз оз во. Со и сьылан.

— Бабуш, сьылыштӧй мыйкӧ!

— А мый инӧ эськӧ, мадаӧ? — пӧрысь пӧч шӧйӧвошис, но сэк жӧ быттьӧ и том ногӧн веськалыштіс мыгӧрыс.

— Шондіӧ-маметӧ сьыв! — туйдӧдіс пиыс, сійӧ ӧти пельнас кывзысис налӧн сёрниӧ.

— Сьыла вед... Чое, сьыла?

— Сьыв, сьыв! — окотапырысь тшӧктіс мӧдыс. — Ин кӧ на вунӧдчы.

— Сӧмын тэ, Питько, этша ворсыштав. Этадз меам артмӧджык.

Палаш пӧч вештыштіс улӧссӧ бокӧджык, пуксис, кресталіс лыӧсь кырымъяссӧ водзас да, ен ув пельӧсын ӧшалысь, киас кагаа, пемдӧм богоматерь вылӧ друг шогӧ усьӧм синъясӧн видзӧдіг, заводитіс чусалыштӧм, но важ сьылысьлӧн мыла на гӧлӧсӧн:

Шондіӧ-маме, дыр вед новлӧдлін,

Да часӧн рӧдитін.

Быдтылін менӧ кыдз пуыс ыжда,

Мичлун козьналін асъя кыалысь.

Кӧсйылін сетны дзоля семьяӧ,

Дзоля семьяӧ да маті земляӧ,

Частӧ волыны, дырен гӧститны.

А сетін вед тэ менӧ

Ыджыд семьяӧ да ылі земляӧ:

Сизим ая-пи да нёль ая-ныы,

Матушко да батюшко,

Мужике да ачум...

Ӧтік во олі — мамес иг аддзыл,

Мӧд во олі — мамес иг кыылы.

Коймед во вылас ачум мӧдӧччи

Сук вӧр кості да джуджыд гӧраӧд.

Шондіӧ-маме вочча мем воис.

«Сё муса дитя, кӧні нӧ тэнад да

алӧй вирыд?»

«Шондіӧ-маме, шогсьыс кусӧма».

«Сё муса дитя, кӧні нӧ тэнад

лым еджыд яйыд?»

«Шондіӧ-маме, орсӧн лачкӧма».

«Сё муса нылӧ, кӧні нӧ тэнад дас

кык сода сера пандыа

мальчаыд?»

«Шондіӧ-маме, йӧз ань вылысын».

Тайӧ вӧлі ловтӧ кырлӧдлысь сьылӧм. Райдалӧн синъясӧ сӧдзтысис пӧсь синва. Сылы весиг пондыліс кажитчыны, мый оз пӧрысь пӧчӧ тадзсӧ сьыв, а збыльысь том ныв норасьӧ. Муса бать-мам дінсьыс нетшыштӧм, кӧдзыд тундра шӧрӧ эновтӧм ӧтка ныв.

— Бабуш! Тіян сьыланыд дас пӧв лӧсьыдджык миянлӧн дорысь! — сьӧлӧмсӧ сетіс Райда пӧрысь мортлы. А мӧдыс, сьывнысӧ помалӧм бӧрын, яндысьыштіс, ки пыдӧснас чышкаліс шызьӧмысла косьмыштӧм вом доръяссӧ.

— Буди абу шыльыд сыа...

— Мый нӧ кӧть! — ыпъяліс Райда. — Ловтӧ тай дзоньнас босьтӧ-а.

— Но, мадаӧ... Менӧ лёка жӧ сыа дойдӧ.

— Быттьӧ тайӧ сьыланыс йиджӧма важ коми нывъяслӧн уна нэм чӧжся став шогыс да дойыс... — сьӧлӧмсяньыс содтіс Райда. — Став нывъясыслӧн, кодъясӧс мырдысьӧн моз нетшыштлісны бать-мамыслӧн шоныд позйысь...

Райдаӧс водтӧдісны узьны пытшкӧс жырйӧ, гӧрда-еджыда сера ситеч занавес сайын сулалысь крӧватьӧ. Гӧстя, яндысигтыр, пондыліс пыксьыны — абу пӧ лӧсьыд тадзитӧ, ӧтнаслы медбур узянінсӧ босьтны... Но Палаш пӧч эз и кут кывзыны, любӧпырысь вольсаліс ассьыс медвыль, медъеджыд прӧстынясӧ.

Койка дорас, джоджас, ковёр пыдди вӧлі павгӧдӧма вывлань гӧна кӧр ку. Райда сувтіс сы вылӧ кӧмтӧм кокъяснас, и сідзи и пурскысисны найӧ сэтчӧ — сэтшӧм сук да кузь гӧна вӧлі куыс...

— Миян сыа лоӧ вольӧн, — окотапырысь висьтавліс баб. — Ты дорӧ кӧ тіян лоӧ мунӧм — черитӧ кыйны, — кӧть ӧти воль быть колӧ босьтныы. Уль му вылас вольсалан сыӧс, и шоныд лоӧ узьны, паччӧрын кодь.

Райда, ставторсьыс ыззьыштӧм сьӧлӧма, водіс, и пыр жӧ син улас веськалісны паныда стенӧ крепитӧм кык борд... Зэв ыджыд бордъяс, гашкӧ, метра кузьтаӧсь, найӧ вӧліны быттьӧ шевкнитчӧмаӧсь лэбзигӧн да лым еджыда лӧсталісны электричество би улын.

— Тайӧ, буракӧ, юсь бордъяс, — шуис Райда, сылы окота на вӧлі сёрнитыштны Палаш пӧчкӧд.

— Сыа... — ышловзьӧмӧн моз вочавидзис мӧдыс.

— Юсьсӧ нӧ тіян кыйӧны жӧ? — повзьыштіскодь ныв.

— Оз, мый тэ, мадаӧ? — ӧвтыштіс кос кинас пӧч. — Сыа вед тундрасӧ мичмӧдӧ... Сытӧг яйыд сэні тырмӧ...

— А кысь нӧ эськӧ бордъясыс?

— Эта йылысь лёка кузь басниыс... Тэд, мадаӧ, узьны колӧ... Не этша вед мудзин...

— Висьталӧй, бабуш!

Палаш пӧч вештыштіс улӧс вылысь нывлысь кӧлуйсӧ да кокньыдика лепитчыштіс улӧс дорышас.

— Ӧнія моз жӧ аръявыы пӧраыс сэки вӧлі, — шуис сэсся. — Пӧткаыс буреч вӧлі чукартчӧ кельӧбъясӧ... Мадаӧ, лёка гажа сэки тундраад. Быд гӧлӧса шыяснас сьылӧ да горзӧ пӧткаыд, чуксалӧ да велӧдӧ ӧта-мӧдсӧ... Тыяс вылад сярвидзӧ сымда лэбач, кучӧмыс толькӧ и абу!.. Ыджыд пиӧйлы, Саньколы, дас куим гӧд сэки вӧлі, йӧй на... Босьтас сыа чумысь батьыслысь ружйӧсӧ да и кам лыяс тайӧ юсьыслы, ты вылас... Усьӧ сэсся, коньӧр... Ёна и вачкалі ме сэсся сыӧс, татшӧмторсьыд. Но он тай бӧрсӧ ловзьӧд.

Мукӧд юсьыс, тӧварышъясыс сылӧн, кык лун чӧж сэсся вийсисны сэні. Лэбалӧны ты весьтӧдыс... Мыйкӧ лёка горзӧны, шога чуксасьӧны, коньӧръяс... А кысь нӧ воас?..

Ачум ме Питькоӧн сэки буреч тыра вӧлі. Бӧръя кага сыа менам, сёрӧн нін вайлі... Ёна и повзьылі, мадаӧ... Меся, юсьясыс прокленитасныс миянӧс, да кагаыд нелючки лоӧ... Но, ен сыкӧд, лючки да бура чужис, из лёк. Толькӧ тай ме моз дзоляник, абу айыс кодь. Сыа миян лёка ыджыд да ён вӧӧлі. Мукӧд чоя-вокаыс Питьколӧн айыс моз жӧ мусюр кодьӧсь быдмисныс и... А таа сӧлсем мӧд кодь — небыдджык да шогалысьджык. Жальыс дитялӧн унджык и, быттьӧ юсьясыслӧн норлуныс йиджӧма... Кудзкӧ дзолясяньыс век кӧсйӧ быдсӧ тӧдны... Век нин вӧлі юасьӧ: мый тайӧ? мыйла сыа?.. Быдсӧн дӧзмӧдлас юасьӧмнас... Ворснытӧ ёна радейтіс и, чипсаннад да пӧляннад. А эсся айыс таллянкатӧ вайис сылы, шань чача лои, кӧть лунбыд ворсас да кывзас таллянка шысӧ... Буди инӧ сы понда и из кольччы кӧра дорас? А вермис эськӧ бур паслукӧн лоны, вежӧра, оз пов ни... Век кӧнкӧ ветлӧ да велӧдчӧ... Нащальникӧ тай абу на жӧ петӧма-а... Семья из вермы лӧсьӧдны ни. Армия бӧрас кутшӧмкӧ бабакӧд олыштӧмаӧсь...

Баб кӧсйис содтыны: весиг пӧ кӧнкӧ пи быдмӧ, коньӧр, — но сюсьджыка видзӧдліс пӧся кывзысь Райда вылӧ да эз шу тадзсӧ.

Сы пыдди баб друг сувтіс да петаліс жырйӧ, занавес сайӧ, да пыртіс сьӧд рама пытшкӧ стеклӧалӧм фотокарточка.

— Окота кӧ видзӧдлы, мадаӧ, кутшӧмӧсь ми коркӧ вӧӧлім...

Райда босьтіс киас рамкасӧ, видзӧдліс, и сьӧлӧмыс бара на вӧрзис морӧсас: сійӧ некор на эз аддзыв татшӧм снимоксӧ...

Лымйӧн тубыртӧм куш эрд вылын сулаліс кӧр дадюв. Куим кӧр, быдӧнлӧн сюръясыс пашкыр увъя понӧль кодьӧсь, вӧліны лэдзалӧмаӧсь. Дадь бӧжын пукалӧ шоныд паркаа том нывбаба, ыджыдкодь ныра лӧсьыдіник чужӧмыс гажа и вильыш. Нывбабаыс кутӧ водзас арӧса кымын кагаӧс. Кагасӧ пасьтӧдӧмаӧсь еджыд маличаӧ, муртса на чужӧм войвыв ошпи кодь сійӧ, петкӧдлывлӧны тай найӧс телевизор пыр... Мӧд кага, ар нёль-ӧ-вита, сэтшӧм жӧ еджыд маличаа, пукалӧ орччӧн... Лым пытшкӧ сатшкысьӧма ар дас кыка зонка, сійӧ нин кышӧда маличаа; сійӧ юасяна видзӧдӧ Райда вылӧ, буракӧ, чуймыштӧма фотоаппаратысь.

Сыкӧд орччӧн сулалӧ ыджыд тушаа мужичӧй, юр вывсьыс чӧвтӧма мыш вылас маличаыслысь шапкасӧ; сьӧд кузь юрсиыс пельпом вылӧдзыс усьӧ... Киас сійӧ кутӧ кузь бедь, мӧд ногӧн кӧ, харей, кодӧн веськӧдлӧны доддялӧм кӧръясӧн.

— Мадаӧ, тая тӧлькӧ и колис сэсся меным... — ышловзис Палаш пӧч. — Бур кӧть, шань морт снимайтіс сэки миянӧс. Ыстіс карточкасӧ и... Газетысь ачыс висьтасис... Войнаӧдз на таа вӧлі... Ӧні со ӧтнам коли... Санько, сулалысьыс тай, усис война вылад... Нылыс, коді киам, Тамарко, олӧ Нарьян-Марын, кӧзяиныскӧд... Эта пиыс Ӧле, Карейвӧрын, яранъяс дінын кӧр видзӧ, унджыкыс сэні налӧн комияс... А кӧзяиныс вит во сайын кувсис... Ёна бур кӧр видзысь вӧлі... Колхозад пыригӧн ӧкмыссё душ кӧртӧ вайлім... Сэсся и сы бӧрся на век тундраын ветлім... Ӧні кӧр дорас сэтшӧм паслукыс из коль... Том йӧз пышйӧны. А кодыс и кольӧ — лёка юӧныс... Винаыс вылӧ сетчӧныс... Кӧрсӧ мучитӧныс...

— Сэсся нӧ ті, бабуш, тадзи и ветлӧдлінныд век?! — Райда некыдз оз вермы нетшыштны видзӧдлассӧ снимок вылысь.

— Тадзи, мадаӧ... То дадь вылын, то чумын... Велалан да — мӧдтор оз и коо... Век вӧля вылын, свежӧй яй да чери...

— Челядьыс век тіянкӧд и?

— Век миянкӧд... Дзолясӧ тай толькӧ, Питькоӧс, интернатӧ мӧдӧдлім велӧдчыны... Став челядьыс тундраын чужисны... Чумсьыд ывлаӧ на петан рӧдитнытӧ — яндзим вед сэні, мадаӧ, йӧз дінад...

— Ой-ой-ой! — Райда вӧлі дзикӧдз шемӧсмӧма.

— Мадаӧ, гажтӧм на овлӧ тундрасьыд! — пӧся шуис Палаш пӧч. — Кӧзяиныс кувсьӧм бӧрын тані ола да, чое дінын... Кӧръяссьыд гажӧй бырӧ и... Тані чойеыскӧд мӧс видзам, и, верит кӧть ин, некудз ог велав сы дінӧ. Пола мӧссьыд... Любӧй кӧрӧс, медся ён быксӧ вӧлі нярталаӧн куча, ог пов нинӧмысь, а мӧстӧ лысьтыны ог лысьт... — Баб чӧв усьліс, а сэсся и содтіс, гӧлӧсас йиджтысьӧм норлунӧн: — Мадаӧ, кудзкӧ лёка гажтӧм ӧтилаад ооны... Ок, гажтӧм!.. Тулысын эськӧ сідзи и лэбовті ловзьыны кучӧм тундраас... Пӧжсьысь-шумитысь лэбач пытшкас... Но он тай лэб, бордъясыс чегӧмаӧсь нін... Кыдзи тайӧ юсьыслӧн чегӧмаӧсь...

5

Унатор тані вӧлі мӧд кодьӧн Эжва дорын серти... Визувтысь ваа паськыд тыкӧлаӧс, мый кузя вель дыр катісны найӧ ёсь ныра векни пыжӧн, мыйлакӧ шуисны шарӧн. Та йылысь мӧвпалігӧн Райдалы друг усис тӧд вылас полярник Кренкельлӧн неважӧн лыддьылӧм гижӧд. Ӧтилаын сійӧ гӧгӧрвотӧма шензьӧ — мыйла пӧ войвылын, весиг Новая Земля вылын, проливъяссӧ шуӧны шарӧн? Маточкин шар. Югорский шар...

«Абу-ӧ комияс, изьватас, тадзсӧ нимтылӧмаӧсь?» — ас ногыс гӧгӧрвоис ӧні Райда.

А кор висьталіс ёртъясыслы ассьыс мӧвпсӧ, Питирим, а сійӧ не этша шензьыштіс нывлӧн татшӧмтор казялӧмысь, падъявтӧг шуис:

— Вермас лоны, комияс и нимтісны. Найӧ быдлаӧ сибавлӧмаӧсь, Войвыв пасьталаыс... Сэсся ӧд миян, шуам, Урал сайса хантъясӧс сідзи и шуӧны — йӧграӧн. И вермас лоны, мый Югорский шарыд — збыльысь Йӧгра шар...

Шарӧ петысь посниджык тыкӧлаясын шывъялісны утка позтыръяс — тшапа пасьтасьӧм гордаяс и сьӧдов турунчӧжъяс... Мукӧд уткаясыс швычӧка лэбалісны юр весьтӧдныс, пурскысьлісны сӧдз ваӧ да долыдпырысь уйисны водзаныс, ёна матӧсӧ пыжаӧс сибӧдтӧг... Двустволкаа Степан Фёдоровичлы, коді важӧн нин эз аддзыв та мында пӧткатӧ, телепит вӧлі лыйсьыштны, прамӧйджыка вӧтлысьыштны дэльӧдчысь уткаяс бӧрся. Но бӧжалысь Питиримлы найӧ быттьӧкӧ вӧліны веськодьӧсь: удитам на пӧ найӧс полошитнытӧ, наперво пӧ колӧ воӧдчыны места вылӧдз.

А кор найӧ, помасьлытӧм шарӧд верст нёль-ӧ-вит катӧм бӧрын, петісны берегӧ да мӧдісны восьлавны вежа пуритысь вӧр турун пытшкын муртса-муртса тӧдчыштысь ордымӧд, пырысь-пыр жӧ повзьӧдісны сьӧла позтырӧс.

Тані Степан Фёдорович эз нин кут некодлысь кывзысьны ни юасьны: ӧдйӧ чургӧдіс ружйӧсӧ да пӧшти ӧтиласянь и лыйис куим сьӧлаӧс, сы вӧсна мый том пӧткаяс эз и ылӧсӧ лэбны, сӧмын и жбыркнитісны матысса увъяс вылӧ; налы, буракӧ, кажитчис, мый татысь муӧд ветлӧдлысь некутшӧм лов оз вермы найӧс судзӧдны...

Степан Фёдорович дась на вӧлі и мукӧдсӧ котшкӧдны, но Райда пондіс лёкысь горзыны: тырмас пӧ! — да кутіс увъясӧн шыблавны йӧй сьӧлаяслы. Сэки вӧлись найӧ лэбисны ылӧджык.

Регыд мысти найӧ кайисны керӧс кодьӧ, но сэки водзын мунысь Питирим шемӧса горӧдіс:

— Пожӧм дачаыд сотчӧма!

И збыльысь, томиник, во кызь-комына, пожӧмъяса ягторсӧ кузяла и пасьтала чишнитӧма пӧжар, тыдалӧ, кольӧм гожӧмӧ. Биыс, буракӧ, абу и вывтісӧ жар вӧлӧма — некӧн тані сылы босьтны ыджыд вынсӧ — да ёнджыкасӧ сӧмын ялаа эжсӧ да пожӧм дінъяссӧ чишкалӧма, унджык пожӧмыс лыскаӧсь на сулалӧны. Но тайӧ нин абу веж небыд лыс, а косьмӧм-чорзьӧм гӧрд лыс, коді оз вермы ни шонді югӧр кыйны, ни зэр ва юны. И выныс сылӧн абу нин кутчысьны увъяс вылас, да вочасӧн гылалӧ со, гӧрд вольӧсӧн вевттьӧ сьӧда пӧимасьӧм мусӧ. А том пуясысь ньӧжйӧникӧн кусӧ медбӧръя лов шыыс...

— Вот тэныд и Пожӧм дача! — шутёвтіс Степан Фёдорович.

— Кодкӧ нӧ нарошнӧ али мый сотӧма?! — сьӧлӧм сетіс Райда.

А Питиримлы кажитчис, мый сійӧ сулалӧ шойна дорын, кытчӧ дзебӧмаӧсь сылы медся дона йӧзсӧ.

— Жар дырйиыд кос ягыдлы уна оз и ков, — жугыля шуис Питирим. — Кусӧдтӧм чигарка пом шыбитін, и — ыпнитіс... А тэныд мый — мед сотчӧ, абу тай аслад... Тэнад зептысь оз чин...

Найӧ пуксисны шойччыштны верӧтя дорӧсӧ.

— Первойысь ме волі татчӧ зэв нин важӧн, — висьтасис Питирим, — зонка на вӧлі... Пожӧмъясыс тай ме судтаӧсь на вӧліны-а... Кузь лыскаӧсь, небыд туганъясаӧсь... Сійӧ гожӧмнас ми мамкӧд мыйлакӧ эгӧ мунӧ тундраӧ, тьӧтка ордын олім... Сэтӧр вотны волім татчӧ... Ёна и чуймӧдісны менӧ пожӧмъясыс, сыӧдз, гашкӧ и, ме некор на эг аддзыв найӧс, тундраад оз быдмыны... Тадзи жӧ шойччыны пуксим. И перочиннӧй пуртӧн ме ӧти пожӧм йыв чилсниті, зэв окота вӧлі гортӧ лэччӧдны... А мам пинявны кутіс менӧ: быдса пу пӧ виин... Луныс шоныд вӧлі, и вундӧминас регыд сир войтъяс сӧдзтысисны... «Аддзан, — век на дивитӧ мам, — бӧрдӧ пуыс, ёна доймӧмысла кыз синваӧн бӧрдӧ...» Сэксянь меным, буракӧ, ёна мӧрччис тайӧ. Небыд лыска пожӧмыс ловъя пемӧс кодьӧн пондіс кажитчыны. А мый нӧ — морт моз жӧ синваӧн бӧрдӧ да...

Сэсся кыйсьысьяс петісны зэв паськыд эрд вылӧ — пом ни дор оз тыдав! Тайӧ вӧлӧма коскӧдзыд зӧридзӧн ӧтмоза эжсьӧм зэв васӧд нюр. Некутшӧм ордым сер эз тӧдчы сэні. Гӧгӧрбок сӧмын сярвидзис кузь и тшӧг зӧридз да нӧшта гӧрд пӧкъя вӧв шомкор... И сэтшӧм ва нюрыс!.. Пидзӧсӧдз вӧйталӧ... А кузь гӧленя бакилӧяс сэтшӧм сьӧкыдӧсь... И ноп ёнакодь личкӧ, ӧд дыр кежлад унакодь быдсяматорсӧ лои лӧдӧма сэтчӧ...

Кор пырисны нюрӧ, Райдалӧн повзьӧмпырысь ыркмунліс сьӧлӧмыс: сылы чайтсис, мый таті пасьталаыс кадъя, да он и тӧдлы, кыдзи тюльскысян-пыран вӧсньыдик сьӧмӧса кад улас...

Но Питирим болскис-муніс водзӧ сылы ӧтнаслы тӧдса туйӧд...

Гоз-мӧдысь кок улысь, сук зӧридз пӧвстысь, сьӧкыда ырсмунлісны дзодзӧг ыджда уткаяс, чуть оз весьӧпӧртны виччысьтӧмысла. Мукӧдыс повтӧг лэблісны кыйсьысьяслӧн веськыда юр весьтӧдныс, и Степан Фёдорович быдысь кватитлывліс ружйӧсӧ. Но сьӧкыд нопйыс торкасис лыйнысӧ, и шуда уткаяс мынлісны на сылӧн мӧрччана зарадъясысь.

Бокын югнитіс зэв кузь ты, и пӧшти берегъястӧм, сӧмын быттьӧ друг орӧдӧмаӧсь зӧридзсӧ.

— Тані пасьталаыс тыяс, — шуис Питирим воськовсӧ ньӧжмӧдлытӧг. — Миян кок улын, гашкӧ, и коркӧ, уна сё во сайын, ты жӧ вӧвліс... Сэсся мыйлакӧ косьмис, зӧридзыс топӧдіс васӧ...

— А ёна-ӧ косьмис? — кашкигтыр юаліс сы бӧрся восьлалысь Райда.

— Миянӧс лэптас... — нюмсерӧн вочавидзис Питирим.

— Либӧ уна и утка пӧжсьылӧ тані? — юаліс Степан Фёдорович, ноп личкӧмысла ӧтарӧ-мӧдарӧ мырдысьӧн моз чатрасигтыр.

— Уткаыдтӧ мый... — ӧвтыштіс кинас Питирим. — Вот быд пӧлӧс чериыс гыбзьӧ...

— И, шуан, бур чери тшӧтш? — Степан Фёдоровичлӧн гӧлӧсын помӧдз эскытӧм на надея.

— Эз кӧ вӧв бурыс, та ылнасӧ ми эгӧ и локтӧй...

Шонді тэрмасьтӧг кыпӧдчӧ вылӧджык. Сьӧкыд нопъяснад ва нюрӧдыд болскыны лоӧ жарджык. Райдалы зэв нин окота шойччыштны, кӧть эськӧ, шуам, тані весигтӧ и пуксьынысӧ некытчӧ, вутшъясыс зэв кизьӧриникӧсь. Сылӧн чужӧм кузяыс шорӧн визувтӧ ньылӧм. Медся сьӧкыд нетшыштавны кокъяссӧ турун сора топыд нюйт пӧвстысь... Нопсӧ тӧбигӧн збояліс — абу пӧ ме нюньӧ, йӧз мындаыс жӧ пӧ верма нӧбавны... А ӧні со, буракӧ, медводз небзис...

Питирим болскӧ и болскӧ водзӧ. Видзӧднысӧ абу и ыджыд ачыс-а, выныс, буракӧ, эм... Нопйыс сылӧн, гашкӧ, медся сьӧкыд... Буракӧ, збыльысь кокъясыс сылӧн кӧрлӧн кодь жӧ сӧнӧдӧсь да винёлӧсь...

Мыйӧн сӧмын асъя ыркыдыс разаліс кыпӧдчысь шонді улын, кыськӧ друг чажгысис-петіс геб. Посньыдик, но горш ташка!.. Сьӧд кымӧр быттьӧ таляліс мунысьясӧс... Пӧимысь артмӧм кымӧр... Синмӧ и, пельӧ и, быдлаӧ койӧ пӧимыс. Вомад и голя розяд бускӧ-пырӧ... Сӧмын и вештавны колӧ ньылӧдӧм чужӧм вывсьыд да голясьыд, топыда ляскысьысь няйтӧс моз...

Питирим котӧрӧн сорӧн, кыдзи сӧмын вермис нюрыслӧн кизьӧр эжӧдӧдыс, уськӧдчис матын тыдалысь ляпкыдик бадьяслань, горӧдіс:

— Биасьны колӧ ӧдйӧджык!..

Сэні, водзын, бара югнитіс паськыд ты.

Питирим шыбитіс нопсӧ, тэрыба пондіс чегъявлыны кос увъяс, кульны урӧсіник кыдзьясысь сюмӧд. Мукӧдлы тшӧктӧм эз жӧ ков.

Регыдӧн гӧрд кывнас ыпнитіс би, и вӧлі ӧні сійӧ му вылас медся дона дзоридз кодьӧн... Райда дзум сюйліс ташкаӧн курччалӧм чӧсӧдысь чужӧмсӧ пӧсь тшын пытшкӧ, и вӧлисти вом тырнас лолыштіс.

— Загреки тай! — шензис ныв, гебйысь рудӧдӧм беретсӧ пыркӧдігтыр. — Но и ташка!..

— Тайӧяс ӧд дзикӧдз вильӧдасны миянӧс! — шемӧсмӧма вӧлі и Степан Фёдорович. — Некутшӧм кыйсьӧм оз и лолы...

Ты пӧлӧнӧд шлёпкиг-мунігӧн ваӧ келӧм сук эжӧр пӧвстысь ырсмуніс гордаяслӧн ыджыд позтыр. Степан Фёдоровичлӧн ружйӧыс вӧлі киас, дась, сійӧ лыйис, и ӧти утка быттьӧ джӧмдіс, а сэсся и войтыштіс посни серӧн ворсысь ва веркӧсӧ. Лыйӧм шыыс повзьӧдіс мукӧд уткаясӧс, кодъяс, буракӧ, тшӧтш пӧткӧдчӧмаӧсь зӧридз пытшкын. Ӧти, мӧд, коймӧд чукӧр, быттьӧ команда серти, дружнӧя, мыськовтісны турун пӧвстысь да син лапнитігкості утьыштісны-лэбисны мукӧд тыяслань.

— Но морӧ, тані тай позяс вӧралыштны! — дӧвӧля нускис-кыскаліс нырнас Степан Фёдорович.

— Мый нӧ татшӧм вӧралӧмсьыд, — крукыштіс сійӧс Райда. — Кыдзи уткасӧ судзӧдан ты шӧрсьыс?

— Кыдзкӧ судзӧдам... — чатрасис ӧтарӧ-мӧдарӧ Степан Фёдорович. — Тӧлыс со мӧдар берегланьыс нӧбӧдыштӧ, коркӧ-некоркӧ матыстас... Питя, шуан, абу нин ылын места вылӧдзным?

— Абу... Со тай козъясыс тыдалӧны... Сэті косджык местаыс, коркӧ яг вӧвлӧма. Сӧмын тай кералӧмаӧсь-а... Сэні зумыд берега ты эм, Йир ты. Сы дінӧ и овмӧдчам...

— Либӧ ме бӧрти, рытъявылыс, вола татчӧ уткаысла. Сэк кежлӧ и мукӧдъясыс, гашкӧ, бӧр бергӧдчасны... — Степан Фёдорович ломаліс нин кыйсьӧмлӧн нэмӧвӧйся биӧн.

А кор найӧ матыстчыштісны чурвидзысь коз йывъяса вӧр визьӧблань, Питирим друг серӧктыштіс да шуис ыджыдджык ёртыслы:

— Степан Фёдорович, а, ме чайта, тэнад уткаӧн мӧд кӧзяин на чӧсмасяс...

— Кутшӧм мӧд кӧзяин? — эз гӧгӧрво мӧдыс.

— Со тай нӧ пукалӧ...

Медся джуджыд коз йылас сатшвидзис-пукаліс ыджыд кутш да, збыльысь кӧзяин моз, гоньйӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ крукыля ныра юрсӧ. Рудов сера тушаыс сылӧн вӧлі быттьӧ сизьдӧма руд изйысь — сэтшӧм топыдӧн да вынаӧн кажитчис...

— Чайтан, тайӧ сёяс уткасӧ? — юаліс кутш вылӧ тыр синмӧн видзӧдысь Райда.

— Регыд миян уткаысь толькӧ гӧныс кольӧ, — падъявтӧг шуис Питирим.

— Думайтан, казялас? — Степан Фёдоровичлы жаль уткаыс, сылы окота бергӧдчыны да виччысьны, кор тӧлыс вайӧдас сійӧс берег дорӧдз.

— Сійӧ важӧн нин казяліс... Сылӧн синъясыс, позьӧ шуны, лазер луч кодь лэчыдӧсь да югыдӧсь.

— А мыйла нӧ либӧ сійӧ став уткасӧ эз сёй? Коді пӧжсис тані? — юаліс Райда.

— Кутшӧм нӧ кӧзяин тадзисӧ керлӧ, — вочавидзис нывлы Питирим. — Некутшӧм кӧзяин оз орӧд аслас овмӧслысь вужсӧ, а мӧдарӧ — зільӧ ёнмӧдны сійӧс... — Сійӧ чӧв усьліс, сэсся водзӧ шуис: — Бать на висьтавліс, мый тундраын пӧ дзодзӧгъяс нарошнӧ пӧжсьӧны кутшлӧн оланін гӧгӧр... А мӧдыс оз кушты налысь позъяссӧ. Весиг видзӧ найӧс горш кыньясысь да мый да...

— Дивӧ тай тэ висьталан! — шемӧсмис Райда.

— Сӧмын пӧжсьӧм бӧрас, кор нин лоӧны выль дзодзӧгъяс, кӧзяин заводитӧ босьтны дань: кынӧмпӧт вылас тшапйӧдлӧ том пӧткаясӧс. Сэки вӧлись дзодзӧгъясыс ылӧджык вешйӧны асланыс часӧвӧй дорысь...

— Сідзкӧ, огӧ лыйӧй Кӧзяинсӧ? Мед олӧ? — шмонитіс Степан Фёдорович.

— Мед олӧ! — ӧвтыштіс кинас Питирим.

Крукыля ныра Кӧзяин дзоргис-видзӧдіс коз йывсянь да, буракӧ, чорыда мӧвпаліс сы йылысь, мыйла пырӧны тайӧ кортӧм гӧсьтъясыс сылӧн угоддьӧясӧ.

А гӧсьтъяс визгисны-вуджисны нюр да петісны чорыд муа яг кодь вылӧ, кодлӧн дорӧсъясас сулалісны ӧтка козъяс.

— Войдӧр тані сук козъя вӧр вӧлӧма, — висьталіс Питирим. — Война кадӧ кералӧмаӧсь, и ӧні сэсся оз быдмы мыйлакӧ козйыс, куш сӧмын лёк турун да ловпу петӧ.

Туруныс вӧлі морӧсӧдзныс, сук, кок улын немтор эз тыдав, и лоӧ вӧлі повны гуранъясын кок дойдӧмысь.

Но со водзын, козъя-ловпуа сайӧд костӧд, югнитіс Йир тылӧн югыдлӧз веркӧсыс, быттьӧ мича ныв друг видзӧдліс сӧдз синнас... Нинӧм он шу — ыджыдкодь син: кузьтаыс верст джын кымын, и пасьтаыс тырмӧ. Шӧртіыс, кыдзи и овлӧ мича нывлӧн синмыс, буракӧ, пыдӧстӧм. Син лысъясыс кузьӧсь да тшӧкыдӧсь и...

Кокньыдик тӧвру, буракӧ, эз сидз ты вылӧдз, и сылӧн веркӧсыс шыльыда сотчис-лӧсталіс шонді водзын. Быттьӧ ӧні на кисьтӧмаӧсь татчӧ сывдӧм эзысь, биа пӧсь на сійӧ, абу на удитӧма кыдзисюрӧ кынмыны...

Но со водзын мунысь Питирим друг лажыньтчыштіс, чургӧдіс кисӧ: видзӧдлӧй жӧ пӧ!.. Ты шӧрас эзысьӧн лӧсталысь ваыс друг быттьӧ чарс пузис — сэні ызі-базі чеччисны юсьяс... Шпачӧдчӧны лым еджыд бордъяснас... Кӧйгӧдӧмны сыв кузьта голяяссӧ... Югыд ва чиръяс резсьӧны... Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык зільӧны... Но татшӧм сьӧкыдыд он на тай мыськовт жыдач моз... Мый ыджтаӧсь, самолётъяс быттьӧ... Квайтӧнӧсь...

— Ок ӧд кутшӧмӧсь! — медводзӧн шыасис Райда, шоныд синъясӧн лэбачьясӧс колльӧдіг. — Первойысь аддза вӧля вылысь юсьясӧс...

Матын герчкисны уткаяс. Выліын, сӧдз енэжын, ылыстчӧм юсьяс пыдди воис, буракӧ, ӧнтая Кӧзяиныс, шывъяліс паськыд бордъяссӧ вӧрӧдтӧг, тыдалӧ, помӧдз кӧсйис тӧдмавны, кытчӧджык овмӧдчасны воысьяс. Ты вывсянь ӧвтіс нятша кӧра ыркыдӧн. И ташка эз лысьт пуксьыны мавтӧм чужӧмъяс вылӧ.

— Кутшӧм лӧ-ӧ-ӧсьыд тані! — сьӧлӧмыслысь нимкодясьӧмсӧ эз вермы кутны Райда, кор найӧ пуктісны сьӧкыд нопъяссӧ зэв ыджыд козъяс улӧ. Ныв нюжмасигмоз веськӧдаліс нопйӧн бонзьӧдӧм лысьӧмсӧ, чатрасис гӧгӧр, и вежӧра лӧзов синъясыс сылӧн, и мудзӧмысла нёпкысьыштӧм чужӧмыс вӧліны шенмунӧмаӧсь вӧр-валӧн мичлунысь да йӧз олӧм шумӧн торкавтӧм лӧньлунысь.

— Буретш татшӧмтор йылысь и ме частӧ мӧвпавлі фронт вылын. Сьӧлӧм доймытӧдз мӧвпавлі... Вылісянь бомбитӧны... Гӧгӧр йиркакылӧ... Кӧрт дзужалӧ... А тэнад син водзын друг петкӧдчылас со татшӧм жӧ лӧнь ты... Кӧні шывъялӧны уткаяс да гыбзьӧ чери... И сэтшӧм шог да гажтӧм лолӧ... — Степан Фёдорович лигышмунӧмӧн пуксьӧма веськыда муас, мышнас мыджсьӧма нопйыс вылӧ, личӧдӧма ки и кок, негырысь руд синъясыс видзӧдӧны, видзӧдӧны ты вылӧ, чегсьӧм ныра векни чужӧмыс ты веркӧсыс кодь жӧ лӧнь и — шуда.

Питирим, быттьӧ абу и мудзлӧма, гоньялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кокнас зымкниталӧ, видлалӧ му подсӧ:

— Тайӧ козъяс улас и лӧсьӧдам чомнымӧс. Найӧ тшӧтш кутасны видзны миянӧс зэрысь и слӧтысь. Лыс тані тырмӧ, пес мыйта колӧ эм и.

— Чайтан, торксяс поводдяыс? — юаліс Степан Фёдорович.

— Аръявылыд тані поводдяыс ыръян ичмонь кодь, ёна дурӧ, быд лун дасысь вермас вежсьывны...

Козъясыс вӧліны шензьымӧн гырысьӧсь, кызӧсь, весиг Степан Фёдоровичлӧн кузькодь сывйыс эз эськӧ судз найӧс сигӧртны; найӧ вӧліны дінсяньыс да йылӧдзыс сука шӧтясьӧмаӧсь пашкыр лапъяса кузь да чорыд увъясӧн... И лыскыс быттьӧ абуджык Эжваса козъяслӧн кодь — ёна чорыдджык налӧн серти, сутшкасьысьджык, и кыдзкӧ быттьӧ ёнджыка чошкысьӧма вывлань. Буракӧ, сы могысь, мед азымджыка кыйны шоча овлысь шонді югӧръяссӧ да шоныд зэр васӧ, а сэсся тадзинад, гашкӧ, и шоныдджык тӧлын став ловъясӧ дзужалысь кӧдзыдъяс дырйи.

Но небось тай удитӧмаӧсь быдмыны козъясыс! Тырмылӧма тай налы шондіыс и зэрыс, кӧть эськӧ тасянь и зэв нин матын куш эрдъяса тундраӧдз...

Пажнайтыштӧм бӧрын рытъявылӧдзыс керисны чом да чукӧртісны вой кежлӧ пес — ёнджыкасӧ косьмӧм ловпуяс...

Бур чом артмис кык коз костын — ыджыд и шоныд. Вылісянь и бокъяссянь кыза тӧбӧма коз лыскӧн; содтӧд пыдди — мед нин зэр оз мӧрччы — вевт вылас вольсыштісны нарошнӧ та вылӧ босьтлӧм да паськӧдӧм полиэтиленӧвӧй мешӧкъяс — найӧс кокни нӧбавнысӧ, и надейнӧйӧсь. Дерт, вӧліны кӧ бурджык кыдзьяс, позис сюмӧд кульыштны, но Питирим водзысянь нин тӧдіс, мый шогмана кыддзыс татысь оз сюр...

Вольпась пыдди вольсыштісны небыдджык коз увъяс, пуртъясӧн вундісны некымын нӧб турун, а сэсся выліас павкнитісны воль, кодӧс быть тшӧктіс босьтны Палаш пӧч. «Мед ныысӧ эз вӧв кынтӧма!» — чиршӧдліс сійӧ мужикъясӧс туйӧ петігӧн.

А би, дерт, лоӧ вом дорас, сылӧн жарыс пондас жайгыны чом пытшкӧ...

Куимнанныс уджалісны сьӧлӧмсянь, ӧта-мӧд вежмӧныс. Степан Фёдорович, кодлы вывті нин ёна воис сьӧлӧм вылас татчӧс шызьӧдтӧм на вӧр-ваыс, шмонитіс вомсӧ пӧдлавлытӧг:

«Питя, видзӧд жӧ, видзӧд, мый вӧчӧ миян Радшульыд: уль пусӧ куснялӧ, кос пусӧ чегъялӧ...»

Либӧ:

«Сэсся нӧ, Радшуль, кор ми тэнӧ чомйын шӧракостаным водтӧдам, кодарланьысджык пондан топӧдчыны?»

Райда сӧмын и гӧрдӧдыштлӧ таысь. Но оз лӧгась. Сылы лӧсьыд жӧ лов вылас. Сійӧ, буракӧ, некор на эз тӧдлы татшӧм ногӧн лов кылӧмсӧ... Сійӧ кыдзкӧ быттьӧ друг мӧдкодьӧнджык лои... Томджыкӧн и кага ногсӧн сӧстӧмджыкӧн... Бурджыкӧн и быдтор гӧгӧрвоысьджыкӧн... Югыд олӧмсӧ радейтысьджыкӧн... А корсюрӧясӧ вежӧрнас ыпъялысь Райдалы весиг пондыліс кажитчыны, мый сійӧ зэв нин важӧн олӧ вӧр-ваыслӧн тайӧ царствоас, и ставыс тані — сылӧн, ставыс тані кывзысьӧ сылысь...

Сэсся Степан Фёдорович босьтіс двустволкасӧ да котӧрӧн сорӧн муніс ӧнтай лыйӧм уткала, ӧти сайын пӧ и мукӧд тыяссӧ тшӧтш кытшовта.

Питирим судзӧдіс нопсьыс гырысь синма кулӧм — «сорокопятка» — керыштіс кык вугыр шать, лескааліс найӧс. Сійӧ нуӧдіс Райдаӧс ва весьтӧ ӧшйӧм сук бадьяс улӧ дзебӧм пыж дінӧ, кодӧс пӧ кутшӧмкӧ ногӧн ытва дырйи пыртлӧма татчӧ тӧдса дядьӧ.

— Матын али мый юсяньыс? — юасис Райда.

— Абу эськӧ матын да... — пыжысь васӧ кымыньтігмоз висьтавліс Питирим. — Но став тайӧ местаясыс ыджыд ытва дырйи ойдлӧны. Вӧрыс и нюрыс... Весиг миян сиктным тшӧтш... Ставыс тайӧ увтас ді вылын моз... Коркӧ Печораыс мӧдарӧдыс визувтлӧма, уна сюрс во сайын... А сэсся мыйлакӧ вешйӧма... И кольӧма тэа-меалы чериа тыяс.

— Видзӧдлам, видзӧдлам!.. — эскытӧма шуис Райда.

Ӧдйӧ вӧйтісны капрон кулӧм. Сэсся Питирим сыніс шонділы паныда берег дорланьӧ; сэні вӧлі сӧдз ваа лӧньтас, код гӧгӧр тшӧкыда быдмисны паськыд коръя вааканьяс. Кӧвйӧн домалісны пыжсӧ баддьӧ.

— Тані вуграсьыштам, — шуис Питирим, сувтӧдіс пыж шӧрӧ нидзув доз, кодӧс кыскис гортсяньыс.

— Вугыр вылад эськӧ менам ыджыд надея абу да, — веськодьпырысь шыасис Райда водз пуклӧс вывсянь.

Но эз на удит сылӧн чӧвтӧм вугырыс помӧдз вӧйны, кыдзи гӧрда-еджыда табйыс, кольмӧм моз, чепӧсйис боквыв, быттьӧ тыдавтӧм тӧв ныр пондіс нӧбӧдны сійӧс... Райда виччысьтӧмысла шӧйӧвоши, оз тӧд, мый вӧчны.

— Лэпты! — тшӧктіс сэки Питирим.

Райда пондіс лэптыны, но мыйкӧ зэв сьӧкыда воис, вӧсньыдик шатин йылыс нюгыльтчис. Райда ёнджыка ырснитіс, и сэки ва пытшкысь быйкнитіс ыджыд чери, улиса дзиркнитіс шонді водзын, усис пыж пыдӧсӧ — ачыс мыніс вугырысь — да пондіс кыдзсюрӧ чеччавны сэні. Ыззьӧм Райда кыкнан кинас кутіс сійӧс — видзӧдӧ и нимкодясьӧ, сэтшӧм долыд сылы.

— Ме чайті — ёді, а кельчи тай вӧлӧма... Некор на эг аддзыв татшӧм кельчисӧ... Кӧть эськӧ папакӧд не этша жӧ нин кыйлім...

— Печора гӧгӧрын став чериыс гырысьджык да чӧскыдджык, — бара на кайтыштіс Питирим.

Сідз ли абу ли, но эзысь сьӧмъя, гӧрд бордъяса да гӧрд кольчаа синма кельчи вӧлі сэтшӧм тшӧг да мича, мый Райдалы окота вӧлі, чачаӧс моз, дырджык малавны сійӧс. И торйӧн нин сы понда, мый аслыс шедіс татшӧмыс, и Питирим со тшӧтш аддзыліс, кыдзи сійӧ лэптіс...

Но со нин Питирим кыпӧдіс быгыльтан кодь гӧгрӧс сынпиӧс; сійӧ вӧлі кельчиысь на мича да тупльӧс, а топыда сярвидзысь сьӧмыс сідзи и пӧртмасьӧ калитӧм зарни сора эзысьӧн...

Сӧмын тай нимкодясьнытӧ сыӧн некор!

Райдалысь табсӧ кодкӧ бара нин кыскӧ, ва пыдӧсӧдзыс вӧйтлӧмӧн нӧбӧдӧ. И торйӧн нин сьӧкыда лыбӧ... Пес пом кодь ёкыш!.. Шнёпкысис сійӧ пыж пыдӧсӧ, лёкысь сяркйӧ-шпорӧдчӧ, чошкӧдӧма кузь пиня пила кодь щӧтьсӧ, гӧрд бордъяссӧ зэлӧдӧма...

— Ок и пират! — быдсӧн повзис Райда. — Татшӧмтӧ он и лысьт босьтны киад...

— Юрладорсяньыс ньылыдыс личкы щӧтьсӧ, — велӧдіс нылӧс Питирим.

Райда полігтырйи кыкнан кинас босьтіс ёкышсӧ и ӧдва вермис кутнысӧ — сэтшӧм ыджыд вынӧн нӧйтчис-пессис сійӧ зумыдсьыс-зумыд вир-яйнас. А кутшӧм чорыд да сарӧг сійӧ! Быттьӧ кӧрт кольчуга кышалӧма, вомӧныс сьӧд вӧньясӧн шочиника серӧдӧм доспех, а медся сатӧкинсӧ, нёкчимъяссӧ, вевттьӧма лэчыд дорыша лезвиеясӧн.

— Да ӧд тайӧ абу чери, а — броняӧ дорӧм танк! — век на шензис и нимкодясис ныв.

— А мый, ёкышыд миян тыясын медся страшнӧй зверыс и эм, — шуис Питирим. — Некодлы оз сетчы татшӧмыд, весиг ыджыд сирлы. И немторысь оз удзӧд асьсӧ, быдсӧ изӧ-сёйӧ — ловъя черитӧ и турун вужтӧ. Ош кодь жӧ дзик сійӧ, ваын олысь ош кодь...

Ӧдва и мездіс Райда пурта-шыа пиратӧс, вугырсӧ сювйӧдзыс ньылыштӧма да. Кык чунь нывлӧн вирӧдз сутшкысис. Питирим казяліс да тӧждысьӧмӧн тшӧктіс:

— Пожйышт чуньтӧ ваас да нёньышт вирсӧ, мед кӧть оз пежӧссьы. — Сэсся содтіс нюмъялігтыр: — Энджык сутшкасьысь ёкышъяссӧ кый...

— Найӧс лӧсьыдджык лэптынысӧ да! — воча серӧктіс Райда. — Сэтшӧма водзсасьӧны...

И бара — кельчи, сынпи, ёкыш...

Ёкыш, сынпи, кельчи...

И некод абу весьт кузьтаысь посньыдджык. Быттьӧ кодкӧ бӧрйӧ найӧс ва пыдӧсас. Быттьӧ кутшӧмкӧ пож пыр петӧны найӧ вугыр дінӧ вотӧдз. И сэтшӧм азыма кватлалӧны нидзувсӧ. И пырысь-пыр шедӧны. Дерт, татчӧс чериясыд вугыртӧ эз на аддзывны, эз на велавны мудеритны Эжвасаяс моз...

Кельчи, сынпи, ёкыш...

Сӧмын и ырсйӧдлӧны вуграсьысьяс. Кыкнанныс пӧсялӧмаӧсь, чужӧмъясыс банйӧмаӧсь, югъялысь синъясыс аддзӧны сӧмын табъяснысӧ, кодъяс быттьӧ дзикӧдз йӧймӧмаӧсь: чишкӧны-вешйӧны, сунлӧны, дыр кежлӧ вошлӧны ва пытшкӧ...

Пыжлӧн сьӧд пыдӧсыс пасьталаыс нин эжсис эзыся пӧртмасьысь чериӧн, шонді нин бердны кутіс, ыркнитіс, дзикӧдз вошис дӧзмӧдчысь ташка... А вуграсьысьяс век на жӧдзӧны-мошкоритчӧны пыжын, некыдз оз вермыны петны берегӧ... Бара на окота выльысь чӧвтны вугырсӧ. И лов тырнад кывны, кыдзи кӧв помын пессьӧ чериыс, а сэсся и веськалӧ киясад...

— Но дивӧ, сэтшӧма сёйӧ! — Райда чӧвттӧг нин пуктіс вугыр шатинсӧ пыж вомӧн. — Некор эг чайтлы, мый вуграсьӧм татшӧма вермӧ ӧзтыны мортӧс. — Видзӧдліс пыж пыдӧсын нӧйтчысь черияс вылӧ, нимкодьлун и жальлун вӧрзисны морӧсас. — Тырмас сэсся миянлы, а то тысӧ дзикӧдз куштам...

— Кельчи-ёкышсьыд куштыны и колӧ сійӧс, — зэв збыльысь шуис Питирим. — А то найӧ еджыд черилы оз сетны рӧдмыны, ставсӧ сёйӧны... Та мында хищник кыйӧмсьыд тэа-меалы премия на колӧ сетны.

6

Кыпыда ыргӧ бипур, радлӧ, мый рытъя ыркыдас бӧр вермӧ перйыны пескысь шондіӧн коркӧ сетлӧм шоныдсӧ. Пемдіс нин. Би югӧр улын, сьӧкыда ӧшйӧм пемыдас, ыджыд козъяслӧн мыгӧръясыс торйӧн нин гырысьӧн да зумышӧн кажитчӧны. Быттьӧ вӧрса тунъяслӧн замокъясыс зымвидзӧны. Вой кежлӧ лӧньӧм ывлаас ясыда кылӧ уткаяслӧн скӧрысь герчкӧмыс: буракӧ, горда-мамъяс чуксалӧны узьмӧдчыны кывзысьтӧм пиянсӧ. Кӧнкӧ неылын нораа моз кривзӧны гора гӧлӧса турияс. А дзик на неважӧн ты весьтӧд, ӧта-мӧд вежмӧныс гогзігтыр, лэбисны дзодзӧгъяс. Питирим шуис: буракӧ пӧ, лэбзьылӧмаӧсь сиктбердса му вылӧ анькытш сора зӧр кокавны. Мед пӧтӧсджык сёяннас томъяслӧн унджык вын чукӧрмас ылі туйӧ, лунвылӧ петігкежлӧ...

Да, тайӧ каднас Войвылад лэбачьясыдлӧн уна тӧждысьӧмыс...

Вой кежлӧ лӧсьӧдчӧ му. Вӧртас сайӧ водіс-узьмӧдчис шонді. И мед эз ло дзикӧдз гажтӧм му вылын, ас пыддиыс ыстіс енэжлӧн пемдӧм йиркӧ тӧлысьлысь быгалӧм дора чӧлӧсӧс да лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъясӧс.

— Сідзкӧ, шуан, Кӧзяиныд пановтӧма тэнӧ, а, Степан Фёдорович? — шыасис Питирим; сійӧ керис чери ыджыд да паськыд вӧралан пуртӧн. — Шуан, нӧбалӧма уткатӧ?

Степан Фёдорович помалӧма нин куштыны сьӧлаясӧс, куимнансӧ, буретш чишкалӧ найӧс би вылын.

— Пановтӧма антусыд! — би жарысь чатӧртчӧмӧн, скӧравтӧг вочавидзис вӧралысь. — Бара нин вӧлі пукалӧ сійӧ жӧ коз йылас да весалӧ нырсӧ. И зэв дӧвӧльпырысь видзӧдӧ ме вылӧ...

— Тӧдӧ жӧ, инӧ, бур вӧчӧмтӧ? — шыасис картупель весалысь Райда.

— Кӧсйи эськӧ ме сылы петкӧдлыны бур да!.. Уткасӧ корсигмоз тыыслысь берег дорсӧ дзоньнас собалі зӧридз пытшкӧдыс... Но некӧн абу... Мудзтӧдз лои... Сэсся скӧрмӧмйылысь кӧсйи лӧсыштны антуслы бокас гырысь дрӧбйӧн. Но эз сибӧд: буракӧ, гӧгӧрвоис, мый ог бурысь ме сы дінӧ кыйкъяв-матыстчы...

— Сэтшӧм сійӧ, Кӧзяиныд, — нюмъяліс Питирим. — Ставсӧ аддзӧ и гӧгӧрвоӧ.

— И мед, колӧкӧ, сёйис! Нӧшта на тай со вит утка лыйи... Тырмас сылы и миянлы, катша-рака мында сэні уткаыд... Нёль зэв ыджыд ты ӧтлаасьӧны паськыд висъясӧн. Пыжнымӧс кӧ кыскыны сэтчӧ, ноп тырыс позис лыйлыны уткатӧ...

— Мый миянлы сымдасьыс? — чуймис Райда.

— Солалам... Гортӧ нуам... Сола уткаыд — добра...

— Меным чери ёнджыка кажитчӧ, — шуис Питирим. — Ми со Райдакӧд ведра чери кыскалім нин вугырӧн...

— Куш жӧ кельчи-ёкыш да... — наянитыштіс Степан Фёдорович. — Кыдзи ачыд шуан — жар чери...

— Пелядьыд вугырад некор оз шед. И толькӧ войын сійӧ ветлӧдлӧ, лёкджык войясӧ...

— Сідзкӧ, бурджык поводдя кӧ лоӧ, ми вермам и бӧжсӧ сылысь не аддзывны? — падмис Степан Фёдорович.

— Вермас лоны и сідз, — шуис Питирим. — Бӧжыс и юрыс сылӧн зэв пыдынӧсь...

Пуны бӧрйисны куимнан пӧлӧс черисӧ, но ёнджыкасӧ — ёкышъясӧс, ӧд найӧ медчӧскыд кӧрсӧ сетӧны юкваыдлы. Ыджыдкодь рачӧ этша и колис местаыс валы да картупельлы...

Степан Фёдорович лючки солаліс томиник сьӧлаясӧс, пысавліс бура вольӧм уль кыдз пу шатин йылӧ да ӧшӧдіс би жар весьтӧ. Мед пӧ тшӧтш и мӧд блюдо лоӧ, юкваысь ӧтар...

Сэсся со и сук чай нин пӧжсьӧ чайникын...

Сэтшӧм чӧскыд кӧр разаліс гӧгӧр!..

— Ме ог нин вермы терпитны — сёйны окота! — шуис Райда да весиг кылӧдіс дульсӧ.

— Сӧстӧм сынӧд вылад мудзӧм-керӧм бӧрад век тадзи овлӧ, — шуис Питирим рач вевт вылӧ чери лэпталіг.

— Сэсся ӧд шу сёяныс кутшӧм! — медъёна нимкодясис Степан Фёдорович. — Царскӧй сёян!.. — Чорыд чепӧльнас видлалӧм бӧрын сійӧ босьтіс би вылысь жаритчӧм сьӧлаясӧс. — Но, вайӧ заводитам сэсся...

Кор пуксялісны, Степан Фёдорович кисьтыштіс юквасӧ аслас кружкаӧ, чурснитыштіс сьӧд нянь сорӧн да бара на эз вермы кутчысьны горӧдӧмысь:

— Но, морӧ, добра жӧ тайӧ!.. — видзӧдліс азыма панясьысь Райда вылӧ да жалитӧмпырысь содтіс: — Розаыд дзик весьшӧрӧ эз лок миянкӧд...

— Сійӧ аслас лётчикыскӧд Чёрнӧй море дорын нин пӧжӧ мышсӧ, — сёйигмозыс шуис Райда. — Велалӧма сійӧ миян быд во нюжӧдны гожӧмсӧ... Шуӧ тай: кытчӧдз пӧ лунвывса став шойччанінас ог ветлы, сэтчӧдз ог дугды...

— А ме пайысь кӧ — таысь бурджык курортыс оз и ков! — пӧся шуис Степан Фёдорович, кодлӧн дзикӧдз вылӧ бурмис сьӧлӧмыс чӧскыд юкваысь.

Сэтшӧм нӧгыля да пӧтӧс вӧлі уна черисьыд пуӧм юкваыс!..

Но нӧшта нин чӧскыдӧсь вӧліны буретша соласьӧм, би жар вылын асланыс сокӧн небзьӧм-пӧжсьӧм, рысь кодь еджыд яя сьӧлаяс. Найӧ лӧсьыда банйӧмаӧсь, пӧся руасисны ловтӧ гильӧдысь кӧрӧн, яглӧн медся нежнӧй кӧрнас, быттьӧ небыда мавтісны сёйысьяслысь гырк пытшкӧснысӧ да кӧсйытӧг тшӧктісны казьтывны сы йылысь, мыйта чӧскыдыс да бурыс эм вӧрын да ваын.

И некытчӧ тэрмасьны, вильӧдчы да сук чай юыштав. Колӧкӧ, куритчы да выльысь заводит сёйны, со тай мыйта черисӧ лэпталӧма рачысь да солалӧма...

И лӧнь гӧгӧр, би сӧмын варовитӧ. Чорыда кылӧ бисянь шоналӧм коз лыслӧн кӧрыс... Вӧралысьяс чӧла видзӧдӧны гажаа шлонгысь би вылӧ... Найӧ бура пӧтӧмаӧсь. Мудзыштӧм сӧнъясыс небзьӧмаӧсь билӧн да чайлӧн шоныдысь, чӧскыд пӧтӧслунысь.

— Но, морӧ, лӧсьыд жӧ овны таладор югыдас... — шыасис сэсся билань табак тшын пӧлялысь Степан Фёдорович. — Немтор кӧ не юкны мортыдлы... Ӧта-мӧднымӧс кӧ не пурны...

— Сэтшӧм лӧнь тані, а кӧнкӧ ӧні воюйтӧны, — шуис гатшӧн куйлысь Райда. — Со этайӧ би киньяс пыддиыс бомбаяс гылалӧны вылісянь... Кӧнкӧ да кӧнкӧ век воюйтӧны му вылад...

— Да-а... Мед жӧ нин Енмыс видзас татшӧмторсьыд! — Степан Фёдорович кыкнан кинас чепӧстіс водзсьыс сынӧдсӧ, быттьӧ мукӧдыслы тыдавтӧм мутиясӧс йӧткыштіс. — Куш сӧмын ӧти думыштӧмсьыс мышкысь важ ранаӧй ёнтыштіс...

— Ёна тэнсьыд сэті чашнитӧма, — шыасис Питирим сёрнисӧ водзӧ пестан ногаа.

— Крупнокалибернӧй пуляӧн... Войналӧн первой вонас на... Бӧрыньтчам вӧлі, ӧти кытшысь мӧд кытшӧ петам... Ӧні на син водзын ставыс... Зэв кузь колонна миян... Салдатъяс и мирнӧй пышйысьяс... Йӧз и скӧт... Друг кымӧръяс сайысь быйкнитісны «юнкерсъяс», быдса стая... Сьӧд кырнышъяс быттьӧ... И давай сизьдыны колонна кузялаыс... Крупнокалибернӧйысь, помсянь помӧдз... Воді ме... А сійӧ ме вылӧ йиркӧдӧ-локтӧ... Пыр ыдждӧ и ыдждӧ син водзын... Биӧн сьӧласьӧ... Шуа тай: мед жӧ нин не аддзывны сэсся татшӧмтӧ... Гӧрыштіс сійӧ менсьым мышкӧс... Бур, мый сюрса лыӧс эз чашнит...

— Ой-ой-ой! — лӧвтыштіс Райда, ырснитіс-чеччис куйланінысь. Нывлы пондыліс кажитчыны, мый буретш сы вылӧ воӧ самолётыс... Матысмӧмысла содӧ и содӧ... Став мирсӧ вевттьӧ... А сэсся сы бӧрын, гашкӧ, и немтор нин оз ло?..

— Ёна жӧ матіті ветлӧдлӧ морт дінтіыд смертьыс... Да шогыс-дойыс... — восьтіс сьӧлӧм кылӧмсӧ Райда. — То война сійӧс нырыштӧ... То ещӧ мыйкӧ... То самолётнад гыпкысьӧ кымӧр сайсянь...

— Нылӧ, оз ков сьӧлӧмад сэтшӧма босьтны олӧмсьыс став лёксӧ, — шоныда шуис Степан Фёдорович. Сэсся видліс бергӧдны сёрнисӧ шмонитӧмӧ: — Сідзинад ӧд, он и тӧдлы, томӧн-кадӧн дзикӧдз чишкасян... А тэныд овны да овны колӧ. Верӧс сайӧ петны колӧ, шань челядьӧс быдтыны... Выль олысьясӧс...

— Ме, Степан Фёдорович, йӧзыслӧн челядьсьыс пӧт... Школаын велӧдігӧн... Меным тырмымӧн шогыс-дойыс йӧз челядьлӧн мучитчӧмысь... Йӧй бать-мам дінын быдмигӧн налӧн мучитчӧмысь...

— Оз жӧ кӧ став бать-мамыс йӧйтавны-а? — шуис Степан Фёдорович, ныв вылӧ тыр синмӧн видзӧдіг.

— Ставӧн — не ставӧн, а мыйта колӧ на тай эм сэтшӧмыс, — дӧжныштіс Райда. — Ӧтияс юӧны да тышкасьӧны... Медмисьтӧм кывъяснас быд лун пурӧны ӧта-мӧднысӧ... Мӧдъяс юксьӧны да эновтӧны челядьнысӧ... Гусясьӧмысь тюрмаӧ сюрӧны... А кага ставсӧ аддзӧ тайӧс... Ставсӧ кылӧ... Тулысладорыс ме понді дивитны ӧти зонкаӧс: мися, во помасьӧ, а тэ пыр омӧльджыка и омӧльджыка велӧдчан, гортса уджъяс он вӧчав. А сійӧ, дас нёль арӧса мужик нин, бӧрддзис да и висьталіс, мый пӧшти пӧ некор ог узьлы гортын. Бать пӧ кодалӧ да нӧйтӧ ставнымӧс, мамӧӧс и чоя-вокаӧс... Быд вой пӧ лоӧ пышйыны гортысь. Вот и висьталӧй ӧні меным: тайӧ нӧ олӧм? Татшӧм олӧм могысь али мый колӧ семьясӧ лӧсьӧдны? Челядьсӧ?.. Татшӧм олігад мый нӧ лоӧ челядьыскӧд? Налы ӧд ставыс пуксьӧ сӧстӧм лов выланыс, еджыд лым вылӧ са моз... Став лёкыс ӧд пежӧсьтӧ найӧс, лунысь-лун тшыкӧдӧ... Ми школаын велӧдам найӧс бурӧн лоны, югыд олӧм вӧчысьясӧн лоны... А мый нӧ кольӧ налӧн татшӧм велӧдӧмсьыс, кор найӧ веськалӧны гортса зык-косяс?.. Лёк ногӧн йӧйталӧмас?

Ни Степан Фёдорович, ни Питирим немтор эз вочавидзны Райдалӧн пӧсь юасьӧмыс вылӧ. Найӧ чӧла видзӧдісны паськалӧм, гажаа ыргысь би вылӧ, быттьӧ сэтысь кӧсйисны аддзыны сьӧкыд воча кывсӧ.

Торйӧн нин шогӧдіс Питиримӧс. Сы вӧсна мый Райдалӧн кывъясыс бара на ыззьӧдісны сійӧс думайтны аслас пи йылысь... Думайтны медся дойдалана ногыс... Сылы друг пондіс кажитчыны, мый буретш ӧні, со тайӧ здукъясас, скӧрмӧм мужичӧй, пиыслӧн выль батьыс, юрсиӧдыс кватитӧмӧн, каньӧс моз, зульӧдӧ детинасӧ, ныр вир письтытӧдзыс зульӧдӧ...

— Но, морӧ, Радшуль, а ме чайтлі, тэ мӧд ногӧнджык гӧгӧрвоан олӧмсӧ... — аслас думъясӧ вӧйтчӧмӧн шуис Степан Фёдорович. — Шудаа быдмин... Ставторыс век судзсис тіян... Батьыд, Михаил Степанович, ыджыд сьӧлӧма, тӧлка морт. Абу миян моз тырлы-бырлы...

— Папа некор эз ылӧдлыв менӧ, эз дольлы, мый олӧмыс куш сӧмын гажа сад кодь... Мый сэні сӧмын и дзользьӧны лэбачьяс да мича дзоридзьяс пӧртмасьӧны. Сійӧ веськыда висьтавлывліс меным олӧмас овлысь нелючкияс йывсьыс... Велӧдіс быдтор йылысь аслым тшӧтш думайтны... Быдтор вылӧ пыдіджыка видзӧдны... Таысь ме медъёна ошка сійӧс...

— Нинӧмла таысь сійӧс, антусӧс, ошкынысӧ... — ышловзигмоз шуис Степан Фёдорович. — Тадзинад сійӧ кадысь водз сьӧктӧдіс тэнсьыд олӧмтӧ... Ӧд кымын унджык аддзан ас гӧгӧрсьыд да кымын ёнджыка думайтан, сымын сьӧкыдджык овнытӧ...

— Мед сьӧкыдджык кӧ, сы пыдди тэ тӧдан и кылан олӧмсӧ сідзи, кутшӧм сійӧ эм збыль вылас, — шуис Райда.

— Степан Фёдорович, — чӧв усьлӧм бӧрын медводзӧн шыасис Питирим. — Тэ вот куим челядьӧс быдтӧмыд... Ставыс нин гырысьӧсь найӧ, быдӧн уджалӧ... Тэ шудаа-ӧ олін? Семьяад? Ӧні тэ шудаӧн-ӧ асьтӧ кылан?

Степан Фёдорович эз виччысь татшӧм юалӧмсӧ да падмыштіс. Би вылӧ видзӧдысь вугыр кодь лэчыд синъясыс кутісны шӧйӧвошӧмӧн печласьны, мурӧстыштіс, лыс вылӧ пуктӧм пачкаысь перйис выль сигарет, ӧзтіс ӧгыра ув помсянь, бандзибъяс нюрсмунлытӧдзыс нёньыштіс табак тшынсӧ, сэсся и шуис, сигарета кырымнас гажтӧма ӧвтыштӧмӧн:

— Кутшӧм нин сэн, морӧ, шуд!.. Веськыда кӧ шуны, ме тіянысь на ӧтка... Сэтшӧм ӧтка!.. Кыдз эськӧ бурджыка шуны... Аддзывлінныд, кӧнкӧ, сука быдмысь томиник пожӧмъяс пӧвстысь сотчӧм бока пӧрысь кондаӧс?.. Чурвидзлӧ тай сэтшӧмыс важ пӧрӧдчӧминъясын... Йылыс корсьӧма, увъясыс кыдзисюрӧ чегъясьӧмаӧсь, вужъясыс джынвыйӧ сісьмӧмаӧсь, ӧдва нин кутӧны вынтӧммӧм тушасӧ... Пӧльыштас ёнджык тӧв ныр, и гыпкысьӧ-усьӧ сійӧ, быттьӧ эз и сулавлы тані уна вояс чӧж... И торъясӧ некод оз и кут жалитны да казьтывны сійӧс...

Ӧні нин ковмис шенмунны Райдалы да Питиримлы, сы вӧсна мый найӧ некор на эз кывлыны Степан Фёдоровичлысь татшӧм сяма сёрнисӧ: олӧма салдат век вӧвлі серамбана мортӧн, варовитліс век гажаа, шмонитлывліс мукӧд вылын и ас вылас... А ӧні, видзӧд со, сылӧн лов пытшкын быттьӧ тӧдтӧм жыр воссис, зэв гуся жыр...

И тайӧ жырсӧ восьтӧм бӧрын друг быттьӧ ёнджыка пӧрысьмыштіс Степан Федоровичыс. Кыдзкӧ быттьӧ пондіс кажитчыны ёна нин небзьӧмаӧн, позьӧ шуны весиг бонзьӧма кодьӧн — чужӧм и туша, — и сы вылӧ, татшӧм вылас, видзӧдігӧн Райдалы да Питиримлы, кыкнанныслы, и збыльысь сувтліс син водзаныс том вӧр пытшкын сулалысь, чизыр тӧвъясӧн да йиа зэръясӧн бонзьӧдӧм ӧтка кондалӧн рудов мыгӧрыс.

— Да тэ-ӧ тайӧ, Степан Фёдорович? — нарошнӧ вильышаджыка шыасис Райда. — Этатшӧма друг коньӧрмин?.. Татчӧс войыслӧн сынӧдыс али мый эз лӧсяв? Али ӧнтая Кӧзяиныд шевуйтіс-вомдзаліс сы вылӧ ырыштчылӧмысь?

Но вежсьӧм руа Степан Фёдоровичлы эз мӧрччы нывлӧн гажъялӧмыс. Да, буракӧ, ӧні эськӧ сылы немысь-немтор эз мӧрччы, сы вӧсна мый гуся жырсьыс лэдзӧмаыс дзоньнас ойдӧдіс мортыдлысь ловсӧ да ньӧти кывзысьтӧг нӧбӧдіс-нуис ытва визув моз.

— Збыльысь, войтыр, зэв ӧткаӧн ме ачымӧс кыла, — бара на шуис Степан Фёдорович курыда. Сэсся и содтіс, асьсӧ пыдӧсӧдзыс гугӧдӧмӧн: — Гӧтыр дінӧ оз кыскы... Челядькӧд торъя матыслун абу, кутшӧмӧс эськӧ ме кӧсйи... Удж вылын сьӧлӧм омӧля жӧ бурмывлӧ... А олӧмӧй кольӧма-исковтӧма... Квайтымын арӧс нин матын... Олі-олі, век жӧ быттьӧ мыйкӧ ноки-вӧчи... А олӧм помланьӧ потӧм вор дінын лои...

Степан Фёдорович сёрнитіс лӧня, видзӧдіс гажаа ворсысь би вылӧ, небзьӧм-личалӧм чужӧмыс вежыньтчыштӧма курыд нюмысь...

Райда да Питирим дой кылана синъясӧн видзӧдісны сы вылӧ, но некоднанныслӧн кывйыс эз бергӧдчы мыйкӧ шуны, сы вӧсна мый эз и позь ӧні немтор шунысӧ: татшӧм здукъясас мортлӧн ловлы, кытчӧдз сійӧ помӧдз оз гугӧд асьсӧ, кытчӧдз оз лэдз сьӧлӧм сотысь ядсӧ, буракӧ, став мирыс овлӧ веськодьӧн...

— Ӧні ме, пӧрысьладорыд, частӧ думайтлывла: мыйла нӧ менам тадзисӧ лои? Быттьӧ тай нӧ эг нин сэтшӧм чапкас мортӧн вӧвлы... Эг йӧйӧн ни... Уджысь эг повлы... Йӧзыс век пыдди пуктылісны и... Гашкӧ и, чайтӧны, мый ме зэв шуда морт... А вот со менам лючкисӧ немтор эз артмы олӧмас... Но ті энӧ чайтӧй, мый ме норася!.. Ог... Ме некодкӧд на эг сёрнитлы та йылысь... Меным сьӧкыд та йылысь сёрнитнысӧ... Но тіянӧс, кыкнанныдтӧ, ме зэв пыдди пукта...

А мӧдъясыс, дерт, пельнысӧ чошкӧдӧмӧн кывзісны. Да и кыдз нӧ он кывзы, кор тэнад синъяс водзын морт, асьсӧ ньӧти жалиттӧг, пыдзыртӧ сьӧлӧмсӧ?..

— Ранитчӧм бӧрын менам воштысьӧма садьӧс, — заводитіс пӧрысь салдат выль сигарет ӧзтӧм бӧрын. — Но ёртъяс абу эновтӧмаӧсь ассьыныс помкомвзводанысӧ, кык лун чӧж кыскалӧмаӧсь, кытчӧдз абу сюрӧма санбат. Уна вир менам мунӧма. Содтӧд вылӧ, и кынӧмӧй висьмӧма. Жарысла да ранаысла, буракӧ, сотча вӧлі, и юкталасны менӧ кутшӧмкӧ гӧптысь ваӧн. Сы бӧрын сэсся вир сора мыт мӧдӧдчӧма... Шой кодьӧс нин вайӧмаӧсь менӧ санбатас... Ачым ме немтор ог помнит... Кыдзи бӧртинас тыдовтчис, быдса вежон чӧж садьӧй абу петавлӧма. Кулӧма нисьӧ ловъя, муртса-муртса чискыштӧма лолӧй. Но он тай ньӧмды, кор абу на шуӧма...

Позьӧ шуны, мездіс менӧ санитарка. Дуся нима, зэв мелі да шань ныв. Пуксяс вӧлі орччӧн улӧс вылӧ, шыльӧдӧ юрсиӧс — сэки ме эг на татшӧм лысӧм юра вӧв, — чужӧм вылысь пӧсьӧс сӧстӧм рузумӧн чышкалӧ. Ок пӧ тэ, коньӧр, кутшӧма омӧльтчӧмыд! Абу пӧ и ловъя морт кодь, куш лыыд да кучикыд... Но кӧть пӧ ӧти пань шыд паньышт, менам киысь, мукӧдыслысь кӧ он... Меным оз пыр немтор, бӧр петӧ... Но мед не ӧбӧдитны нылӧс, кызмырдысьӧн, зывӧкӧс венӧмӧн, ньылала... Сэсся и вочасӧн велалі, сёйнытӧ тай быдӧн на велавлӧма...

Неуна ёнмыштӧм бӧрын менӧ мӧдӧдісны госпитальӧ, Дусяыс колльӧдіс менӧ да сэтчӧ и кольччис уджавнысӧ... Ме во чӧж тупляси госпиталяс, Дуся век вӧлі орччӧн — мелі, шоныд кияса, вирысь ни ранаысь, ни мукӧдторысь повтӧм. И дерт, не сійӧ кӧ, код тӧдас на, мый дыра ме эськӧ эг сувт кок йылӧ. Меным сэки кажитчис, мый ачыс Енмыс ыстіс сійӧс ме дінӧ, мед не лэдзны на Степан Попковӧс мӧдар югыдӧ, кытчӧ сэки быд лун мунісны дас да сё сюрсъясӧн...

Ми ӧтвывтчим Дусяыскӧд. Гашкӧ, тшӧтш и сы вӧсна, мый сылӧн, меысь кындзи, матыссаыс некод сэсся эз вӧв — бать-мамсӧ и посньыдджык чоя-вокасӧ, ставнысӧ, нырӧмаӧсь фашистъяс. Менӧ комиссуйтісны, овмӧдчим ми карӧ, кӧть эськӧ и сиктын менам вӧліны на бать-мам и ӧнӧдз на керка сулалӧ... Дуся пырис уджавны столӧвӧйӧ пӧварихаӧн, а менӧ босьтісны министерствоӧ консультантӧн — войнаӧдзыс на ме помавлі кооперативнӧй техникум и эг дзик сямтӧм-тӧлктӧмӧн вӧв.

Овмӧдчим ми эг омӧля, ньӧжйӧникӧн ме и вӧрӧ куті ветлывлыны, ружйӧӧн, черитӧ кыйышталі и, вочасӧн бӧр ёнмышті... Регыд сэсся челядь чужисны — пи да ныв... Овны да овны эськӧ миянлы, ладӧн да мирӧн... Но ме вочасӧн понді кӧдзавны гӧтыр дінӧ... Вида ачымӧс: мися, ӧд сійӧ тэнӧ кулӧмысь мездіс! Быд ногыс янӧда, а немтор ог вермы керны — кыскӧ мӧдъяс дінӧ. И морӧсӧс йирӧмӧн йирӧ куслытӧм мӧвп: «Дусяыс абу пӧв тэныд! Весьшӧрӧ тэ сісьман сы дінын, кор гӧгӧр сэтшӧм мича да тӧлка нывбабаяс дасьӧсь юкны тэкӧд шуд...»

Нӧшта нин сы вӧсна, мый сійӧ вочасӧн ёна шыляліс-кызіс, ичӧт тушааыд дзик нин сьӧкыд гыр кодьӧн лоис, и дуркджыка олӧ... Школаын велӧдчылӧма сӧмын нёль класс, и книга дінӧ ни некытчӧ оз пырӧдчы... Медтыкӧ кынӧмыс пӧт... И жаль сійӧ меным, и зывӧк... Мукӧддырйиыс видзӧдны ог вермы... Кӧть мый оз вӧч сійӧ, кӧть мый оз шу — немтор меным оз кажитчы... Ставыс быттьӧ неладнӧ сылӧн... А ме том на вӧлі, комын арӧсыс на эз тыр... Менӧ кыскис нывбабаяс дінӧ... И ме гусьӧникӧн понді гуляйтны мӧдъяскӧд, война бӧрад тай ӧтка нывбабаыд тырмымӧн вӧлі... И сэки нӧшта нин сьӧкыд лои... Садь юрӧн ме кыдзкӧ-мыйкӧ вермылі на кутчысьны, а кодалігъясӧ став лёкыс и дойыс петаліс ортсыӧ... Зыкыс и шумыс сэки тырмыліс... Синваыд и укӧрбаыс... А челядь нин куимӧн быдмӧны... Ставсӧ кылӧны... Ставсӧ аддзӧны... Кыдзи тай шуис Райда — став лёкыс пуксьӧ налӧн сӧстӧм лов выланыс, лым вылӧ са моз...

Ме век радейтлі челядьӧс, немтор некор эг жалитлыв налы... Но найӧ вочасӧн пыр кӧдзалісны ме дінӧ, буракӧ, кодалігъясад зыксигӧн ёнджыка повзьӧдлысьӧма найӧс... Ме весиг эг сяммы некодлысь чужтыны вӧр-ва дінӧ муслун... А мыйӧ вермис велӧдны мамныс? Кор аслас грамота ни немтор. Весиг книга дінӧ некутшӧм муслун абу... Сӧмын пусьыны да пӧжасьны кужӧ... Куим челядь пӧвстысь некод эз помав средньӧй школа... Мыйӧн сӧмын быдмыштасны, ставӧн видзӧдӧны ӧдйӧджык утьыштны гортысь — коді ФЗУ-ӧ, коді нӧшта кытчӧ... Да и, сідз кӧ нин шуны, кодлы абу окота ӧдйӧджык мунны ладтӧминсьыд?.. Ӧні ме бура нин казялі: ладтӧм семьяяссьыд челядьыс томӧн-кадӧн лэбӧны, мед ӧдйӧджык лӧсьӧдны ассьыныс поз... Нӧшта ӧти шудтӧм поз. А мый нӧ, йӧй юрнад, кор некутшӧм сям на абу олӧмсӧ вежӧртны, кысь бурсӧ лӧсьӧдан?..

Колӧ вӧлі олӧмӧс дзоньнас, ставнас, сетны челядьыслы... На ради медсясӧ овны... Чужисны кӧ нин найӧ... Найӧ ӧд абу мыжаӧсь, мый налӧн сэтшӧм лӧсявтӧм бать-мам, мый бать-мамныс оз вермыны видзӧдны ӧта-мӧд выланыс... Колӧ вӧлі челядь радиыс этшаджык думайтны ас йывсьыным... Вӧр-ваын тай буретш сідзи и вӧчсьӧ... Шуам, кӧр-мам ылӧдӧ кӧинъясӧс пиыс дінысь... Ассьыс олӧмсӧ сетӧ, мед сӧмын пиыс кольӧ ловйӧн... Сы вӧсна мый тӧдӧ — пиыс бурджыка водзӧ нуӧдас олӧмсӧ...

А миянлы, видзӧдтӧ, аслыным на колӧ бурджыкасӧ овны. Гажаджыка овны... Юны да гуляйтны... Бокын кырсавны... Гортад сьӧлӧмыд оз бурмы да... И ме ӧмӧй ӧтнам татшӧмыс? Воштӧм шудсӧ кор оз ков корсьысьыс? Мыйта колӧ сэтшӧмыс!.. Пазӧдам-жугӧдам ми асьнымӧс олігчӧжным да и свет вылас лэдзам ас кодьным жӧ тшыкӧдӧм ныла-пиаӧс... И ставыс заводитчӧ выльысь...

Сёрӧн ме понді тайӧс гӧгӧрвоны... Некыдз нин оз позь ӧні выльысьсӧ заводитны... Челядь быдмӧмаӧсь... Аслам олӧм кольӧма... Но ме тіянлы шуа, гӧтрасьӧмыд — морт олӧмын медся ыджыдтор! Сыысь главнӧйджыкыс сэсся немтор абу!.. Сідзкӧ, и видзӧдны сы вылӧ колӧ, кыдзи медся ыджыд событие вылӧ... Таын тэнад и аслад шудыд... И гӧтырыдлӧн... И челядьыдлӧн... А оз кӧ лӧсяв — став нелючкиыс да шогыс таын жӧ... Гортад и удж вылад... Да, весиг удж вылад... Сы вӧсна мый сьӧдас, тышкас-мышкас олігӧн морт лэдзчысьӧ, оз быдмы, вартан машина бергӧдлысь думайттӧм вӧв кодьӧн нэм кежлас кольӧ... Менам эз омӧль юр вӧвлы, бур ногӧн кӧ сӧвмӧдігӧн, гашкӧ, и мыйкӧ ыджыдтор жӧ вермис думыштны... Но кысь!.. Кор вежӧрыд мӧдтор вылӧ веськӧдӧма... Кор мӧдторысь мучитчӧ... Нэм чӧж лоис сідз-тадз уджъяс вӧчыштавны: то кодлӧнкӧ отсасьысь, то консультант... Кодлыкӧ лыдпасъяс чукӧртан, доклад лӧсьӧдан... И татшӧм удж вывсьыс на не этшаысь вештывлісны йӧйталігъясад... Уджалӧм-керӧмсьыд сӧмын том дырйи сьӧлӧм бурмывліс, кор пӧрӧдчылі, видз-му уджавлі... Мудзтӧдзыд муркӧдчан вӧлі и — тыдалӧ вӧчӧмаыд... Ранитчӧм бӧрын эз ло та вылӧ вынӧй... Сэсся, видзӧд, и олӧмӧй мӧдар кусынь вежыньтчис...

Степан Фёдорович чӧв усис, кыдзкӧ дзоньнас лябмуніс-лӧньӧдчис, быттьӧ аслас висьтыслӧн жӧ сьӧктаыс топыда личкис морттӧ. Сэсся и гӧрддзаліс став сёрнисӧ ассьыс:

— Сымда и эм став шудыс менам, войтыр... Ӧні сэсся асьныд думайтӧй, уна-ӧ сійӧ менам вӧлӧма, шудыс... Ӧнтай ме быттьӧ и дивитышті Райдаӧс... Ӧткӧн олӧмсьыс... А кутшӧм ме дивитысь!.. Оз и ков гӧтрасьны сьӧлӧмсяньыд радейттӧг, ыджыд любовтӧг... Мед эськӧ сійӧ вӧлі ӧтарладорсяньыс и мӧдарладорсяньыс... Ӧта-мӧдтӧ бурджыка тӧдмалӧм да гӧгӧрвоӧм бӧрын... Татшӧм делӧад ни жалитӧм, ни слаблун, ни кутшӧмкӧ выгӧда босьтны зільӧм — немтор оз вермы вежны радейтӧмтӧ... Сытӧг коркӧ да коркӧ мӧдар бедь помыс всё равно кыдзкӧ чорыда вартас... И ставсӧ пузувтас... И мелӧн кодь жӧ мырдысьӧн олӧм мӧдӧдчас...

Вой кежлӧ биӧ лӧдісны кызджык кыдз пу дінъяс, мед эськӧ лӧсьӧдлытӧг, ноддя моз, дырджык шлонгисны-ломтысисны найӧ. Сэсся и водісны биӧн югдӧдӧм да шонтыштӧм чомйӧ. Мужичӧйяс кӧсйисны водтӧдны Райдаӧс ӧтнассӧ кӧр ку воль вылӧ, но ныв ас ногыс вӧчис, вольсаліс сійӧс вомӧн ног — мед пӧ быдӧнлӧн мыш увтыс кос да шоныд лоӧ. А шӧракостӧ водӧмысь Райда эз кут пыксьыны...

Сэсся и лӧнисны ставӧн, важӧн нин узьмӧдчӧм вӧр-ваыс моз жӧ. Дерт, пырысь-пырсӧ некод эз унмовсь, сы вӧсна мый унакодь лои сёрнитӧма сьӧлӧм вӧрзьӧданасӧ, виртӧ ӧддзӧданасӧ. Но вочасӧн войся ыркыд сынӧдыс, билӧн азыма шлонгӧмыс, ыджыд козъяслӧн муртса кылысь шувгӧмыс пальӧдісны да лӧньӧдісны войтырлысь ырзьылӧм ловнысӧ, и мудзыштӧм вир-яйнысӧ тшӧтш, и ӧти бӧрся мӧд унмовсялісны найӧ — медводз Степан Фёдорович, медбӧрын — Питирим...

Асъя войнас Райда садьмис кынмӧмысь. Би вӧлі кусан выйын. Кражъясыс шӧрвыйӧдыс сотчӧмаӧсь да оръясьӧмаӧсь, шомсялӧм йыла помъясыс чускӧны-тшынасьӧны: ловпуыд тай абу на сирӧд пожӧм — лӧсьӧдлытӧгыд дзикӧдзсӧ оз вермы сотчыны.

Райда видзчысьӧмӧн, мед не садьмӧдны узьысь ёртъяссӧ, петіс чомйысь, йӧжгылясигтыр чукӧртіс ваймӧм бипурын пӧсь шом, пӧлялыштіс, и кор выльысь мыччысис ловзьӧм би кыв, ньӧжйӧникӧн пондіс вердны сійӧс та кежлӧ водзвыв дасьтылӧм сирӧд чагъясӧн. А сэсся и чукӧртіс жуг кодьӧдз косьмӧм шоныд сэрапомъяс, и ныв киясӧн ловзьӧдӧм би горша босьтчис на дінӧ...

Гӧгӧр вӧлі пемыд на. Лӧнь. Енэжын сука сярвидзисны кулак гырся кодзувъяс. Сымда кодзув!.. И сэтшӧм яра найӧ ломзисны!.. Ныв некор на эз аддзыв татшӧмсӧ...

А кыз пемыдыс быттьӧ личкӧ-топӧдӧ гӧгӧрбоксянь... И Райдаӧс друг шымыртіс полӧм, лолыс сідзи и сыркмунліс повзьӧмысь... И ачыс эськӧ эз вермы висьтавны, мыйысь ёнджыкасӧ тадзи весьӧпӧрис... Гашкӧ, чайтіс, мый кодкӧ — ош либӧ ачыс вӧрсаыс — вермис вувзьысьны пемыдсяньыс? А гашкӧ, и сылӧн ӧтка ловъя лолыс ляпмуніс пемыд да лӧнь мирыслӧн ыдждаысь, дзирдалысь кодзувъяса йиркыслӧн пыдӧстӧмлунысь?..

Сійӧ муртса эз садьмӧд узьысьясӧс. И окота вӧлі босьтны киас да зарадитны Степан Фёдоровичлысь двустволкасӧ...

Но кос пескысь гажтӧмтчӧм би вочасӧн пыр ёнджыка ырзис, паськыдджыка вӧтліс пемыдсӧ, Райда шоналіс, и повзьылӧмыс сылӧн бӧр пондіс лаймавны. Сійӧ ӧні видзӧдіс, кыдзи би югӧръяс вильыша ворсӧны узьысьяслӧн чужӧмъяс вылын, да друг мӧвпыштіс сы йылысь, эм-ӧ кутшӧмкӧ йитӧд мортлӧн чужӧм да сылӧн лов кылӧм, сылӧн этшыс костын. И тайӧ мӧвпыс дзикӧдз гажмӧдіс нылӧс.

Со, шуам, Степан Фёдорович, — лӧсьӧдліс ас кежас Райда. — Сійӧ, гашкӧ, буретш сы понда и ӧдйӧ ӧзйысь да ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьысьджык, мый Енмыс сетлӧма сылы гӧрба, весиг чегсьӧм кодь ыджыд ныр и сэк жӧ — ичӧтик кизь кодь вом? Тадзисӧ ӧтлаӧдӧмысь дядьӧыслӧн чужӧмыс и ортсысяньыс кажитчӧ ыкшакодьӧнджык.

А Питирим? Либӧ Питько, кыдз тай мамыс шуӧ?.. Кымӧсыс сылӧн да нырыс быттьӧ черӧн ӧтчыд лӧсыштӧмысь артмӧмаӧсь, ныр тшупӧдыс со оз тӧдчы. Важ грекъяслы пӧ татшӧм чужӧмыс кажитчывлӧма... А кысь изьватасыслы татшӧм чужӧмъясыс? Райда казяліс нин, мый на пӧвстын вель унаӧн веськыд ныраясыс... Быттьӧ тай нӧ Грециясяньыд татчӧдз, Печораӧдз, абу зэв матын?..

Питиримлӧн чужӧм серыс дзик мӧд кодь руаӧн сійӧс петкӧдлӧ: быттьӧ мортыс асныраӧнджык кажитчӧ; быттьӧ ас думъясасджык вӧйтчӧма да налы сетчӧмӧнджык олӧ. И сэк жӧ небыдӧн да бурӧн сійӧ кажитчӧ... Торйӧн нин ёна нимкодьмӧдіс нылӧс Питиримлӧн пельыс: сійӧ вӧлі гӧгрӧсіник, нывкалӧн кодь пелькиник, би жарсьыс алӧймыштӧма да мыччасис кӧр гӧн кодь сук юрси пытшсяньыс лыс улысь муртса на чургысьӧм яг рыжик моз.

Сэсся Райда нёровтчис чом вом дорӧ, лӧсьӧдіс юрсӧ кыз вуж вылӧ да дыр чӧла видзӧдіс коз лапъяс пыр югыда сярвидзысь кодзувъяс вылӧ... Вочасӧн сылы пондіс кажитчыны, мый мукӧд кодзувъясыс оз енэж йиркын дзирдавны, а лэччӧмаӧсь да ӧшйӧмаӧсь сук лыска увъяс пытшкӧ, сэні югзьӧны, шочиника уялысь би киньяс сор... И таысь кодзула енэжыс лои быттьӧ нӧшта на гӧгӧрвотӧмджыкӧн, нӧшта на шӧйӧвоштанаӧн... Збыль ӧмӧй абу сэні пом ни дор? — чӧла мӧвпаліс ныв. — Збыль ӧмӧй сэні дугдывтӧг киссьӧны да бӧр чужӧны выль миръяс?.. А мортыдлӧн лолыс? Абу ӧмӧй сійӧ татшӧм жӧ шензьӧдана да гӧгӧрвотӧм? Верман ӧмӧй тӧдны, кыдзи да мый чужӧ либӧ киссьӧ-пазалӧ сэні?..

Сэсся друг кӧнкӧ пемыдас, ты весьтын моз, кыліс ловтӧ кырыштысь норсьыс-нор горӧдӧм:

— Курлы-курлы-ти-ив...

Сэсся нӧшта, нӧшта, матынджык... И сымда норлун, сымда гажтӧмлун вӧлі тайӧ горзӧмас, торйӧн нин бӧръя нюркнитӧм шыас, мый Райда дзикӧдз весьӧпӧрис, чеччыштіс чомйысь, видзӧдӧ, видзӧдӧ пемыдас, сьӧлӧмыс нӧйтчӧ морӧсас.

— Юсь тай чуксасьӧ, — кывзысигмоз шуис тшӧтш садьмӧм Питирим.

— Мыйла нӧ сійӧ татшӧм нораа чуксасьӧ? Мыйла нӧ вой шӧрнас лэбалӧ?

— Гажтӧмтчӧ, тыдалӧ, ёна... Гашкӧ, пӧвсӧ воштіс...

— Да кысь нӧ сійӧс войнас аддзас?

— Гашкӧ и, чайтӧ, мый воча сетас гӧлӧссӧ. Юсьыд пӧ тай пӧдругаыс вӧсна гажтӧмысла кувны вермӧ...

— Ой, коньӧрӧй дай лэбачӧй!.. Мый дыра нӧ нин сійӧ лэбалӧ тадзи? Гашкӧ, тулыссяньыс нин? Кутшӧмкӧ звер лыйис другсӧ да?..

Дзирыд кодзув вевта лӧня узьысь вӧр-ва весьтын, ыркалӧмысла зэв гораӧн лоӧм сынӧдын водзӧ нӧйтчис сир курыд шоглуна горзӧм:

— Курлы-курлы-ти-ив...

7

Садьмис Райда лыйӧм шыысь — матын гып-гыпкерисны кыкысь, вевсьӧн моз. Восьтіс синъяссӧ, вочаасис видзӧдласнас би дорын пукалысь Питиримкӧд. Вӧлі лун югыд нин.

— Степан Фёдорович водза-водзсянь уткаясӧс полошуйтӧ, — шуис Питирим юрсӧ тылань доровтлӧмӧн.

— А тэнад нӧ мый оз узьсьы? — Райдалы абу на окота петны чомйысь; аслас кӧлуйысь вывті сійӧс содтӧд шебралӧмаӧсь, и Питирим со бура пестӧма бисӧ — шоныд, лӧсьыд, чӧскыда узьӧм бӧрын быдлаті быттьӧ личалӧма-кокнялӧма.

— Менам став вӧтыс нин вӧтавсис, — шуис Питирим. — Вай чеччы да мыссьы... Чай менам дась, юыштам и петам кулӧмнымӧс кыйны...

— Мый нӧ эськӧ тэ вӧтасин? — водзӧ на юасис Райда.

— А, мый оз ковсӧ!..

— Жаль висьтавнытӧ? Али сэтшӧм нин гусятор аддзылін?

— Ӧти нылӧс зэв ёна вӧталі... — шпыньмуніс Питирим.

— Но? Быттьӧ абу нывъяс бӧрся котралысь да? Ме чайтлі, ӧтдортчан тэ наысь...

— Зіля эськӧ и эм ӧтдортчыны да... Важсьыс на пӧт... Но, буракӧ, ловъя юрӧн он мын ті вокысь... Вӧтнад, да всё равно сирасянныд... Торйӧн нин сьӧлаястӧ сёйигӧн...

— Тшак либӧ колӧ сёйны...

Райда босьтіс майтӧг да ки чышкӧд, вильыш нывка моз чеччалігтыр чепӧсйис ты дорӧ. Друг сійӧ став вир-яйнас кыліс, кыдзи мышсяньыс сы вылӧ видзӧдӧ Питирим. Бергӧдчыштліс да кыйис ёртыслысь гажтӧмтчысь, пӧсь видзӧдлассӧ, и таысь лигышмунісны кок пидзӧс йӧзвиясыс, тайкӧ усяс, и жарӧ шыбитіс... Сійӧ весиг эз казяв, кыдзи вежсьӧма ывлаыс: ыркыдджык лоӧма, кодзулӧсь енэж пыдди уліті кывтӧны сьӧкыд кымӧръяс, дасьӧсь лым лэдзны. И тӧв вочасӧн садьмӧ...

Пыжӧн воис Степан Фёдорович, пыж нырыс шарӧдчигтыр юковтіс берегдорса сук эжӧрсӧ.

— Кытшовті ассьыным тыӧс, — кинас ӧвтыштӧмӧн шуис вӧралысь. — Морыд, унакодь утка повзьӧді, а уськӧді сӧмын ӧтиӧс... И то гӧгӧра...

Пыж пыдӧсын, вынтӧма сюркнясьӧмӧн, дзӧръяліс зэв ыджыд ловъя утка. Пемыдруд мыш вылыс мичаа серӧдӧма шочиник еджыд чутъясӧн, морӧсыс да тшӧтш и голяыс водзсяньыс чим еджыдӧсь жӧ.

— А нырыс, нырыс мый кузьта! — шензьӧмӧн горӧдіс Райда.

Сійӧ лажыньтчис, кӧсйис жалитӧмӧн шылькнитны ранитчӧм пӧткаӧс. Степан Фёдорович мыйкӧ горӧдіс, но вӧлі нин сёр. Гӧгӧра змей моз лыйыштіс кузь голянас да шыла кодь ёсь нырнас сизьдыштіс Райдалы ки пыдӧсас, кытысь пыр жӧ сӧдзтысис вир.

— Эн матыстчы сы дінӧ! — сёрмӧмӧн ӧлӧдіс Степан Фёдорович. — Менсьым кырымӧс кыклаті нин розьӧдіс. Вир выв ош кодь скӧр...

— Но и молодеч, — шуис Райда. — Аслас олӧм вӧсна помӧдз тышкасьӧ...

— А часлы, вот ме петкӧдла сылы! — Степан Фёдорович кӧсйис кватитны збой лэбачӧс, но мӧдыс, чирзігтыр, бара на вирӧдз сизьдыштіс шыла нырнас, ӧтчыд дай мӧдысь... Сэки вӧралысь дзикӧдз звермис, кыдзкӧ-мыйкӧ кватитіс коньӧр лэбачӧс кокъясӧдыс да пондіс юрнас швачӧдны-кучкавны пыж дорӧ...

— Мый тэ вӧчан?! Мый нӧ тэ вӧчан?.. Лэдз ӧні жӧ!.. — шӧйӧвошӧмӧн горзіс Райда. Сылӧн горзӧм шы вылӧ котӧрӧн воис тшӧтш Питирим...

Степан Фёдорович шыбитіс гӧгӧраӧс берегӧ. Збой лэбач эз нин сэсся лэптав шыла ныра юрсӧ...

— Тадзи ӧд оз жӧ ков, Степан Фёдорович... — Ыджыд доя гӧлӧсӧн дивитіс Райда. — Бурджык эськӧ нӧшта ӧтчыд лыйин ли мый ли...

— Мыйла зарадсӧ весьшӧрӧ видзны? — шуис Степан Фёдорович, кияссӧ мыськигтыр. — Сэсся и дӧбелькиӧдз скӧрмӧдіс сійӧ менӧ, со мыйта розь кырымъясӧ вӧчис... Да мый ті кыкнанныд нырнытӧ ӧшӧдід?.. Вӧралігас нӧ кыдзи витӧгыс? Виртӧгыс да?.. Кысь нӧ сытӧг свежӧй шыдыс?..

— Менам ӧні татшӧм шыдыд ӧдвакӧ кылалас... — ышловзис Райда, сійӧ некыдз на эз вермы ыркавны весьӧпӧрлӧмсьыс.

— Но, миянлы буди колӧ ветлыны видзӧдлыны кулӧмӧс-а? — личӧдіс Питирим зэлалыштӧм костсӧ. — Чайсӧ бӧртиджык юам... Сыныштам-керам да, вытьным лоӧджык...

— Ветлам и эм! — окотапырысь чепӧсйис Райда.

— А дырджык кӧ лоӧ тіян, ме сёйышта да котӧртла мукӧд тыяс дорӧ, — шуис Степан Фёдорович.

Райда пуксис сынны кык лопта пелысӧн. Регыд сылӧн, мый вынсьыс сынышталӧмысь, лӧнис лолыс, эз нин ло окота мӧвпавны мисьтӧм серпас йывсьыс.

— Войпель нырсӧ мыччалӧ, вермас лым вайны, — шуис нылӧс бура гӧгӧрвоысь Питирим, кымӧръяслань чатрасиг.

— Сідзкӧ, тэа-меалӧн вуграсьӧм талун оз ло?

— Оз ло... Став жар чериыс татшӧм луннад пыдӧ дзебсис...

— Но сы пыдди, гашкӧ, мукӧд чериыс ветлӧдліс?

— Ме чайта: ветлӧдліс...

— А Войпельыс сійӧ — вой тӧв, да? — сынігмоз водзӧ юасис Райда.

— Да-а, — нюжӧдіс Питирим, сэсся и серӧктӧм сорӧн содтіс. — Кага дырсянь сы вылӧ менам лӧгӧй петӧ...

— Мыйыськӧ?

— А няньнымӧс век вӧлі кынтӧ... Тӧвнас мунан-мунан даддьын еджыд тундраӧд, кынӧмыд пондас сюмавны... Коран мамыдлысь нянь, а сійӧ — йизьӧма, пиньыд оз мӧрччы... Мыйла татшӧм чорыд няньыс? — ёна скӧрмӧмӧн юасян мамыдлысь. Войпель пӧ кынтӧма, шуӧ сійӧ. И ӧд, пеж лолыд, быд лун кынтӧ... Кыдзи татчӧ он скӧрмы?.. Часлы, мися, быдмыла да ёнмыла! Петкӧдла ме сылы пуж...

— А сійӧ со век на ловъя, — мӧвпалана нюмъяліс Райда.

— Ловъя...

Ёна турунзьӧм ичӧтик шӧр ді дорті кывтігӧн ныр увсьыныс чепӧсйис утка позтыр, мамыс — сьӧдов ва тар — повзьӧмӧн «кра-кра» горзігтыр, лэбыштіс водзӧ. А пияныс оз на вермыны лэбзьынысӧ, но лапаяснас и бордъяснас шенасиг-шпачӧдчигтыр зэв жӧ ӧдйӧ тӧвзьӧны ва веркӧсӧдыс мамыслань, садьтӧг повзьӧмнысла, коньӧръяс, чирзӧны... Сизим пи...

Пыжаяс сувтісны, видзӧдӧны пышйысьяс вылӧ. Мыйӧн ставӧн воӧдчисны мамныс дорӧ, тюп-суныштісны, ставныс ӧтпырйӧ, и дзикӧдз вылӧ вошисны, быттьӧ абу и вӧвлӧмаӧсь.

— Пӧдісны али мый ва пыдӧсас? — юасьӧ дзӧръялысь Райда.

— Хы, пӧдтан найӧс... — сералӧ ёртыс. — Суныштісны нятшаяс пытшкӧ, мун да и корсь сэсся найӧс. Гашкӧ и, сӧмын нырнысӧ чургӧдісны ваысь, мед неджык тыдавны.

— Мыйла нӧ тайӧяс век на оз вермыны лэбавны?

— А код тӧдас... Гашкӧ и, мамыслы дырджык пӧлыс эз сюр тулыснас. А гашкӧ, воддза позсӧ рӧзӧритісны — йӧз ли, зверъяс ли... А рӧдмӧдчыныд, тыдалӧ, быть колӧ... Рӧдмӧдчытӧгыд, тыдалӧ, некод оз кӧсйы овны... Оз вермы ли...

Райдаӧс парскыштісны тайӧ кывъясыс, сійӧ юасяна видзӧдліс ёртыс вылӧ, но мӧдыс сэсся немтор эз шу...

— А Степан Фёдоровичыд кӧ казялас тайӧ бордтӧм позтырсӧ, ӧтитӧг вермас котшкӧдны...

— Вермас... — ӧтикывъясис Питирим. — Колӧ висьтавны сылы, мед тані сійӧ оз кыйсьы... Став черисӧ пӧ полошуйтан лыйсьӧмнад...

— Сідзи и шуам! Тырмасны сылы мукӧд тыясыс...

Кулӧмныслӧн берегдорса сюмӧд табъясыс вильыша вӧрисны-йӧктісны. Питирим долыда видзӧдліс Райда вылӧ: «Шедӧма!» Сійӧ лэптыштіс кулӧмсӧ сюрӧсӧдыс, и сэні кузялаыс, пескылясигтыр, сярвидзисны гырыськодь черияс.

Пыж пыдӧсӧ ляскысис медводдза пелядь — польӧ кодь тшӧг, зэв ичӧтик юра да кыз тушаа, крута лыбысь мышвыла. Негырысь эзысь сьӧмыс кузяла ногыс быттьӧ вералӧ чикльӧдлӧм сутуга кодь визьясӧн... Но кутшӧм шыльыд да тшӧг! Небось тай кодкӧ вердлӧма!.. Сэсся Питирим мездіс чер пу кузьта кымын пелядьӧс и весиг любӧпырысь видзыштіс сійӧс киас... Тайӧ кажитчис ещӧ на тшӧгджыкӧн, ичӧт юрсяньыс тшупӧдӧн моз кызіс-гӧгрӧсмис тушаыс, да сідз жӧ вераліс сьӧдов визьясӧн эзысь сьӧмыс...

Сэсся вӧліны нӧшта на пелядьяс, гырысь ёкышъяс да кельчияс, сынпияс да мичакодь сиръяс. Кулӧм помӧдз воӧм бӧрын пыж пыдӧс дзоньнас вевттьысис эзысьӧн да гӧрдӧн...

— Войпельыд тэнад, няньтӧ кынтылӧм пыдди, мича чери на мӧдӧдіс миянлы, — любӧпырысь шуис Райда, кор найӧ воисны кулӧм помӧдз.

— Да-а!.. — сераліс Питирим.

Сэки Райда казяліс, кыдзи водзынджык лэптӧм пелядьыслӧн сьӧм вылысь вушйӧны-кусӧны чикльӧдлӧм визьясыс. И кыдзкӧ дзоньнас нярмунӧны тшӧг тушаясыс... Висьталіс та йылысь ёртыслы да содтіс:

— Абу лӧсьыд видзӧдны, кыдзи тэнад синъяс водзын кусӧ ловъя лов... Вушйӧ-бырӧ мичлун...

— Гӧгӧрасӧ лёкысь виӧмыс сэтшӧма нормӧдіс тэнӧ, да? Некыдз оз такав сьӧлӧмыд? — Питирим чуймыштӧма Райдалӧн тадзи майшасьӧмысь, а тшӧтш и чери кусӧм казялӧмысь.

— А тэныд нӧ абу жаль ловъя лолыслӧн кусӧмыс? — вочавидзӧм пыдди ачыс юаліс ныв. — Тэнӧ оз вӧрзьӧд тайӧ? Оз дойд?

— Но, шуам, чериыд абуджык сэтшӧм жаль, сійӧ быттьӧ турун кодьӧнджык меным кажитчӧ... Сӧмын жаль овлӧ, кор кульмысь шедӧ, кор пӧкйыс нин лювалӧ-петӧ... Сійӧ жӧ пелядьыс пӧ сё сюрс пӧк чирйӧдз лэдзӧ... Бура кӧ кыйны да видзны сійӧс, некор оз быр... — Питирим юасяна видзӧдліс Райда вылӧ, кӧсйис тӧдмавны, могмӧдіс-ӧ тадзисӧ шуӧмнас да содтіс: — А вӧрса пемӧсъясыд вот меным жальӧсь... Яйтӧ эськӧ ме и сёя жӧ, но пищаль эг босьтлы нин киӧ дас во... Сэки, дас во саяс, ёна доймасис лолӧй... И мыйкӧ быттьӧ чегсис сэні... Выль ногаджык лоис... Буракӧ, жальлуныс унджык лоис... Звер-пӧтка дінӧ тшӧтш и... Торйӧн нин вӧр-ваын олысьяс дінӧ. Ӧд налы сідз нин вывті сьӧкыд овнысӧ... Сёянтӧ некод оз дасьты. Тӧлын кӧдзыдыс дзужалӧ. Кузь пиняяс да лэчыд гыжъяяс быд здукӧ кыйӧдчӧны тшапнитны... Мый со найӧ, коньӧръяс, миян йылысь, йӧз йылысь, думайтӧны-а?

Степан Фёдорович вӧлі би дорын на. Кор аддзис пыж пыдӧсын сярвидзысь мича черитӧ, лэчыд синъясыс горша югнитісны:

— Но, морӧ, ті тай збыльысь, вӧлӧм, он шутитӧй! Тіян тай чери вылас виръясыд зэв ёна лӧсялӧны!.. Но добра!.. Тадзинад ми тӧвбыд кежлӧ чериасям... Пелядьсӧ колӧ торйӧн солавны... Вай ме ачым кера и солала... — Босьтіс киас медыджыд пелядьсӧ, малалыштіс тупльӧс бокъяссӧ. — Но, морӧ, закускаыс!.. Но добра!.. Ёна кӧ пондас шедны, ми солалам и тшынӧдам... Сӧмын тай кулӧмыд миян куш ӧти... Питя, тэ, гашкӧ, котӧртлан гортад, кутшӧмкӧ дядьӧлысь корлан нӧшта гоз-мӧд кулӧм...

— Тырмас миянлы ӧтиыс... — воча нурбыльтіс Питирим.

— Ми ӧд татчӧ эг локтӧй тысьыс став черисӧ куравны, — ӧлӧдыштіс ышмӧм дядьӧӧс тшӧтш и Райда.

А Степан Фёдорович думсьыс быд ногыс пиняліс асьсӧ, мый эз босьт сьӧрсьыс гоз-мӧд кулӧм либӧ кузь тывсӧ...

Сійӧ лэчыд пуртӧн керис пелядьяссӧ и, кыз яя госа кынӧмъяссӧ восьталігӧн, керигчӧжыс нимкодясис лолыс. Сэсся сьӧмнас и вир сорнас бура солаліс найӧс кык пӧвста целлофан мешӧкӧ...

Та бӧрын вӧлись котӧртіс уткаяссӧ кыйны...

— Висьӧдчигӧн шусьӧ Степан Фёдоровичыс, а, видзӧд со, кӧчалысь пон моз на котралӧ, — серӧктіс Питирим.

— Горшыс тойлӧ да, дерт... — зэлыда кодь шуис Райда. — Эг ме чайтлы, мый сійӧ татшӧм...

Найӧ кыкӧн пукалісны би дорын, тэрмасьтӧг вильӧдісны тӧрытъя пуӧм ёкышъяссӧ да юисны сук чай...

Ывлаыс букшасис, кымӧръяс костӧд шонді мыччысьліс зэв гежӧда, ваысь ранитчӧм утка моз сӧмын, — мед лолыштны и ӧдӧбджык бӧр суныштны, вӧлі ыркыд, но сы пыдди эз дӧзмӧдчы ташка. Ты вылын сынӧм-ноксьыштӧм бӧрын, да ещӧ бур чери кыйӧм бӧрын, вӧлі лӧсьыд налы, не кӧ артавны сійӧс, мый Райда бара на дзугыльмыштіс олӧмаджык ёртныс вылӧ.

— Ме мӧд кодьӧнджык чайтлі Степан Фёдоровичсӧ, — аслас думъяслы сетчӧмӧн шуис сійӧ. — Война пыр мунӧм морт... Быттьӧкӧ и сылы колӧ бурджыка тӧдны олӧмыслысь донсӧ... Ёнджыка гӧгӧрвоны бурсӧ да лёксӧ... Ылӧ водзӧджык видзӧдны... Быттьӧкӧ ыджыдджык водзсасян вын колӧ лоны олӧмыслӧн нелючкияскӧд вермасигӧн... А сылӧн, видзӧд, ставыс мӧдарӧ лоӧма...

Райдалӧн пыдӧ вӧйӧм лӧзов синъясыс быттьӧ руасисны шогӧн, и вижоватӧдз гожъялӧм пельк чуньясыс вынысь песісны посньыдик коръяса бадь йыв; быттьӧ тайӧ нюдз вожас чукӧрмӧма вӧлі олӧмсьыс став гудырыс да лёкыс, и ныв босьтчӧма помӧдз нырны-пазӧдны найӧс.

И Питирим друг сьӧлӧм тырнас кыліс, кутшӧма сотӧны тайӧ мортсӧ олӧмыслӧн зывӧктана нелючкиясыс...

Но Питиримлы эз вӧв окота и ёна дивитны пӧрысь салдатӧс, и сійӧ, думсьыс, зілис небзьӧдыштны сёрнисӧ:

— Йӧзыд дыр на кутасны новлӧдлыны войнатӧ ас пытшканыс... Кӧть эськӧ сійӧ быттьӧ и важӧн нин кусіс... Сымда вир да дой бӧрад... Мися, сійӧ жӧ Степан Фёдоровичыс... Эз кӧ сьӧкыда ранитчы, гашкӧ, дзик мӧд нога олӧм пуксис сылӧн... Мӧд мортӧн вӧлі... Олӧмад ставыс сэтшӧма кысьӧма ӧта-мӧдыскӧд... Весиг тай дӧрӧмсьыд ӧти сунис кӧ нетшыштан, дзоньнас заводитӧ быздыны...

— Но ӧд быдӧн кӧ кутам куш сӧмын ыстысьны кутшӧмкӧ помкаяс вылӧ, сэки дӧбелькиӧдз ставыс дзугсяс! Оз кӧ быд морт понды кывкутны аслас керӧм-вӧчӧм вӧсна...

Питирим та вылӧ нинӧм эз вочавидз пырысь-пырсӧ. Сэсся сійӧ кутіс нюмъявны да шуис:

— А меным окота нин лӧсьӧдны выль сьыланкыв... Важӧн жӧ нин думайта сы йылысь... Арся сьыланкыв... Лэбӧны зарни коръяс, кышӧдчӧны кок улын... Лэбач кельӧбъясын кылӧ тӧждысяна гор... Гожӧмыс бара нин кусӧ... И менам олӧмӧй тшӧтш нин мӧдӧдчӧма аръявыв... А век на виччыся мыйкӧ бурӧс... Рада, вай думышт сэтшӧм кывъяссӧ... А горсӧ да ладсӧ ме быттьӧ кыла нин...

Питирим мизгис-сьылыштіс.

Райда чуймӧмӧн видзӧдліс ёртыс вылӧ, коді тадзи бергӧдіс сёрнисӧ.

— Кутшӧм нӧ ме сьылан гижысь! Ме учитель, литература велӧдысь... Йӧзлысь гижӧмасӧ велӧдысь... А ачым нинӧм вӧчӧм могысь сӧмын дурыштла... Менам кывъясыд сӧмын тшыкӧдасны бур ладсӧ...

— А тэ видлы, видлы!.. Мед эськӧ и югыд, и сӧстӧм вӧлі, а тшӧтш и нор...

Ылыс тыясланьын кутісны гыпкыны-лыйсьыны.

— Степан Фёдоровичыд бара на заводитіс воюйтны, — шуис Райда.

— А тэа-меа мунам сэтӧр видзӧдлыны, Кузь вис пӧлӧнӧд сьӧд сэтӧр ёна артмывлӧ, — шуис Питирим. — Вуграсьӧмысь талун немтор оз письты: кымӧра да тӧла да...

Вис пӧлӧнӧд мунны вӧлі зэв сьӧкыд — лёк ловпу сора бадь да голяӧдзыд эжӧр. Аръявылыд эжӧрыс бура чорзьӧма да лоӧма бритва кодь лэчыд доръяса, чужӧмтӧ вундӧ. И бадь-ловпуыс вуж дінсяньыс оз веськыда кыпӧдчы Эжва дорын моз, а ёна мегырасьӧмӧн ӧшалӧ ва весьтын, и некыдз он вермы казявны, кӧні помасьӧ муыс да заводитчӧ ваыс.

Эжӧр да зӧридз пӧвстысь и югъялысь кыз коръяса вааканьясӧн да нявдаӧн кыскӧм то векнявлысь, то паськавлысь вискысь, дзик ныр увсьыныс, тэрыба ырснитлывлісны мича сера жыдачьяс да матіникӧ лэбыштӧм бӧрын вильыша бӧр шлёчкысьлісны-пуксьылісны быд пӧлӧс лёльӧ-гагнас жуысь ваӧ.

Сэсся и сэтӧрлӧн нинӧмӧн сорны позьтӧм чӧскыд кӧрӧн чорыда ӧвтыштіс — водзын кузь турунсӧ личкисны сэтӧрлӧн мырдвиж на кустъяс, и быд кор сэні сэтшӧм лӧсьыда дорӧсалӧма да быгӧртӧма.

Сэтӧрыс ӧшаліс гырысь и тыра розъясӧн, но вӧлі пӧшти ставыс на веж, пырыс тыдалана тусьяса, и веж пытшкӧсас бура тӧдчисны вылісянь уліӧ асыкалысь везъясыс...

— Ой-ой-ой, кор нӧ тайӧ добраыс кисьмас! — жалитӧмпырысь горӧдіс Райда, ылӧдз вежӧдысь кустъяс вылӧ гоннялігтыр.

— Ӧні сэсся некор нин... — Питирим тшӧтш жӧ падмыштіс татшӧмтортӧ аддзӧмысь. — Сідз нин сылы ковмас пырны лым улӧ, гожӧмыс кӧ эз тырмы...

— Некор али мый тіян тані оз кисьмыв сэтӧрыс?

— Мыйла оз, кисьмылӧ... Косджык гожӧмъяснад, кор шондіыс тырмӧджык. Додь тыр позьӧ вотны татысь...

— Да-а, Эжва дор сертиыд тані тай ёна и эм ыркыд вӧлӧма... Вой мореыдлӧн кӧдзыд лов шыыс ёна и эм тӧдчӧ.

Но кустъяслӧн лунвылӧ банысь позьӧ вӧлі бӧрйыштавны сьӧдӧдӧм тусьяссӧ, и найӧ кутісны ӧктыны целлофан мешӧкъясӧ. Недыр мысти Райда шензьӧмӧн горӧдіс:

— Тані кодкӧ вотчӧма нин да! Миянӧдз... Турунсӧ со майкӧма-талялӧма... Да ӧд тані не ӧти морт вӧлӧма...

— Ош тай дурӧма. — Питирим копыртчӧмӧн видзӧдаліс кок увсӧ. — Сэтӧртӧ сійӧ ёна жӧ радейтӧ. — Бӧр веськӧдчис, шпыньмуніс: — Гашкӧ, шома на вотӧсыд да, скӧрмис... Скӧрысла туплясис да чапаліс гӧгӧр.

Райдалӧн ыркмунліс морӧсас, тӧдлытӧг чатрасьыштіс гӧгӧр, шуис пӧсялыштӧм гӧлӧсӧн:

— Локтас кӧ бара и... Буретш ӧні кутас сюмавны кынӧмыс да... — Нывлы окота лои сибӧдчыны матӧджык Питирим дорӧ.

— Да, вермас дӧзмыны, мый сылысь сёянсӧ вӧрӧдам, — нарошнӧ лӧдсалыштіс мӧдыс.

— Мунам либӧ ӧдйӧджык татысь... Ружйӧ ни немтор абу миян...

— Да оз лок, эн пов, — эскӧдіс Питирим. — Тані сылӧн татшӧм столӧвӧйыд мыйта колӧ эм, йӧзыдкӧд оз кут мырддьысьны сэтӧр вӧснаыд.

Сэсся на весьтӧ воис варыш, тыдалӧ, бара на татчӧс Кӧзяиныд. Первойсӧ сійӧ шывъяліс зэв выліті, но вочасӧн кытшовъяссӧ босьталіс пыр увланьджык и увланьджык да козъяс вылнаӧдз лэччис.

— Оз-ӧ сійӧ кӧсйы уськӧдчыны миян вылӧ! — повзис Райда.

А повзянатор и вӧлі — эстшӧм гундыр шывъялӧ юр весьтаныс! Вына бордъяссӧ, гашкӧ, сыв пасьта шевкнитӧма да быттьӧ оз и вӧрзьӧдыштлы наӧн. Нырыс мутилӧн! — паськыд косалӧн быттьӧ, кӧнкӧ, сэтшӧм жӧ лэчыд и чорыд... Вижов синъясыслӧн югнитлӧмыс весиг тӧдчӧ... Морӧсыс да кынӧм улыс пемыдрудӧсь, а бӧжыс дзик еджыд... Татшӧм гундырыд кӧ вылісянь став ӧдвывсьыс швачкас морӧснас — любӧй мортӧс чергӧдас кок вывсьыс, непӧштӧ уткаӧс либӧ кӧчӧс...

— Нинӧмысь сылы миян вылӧ уськӧдчынысӧ, — Райдалы вочавидзис Питирим, но век жӧ босьтіс киас зумыдджык бадь вож.

— А мый, век жӧ уськӧдчывлӧ йӧз вылӧ?

— Тундраад тай татшӧмъясыс, позсӧ кӧ вӧрзьӧдан, пырысь-пыр и вувзьысясны-а. Кӧть сэсся код вылӧ.

— Мун татысь, мун! — беддьӧн жӧ вывлань шенасис Райда. — Ми ог тэнсьыд сёянтӧ вотӧй...

— Бать висьтавліс: татшӧм варышъясыс пӧ кызь воясӧдз век ӧти местаын поздысьӧны, тыяс да юяс дорын. Мед чери и пӧтка вӧлі. Та дыранад, дерт, быд пельӧс найӧ тӧдмалӧны... Быд уткаӧс и...

— Но дивӧ! Но Кӧзяин! — шензис Райда. — А кымын пиӧс нӧ найӧ быдтӧны?

— Кыкӧс пӧ... Асьныс, гозъя, кыкӧн, и кыкӧнӧс быдтӧны.

— А утка-сьӧлаыд, буракӧ, дасӧдз?

— Енмыс тай ставсӧ зэв бура артыштӧмӧн лӧсьӧдлӧма... Варышыд кӧ ӧд унджык рӧдмис, сэки эськӧ налы уна сёян ковмис, ловъя сёян... А ӧні налы слабджык да урӧсджык пӧткаыс тырмӧ, йӧйджык чериыс да...

— Сӧмын мортлы некор немтор оз тырмы... — ышловзис Райда.

Паськыд бордъя Кӧзяинлы, тыдалӧ, кажитчис тадзсӧ шуӧмыс. Сійӧ бур ногӧн курксыштіс, а сэсся и, шытӧвтӧм планер моз, тӧв ньылыд исковтіс аслас мукӧд угоддьӧясӧ.

Чомлань бӧрсӧ лэччигӧн вотчысьяс кыдзкӧ-мыйкӧ посйысисны да вуджисны вис вомӧн, сы вӧсна мый сэті, лёкиник козъя йӧнӧдӧд, зумыдджык вӧлі муннысӧ. Водзын восьлалысь Питирим друг тан сувтіс, шензьӧмӧн ружӧктыштіс.

Водзаныс пласьтвидзис жервидзысь ордлыяса лы чукӧр!

— Ой-ой-ой, кутшӧм коньӧрӧс нӧ тані смертьыс суӧдӧма?! — весьӧпӧрис Райда.

— Йӧра тай петляӧ шедлӧма...

Сэки сӧмын Райда казяліс вижӧдӧм, тыртӧм юр чашка весьтысь сімӧм цинка прать, кодӧс вӧлі домалӧма кызкодь козйӧ...

— Ой, коньӧр! — синва петмӧныс жалитіс Райда. — Абу кӧ энь ещӧ, сюръясыс тай оз тыдавны-а...

— Оз тай...

— Мыйта ковмис пессьыны сылы тані... Кытчӧдз лолыс эз пет...

— Да, пессьыштіс, дерт, — дзӧръялігтыр шуис Питирим. — Видзӧд со, гӧгӧрыс став понӧльсӧ чегӧма да някыртӧма... Коз гӧгӧрыс быттьӧ циркульӧн кытшсӧ чертитӧмаӧсь... А козйыс со, видзӧд, кӧрталӧмаинӧдыс бонзьӧма быдсӧн, сирӧн ойдӧма... Видзӧд, видзӧд, цинкаыс муртса абу орӧма кыдзисюрӧ песласьӧмсьыс! Куим-ӧ-нёль сі сӧмын кольӧма ортӧмыс... Но и но...

Татшӧмтортӧ аддзӧмысь Райда торйӧн нин ёна шемӧсмис:

— Вот сэсся и эн шу, мый олӧмыд мукӧддырйиыс куш сӧмын ӧти сі йылын кутчысьӧ... Нӧшта ӧтчыдысь кӧ выныштчис и — мыніс... Бара вӧля вылын вӧлі... Гашкӧ и, коньӧрлӧн, пи тшӧтш кынӧмас вӧлі... Кодӧс чужтыны кӧсйис... Но кысь сэсся выныштчан... Кор петӧма нин став выныд... Кысь на пӧ и орӧдан голянад кӧрттӧ. Вай ӧдйӧджык мунам татысь!

Но виспомса туруна кушин бӧр нимкодьмӧдіс найӧс — сэні топыд чукӧрӧн дӧлалісны уна рӧма омраяс... Йӧзысь ёна джуджыдджыкӧсь, дінӧдыс сой кызтаӧсь, вочасӧн йывмысь вижовгӧрд идзьяс выланыс налӧн сідзи и сярвидзӧны пырыс тыдалана ыджыд шӧвк тупыльяс кодь тугъяс. Дзоридз-тугъяс!.. Быд тугйӧс нюдз емъяс отсӧгӧн зэвтӧма, буракӧ, медся сяммысь да мелі киӧн, и сійӧ лоӧма гӧгрӧсысь-гӧгрӧсӧн, и сералӧ-дзордзалӧ кольмытӧдзыс...

Быттьӧ баситчӧм-вӧччӧм шыльыд яя том ичмоньяс сулалӧны, радлӧны-нюмъялӧны том верӧсъясныслы...

Долыдмӧм Райда, копрасиг да маласиг, шензьӧмӧн шуалӧ:

— Да мыйла нӧ туруныслы татшӧм мичлуныс? Да коді нӧ тадзисӧ тӧждысьӧ сы вӧсна?.. Со ӧд кӧні арся сьыланыс, Питирим дай Серафимович.

Нывлы весиг жаль лои, кор ёртыс лэчыд пуртнас чилснитіс чорыд доръяса да тыртӧм пытшкӧса омраӧс. Но мӧдыс зэв збыльысь такӧдіс сійӧс:

— Часлы, ми тайӧ мичсьыс, тыдалана мичсьыс, вӧчам кылана-юргана мич... Пӧлян вӧчам да ворсам арся сьыланкывнымӧс...

8

Пажнайтігӧн, чом дорын, кытчӧ абу на волӧма Степан Фёдорович, Райда висьталіс ёртыслы выль сьыланлысь кывъяс:

Зарни давйӧ надзӧн пыра,

Гӧгӧр югыд — пом ни дор...

Бара нин со гожӧм бырӧ —

Усьӧ кыдз да пипу кор.

Сьӧлӧм доймасьӧ и кӧсйӧ —

Талун сійӧ вывті нор —

Коръяс моз мед лӧня вӧзйис

Кодкӧ меным мусатор.

Олӧм эз на бурмӧд лолӧс,

Кӧть и юрси лоӧ дзор.

Шудыс воліс и бӧр косліс,

Кыдзи ытва бӧрын шор.

Мыйкӧ виччыся на бурӧс,

Кӧсъя вӧчны сэтшӧмтор —

Медым сьӧлӧм вылын юргис

Кыпыд йӧлӧгалӧн гор.

Зарни давйӧ надзӧн пыра,

Гӧгӧр югыд — пом ни дор...

Бара нин со гожӧм бырӧ —

Усьӧ кыдз да пипу кор.

— Со тай мый артмис... — Райда яндысигтырйи видзӧдліс Питирим вылӧ. — Бурджыкатӧ ме ӧдвакӧ сямма...

А мӧдыс буретш вӧлі лӧсьӧдчӧ вӧлавны гӧрд заа омраысь пӧлянсӧ, и ӧні, Райдаӧс кывзігӧн, быттьӧ кынмыліс места вылас, видзӧдӧ, видзӧдӧ, но, буракӧ, немтор оз аддзы, сы вӧсна, мый синъясыс вазьыштӧмаӧсь.

— Райда, тэ быттьӧ менсьым лолӧс пыдзыртӧмыд... — джӧмдалана шуис Питирим. — И сэтысь сӧдзтысьӧма буретш сійӧ, мый ме кӧсйылі пычиктыны...

— Тэ збыльысь шуан? — долыдмис Райда. — Он менӧ бурӧдӧм могысь?

Та вылӧ вочавидзӧм пыдди Питирим пӧся шуис:

...Коръяс моз мед лӧня вӧзйис

Кодкӧ меным мусатор...

Кыдзи нӧ артмӧ татшӧм лӧсьыдаыс да стӧчаыс?.. Ныв мортлӧн?..

— Эндӧм нывлӧн, эн вунӧд содтыны... — варовмис Райда.

— Унджыкӧн эськӧ вӧліны татшӧм эндӧмъясыс! — пӧся шуис Питирим.

— Мый эськӧ сэки вӧлі?

— Сэки?.. Сэки эськӧ нястиыс му вылас этшаджык вӧлі...

— Кутшӧм «нясти»...

— Но, тіян ногӧн кӧ, няйтыс...

— Аттьӧ бур кывсьыд... — Райдалӧн гӧлӧсыс и синъясыс шоналісны.

— Ме эськӧ, тэ моз кӧ сямми, уна на бур кыв висьталі тэныд...

— Мыйыськӧ?..

— Кӧть нин сыысь, мый тэ дырйи лӧсьыд шыяс садьмӧны лов пытшкын... — лӧня шуис Питирим. — Став кусӧм шыясыс садьмӧны... Эг нин чайтлы-а...

— Ме дырйи-ӧ? А гашкӧ, чужан вӧр-ваыд садьмӧдӧ найӧс? Гортад воӧмыд?

— Тэтӧг ме не ӧтчыдысь нин волі татчӧ, но некор на татшӧмыс эз вӧвлы...

— А кодкӧ кӧ мӧд ныв вӧлі ме местаын? Любӧй кодкӧ...

— Всё равно эськӧ эз вӧв татшӧмыс...

Райда шӧйӧвошӧма, оз тӧд, мый вӧчны. Сэсся сійӧ вольсаліс ыджыд целлофан мешӧк, шаргис-кисьтіс сы вылӧ вайӧм сэтӧрсӧ, мед весавны, да вӧлись меліа шуис:

— Оз ков личӧдны кӧртвомтӧ, Питько... — Райда медводдзаысь на нимтіс тадзисӧ Питиримӧс, и мӧдыслы вемӧдзыс йиджис. — Тэа-меа абу дас кӧкъямыс арӧсаяс...

— Ме тӧда... Ме эг на и личӧдчыв... Но ме нин со куті вӧтасьны тэ йылысь.

— Сідзкӧ, тӧрытнад тэ менӧ и вӧталін?

— Да...

— Висьтав, кыдзиджык?

Налӧн синъясыс вочаасисны лӧня ломтысьысь би вомӧн. Райдалӧн лӧзов аканьясыс, кодъясӧс дорӧсалӧмаӧсь пемыдджык кольчаясӧн, быттьӧ ньӧжйӧникӧн, вый тупыльяс моз, гӧгыльтчисны Питиримлӧн банйыв воссьӧм лов кузяла, и сэті вӧвлытӧм меліа пондіс ёнтыны, и сэтшӧм лӧсьыд лои, сэтшӧм лӧсьыд!..

— Быттьӧ ми тэкӧд купайтчӧм бӧрын куйлам Эжва шӧрса ді вылын, — синъяссӧ куньӧмӧн, зэв шоныда, шуис Питирим. — Луныс шондіа... Лыаыс сӧстӧм, вижов, зарни пызь кодь... Жарыс лювкъялӧ-вералӧ сы весьтын... Шондіыс лышкыда пӧжӧ миянӧс... Сэсся мыйлакӧ тай ковмис вуджны берегӧ, и ме босьті тэнӧ моздорӧ.

— Ме ачым кужа варччынысӧ... — шуис Райда.

— Ог тӧд, босьті тай-а... Медся донаторсӧ моз... А тэ сывйыштін менӧ голяӧд... Топӧдчин шонді водзын пӧсялӧм вир-яйнад... И быттьӧ ми дзикӧдз вылӧ ӧтлаасим тэкӧд... Быттьӧ ӧти мортӧн лоим...

— Гашкӧ, ме топӧдчи сы вӧсна, мый повзи вӧйӧмысь? — торксьӧм лов шы сорыс шуис Райда.

— Не сӧмын та вӧсна... Мӧдтор вӧсна тшӧтш... Ок, кутшӧм ме шуда вӧлі!.. Тэ быттьӧ тшӧтш и... Збыль... Сӧмын тай, йӧйыдлӧн, водз садьмыссис менам... Садьми да — сьӧлӧмӧй нимкодьпырысь швачӧдчӧ морӧсын, вирӧй ыпъялӧ... И сэки ме гӧгӧрвои, мый таысь бурджыкыс, таысь ыджыдджыкыс олӧмас немтор абу...

— Мыйысь бурджыкыс?..

— Радейтчӧмысь...

Райда шӧйӧвошӧмӧн кызӧктыштіс, сэсся юаліс:

— Весиг ловтӧ бурмӧдысь вӧр-ва?

— Сійӧ вӧчӧ радейтчӧмсӧ югыдджыкӧн...

— Весиг музыка?

— Сійӧ ачыс — радейтчӧмысь артмӧм лад да шы...

Некоднанныс оз видзӧдны ӧта-мӧдныс вылӧ. Райда копыртчӧма да весалӧ сэтӧр. Мӧдыс малалӧ-бергӧдлӧ омра, быттьӧ куш сы йылысь и мӧвпалӧ, кыдзи эськӧ бурджыка вӧлавны... Сэсся Райда шуис:

— А ме чайтлі, буретш тайӧторйыс ёна чишкалӧма тэнӧ... Быттьӧ тай со, видзӧднысӧ, абу шыблас кодь, а ӧткӧн олан... Абу том нин и... Мися, тайӧс кодкӧ, ми-чойысь, буракӧ, нэм кежлас чишкалӧма...

— Сідзи и вӧлі!.. — пӧсьджыка артмис Питиримлӧн. — Ӧнӧдз ме ачым сідзи жӧ чайтлі... Нэм кежлӧ чайті.

— Абу кӧ окота тэныд та йылысь казьтывны, ме ӧд ог и юась, — водзвыв ӧлӧдіс Райда, кӧть эськӧ аслыс и телепит окота вӧлі тӧдны татшӧмтортӧ.

— А ме кӧсъя висьтавны тэныд, — шуис Питирим. — Эг кӧ эськӧ кӧсйы висьтавнысӧ, ме эськӧ вӧт йывсьыс нинӧм эг и казьтышт. Сэтшӧм вӧт йывсьыс... И мед тэ ставсӧ тӧдін ме йылысь...

— Но инӧ...

— Ми ӧтлаасим сыкӧд музыкальнӧй училищеын, — заводитіс Питирим, пельк чуньясыс аслас век на малалӧны-видлалӧны омраӧс.

— Да? — чуймыштіс Райда. — Тэ велӧдчин училищеас?

— Велӧдчи, кык во... Армия бӧрын нин пыравлі... А таӧдз мыйсӧ сӧмын эг карлы, век сьӧлӧм сертиджык удж корси... Интернатын велӧдчигӧн на ылалі тундраысь, окота лои и мӧд сикас мир вылас бурджыка видзӧдлыны... Семилетка помалӧм бӧрын медаси пароход вылӧ матросӧн, Печорасӧ гожӧмбыд гежмалім ӧтарӧ-мӧдарӧ... Но аръявылыс сэсся дышӧдіс, зэв нин ньӧжйӧ шлопкан-мунан баржанад да пурнад. Он ӧткодяв кӧр даддьыдкӧд... Сэсся матросыдлӧн уджыс лёка гажтӧм — то пес жаявтӧдзыд пыртлан, то палуба нярскан-мыськан... Мися, гашкӧ, заводын менам шудӧй? Велӧдчи токарӧ, детальяс тӧчиті во-мӧд-коймӧд, сысянь и армияӧ ветлі... Но станокъяслӧн сьылӧмыс кыдзкӧ быттьӧ эз жӧ дзикӧдзсӧ бурмӧд сьӧлӧмӧс. Тундраса мортыдлы дзескыд быттьӧ тшынӧсь цехъясад. Сынӧдыс быттьӧ оз тырмы ни... Сэсся и музыка век менӧ чуксаліс кытчӧкӧ аслас мыла шыяснас... Коркӧ зэв нин важӧн мамӧ карліс меным бадь вожысь чипсан. — Питирим пӧлӧс ногӧн вӧлыштіс омрасӧ лэчыд пуртнас. — Часлы, ӧні ми карам жӧ сэтшӧм сямасӧ... Но вот, карис меным мамӧыд чипсантӧ... Пӧльышті ме и — дивӧ! — путорсьыс петіс сэтшӧм лӧсьыд шы... И тайӧ шыыс, буракӧ, нэм чӧж кежлӧ мыйкӧ вӧрзьӧдіс сьӧлӧмысь... Сійӧ жӧ вайӧдіс менӧ музыкальнӧй училищеӧдзыс... Сэні ми и тӧдмасим Валяыскӧд... Ме баян кузя велӧдчи, а сійӧ сьыліс... Сэсся тай и сьывсим... Сійӧ мыйлакӧ чайтіс, мый ме — «великӧй музыкант»... Мый талун-аски меным сетасны Государственнӧй премия, миян быдторыс лоӧ, и ми сьылігтырйи овмӧдчам пан-баронъяс моз. А главнӧйыс — миянӧс кутасны ёна славитны, быдӧн пондас тӧдны миян йылысь... Но пӧляннад чипсӧмсянь опера гижтӧдзыд костыс зэв кузь вӧлӧма!.. Да кор нӧшта культураыд кӧръяс да кыньяс, да нӧшта черияс тӧдӧмӧн и помасьӧ... А сэк кежлӧ миян чужис нин кага. Видзнысӧ сійӧс некодлы, яслиын места абу... Олам частнӧй керкаса гӧбӧч кодь жырйын... Валюкӧй менам вочасӧн дӧзмыны пондіс, и ме регыдӧн «талантсянь» пӧри «бездарьӧ». Торйӧн нин сэк, кор сійӧ ачыс пондіс сьылыштавны йӧз водзын, кинотеатръясын да кӧн да...

Ӧтлаын олӧмысь радлуныс да шудыс пыр кусіс и кусіс. И ми торйӧдчим. Ме вӧлі сэки том на и ёнасӧ эг майшась. Петі училищеысь, а сэсся и карысь муні... Но регыдӧн ме казялі, мый томдырся кыпыд-гажа олӧмӧй, шог тӧдтӧм олӧмӧй помасьӧма нин. Вӧлӧмкӧ, тайӧ мирас ни ӧти вӧчӧмтор дзикӧдз вылӧ оз вош, а кыдзкӧ да мыйкӧ аслыд жӧ и бӧр вочкӧ сёрӧнджык, бурӧн ли лёкӧн вочкӧ. Меным кутіс лоны зэв гажтӧм пиысь... Сэтшӧм гажтӧм! Но Валя эз и кӧсйы сёрнитны, мед сетны меным зонкасӧ... Кӧть эськӧ и регыд мысти нуӧма сійӧс бать-мамыс дінӧ, Воркутаӧ...

Ме куті кывны, мый олӧмыс меным вочасӧн дубалӧ. Ме ачым аслым эг кут эскыны... Нинӧм вылӧ туйтӧм лёкгаг кодьӧн понді ачым аслым кажитчыны... Сэсся заводиті вина юны... Но винаыд, вӧлӧмкӧ, шогъяссьыд оз жӧ мезды... Он кӧ палявлытӧг ю... Регыдӧн ме казялі, мый тадзинад мортвыйсьыс дзикӧдз понді вошны... Веськодьӧн ставыс пондіс лоны... Нинӧм дорӧ оз кыскы ни. Лунъяссӧ мурталан он мыйкӧ буртор карӧмӧн, а ӧти сулеясянь мӧд сулеяӧдз... А думъясыд куш сӧмын вина доз гӧгӧр и бергалӧны...

Но кыдзкӧ-мыйкӧ тай сувті жӧ сэсся... Велӧдчи электросварщикӧ. И вочасӧн понді уджавны медся джуджыд стройкаяс вылын... Менӧ тӧдӧны нин карын и сэтшӧмъяс вылас и мӧдӧдӧны. Мукӧдыслӧн юрныс дурмӧ выліас, а меным, мӧдарӧ, кымын вылынджык, сымын любӧджык. Став карыс сярвидзӧ уліад, йӧз жуӧны... Тӧв шутьлялӧ-сьылӧ, и ачыд тшӧтш мыйкӧ сьылан... Ӧтчыд телевышка вылын сваритчи, и ми сэні техникыскӧд, помалӧм бӧрас, гӧрд вина доз юим, сё ветымын метр вылнаын...

— Ок, йӧйясыд! — Райдалӧн кӧдзыд йирмӧгӧн ыркмунліс мышкыс. Сылӧн важӧн нин вунӧма сэтӧр весалӧм йывсьыд. Юаліс: — А Валяыс нӧ?..

— Сійӧ?.. Помалӧма училище... Выльысь на ӧтлаасьлӧма кутшӧмкӧ сьылыськӧд... Но абу тай артмӧмаӧсь... Сэсся петӧма олӧма геолог сайӧ... Шань морт пӧ веськалӧма, бур сьӧлӧма, кӧть эськӧ и водзті нинӧм абусьыс мыждылӧмаӧсь... Кагасӧ миянлысь аслас ним вылӧ гижӧма и...

Водзӧ Питиримлы сьӧкыд лои сёрнитны да ланьтіс, пондіс зэв збыльысь вӧлавны омра. Райда кутіс жӧ весавны сэтӧр. Но сёрниыс помавтӧм на вӧлі, и Райда лӧня юаліс:

— Сэсся нӧ сы бӧрын эн на и аддзыв зонкасӧ?..

— Кык во сайын ветлі, гажтӧмыс джаггӧрӧдӧн шыртыштіс голяӧс да, — сьӧкыдпырысь шуис Питирим. — Гортас эг пыр, ывла вылын, лӧсьӧдчи да, паныдалі детинкасӧ. Сёрнитӧді... Сулалӧ меным паныд югъялысь лэбула школьнӧй картуза зонка... Быттьӧ и мыйӧнкӧ муныштӧ мелань, но быттьӧ и абу ме кодь, мамыс моз жӧ сьӧдов, и тшӧтш быттьӧ мамыслӧн ыкшалунӧн ӧвтыштӧ чужӧмсяньыс... Сулала ме, ки и кок дзикӧдз лигышмунӧмаӧсь аслам, и ог тӧд, мый шуны... Шуны ачымӧс батьӧн?.. Но кутшӧм нӧ ме бать?.. Кыдзи нӧ вермас тайӧ зонкаыс нимтыны менӧ батьнас?.. Кор сійӧ эз на аддзыв менӧ вежӧра синмӧн? Кор мӧд морт вердіс-юкталіс сійӧс? Кӧтасьӧм гачьяссӧ вежлаліс...

А мый, мися, веськыда шуны, гашкӧ? Сэсся босьтны киӧдыс да нуӧдны татысь? Мунны кытчӧкӧ, чӧрту, потшӧс сайӧдзыс, мед некод миянӧс эз аддзы... Ставсӧ висьтавны сэсся зонкаыслы...

Но гӧгӧрвоас-ӧ сійӧ?

И мый на сэки карас лёк бабаыс, зонкаыслӧн мамыс... Код вӧсна тадзи пазаліс миян олӧмным? Таысь сьӧкыдджыкыс меным сэсся некор на эз вӧвлы... — сьӧлӧм доймана тӧдчӧдіс Питирим.

— Ой, ёна жӧ дзугсьӧма ставыс олӧмас! — шуис Райда лӧвтыштӧм моз. — И ӧд быдӧнлӧн аслас шог да дой... Аслас! Абу мукӧдлӧн кодь...

— Вай тэа-меа лӧсьӧдам сэтшӧм сьылан... Но сэтшӧмӧс!.. Мед сійӧ медся бур лекарство моз лӧньӧдас да нимкодьмӧдас йӧзлысь ловъяссӧ... Быдӧнлысь... — нюмъялігмоз шуис Питирим, сылы окота вӧлі нин кежны ас йывсьыс сёрниысь.

— Да эськӧ да!.. — пӧся шуис Райда. — Но водзвыв вай стӧчмӧдам на со кутшӧмтор: кыдзи позьӧ сідзи думайтны... сідзи вӧтасьны нывбабаяс йылысь, кор новлӧдлан сьӧлӧмад татшӧм дой да шог?..

— Ме нӧ мыйӧн тӧда... — падмис Питирим. — Гашкӧ, сы вӧсна, мый ловъя на ме... Сьӧлӧмӧй на со тіпиктӧ морӧсын...

— А он-ӧ тэ ставсӧ тайӧс лӧсьӧдлы? Нинӧм вӧчӧм дорысь?

— Мый тэ, Райда! — садьтӧгыс повзис Питирим. — Ме тэд ставсӧ веськыда висьталі... Кыдзи кыла сьӧлӧмӧн... Ме тэныд дзоньнас гугӧді сьӧлӧмӧс... И гугӧді ме сійӧс эг пырысь-пыр, а ёна думайтӧм да мучитчӧм бӧрын... Кор нин гӧгӧрвои зэв ыджыдтор...

— Ыджыдӧс?..

— Да... Мися, нывбаба пазӧдіс менсьым олӧм-шудӧс, но сӧмын нывбаба жӧ и бӧр вермас выль ногӧн ӧзтыны-ломзьӧдны сійӧс...

— Сӧмын? — Райда чуймыштӧма, тыр синмӧн видзӧдӧ ыззьӧмысла гӧрдӧдыштӧм чужӧма Питирим вылӧ...

— Сӧмын... Гӧгӧрвоны кӧ быттьӧ шудсӧ пыдісяньджык...

— Нывбабаяс нимсянь аттьӧ бур кывсьыд... Ыджыда и эм шуӧма... Ёна доймасьтӧгыд, буракӧ, тадзтӧ он и вермы вежӧртнытӧ...

— Рада, ӧні ме виччыся, мый тэ меным вочавидзан? — Питирим быттьӧ и шмонитіскодь, но пӧся тіралысь гӧлӧс сертиыс позис гӧгӧрвоны, мый таысь збыльджыкыс да сылы коланаджыкыс оз овлы. — Кыдзи тэ ме вылӧ видзӧдан?

— Ме?.. — джӧмдыштіс Райда. — Пельыд тай, наперво, зэв ёна кажитчӧ-а...

— Пель? — бӧбмис Питирим.

— Да... Яг рыжик кодь мичаник да зумыд сійӧ... Кор тай рыжикыс чургӧдчӧ важ лысъяс да коръяс пӧвстысь... Гӧгӧрыс лӧсьыдика дорӧсалӧма... Али томиник ельдӧг кодь?..

— Ме сьӧлӧмӧс шӧри вунда... вирӧй пуӧ ранаас, а тэ сералан, — дзугыльмис Питирим.

— Мыйла нӧ серала... — Не то збыльысь, не то вильыша сёрнитіс Райда. — Кольӧм войнад ме садьми... Ӧтнам... Сэтшӧм пемыд... Сэки и казялі тэнсьыд пельтӧ... И быттьӧ гажаджык лои, шоныдджык... И зэв жӧ гырысь думъяс пондісны чужны... Шуам со тайӧ: мися, мортыдлӧн лолыс пӧртмасьысь кодзувъяса пыдӧстӧм енэж кодьыс жӧ гӧгӧрвотӧм да шемӧсмӧдана. Мися, мыйта сюрс во нин зільӧны тӧдмавны сійӧс, ловсӧ, но помӧдзсӧ некыдз оз вермыны тӧдмавны... А тэ шуан — серала...

Питиримлӧн личмуніс чужӧмыс, ки пыдӧснас ниртыштіс Райдаладорса шуйга пельсӧ.

— А нӧшта меным ёна мусмис тэнад мамыд, Палаш пӧч... — синъяссӧ читкыралігтыр виччысьтӧг шуис Райда. — Мыйлакӧ меным сійӧ кажитчӧ пӧрысь юсь кодьӧн, кодлӧн, дыр на ыліті лэбалӧмысла, бырӧма-вошӧма борд выныс...

— Сьӧкыд и эм гӧгӧрвоны мортыдлысь ловтӧ... — ышловзис Питирим.

— А тэнад, буракӧ, эм жӧ мыйкӧ мамыдлӧн кодьыс... — стӧчмӧдіс ассьыс мӧвпсӧ Райда.

Шуис тадзи и гатшӧн шыбитчис-водіс кӧр воль вылӧ, кыкнан кинас нимкодьпырысь лебезитӧ сук да топыд гӧнсӧ. Сэсся сійӧ, дзик нин виччысьтӧг, юаліс:

— Кывзы, Питько, а тэныд эськӧ окота абу лэбзьыны тундраӧ? Ачыд тай шуан, матын нин пӧ сэтчӧдз тасянь...

Питирим, дерт, некутшӧм ногӧн эз виччысь татшӧм юалӧмтӧ, но дыр падъявтӧг вочавидзис:

— Меным век окота лэбзьыны сэтчӧ... Аслам чужанінӧ...

— Юсь-дзодзӧглы моз? Да?.. Найӧ тай со мый ылнасянь бӧр волӧны... Дженьыдик гожӧм кежлӧ... Быттьӧкӧ сэні, Африкаясас, оз вермыны пӧжсьынысӧ. Дивӧнад он тырмы...

— Эськӧ не сӧмын гӧсти волыны Войвылас! — Питиримлы рана вылӧ сов моз инмис тайӧ сёрниыс. — Эськӧ мыйӧнкӧ ыджыда отсавны сылы... Ок эськӧ, верми кӧ!..

— Колӧ отсӧгыс?

— Кыдз оз ков, Райда! — Питирим вӧркань моз чеччыштіс пукаланінсьыс, ӧти киас джынвыйӧ керӧм пӧлян, мӧдас — пуртыс. — Тшӧтш ӧд пазавны пондіс Войвылыс... Енмӧн сетӧм озырлуныс бырны пондіс... А кыдзкӧ кутны колӧ сійӧс! Не бырӧдны, а содтыны... Ӧд мыйыс сӧмын тані абу! Чериыд! — вомад сылӧ чӧскыдысла, ачыд тай видлін... Зарни дон сулалысь шоныд гӧна кыньясыд... Пӧткаыс!.. А куш ӧти кӧрыс мый дон сулалӧ! Кӧр кысысь вурӧм пимиястӧ Москваын медколанаторсӧ моз кватлалӧны! А коді эськӧ эз уськӧдчы шӧвк тупыль кодь небыд да шыльыд пежгу шапка вылӧ? Либӧ кӧр куысь жӧ песӧм-вӧчӧм няр кепысь вылӧ? Гӧч кодь небыдик том сюръясыс — ловтӧ ӧддзӧдысь лекарство... А видлін-ӧ тэ неуна кынтыштӧм, шонді чӧлӧс кодь гӧрд яйсӧ кӧрыслысь?.. Айбарчсӧ?

— Тадзитӧ ошкӧм бӧрын быть ковмас видлыны, — шуис ёртыс вылӧ тыр синмӧн видзӧдысь Райда.

— Он вермы лыддьӧдлыны, мыйта бурсӧ сетӧ кӧрыд! И ӧд вердны сійӧс оз ков... Турун пуктыны ни картаяс вӧчавны сылы оз ков... Ачыс йирсьӧ, нуӧд сӧмын йирсянінас... Да ӧд тайӧ, буракӧ, Енмыслӧн медся бур козиныс и выим!.. Кодӧс сійӧ сетіс йӧзлы... А кӧр лыдыс со чинӧ... Йирсянінъяс оз тырмыны... Тундрасьыс яласӧ ставсӧ нин вольӧмаӧсь... А сійӧ абу туруныд, быд во выльысь оз быдмы... А мыйта ялаыс парма ягъясын! Вольсалӧма! И сэтшӧм кыза да тшӧга пуритӧ... Ачыд кӧть нятшкы-сёй... Сэні эськӧ тӧвъясын видзны кӧрсӧ, кор ӧвадыс абу... Кыдзкӧ пыртлыны... Ӧні жӧ сымда нин туйяс эмӧсь быдлаын, мыйся техникаыс сӧмын абу...

А кутшӧма колӧ отсавны аслыс кӧр видзысьыслы! Тырмас нин сылы кынмавны нэмӧвӧйся чумйын. Да синсӧ орӧдны лювъялысь тшын пиын... Мед ӧнія кадся морт моз нин шоныда да гажаа сійӧ оліс... Мед челядьыс сылӧн эз нин чужны лым вылын, кӧрпиян моз. Мед том мортыс кӧр дінас уджалігӧн эз ныжмы вежӧрнас, а сиктса да карса моз жӧ сӧвмис... Позьӧ ӧд ставсӧ тайӧс карны, позьӧ!.. Сӧмын паськыдджыка колӧ, государственнӧя...

Ме быдсяма ногыс думайта... Сійӧ жӧ чери йывсьыд и... Мися, гашкӧ, бур черинас озыр тыяссӧ кыдзкӧ колӧ шонтыштавны... Шуам, электростанцияса шоныд сӧдз ваӧн... Партия съездыд тай шуис карны Печора вылын ыджыд ГРЭС... Сэки эськӧ налы гожӧмсӧ позис нюжӧдыштны... Шоныд ваад пӧ тай чериыд кык пӧв ӧдйӧ сӧвмӧ-быдмӧ... Да бур ногӧнджык жӧ лӧсьӧдны чери видзӧм-кыйӧмсӧ... Мед эськӧ быд мортлы чӧскыд чериыс воис пызан вылас, а не сӧмын бӧрйӧм йӧзлы... Заграницаса буржуйяслы да... Пӧтка кузяыд тадзи жӧ позьӧ и. Гӧгӧрвоысь йӧзлы тайӧ делӧсӧ сетны. Кодъяс эськӧ кыйиганыс думайтісны пӧткаыслысь лыдсӧ содтӧм йылысь... Бур ногӧн кӧ, ставсӧ позьӧ карны... Ставсӧ! Эта пасьтаинас! Да ӧнія вынъясӧн... Сӧмын колӧ бурджыка гӧгӧрвоны Войвывсӧ! Му шарыслысь тайӧ шемӧсмӧдана юкӧнсӧ...

— Ме, ас пайысь, ӧнісянь мӧд синмӧн нин кута видзӧдны тэнад Войвыв вылӧ, — сьӧлӧмсяньыс шуис Райда. — Торйӧн нин татшӧм монологъяс бӧрад...

— Сідзкӧ, миян вынъяс содӧны... — гажмис Питирим.

Налӧн видзӧдласъясыс бара вочаасисны.

— Но жӧ тэ, Питько!.. — шуис Райда. — Кывзы, а мыйла Питько? Мыйла сэтшӧм сьӧкыдасӧ нимтӧмаӧсь? Питирим дай Серафимович?..

— Мед нин зумыдджыка вӧлі... Изьватасыд водзті ёна дурлӧмаӧсь нимъяснад. Миян сиктын ӧти дядьӧлӧн нимыс — Леопольд, а гӧтырыслӧн — Конкордия...

— Гашкӧ, ним вӧснаыс и гӧтрасис дядьӧыс? — гажаа сераліс Райда. — Но жӧ и изьватас!..

— Тэнад тай со шоча паныдасьлысь ним жӧ — Райда — Рада...

— Мыйла нӧ? Важ коми ним тай папа пуктылӧма. Сійӧ миян важ коми олӧмтӧ да мойдъястӧ бура тӧдӧ.

9

Пӧлянсӧ Питирим вӧчис куим розяӧс. Сэсся и пондіс чипсыны-ворсны, кужысь чуньяснас то ӧти, то мӧд розь тупйывлӧмӧн. И гӧрдов заа омраыс, коді неважӧн на ворсӧдчис шӧвк тугъяснас, радпырысь ыльӧбтіс-лэдзис ас пытшсьыс негора сӧдз шыяс; первойсӧ найӧ кыдзисюрӧ сярӧбтісны, сэсся вочасӧн быттьӧ стройӧ сувталісны, салдатъяс моз, кутшӧмкӧ лад пондіс кывны-тӧдчыны, и чуймӧм Райда гӧгӧрвоис, мый, буракӧ, тайӧ выль сьыланыслӧн ладыс, да кортӧг-тшӧктытӧг пондіс сьывны негораа...

...Сьӧлӧм доймасьӧ и кӧсйӧ —

Талун сійӧ вывті нор —

Коръяс моз мед лӧня вӧзйис

Кодкӧ меным мусатор...

Питирим нимкодьпырысь довкнитіс юрнас. Ворсӧ и ворсӧ ачыс... Райдалӧн со помасисны нин кывъясыс... А пӧлян век ливкйӧдлӧ-чипсӧ, и мыйкӧ нориник да сӧстӧм кылӧ сылӧн шыясысь...

А, гашкӧ, тайӧ оз пӧлян ворс? А гажа вӧр-ваыслӧн кутшӧмкӧ выль, тӧдтӧм на ловъя лов сьылӧ? Кыдзи коз пытшкӧ дзебсьӧм сьылысь кайыс? Кыдзи лэчыд гӧлӧса турияс кривзӧны матысса нюрын? Кыдзи сюзь торӧдчӧ кос конда йылын?..

Сӧмын тай сылӧн, пӧляныслӧн, сьылӧмыс мукӧдыс серти быттьӧ ёнджыка вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмтӧ. Мукӧдыс серти унджык сэні мортсямаыс...

А, гашкӧ, тайӧ абу арся, а тувсов сьыланкыв? Тувсовъя моз вугырасьӧ лов дінад да...

— Питько, тэ он тӧд, мыйла сьылӧмыс сэтшӧма шызьӧдӧ мортӧс? Сьыланкывйыс? — юасьӧ ворсысьлысь Райда.

— Тӧда...

— Мыйла нӧ эськӧ?

— Шуам, тэа-меалӧн сьыланкывным лои быттьӧ... окыштчӧм кодьӧн...

— Лӧсьӧдлы вай!..

— Тэ мӧвпыштін кывъяс, ме — ладсӧ... Найӧ ӧтлаасисны... Радейтчысьяслӧн вом доръяс моз... Со и шызьӧдӧ...

— Сідзкӧ, инӧ тэа-меа окыштчим нин?

— Да...

— Эг со и тӧдлӧй...

— Позьӧ на и тӧдлыны. Та бӧрын и мӧд ногӧн позьӧ...

— Кутшӧм ӧд сюсь кывсьӧ! — серӧктіс Райда. — Тырмылас на и тадзисӧ... Сэсся ӧд мӧд ногыс, збыль вылассӧ, мужичӧйясыд оз и кужны лючки радейтнысӧ...

— Оз кужны? — чуймис Питирим.

— А мый, кужӧны али мый? Кор радейтчӧмнысӧ вежӧны вина вылӧ?.. Удж да вина... Кыдзи сюрас олӧм... Ковтӧг жугӧдӧны асьнысӧ, водзысь-водз бонзьӧдӧны... Радейтчӧм вылӧ немтор нин оз коль... Та вӧсна найӧ лёкӧсь, кӧдзыдӧсь... Ни мелілун, ни пӧсьлун...

— Кысь тэ тайӧс тӧдан?!

— Ме? — серӧктіс Райда. — Ӧти гожся рытӧ Эжва дорын кӧк кӧкис.

— Хы, — нюмъяліс Питирим. — А кыдзи нӧ либӧ челядьыс чужӧны, огӧ кӧ кужӧй ми вокыс радейтнысӧ?

— Та вылӧ тай ыджыд кужӧмъяс оз на и ковны... Сэсся тай и не тыр сюсь челядьыс уна жӧ чужӧ, кодалысьясыдлӧн... Бур кӧть, мый нывбабаясыс оз на дзикӧдз лэдзчысьны — асланыс тшыкӧдтӧм вирӧн оз на лэдзны дзикӧдз вылӧ коньӧрмыны морт рӧдыслы.

— Хы!.. Некор эз волы юрӧ татшӧмторыс...

— Эз кӧ волы, сы пыдди ӧні гырысьджыка мӧвпышт! — Райдалӧн синъясыс наяна югнитісны.

Питирим кӧсйис на мыйкӧ вочавидзны, но сэки ты весьтын шыасис юсь:

— Курлы-курлы-тив...

Кыкнанныс ырсмунісны, чепӧсйисны берег дорӧ. Да, юсь и эм, ӧтнас... Выліті лэбӧ, тэрмасьтӧг. Голясӧ кыдзкӧ быттьӧ зэв нин кузя нюжӧдӧма, вывтіджык кузя, некутшӧм лэбачлысь Райда эз на аддзыв татшӧмсӧ.

— Буракӧ, войсяыд тайӧ!.. — шуис чатӧрӧн видзӧдысь ныв. — Бара нин со лэбалӧ горзӧ...

— Райда, оз ков сідзисӧ... Быд лэбач вӧсна кӧ тадзи вийсьыны, уна ковмас...

— Быттьӧ мортлӧн бӧрдӧм кылыштӧ горзӧмас, — ёртсӧ кывзытӧг ышловзис Райда. — Тадзи кӧ кутас вой и лун бӧрдны, бӧр ковмас мунны татысь... Ме ог вермы татшӧмтортӧ кывзыны...

Регыд пондіс кывны Степан Фёдоровичлӧн кашкӧмыс, сэсся и ачыс тыдовтчис — дзескыда тӧбӧм нопсӧ гӧрбыльтчӧмӧн тішкӧ-нӧбалӧ.

— Отсав шыбитнысӧ, — мудз гӧлӧсӧн шуис сійӧ Питиримлы. Мӧдыс отсаліс мездыны зэлыда личкысь волысъяссӧ, сьӧкыдпырысь лэдзис нопсӧ муӧ, юаліс:

— Из али мый сӧвтін, сэтшӧм сьӧкыд тай?

Степан Фёдорович чӧла разис ноп кӧртӧдсӧ, паськӧдіс, сэсся и пыркнитіс-лэдзис кыйдӧссӧ. Би дорӧ гузьгысис утка чукӧр, сы мында утка!.. Гырысь и посни. И став рӧмъясыс ыджыд чукӧрас ӧтгудыртчӧмаӧсь: чим сьӧдыс и лым еджыдыс, турунвижыс и лӧзоватыс. Но медся ёна Райдалысь синсӧ дойдіс еджыд вылын мырда гӧрдӧдысь вир...

— Ме талун бура жӧ уджалі... А то, морӧ, весиг абу и лӧсьыд тіянысь... Ті чери кыянныд, а ме весь котрала. — Степан Фёдорович кисьтіс чайникысь кружка тыр кӧдзыд чай да горша юис: — Весиг некор на вӧлі нянь шӧрӧм курччыштны...

— Мыйла нӧ колӧ татшӧм начкысьӧмыс? — Райда шемӧса видзӧдіс турдӧм голяяса да сук вирӧн йиджтысьӧм гӧна утка чукӧр вылӧ, и сійӧс друг лов тырнас пондіс кезйӧдлыны, весиг син водзыс пемдыліс, юрыс кутіс дурмыны, муртса эз усь.

— Пӧсь ваӧн заваритан — гӧныс нёльснитас, куштыны оз ков. А сэсся и солалам, мирӧвӧй закуска лоӧ! — долыдасис Степан Фёдорович.

— Та мындасӧ эз жӧ кӧ ков начкыны-а... — Питиримӧс тшӧтш чукрӧдліс: — Тані, гашкӧ, кызь душ?

— Кызь кык, — стӧчмӧдіс Степан Фёдорович. — Ме талун тӧлкӧнджыка нин кыйси, выль тактика думышті... Кос керъясысь пуртор кӧрталі, понӧльяс сэтчӧ сатшйӧдлі — маскировка. И дзик утка чукӧр дінӧдзыс вӧлі сибӧдча... Сьӧлӧм бурмытӧдз лыйси... Да и уткаыс катша-рака мында, быд лун позяс та мындатӧ пезьдавны...

Райдалы окота вӧлі горӧдны, мед кежӧдасны син водзсьыс гырдӧссьӧм утка чукӧрсӧ, но кыдзкӧ-мыйкӧ кутчысис на, сӧмын зывӧка юаліс:

— Патроныд нӧ эз на али мый быр?

— Куимсёсьыс? — серӧктіс кыйсьысь. — Эз дерт... Вежон чӧжыд кӧ тырмас-а...

— А кыдзи нӧ тэ кӧсъян петкӧдны сымда кыйдӧссӧ? — юаліс Питирим. — Сы ылнасӧ... Да нӧшта ыджыд нюр вомӧныс?

— Кыйӧматӧ, морӧ, петкӧдам нин кыдзкӧ да мыйкӧ! — Степан Фёдорович та кузя ньӧти эз падъяв. Сэсся сійӧ зэв тӧдчанаа шуис: — Тӧдан, Питя, мый на ме казялі? Сэні, ягкодьын, йӧраяс олӧны... Дзик на свежӧй сіт аддзылі... Ме кӧсъя кыйӧдчыштны сэні ӧти асылӧ. Быть чергӧда йӧратӧ.

— Но йӧрасӧ жӧ оз позь лыйлыны! — горӧдіс Райда.

— Мыйкӧ тай, оз позь... Лыям дай — позяна лоас. Код морыс тӧдлас та ылнасьыс... А ми ставӧн тӧвбыд кежлӧ яяӧсь лоам.

— А меным оз ков татшӧм яйыд! — дзикӧдз пузис Райда. — Солалӧм уткаясыд оз ковны ни!.. И мед эз вӧв лыйӧма йӧрасӧ!.. Эн лысьт!.. Лыян кӧ, ме явита! Явита!.. — бӧръя кывъяссӧ ныв горзіс-шуаліс бӧрдӧм сорӧн нин, сэсся и котӧртіс ты дорӧ.

— Мый сыкӧд друг лои? Кутшӧм мазі чушкис? — Степан Фёдорович гӧгӧрвотӧма видзӧдлывлӧ то Питирим вылӧ, то утка чукӧрыс вылӧ. — Ме чайті, нимкодьмӧда тіянӧс... Лунтыр пон моз уялі-котралі... А гашкӧ, ті тані лӧгасид ӧта-мӧд вылад, а ӧні сэсся ме вылын лёксӧ песӧ?..

— Ми зэв бура олім-сёрнитім, — шуис Питирим. — Сэтӧр со вотыштім и...

— Сідзсӧ тай нӧ быттьӧкӧ и шань нылыс, — водзӧ пудъясис Степан Фёдорович. — Батьыс шань и, важӧн миянӧн веськӧдлӧ... Но, морӧ... Верӧс сайӧ сылы колӧ петны, со мый. Сэки ставыс ладмас...

Рытыс колис дзуглясигтырйи, кӧть эськӧ и Степан Фёдорович быд ногыс заводитліс шмонитны. Быттьӧ тӧдтӧм йӧз пукалісны, кодъяс неважӧн на аддзысьӧмаӧсь тані да оз кужны, кыдзи да кодарсянь панны сёрнисӧ.

Питирим частӧкодь видзӧдлывліс коз увъяс костӧ сюйыштӧм пӧляныс вылӧ: окота вӧлі босьтны сійӧс да гораа ливкнитны вой кежлас лӧньӧм вӧр-ва пасьталаыс. Но кымӧра чужӧма Райда вылӧ кыйкнитлӧмъяс бӧрын сійӧ эз жӧ лысьт ворснысӧ: ӧд ӧні ворсӧмыс сылӧн пӧсь скӧвӧрӧда вылӧ кисьтӧм ва моз вермас дзажкнитны.

А регыд сэсся Райда пырис чомйӧ да юр вывсяньыс вевттьысис шебрасӧн. И эз нин шӧрас сійӧ вод, а дорланьыс...

Питиримлы Райдаысь не кокньыдджык жӧ вӧлі. Ӧд сійӧ бур вылӧ вайӧдіс найӧс татчӧ, шойччыштны да вуграсьыштны вайӧдіс, гажаа вӧр-ваас сӧстӧм сынӧдӧн лолалыштны... Ӧнӧдз сэтшӧм лӧсьыд вӧлі гӧгӧрбок, а друг мыйкӧ быттьӧ пазаліс... Зэв донатор быттьӧ пазаліс...

Сӧмын Степан Фёдорович некутшӧм пазалӧм эз кыв. Сійӧ рытывбыд долыдпырысь нокис-идраліс кыйдӧссӧ, пуан ваӧн чишкаліс-куштіс да соласис. Мортыдлы нимкодь вӧлі, мый сэтшӧм бура талун вӧраліс, мый озыр прӧмысӧн воас гортас, и рытыс со бара гажсяліс, и кынӧмыс чӧскыд юкваӧн пӧт... Райдалысь дӧзмӧмсӧ сійӧ эз зэв пыдди пукты: пӧрысь нылыдлӧн пӧ, буракӧ, арся лунлӧн моз, ӧтырышъя этшыс вежласьӧ — то шондіа, то зэрӧ... Степан Фёдорович чӧскыдпырысь куритчис да, аскиа кыйсьӧм йылысь ӧнісянь нин мӧвпаліг, ни пӧся ни кӧдзыда сёрнитіс:

— Эн жӧ ӧд лыйӧм уткаяс пондаыс сідзи дзугыльмы, Радшуль? Сьӧлышт... Найӧ сы вылӧ и эмӧсь, мед лыйлыны... Ни тэ, ни ме найӧс эгӧ вердӧй да быдтӧй. Государство ни... Найӧ асьныс чужисны да быдмисны... Сідзкӧ, тайӧ добраыд абу кодлӧнкӧ, а — быдӧнлӧн. И ме верма босьтны, мыйта колӧ, мыйта кужа да верма... Да нӧшта кор менам вӧралан билет эм: быд во взнос мынта квайт чӧлкӧвӧй... Ог кӧ ме босьт — мукӧдыс курыштасны... Тасянь со матын, Уса вылад, кар кыпӧдсьӧ, быдсяма йӧзыс сэні чукӧрмӧ... Вертолётъясӧн пондасны волыны татшӧм тыяс дорад... Быдса десантъяс чеччӧдавны... Вужнас ставсӧ орӧдасны... Печорасӧ дзоньнас нептьӧн пӧдтасны... Ачыд тай аддзылін, кутшӧм тасма кольӧма бадь бурысь вылас тулыснас письтылӧм нептьсьыс... А тэ дузъялан салдат-морт вылӧ, сьӧлӧмсӧ бурмӧдыштіс лыйсьӧмӧн да... Менам, гашкӧ, тайӧ бурыс сӧмын нин и колис олӧмас да... Гашкӧ, ещӧ вина да...

Райда немтор эз вочавидз.

10

Райда лёка узис войсӧ, унаысь садьмыліс быд пӧлӧс вӧтъясысь. А асъядорыс сылы петкӧдчис дзик нин шемӧсмӧданатор.

Быттьӧ сійӧ ӧтнасӧн сулалӧ Печора кыр йылын, зэв джуджыд щелля вылын. Видзӧдӧ — о Енмӧй! — Печораыс жар биӧн сотчӧ... Сэті кывтысь нефтьыс ӧзйӧма... Дзоньнас паськыд ваыс ыпъялӧ-сотчӧ!

И чери чеччалӧ ва пыдӧссьыс... Сы ыджта сьӧмгаяс, дельфинъяс моз, брынснитлӧны... Сы вылнаӧдз чеччыштлӧны... И горзӧны сылы, Райдалы... Мый вынсьыныс горзӧны-бӧрдӧны:

«Сударыня-государыня, мезды миянӧс?.. Мезды-ы!.. »

Райда уськӧдчӧ кыр йывсянь... Мыйкӧ кӧсйӧ вӧчны... Но лэччаніныс некӧн абу, сэтшӧм крут щелляыс...

А кык пудъя сьӧмгаяс сӧмын и бузгысялӧны биа ваӧ! Сӧмын и шковгысялӧны...

Ырсмуніс Райда, чепӧсйис чомйысь, оз гӧгӧрво, кӧні мый сійӧ...

— Мый нӧ лоис, Рада? — шыасис ты дорсянь ва тыра чайникӧн воысь Питирим. — Повзин тай мыйыськӧ?

— Эстшӧм лёк вӧт аддзылі... — вӧлисти сайкалыштіс ныв.

Матын кыліс вевсьӧн моз кыкысь лыйӧм.

— Лыйсьӧмсьыс, буракӧ, и садьми... — тылань кывзысигмоз шуис Райда. — Сӧмын вӧтнад мӧд ногӧн кылісны лыйсьӧм шыясыс... Бара нин лыйсьӧ Степан Фёдоровичыд... Оз-ӧ нин сійӧ бордъясьтӧм на уткаястӧ миянлысь котшкӧд?

— Вермас лоны и найӧс... — ышловзис Питирим.

Бара лыйисны... Сэсся нӧшта кыкысь помся.

Ылыс яг весьтын сявкйис-кыпӧдчис шонді, и ставыс гӧгӧр вӧлі ойдӧма сылӧн ловзьӧдана югыдӧн.

— Вай ми сылысь коляс патронъяссӧ гусялам мешӧксьыс да вӧйтам ваӧ, — скӧрысь шуис Райда. — А то сійӧ, бура лыйсьӧ да, став пӧткасӧ и зверсӧ пылляс тані.

— Дӧзмас ӧд... — падъяліс Питирим. — Дӧбелькиӧдз вермас лӧгасьны... Вермас гортас мунны...

— Но и мед мунӧ!.. Бӧр кӧть лӧньлас вӧр-ваыс... Сытӧг олыштам...

— Абу лӧсьыд... Асьным жӧ нуӧдім мортсӧ... Со мый ылнаӧдз вайӧдім...

— Сідзкӧ, либӧ ме ачым муна! — керыштіс-шуис Райда.

— А сэтшӧм лӧсьыд вӧлі миянлы, — дзугыльмис Питирим. — И талун со луныс бара зэв гажа пуксьӧ, вуграсим на эськӧ...

— Сідз эськӧ да... Но ме сэсся ог вермы видзӧдны тайӧ начкысьӧм вылас... Гӧгӧрво тэ менӧ — ог вермы...

— А ме кӧсйи на тэнӧ пӧлянӧн ворсны велӧдны... Сьылыштны на миянлысь сьыланкывнымӧс...

— Та мында виртӧ аддзигӧн менам оз сьывсьы... Ӧні миян сьыланкывным меным быттьӧ пондіс кажитчыны вирӧн суктӧма кодьӧн...

На весьтӧд, нораа герчкигтыр, лэбис ӧтка ыджыд утка, кытшовтіс ты йывсӧ да бӧр сетчис мӧдар помланьыс.

— Миян тӧдсаным... — жалитыштіс Райда. — Гашкӧ, куш ӧтнасӧн нин и колис... Эз и вермы помӧдз быдтыны пиянсӧ... Эз и аддзыв налысь лэбалӧмсӧ...

— Райда, оз ков татшӧма дойдавны асьтӧ... — сьӧлӧм сетіс Питирим.

— Но мыйла нӧ мортлы этатшӧма колӧ лёкавны вӧр-васа олысьяс вылас? — эз вермы лӧньны Райда. — Ӧні ӧд абу нин тшыг сійӧ... Но, шуам, коркӧ и ковмыліс овны сылы куш сӧмын кыйӧм-виӧм помысь... Кор мортыс эз на кужлы быдтыны нянь... Эз на велав видзны гортса пемӧсъясӧс... А ӧні жӧ ми быдторсӧ нин кужам! Колӧ жӧ мӧд ногӧн нин видзӧдны миянлы вӧр-васа олысьяс вылас! — Райда шог синъясӧн колльӧдіс на весьтӧд выль кытшолӧн лэбысь уткаӧс. — Ӧтчыд сиктын ме аддзылі, кыдзи код юра дядьӧ велӧдіс писӧ лыйсьыны... Тулысын... Тшӧктӧ, вӧлӧм, лыйны сьӧд бурыся ябыръясӧс... Найӧ воӧмаӧсь пӧжсьыны, гозъя, пиянӧс быдтыны... Долыдпырысь кокасьӧны сылысь лым вылын... Дас кык арӧса зонкаыд и лыяс... И рад лоӧ, мый уськӧдас ӧтисӧ... Инмас... Та бӧрын мый нӧ лоӧ тайӧ зонкасьыс?..

Степан Фёдорович вайис сизим уткаӧс.

Питирим пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм позтырысь найӧ — сьӧд уткаяслӧн бордъясыс сӧмын на джынвыйӧ вӧліны гӧнсялӧмаӧсь. А Райда синва сорӧн моз юаліс:

— Лэбавтӧмъяссӧ тай лыйин?

— А, морӧ, кад нин лэбавны налы, — дӧвӧля серӧктіс Степан Фёдорович. — Вӧралан сезоныс заводитчис нин. Газетын нин юӧртісны.

— Но, сідзкӧ, и сувйы ставсӧ! — помтӧм лӧглунӧн шуис Райда. — А ме тані олысь ог сэсся ло!

И сійӧ пондіс шуркйӧдлыны-чукӧртны ассьыс кӧлуйсӧ...

— Да чӧвлы тэ, Райда... — вӧлись шӧйӧвошис Степан Фёдорович. — Мый йӧйталан? Немторсьыс... Питя, тэ ли мый ли тшӧтш мыйкӧ шу сылы... Толькӧ на слӧйыс сюрис да, огӧ на жӧ бӧр мунӧй!.. Мый вылӧ нӧ либӧ локтім та ылнасӧ?.. Деньга видзим... Немтор на оз чин татысь миян кыйсьӧмысь...

— Вот-вот, быд ад горш сідзи и думайтӧ! — ёкыштчис Степан Фёдорович вылӧ Райда. — «Ме помысь оз быр ни оз чин... Меным колӧ пановтны мукӧдсӧ да унджык тшапкыны...» Оз чин... А видзӧдан да, чинӧма и бырӧма нин ставыс, кушалӧма вӧр и ва... Кулӧма кодь лоӧма... — Райда сьӧкыдпырысь вуджӧдіс ловсӧ да выльысь на вувзьысис чуймӧм Степан Фёдорович вылӧ: — Велалӧмаӧсь думайтны, мый вӧр-васӧ куш сӧмын сы вылӧ и лӧсьӧдлӧма, мед эськӧ тыртны ад горшъяснысӧ... Мед эськӧ нырны да виавны сэтысь став ловъясӧ... Да ӧд тадзи кӧ и водзӧ лоӧ, йӧзыс коркӧ сэсся джагаласны асланыс горшлун вӧснаыс!.. Пӧдасны ли... Кор ставсӧ нырасны да пежӧсьтасны... Кор немысь-немтор оз коль му вылас... Тшынасьысь трубаясысь кындзи. Весиг сынӧдыс оз коль... Сідзи и пӧдасны сэсся ставныс... Природаыс ӧтчыдысьӧн босьтас сэки водзӧс йӧзӧн вӧчӧм нэмӧвӧйся став дойяссьыс...

Тадзисӧ ратшйиг-сёрнитігӧн Райда то шуркйис-чукӧртіс кӧлуйсӧ, то тшӧтясьӧмӧн сувтліс мужичӧйяслы паныдӧн. Лӧз гуранъясас пыдӧ вӧйӧм синъясыс сылӧн ыпъялісны яр биӧн. Позис чайтны, мый тані ӧні абу раминик да шань мывкыда Райда, а ачыс ёма-бабаыс, коді виччысьтӧг петӧма вӧрсьыс да бурӧн оз кӧсйы лэдзны кыйсьысьясӧс, быть кӧсйӧ босьтны налысь ыджыд водзӧс...

А ёна шенмунӧмӧн видзӧдысь Питиримлы друг быттьӧ лои гӧгӧрвоана, мыйла Райдаыс вывтіджык косньӧд, кӧть эськӧ, буракӧ, сёйӧм-юӧмын тырмытӧмсӧ некор эз тӧдлы. «Быд пӧлӧс мӧвпсьыс сотчӧ сылӧн лолыс и вир-яйыс! — сьӧлӧм сетӧмӧн думыштіс Питирим. — Кыдзи ыджыд жар вылын из шом сотчӧ — шомыс сылӧ, а изйыс кольӧ...»

Питирим, кыв ни джын шутӧг, тшӧтш пондіс чукӧртны кӧлуйсӧ.

— Питя, тэ нӧ мунны жӧ али мый кӧсъян? — дзикӧдз падмис Степан Фёдорович.

— Ӧтнас ӧд сійӧ оз аддзы петнысӧ, вошас...

— Либӧ гортӧдзыд колльӧдан да бӧр лок, — долыдмыштіс Степан Фёдорович. — А ме тані... виччысьышта... — сійӧ кӧсйис шуны: «вӧралышта», но Райда дырйи эз нин лысьт тадзисӧ шуны.

— Ме, Степан Фёдорович, буракӧ, ог жӧ нин бӧрсӧ лок... — нурбыльтіс Питирим.

— Кыдз он лок?! Ӧтнамӧс али мый менӧ колянныд?.. Друг да висьма ме тані? Ӧтнамыд кыдзи пета сэки?.. Мыйла нӧ, морӧ, нуӧдчынысӧ вӧлі?..

— Мунам либӧ тшӧтш ӧтлаын, — сӧмын и шуис Питирим. А час-мӧд мысти куимнанныс петісны гортлань туйӧ. Ыдждӧм нопъясаӧсь. Степан Фёдорович медсьӧкыда кыскӧ, кӧть эськӧ и Питирим, жаляддзаыс, став кӧлуйсӧ сылысь тӧбис аслас нопйӧ... Вывтіджык уна уткаыс лои дядьӧыдлӧн, солалӧмаыс и куштытӧмыс...

Райда бергӧдчылӧмӧн медбӧръяысь видзӧдліс турун зорӧд кодь топыд чом вылӧ, код водзын вынтӧма тшынасис на талялӧм бипур, и бара на мыйкӧ вӧрзис-муткыртчис морӧсас, и весиг синваыс доршасис... Мыйкӧ зэв бур и зэв лёк лоис сыкӧд тані, и ӧні со чашйысьӧ таысь сьӧлӧмыс... «Ӧдйӧджык нин кӧть школаӧ! — майшасис ныв. — Челядькӧд ноксигӧн оз-ӧ регыдджык разав став гудырыс...»

Ты весьтӧд, герчкигтыр, век на лэбаліс ӧтнасӧн кольӧм утка. Корсис-чуксаліс пиянсӧ... Сійӧ, буракӧ, вӧлі ёна чуймӧма, мый пияныс оз шыасьны сылы воча, меліпырысь оз уйны-локны чуксасьӧм вылӧ...

Коньӧр мам!

Дыр-ӧ пондас сійӧ тадзисӧ лэбавны-чуксасьны? Тӧндзия войя юсьыс моз жӧ нораа чуксасьны?.. Ёна жӧ горшӧн овлӧ мортыд, ышмас да. Некутшӧм жальлун абу сылӧн сэки мӧд ловъя лов дінӧ... Коді, тӧдӧмысь, чужлӧма сы моз жӧ нимкодясьны олӧмнас... Шонді петӧмӧн и небыд зэрӧн нимкодясьны... А тайӧ коньӧр мамыс, дерт жӧ, ассьыс посни челядьсӧ дінас кылӧмысь медъёна нимкодясис. Утка рӧд водзӧ нуӧдысьясӧдз сэтшӧма кӧсйис быдтыны найӧс, борд вылӧ лэптыны. А со тай, лэптіс...

Гӧгрӧс ты дорӧ матыстчигӧн лӧсяліс паныд лэбысь уткаяслӧн кельӧб. Мыйӧн казялісны йӧзӧс, быттьӧ команда серти ставӧн чивкнитісны вывлань. И Райдалы тӧд вылас усины татчӧ воигӧн аддзывлӧм уткаяс: сэки найӧ, повзьӧдлытӧмъясыд, стройнысӧ вежтӧг лэбалісны ю весьтӧдныс.

«Велӧдім ми найӧс, кыдзи колӧ овны!» — курыда нюммуніс ныв.

Шондіӧн югзьӧдӧм, пыдӧстӧм лӧз енэжын шывъяліс сыръя борда Кӧзяин. Зэв вылӧ талун кыпӧдчӧма, негырысь кытшовъяс вӧчалӧмӧн колльӧдӧ сьӧкыда восьлалысь войтырӧс.

Мый со сійӧ мӧвпалӧ на йылысь-а? Мыйкӧ гӧгӧрвоӧ али оз? Дерт, кӧнкӧ, гӧгӧрвотӧг оз ов, бӧръя лун-войнас сымда ловъя лов чиніс сылӧн угоддьӧясысь да. Енэжсянь чардавтӧг гӧгӧр сэтшӧма гымаліс-йиркакыліс да. Со тай мый вылнаӧдз кыпӧдчӧма, ёна жӧ повзьӧма, тыдалӧ, сы вылнасьыд сійӧс, йӧй уткаясыс моз, весиг лыйӧмнад он судз...

Паськыд нюр шӧрӧдз воӧм бӧрын петіс ташка. Сьӧкыд ноп нӧбалігӧн некыдз он вермы водзсасьны сыкӧд. И нюрыс пидзӧсӧдзыд ва, турунзьӧм вутшъясыс кизьӧриникӧсь, некытчӧ пуктывны ноптӧ.

Видзӧдмӧн сьӧкыд Степан Фёдоровичлы, сы ыджта нопнад, сэсся ӧд и абу нин том сійӧ, олӧмнас ёна нин песӧма-дойдалӧма, упкӧ-кашкӧ Степан Фёдорович, мый вермӧмсьыс зільӧ не кольччыны водзын болскысь-келысь томджык ёртъяссьыс, а сьӧлӧмыс морӧсас быттьӧ содӧ-пыктӧ да ранитчӧм утка моз дась бырснитны-чепӧсйыны дзикӧдз курзьӧм горшӧдыс...

Питирим ӧддзӧдӧ воськовъяссӧ, мед регыдджык кос вӧр діӧдз воӧдчыны да сэні мавтчыштны мазьӧн... Лёкысь кашкӧны. Ньылӧмныс шорӧн визувтӧ вывсьыныс. Шоналӧм сынӧдыс оз судзсьы ловнысӧ веськӧдны...

Торйӧн нин васӧд да вӧйталӧ вӧр ді дорӧдыс. Тані весиг шор кодь визувтӧ. Сӧмын тай кыдзисюрӧ-а, зэв паськыда. Шочиник нильӧг потшъяс кок улад веськавлӧны...

Медбӧрын мунысь Степан Фёдорович вильдіс да бузгысис-усис гатшӧн сім ваӧ, сьӧкыд нопйыс кыскис мышвыв... Сідзсӧ абу и сэтшӧм джуджыд ваыс, но некыдзи оз вермы чеччыны. Нетшкысьӧ-пессьӧ капканӧ шедӧм ош моз. Но морӧс вомӧныс зэлыда кӧрталӧм ноп кӧвъяссӧ оз вермы мынтӧдны.

Кымыньтчыны ваас оз лысьт ни — пӧдан ещӧ, вылісяньыс жамкнитас нопйыс да... А кузь эжӧрыс со сайӧдіс нин водзын болскысьясӧс... И ташкаыс пурӧ-сёйӧ...

Друг Степан Фёдорович лов тырнас кыліс, мый увсьыс кизьӧр нюйтыс ыджыда потӧмӧн вӧрзис, да сійӧс нёнялӧ-кыскӧ пыдӧстӧм йирӧ. «Кадъя таті! — садьтӧгыс повзис вӧралысь. — Татчӧ тай и смертьыд суис менӧ!.. Фронт вылын эз су... Биа шер улын... А татчӧ таляліс... Нюйт пытшкын пӧдны ковмас... Нопйӧй вӧсна... Аслам горшлун вӧсна...» — ставыс тайӧ пемыд войын чардби моз югнитіс лов вылас, ӧти здукӧн дзенавмӧн ясыда югдӧдліс ассьыс став олӧм-вылӧмсӧ... И сійӧ горӧдіс лёкгоршӧн:

— Ме-ездӧ-ӧй!!!

Райда да Питирим шемӧса бергӧдчисны — ёртныс некӧн оз тыдав. И найӧ нӧшта на ёна весьӧпӧрисны: кыкнанныслы кажитчис, мый Степан Фёдорович веськаліс казявтӧм кадъяинӧ да тюльскысис-вӧйис сэтчӧ.

Найӧ ыза-буза шыбитісны нопнысӧ ваӧ, усиг да чеччигтырйи чепӧсйисны бӧрвыв.

Степан Фёдорович вӧлі ловъя, сӧмын тіравмӧныс повзьӧма. Сьӧкыд нопйыс изъялӧма морттӧ да некыдз оз лэдз чеччыны. Да и оз лысьт сійӧ ёнасӧ вийсьыны, кад улӧ дзумгысьӧмысь полӧмысла ки и кок паськыда таджгӧдӧма... Бузӧдчигтырйи отсалісны утка кыйысьлы легзьысь кок йылас сувтны. Ставӧн сулик ва кӧтасисны да кыза эжсисны сім нюйтӧн.

А юр весьтаныс, зэв вылын сӧдз енэжас, шывкъяліс-гӧграліс сыръя борда Кӧзяин да, буракӧ, ас ногыс сераліс.