ПОНИ ШКОЛА
Ӧдйӧ тай кадыс мунӧ-лэбӧ. Быттьӧ тӧрыт на ми — дзолюкъяс — котралім Кослан школаӧ медводдза классӧ, а со, дас ӧти класс помалӧмсянь нелямынысь унджык во нин шлывгӧма. Син водзӧ сувтӧны вунӧдны позьтӧм серпасъяс: Ыджыд тыш кадся да войнабӧрся сьӧкыд вояс, гожся мича да тӧвся кӧдзыд лунъяс...
Туӧм-быдмӧм, ӧта-мӧдкӧд ёртасьӧм, школаӧдзса олӧм-вылӧм да сэні велӧдчӧм йылысь тайӧ казьтылӧмъясыс.
КАМПЕТ КОВМИС
Милякӧд ми — тшӧтшъяяс, нывъёртъяс. Помалім медводдза класс. Нимкодь, школаӧ оз ков мунны да. Лунтыръясӧн ывла вылын бовъялам. Вадорӧ лэччылам, мича посни изъяс сэні чукӧртам. Нач нин коллекционеръяс. Быд нинӧм абусӧ гортӧ кыскалам: югыд, пырыс тыдалана, уна рӧма кляничаяс, одеколон да дуки сулеяясысь шыблалӧм пробкаяс, мича серпаса кампет коръяс.
Ӧти лунӧ мича изъяс эз сюрны, да вадорысь сиктӧ кайим, мӧдім чукӧртны туй боксьыс кампет коръяс. Кампет сёйысьыд тай век тырмӧ. Чӧсмасясны ывлаас да корсӧ туй бокас шыблалӧны. А ми корсьысям, чукӧртам. Эськӧ и мый сэтӧн бурыс? Кампетсӧ кӧ...
Со и пыри мам дорӧ удж вылас, поштаӧ.
— Мам, меным руб колӧ.
— Мый вылӧ?
— Кампет ньӧба. Лавкаас «Спорт» кампет выйым, чӧскыд дай абу дона.
— Мый нӧ тэ татшӧм няйт, кытӧн келалін? — вӧлисти видзӧдліс ме вылӧ мам.
— Некӧні иг...
— Мун мыссьы да ме дорӧ татшӧмӧн некор ин лок.
Кампетыд окота, да ӧдйӧ сиктшӧрса шор дорӧ котӧртлі. Нырвомӧс да киӧс мыськи, туплиӧс и. Сэсся котӧрӧн бӧр. Мам сетіс ӧти шайт. Ньӧби лавкаысь кампеттӧ, унаыс эськӧ эз шед. Милялы мамыс сьӧмсӧ абу сетӧма, да менам кампетӧн и чӧсмасим.
Мӧд луннас бара на кампет коръяс туй бокъясысь корсьысим, весиг пос горувъясӧ пыралім. Асьным повзьӧдчысьяс кодьӧсь: ныр-вомным и ки-кокным — ставыс сьӧд няйт, быттьӧ рынышӧ пыралім. Ковмис культура керка дорын, сэні ва бӧчка сулаліс, мыссьыштны, мед мам оз вид. Сэсся бара удж вылас сьӧм дзайгыны пыри.
— Но-о... Толун тай ныр-вомыд югъялӧ. Мыссин али мый? Юрсиыд тай ва.
— И-иг. Зэрыс кӧтӧдіс.
— Кутшӧм зэр? Толун зэр точык на из усь да... — нюмъялӧ мам.
Сыкӧд ӧтлаын уджалысь аньяс нюмъялӧны жӧ. Но кампет вылӧ ӧти шайт лои. Долыдлунӧй! Котӧрті лавкаӧ.
САМОЛЁТ УСИ
Миян керканым дзик гӧра бердын. Кыр йылас неылын — юрсиктса школаяс. Ӧтисӧ ми шуам Пони школаӧн. Сійӧ ӧти судтаа, ыджыд ӧшиньяса. Мӧдсӧ шуам Ыджыд школаӧн, кык судтаа да. Посни челядь велӧдчӧны Пони школаын. Ӧні — гожся каникулъяс. Школаясын — шы ни тӧв.
Кайим Милякӧд кыр йылас. Тасянь ки пыдӧс вылын моз тыдалӧ и Ёльвом, и сикт шӧр, и Шойна яг, и Разыб туй, и кыкнан школаным, и колхоз муяс... Ставыс тыдалӧ. Мозын мӧдлапӧлын, сикт весьтын шлывквидзӧ паськыд видз, сэні — аэропорт. Восьтӧмаӧсь Ыджыд война бӧрын нин. Самолётъяс пӧшти быд лун журъялӧны. Аэропорт саяс, мыйта синмыдлы судзсьӧ, лӧзалӧ помтӧм-дортӧм парма. А берег пӧлӧныс тшем сулалӧ козъя вӧр. Тайӧ инсӧ кослансаяс шуӧны Ыджыд ягӧн. Тувсов ытва дырйи паськыд виддзыс быд во веськавлӧ ва улӧ. Сэки, дерт, самолётъяс оз волыны.
Ӧні ваыс ямӧма, виддзыс кос, да самолётъяс быд лун журъялӧны сэтчӧ-татчӧ.
Юрсиктын чӧв-лӧнь. Ветлысь-мунысьыс шӧр туй вылын этша. Ставныс удж вылынӧсь. Кыр йывсяньыс бура тыдалӧны воысь самолётъяс. Ылын-ылын ӧдва кылӧ жургӧм. Тайӧ — самолёт. Ачыс оз на тыдав, а жургӧмыс кылӧ нин. Ми мотор шы сертиыс нин тӧдам, кутшӧм самолёт лэбӧ, ыджыд ли ичӧт.
— Видзӧд! Видзӧд! Самолё-ёт! Самолё-ёт! — горза Милялы. — Самолёт локтӧ-ӧ!
Чеччала-радла, кӧть эськӧ нимкодясьнысӧ и нинӧм. Локтӧ и локтӧ. Меным ӧд нинӧм оз вай. Но радла. Асыв-лунвывладорын вӧртас весьтас тыдовтчис ичӧтик сьӧд чут. Сійӧ век ыдждаммӧ и ыдждаммӧ. Регыд мыгӧрыс лои ясыд. Тайӧ нёль бордъя «АН-2». Ми сійӧс шуам ыджыд самолётӧн. Ылынджык тыдовтчис нӧшта кык ичӧтик чут, нӧшта кык самолёт лэбӧ. Ӧтиыс ыджыд, «АН-2», а мӧдыс — «ПО-2». Сійӧ ичӧтджык, да шуам пони самолётӧн.
Виччысьтӧг рытыввывсянь кыптіс ён бушков. Кутіс нетшкыны керка вевтъяс вылысь тьӧс-плакасӧ, да найӧ ыджыд сьӧд ракаяс моз ылӧ на лэбисны и сэсся жмоткысялісны муас. Милякӧд повзим, тӧв нырыс кок йылысь тӧкӧтьӧ оз пӧрӧд да. Кӧсйим нин лэччыны. Друг Мозын юыс гызис, пемдіс. Аэропортыс тыри тшынбусӧн. Ӧти ыджыд самолётыс лючки-бура пуксис. Мӧдыс эз лэччы, вӧчис аэродром весьтын кытш да бӧр тюргис карлань. А коймӧдыс, ичӧтикыс, миян син водзын патурликасис сынӧдас, сэсся варыш моз тювзьӧдіс нырнас увлань да сатшкысис муас.
— Самолёт уси-и! Самолётыс уси-и! — горзігтырйи тури-бариӧн гӧгыльтчим кыр горув.
Рытнас кывсис: лётчикыс вевъялӧма чеччыштны. Дерт, ёнакодь доймалӧма, но ловъя.
А ми сэсся эг дыр и бовъялӧй. Регыд пони школаын восьтісны пионерлагер, да миянӧс кыкнаннымӧс сетісны сэтчӧ.
ЭММА ЧОЙ ДА ӦЛЬӦКСАН ДЯДЬ
Школаын велӧдчытӧдз на меным, ичӧтик нывкалы, мамкӧд тшӧтш ковмис овмӧдчывны удораса некымын сикт-грездын. Ыджыд война дырйи, позьӧ шуны, пызан увті на котралі, да, дерт, кӧнкӧ ылын мунысь чорыд тышъяс йылысь, мый бать дорйӧ чужан мунымӧс лёк вӧрӧгысь, эг на тӧд.
Войнаӧдз бать-мамӧй — том гозъя — олісны Сыктывкарын. Батьӧй уджалӧма связь министерствоын. 1942 вося апрельын сійӧс мӧдӧдасны фронт вылӧ, и мамлы ковмас бергӧдчыны чужанінас — Удораӧ. Овмӧдчас Вашка вывса Вачертыдінын. Уджавны пырас поштаӧ. Тайӧ сиктас сылӧн чужас кык ныв — двӧйни. Менӧ шуасны Альбинаӧн, а чойӧс — Эммаӧн. Зэв мичаник, вежӧра, тусюк кодь нывка вӧлӧма, но кык арӧсӧдзыс неуна абу олӧма, чорыда висьмӧма дай кувсьӧма вашкавывса Мукты сиктын мамӧлӧн мамыс да айыс, менам дед-баб, ордын олігӧн.
Мамкӧд сэки олім Ёвкӧджын. Ме вӧлі зэв кос, жеб, да мамӧй ас дорас и видзӧма, а Эмма чойӧс, меысь дзоньвидзаджык вӧлӧма да, Муктыӧ, орчча грездӧ кольӧма Педэй бабӧ дорӧ. Сэсся муса нывсӧ аддзылӧм могысь быд вежон Ёвкӧджсянь Муктыӧдз подӧн волывлӧма. А ӧти вежон абу вермӧма волынысӧ, уджыс уна ӧксьӧма да. Кык вежон мысти локтас-шлопкас, а дзолюкыс ӧдва нин лолалӧ. Син водзас и петӧ нылыслӧн лолыс. Уна синва гусьӧн кисьтас мамукӧй. Сиктас ӧд быдӧнлӧн кутшӧмкӧ шог. Кодлӧнкӧ пиыс война вылын усьӧма, кодлӧнкӧ верӧсыс. Яндзим норасьны. А Эмма чойӧс эськӧ и позис на кок йылас сувтӧдны, но война дырйиыс пӧ ни бурдӧдчысьӧс, ни колана бурдӧдчанторъяссӧ луннас биӧн вӧлӧм он аддзы. Некоді весиг йӧв чашка оз сет. Эмма йылысь казьтылӧмъяс юрвежӧ эз и кольны. Вӧтын моз ӧткымын серпас сӧмын йиджӧма. Мамлӧн висьталӧм серти и тӧдышта мыйсюрӧ.
Педэй баб, сиктса ног Зӧтеев Педэй, да Иван дед, Кӧсьтэн Иван либӧ, нэмсӧ олісны вашкавывса Мукты грездын. Грездыс ыджыдкодь. Керкаясыс югыд ӧшиньяснаныс лун и вой видзӧдӧны быдсикас чериӧн озыр грездгорувса Мукты тыӧ. Инъясыс сэні зэв мичаӧсь. Асьныс муктысаяс век ошйысьӧны, миян грезд дорӧсным пӧ — дзодзӧг морӧс.
Иван пӧль вӧлӧма Первой мирӧвӧй война вылын. 1917 воын Октябрса путкыльтчӧмыс суас сійӧс Петроградын. Кор власьтсӧ босьтасны большевикъяс, удораса коми салдатлы ковмас сулавны Смольнӧй дворечын часӧвӧйӧн. Кывлі, пӧльнымлы весиг мойвиӧма Ленинӧс видзны-дӧзьӧритны. Педэй баб мыйтакӧ уджалӧма колхозын, но регыдӧн бӧр петӧма да дыр кад сэсся ям кыскасьӧма.
Муктыса дед-баблӧн асланыс вӧлӧма квайт челядь, но быдмӧмаӧсь сӧмын куимӧн: менам мамук, Дуня тьӧтка да Ӧльӧксан дядь. Мукӧдыс кувсьӧмаӧсь ичӧт дырйиныс. Ӧльӧксан пиныс — медся ичӧт. Дас кӧкъямысыс тырас, да пыр и мӧдӧдасны мортсӧ фронт вылӧ. Войнаӧдз и бӧрас Удораӧ вӧлі сӧмын ӧти туй — сё гӧгӧр верст кузьта Айкина тракт. Сійӧс збыльысь позьӧ шуны олӧм туйӧн. Ӧд ордымыс йитіс районсӧ ыджыд мукӧд. Буретш тайӧ трактӧдыс подӧн мунісны фронт вылӧ удораса том зонъяс, кодъяс пӧвстысь унджыкыс эз нин бергӧдчыны чужанінас. Эз во гортас и Ӧльӧксан. Фронт вылас муніг, Айкина трактсӧ вуджигӧн сійӧ паныдасьлас на мамкӧд. Мам вӧлӧм Сыктывкарысь пошта вӧлӧн локтӧ, а Ӧльӧксаныс фронт вылӧ мӧдӧма. Тані медбӧръяысь и аддзысьласны. Ӧльӧксаныс матыстчылас вӧла додь дорас, а синваыс сідзи и доршасьӧ мортыслӧн. Гашкӧ пӧ, ог нин аддзысьлӧй сэсся. Висьталӧма на, мый выль гын сапӧгӧн петӧма да подӧн шлопкигӧныс кокъяссӧ вирӧдз зыртӧма.
КИНО ВОИС
Война кадас Ёвкӧджӧ ӧтчыд воас кинопередвижка. Медводдзаысь ваясны сёрниа-шыа кино, да став сиктыс — том и пӧрысь, верстьӧ и посни — чукӧртчасны кык судтаа пу керкаӧ, кӧні медводдза судтаас и тӧрӧдчӧма передвижкаыс. Кино видзӧдігкостіыс передвижкаыслӧн моторыс джӧмдас, биыд кусӧ. Ме мамлӧн пидзӧс вылас пукала, но ог киносӧ видзӧд, а бергӧдчи да аппаратура дорас сулалысь тьӧткаыс вылӧ дзорга. Биыс кусі, да вежӧсас лои пемыд. Кодкӧ ӧзтіс карасина лампа да мыччис сійӧс тьӧткаыслы дзик кинолента увтіыс. Лентаыс ыпнитіс. Видзӧдысьяс повзисны, кусӧдчӧм пыдди уськӧдчисны ӧдзӧслань. А ӧдзӧссӧ кодкӧ мӧдарсяньыс томналӧма дай мунӧма кытчӧкӧ. Петны некыдз. Пикӧ веськалӧмаяс уськӧдчисны ӧшиньяслань, кутісны улӧсъяснас жуглыны стеклӧсӧ. Но ӧшиньясыс ичӧтӧсь, регыдӧн он на и пет. Сэк кості биыс вуджис стенъясас, йиркас. Дзескыд вежӧсыс тыри сук тшынӧн, нинӧм оз тыдав. Йӧзыс дзикӧдз шӧйӧвошисны. Кодъяскӧ горзӧны, посни челядь бӧрдӧны. Кодсюрӧ джоджас нин усьӧма. Ӧта-мӧднысӧ кок уланыс тальӧны. Медбӧрын кыдзкӧ восьтісны жӧ ӧдзӧссӧ да ӧта-мӧднысӧ йӧткалӧмӧн зырӧдісны петны. Менӧ, кык арӧса нывкаӧс, мам киняулас босьтіс, мед не воштыны тшын пиас. Йӧзыскӧд тшӧтш веськалім коридорас. Но сотчысь керкасьыс бара на эг вермӧй петны. Вӧлӧм, ывлавыв ӧдзӧсыс пӧдса жӧ. Йӧзыс веськӧдчисны сод кузяыс мӧд судтаас. Киняулас менӧ кутӧмӧн, мам лёкӧн-сорӧн ставкӧд тшӧтш воӧдчас мӧд судтаӧдзыс. Сэсянь сарай ӧдзӧсӧдыс и петаласны сотчысь керкасьыс. Вӧлӧм, киносӧ видзӧдысьыс зэв уна локтӧма, ставӧн оз тӧрны, да мед мырдӧн оз пырны, кодкӧ и томнавлӧма ӧдзӧсъяссӧ. Бур на, некод эз сотчы, ставӧн дзоньвидзаӧсь колины. Сӧмын киномеханикыслӧн чужӧмыс да киыс сотчаліс. Дерт, Сталин дырйиыд государственнӧй эмбур тшыкӧдысьтӧ юрӧдыс эз малыштны. Киномеханиксӧ пуксьӧдісны дзескыдінӧ. А ме тайӧ пӧжар бӧрас дыр на эг лысьт киноад ветлыны.
Косланын олігӧн нин бать-мамӧй рытъяснас корсюрӧ клубӧ кино видзӧдны ветлывлісны. Менӧ сьӧрсьыныс жӧ босьтлісны, некодлы кольны да, но пыкся, некыдзи ог кӧсйы мунны. Пола. Ӧтчыд нуӧдісны, да лёкысь горзыны-бӧрдны мӧді кино видзӧдігкостіыс. Эськӧ и лӧня пукалі, но кор экран вылас петкӧдчис платтьӧа, тошка дядь, поп, буракӧ, кыдз тай горӧда: «Тошка дядьыс менӧ сёяс! Тошка дядьыс менӧ сёяс!» Ставыс ми вылӧ мӧдісны видзӧдны. Ковмис бать-мамлы кино мунігкостіыс петны. Сэсся менӧ эз нин босьтлыны. А бӧрыннас, быдмышті да, ӧти кино видзӧдтӧг эг кольлы. Позьӧ шуны, на серти и велӧдчим овны. Сэтысь и гумлавлім-сюркнявлім, сьӧд вӧр шӧрын туысь-быдмысьясыд, быдсикас тӧдӧмлунсӧ, оласногсӧ, лёксӧ и бурсӧ.
ЕДЖЫД ПАРОХОД
Ыджыд война дырйи и бӧрас дыркодь на, уналаын овмӧдчылім да, мыйӧн сӧмын эз ковмыв кузь вӧлӧксӧ вуджлыны. И пыжӧн, и вӧлӧн, и подӧн, — быд ногыс сиктысь сиктад воӧдчылім. А туйясыс омӧльӧсь, некытчӧ туйтӧмӧсь. Мозынсянь Вашкалань трактыс кызвыннас ыджыд нюръяс да сук козъя вӧрті нюжӧдчӧма. Но война бӧрын юяс кузя кутіс ветлӧдлыны пароход. Лешуконскӧйсянь миянӧ волывлісны сӧмын кык-куим пароход. Ӧтиыс — киссьӧм «Суранин». Тадзи сійӧс ёна нин важмӧм вӧснаыс нимтылісны. Збыль нимыс «Зырянин». Сійӧн удораса сикт-грездъясӧ быд во ытва дырйи катӧдлісны прӧдукта: пызь-сов, чай-сакар да мукӧдтор. Мӧд пароходыс — юсь кодь еджыд, кык судтаа «Комсомолка». Сійӧн нин ветлысь-мунысьясӧс новлӧдлісны Вашка да Мозын кузя. А коймӧдыслӧн нимыс вуніс.
Пароходтӧ быд тулыс Енмӧс моз виччысисны. Мездысяс Мозын тулыснас кыз йисьыс, да сӧмын сы йылысь и сёрни: кор нин пӧ воас. Виччысьӧны ыджыд праздник моз, торйӧн нин челядь. Ылын-ылын, кывтыдладорын Мозыныс вӧчӧ ыджыд кӧдж. Буретш сійӧс веніг-бруткиг пароход медводдза гора тутӧстӧмӧн сетӧ кослансаяслы ас йывсьыс юӧр: ту-ту-ту-у! Тайӧ пӧ ме ката, энӧ нюжмасьӧй, паныдалӧй кыдзи колӧ. А сиктсаясӧс, торйӧн нин вильышпозъясӧс, оз тай ков йӧткавны, гузь лэччӧны вадорӧ, дорласьӧны-виччысьӧны пароходлысь тыдовтчӧмсӧ. А со Удор грезд сайын сук тшын нин пуркйӧ. Тайӧ дыр виччысяна пароход локтӧ, бруткӧ паськыд пу лопта кӧлесаяснас. Сьӧкыда пушыктӧмӧн, надзӧникӧн, тутсігтырйи сійӧ катӧ сикт весьтті да тшукӧдӧ ёсь нырсӧ катыдпомса дорӧсӧ, райпотребсоюзлӧн складъяс дорӧ. Сэтчӧ пырджык киссьӧм «Суранин» сувтлӧ. Вайӧм прӧдуктасӧ сиктсаяс асьныс и ректӧны. А мича «Комсомолка» век сувтлӧ сикт шӧр весьтасынджык. Босьтӧ ветлысь-мунысьяссӧ да кывтӧ бӧр.
Ичӧтдырйи пароходӧн кывтлыны-катлыны меным шудыд усьлі жӧ. Да эз на ӧтчыдысь. Медся мӧрччанаыс вӧлі 1947 вося тулысын. Мамӧй да папӧй — зэв на том гозъя — мыйлакӧ ӧтарӧ зыксьыны кутісны, медбӧрын помӧдз лёкӧдчисны, да мам шуис Косланысь мунны овны вашкаса Важгортӧ. Ме, дерт, нёльӧн-джынйӧн арӧсаыд, эг на гӧгӧрво, мыйся ном том гозъятӧ курччӧма, мыйся сьӧд кань на костті вуджӧма, но ас кежсьым шогся жӧ. Батьӧс вӧлі жаль ӧтнасӧн кольны.
Сӧмын юыс мездысис йисьыс, регыд и юрсиктӧ воис пароход. Ми сулалам палуба вылын. Мам кутӧ киас тӧлысь сайын кымын чужсьӧм кагаӧс, Миля чойӧс. Берег вылын тырыс йӧз, унджыкыс — нывбабаяс да челядь — локтӧмаӧсь коді колльӧдчыны, коді йӧзсӧ видзӧдлыны да асьнысӧ петкӧдлыны. Бать на пӧвстын жӧ сулалӧ, ыджыд тушаа, статя. Йӧз чукӧрас ёна на и торъялӧ. Сетлӧма тай Енмыс мичлунсӧ. Меным мыйлакӧ сэтшӧм жаль сійӧ лои, горшӧй гӧрддзасис, синваӧй тюрӧбӧн мӧдіс. Мам казяліс да юалӧ, мыйла пӧ бӧрдан. А ме ог лысьт шуны, мый папӧй жаль лои, ӧтнассӧ колим да.
Пароходнас кывтім Мозын кузя Лешуконскӧйӧдз, сэсся Вашка кузя катім Важгортӧдз. Олім сэні, гашкӧ, воысь дырджык. Мам поштаын уджаліс. Важгортын сэки вӧліны школа, детсад, бать-мамтӧмъяслӧн керка. Тайӧ керкаас олісны и батьлӧн воча чойясыс — Нина да Эля, велӧдчисны школаын. Мамныс война дырйи кувсьӧма, батьныс, Кузьма Ӧней, Натэй баблӧн вокыс, война вывсьыс локтігӧн нин Айкина тракт вылас тшыгла кувсяс. Важгортын олігӧн Нина да Эля тшӧкыда пыравлісны ми ордӧ, ӧти рӧдысьӧсь да. А кор батьӧй да мамӧй бӧр бурасисны, ми батькӧд мича, юсь кодь еджыд «Комсомолкаӧн» Вашка кузя катім Вачертыдінӧ. Сэсянь ковмис пуксьыны ичӧт пу пыжӧ да зібъясьӧмӧн-сынӧмӧн венны некымын верст. Воӧдчим Тыдіӧ, а сэсся и Кузьнюрдӧ, кӧні оліс батьлӧн мамыс, Натэй бабӧй. Татчӧ менӧ колисны школаӧ пыртӧдз. А мамӧй Миля чойкӧд да Вова воккӧд, коді чужис Важгортын нин, бӧр муніс овны Косланӧ. Менӧ Кузьнюрдӧ вайӧдӧм бӧрын батьӧй на дорӧ жӧ муніс.
«Комсомолкаӧн» катігӧн папӧйкӧд босьтлім быдса каюта. Рытнас сійӧ колис менӧ узьны, а ачыс кытчӧкӧ муніс. Менам унмӧй оз лок. Дӧзми ӧтнам ичӧтик вежӧсас пукавны да петі. Джуджыд сод кузя кайи палуба вылас. А сэні чӧв-лӧнь, морт лов оз вуджрась. Рытыс кӧть и югыд, но меным мыйлакӧ шуштӧм лои. Сулала, ог тӧд мый вӧчны. Виччысьтӧг кытыськӧ мыччысис тьӧтка. Ӧти киас швабра, мӧдас — ва ведра кутӧ. Аддзис менӧ да шуӧ:
— Девочка, что ты тут одна делаешь? Где твоя мама?
А ме рочӧн ог куж сёрнитны, да кӧть и гӧгӧрвоышті тьӧткасӧ, вочавидзны эг сяммы. Тӧдтӧм нывбабаыс ки пӧлӧд лэччӧдіс менӧ кытчӧкӧ улӧ. Пырим ыджыд вежӧсӧ. Сэні пызанъяс сайын пукалӧны тырыс йӧз, сёйӧны-юӧны. Ресторан вӧлӧма. Нывбабаыс гораа юаліс:
— Чей это ребёнок? Товарищи пассажиры, чей ребёнок?
— Это мой, мой ребёнок, — сувтіс пызан сайсьыс да матыстчис бать.
— Что же это вы, папаша, ребёнка одного оставили? — видчӧ швабраа нывбабаыс. — Поздно уже, а ваша дочка одна на палубе гуляет.
Та бӧрын менӧ, вильышпозйӧс, бать некытчӧ эз лысьтлы ӧтнамӧс кольны.
КУЗЬНЮРДЫН
Кузьнюрд — Вашка катыдса ичӧтик грезд. Поздысьлӧма сійӧ ыджыдкодь да кузь нюр дорын. Та вӧсна Кузьнюрдӧн и шуӧмаӧсь. Ӧні сэні ни ӧти олысь, весиг ни ӧти керка абу. А Ыджыд войнаӧдз водзмӧстчысь да озыр колхоз вӧлӧма. Йӧзыс грездас Китайын моз жуӧмӧн жуӧма, уджыс колхозас — пуӧмӧн пуӧма.
Натэй баб да Вась дед колхозын жӧ зільлӧмаӧсь-мырсьӧмаӧсь. Ыджыд война водзвылас на бабӧс, бур да водзмӧстчысь уджалысьӧс, шуӧмаӧсь мӧдӧдлыны Москваӧ ВДНХ вылӧ. Но странаса медшӧр да медыджыд юркарас бабӧйлы абу усьӧма шудыс ветлыны, Германия да СССР костын тышыс помӧма сэтчӧ туйсӧ.
Война вылӧ пӧля-пӧчалысь босьтӧмаӧсь куимнан писӧ. Медічӧтыс — Кӧсьтаыс — финнъяскӧд на тышкасьлӧма, сюрӧма пленӧ, а воас, да татӧн сутшкасьысь сутуга сайӧ йӧртасны. Пленӧ веськалӧмсьыс чужан муас бара пуксьӧдасны, да сідз и вошас-кувсяс ГУЛАГ-лӧн кутшӧмкӧ діын. Ыджыд пиныс — Егор — Ыджыд война вылын юӧртӧг вошас. А батьӧй морфлотын служитӧма — Балтика флотса моряк.
Пӧля-пӧчалысь куим писӧ эськӧ босьтасны, дай медбӧръя нывнысӧ ӧд — Ӧльганысӧ — фронт вылӧ жӧ кӧсъясны нуны. Дедӧй, сиктса ног кӧ Давей Вась, шогысла быдсӧн весьӧпӧрӧ. Буретш май ӧкмысӧд лунӧ водз асывнас вӧрӧ мыйлакӧ мунас, оз тӧд, кытчӧ инасьны да. Гортас дыр оз мӧд воны, да корсьны петасны. Вӧлӧм, абу и ылӧ мунӧма. Лёк, тыдалӧ, лоӧма, туй вылас усьӧма кымынь да сэні и кувсьӧма стӧч Победа лунас. А нывнысӧ война вылад абу нин босьтӧмаӧсь сэсся. Помассьӧма войнаыс.
Вашкаса ляпкыдик берег вылын куткырвидзысь Кузьнюрд паныдаліс батьӧс да менӧ чӧв-лӧньӧн. Грездас поздысьӧма дас кымын керка. Некымын оланінын ӧшиньяссӧ тупкалӧмаӧсь пӧвъясӧн — олысьыс некод абу. Унджык мужикуловсӧ войнаыс ньылыштӧма, а коді ловйӧн кольӧма, чужанінас абу нин локтӧмаӧсь. Со и виньгыртӧны-майшасьӧны сьӧд вӧр шӧрын вошӧм грездас кызвыннас олӧма нин нывбабаяс, орчча грездса колхозын нӧшта кык том ань зільӧны: ӧтиыс — трактористка, мӧдыс — лысьтысьысь. Эм кык пӧль, ӧтиыс олӧма нин, мӧдыс ар ветымына кымын — Матьвей Егор — грездын медбур жӧник. Посни вильышпозъяслӧн тёльган шыыс тані оз кыв. Том йӧз бурджык олӧм корсьӧм могысь муналӧмаӧсь. Грездсянь верст кымын сайын тыдалӧны керкаяслӧн рудов мыгӧръясыс. Сэні — Тыді. Йӧршитчӧма сійӧ Вашка ю да ыджыдкодь ты костын. Тувсовъя ытва дырйи, кор юсьыс да тысьыс ваыс ыльӧбтӧ увтасінъясас, грездыс ді вылын быттьӧ кольлӧ. Та вӧсна Тыдіӧн и шулӧмаӧсь. Тысьыс юас усьӧ поскӧн вомӧналӧм вис. Тыдісаяс да кузьнюрдсаяс ӧта-мӧд орданыс таті и вуджлывлӧны. Тыдіын эм школа, детсад, медпункт, колхозлӧн контора. Челядьыс сэні уна, да менӧ ӧтарӧ на дорӧ кыскӧ. Бабӧй эськӧ орчча грездас оз лэдз, но верман мӧй ме кодь вильшасьысьтӧ дом йылын видзны? Весиг пемыд арся лунъясӧ да тувсовъя ыджыд ва дырйи век видзӧді сэтчӧ тюрӧдны.
Ӧтчыд Натэй бабӧ менсьым сапӧгӧс дзебис, мед некытчӧ гортысь ог пет. Ачыс кытчӧкӧ муніс. Меным гортын оз пукавсьы, колӧ вӧлӧсьтӧ мунны, а сапӧгӧй некӧн абу. Гӧгӧрвои жӧ: бабуш дзебӧма. Быдлаысь корсьыси, быд пельӧсӧ видзӧдлі. Некытысь эг аддзы. Медбӧрын сарайын чулан вылас пельӧсӧдыс кавшаси лёкӧн-сорӧн. Сэтысь и сюри сапӧг пӧлыс. Кӧмалі ӧти пӧвсӧ и петі ывла вылас. Сёр ар нин, кӧдзыдкодь, муыс кын. Муна берег пӧлӧныс Тыділань, а веськыд кокӧй, кӧмтӧмыс, кынмыны мӧдіс. Ковмис вежласьӧмӧн мунны. То ӧти кокӧ, то мӧдӧ сапӧгсӧ кӧмавла. Сэсся дзикӧдз кок чуньясӧй гегдісны, да ковмис бӧр гортӧ косны.
Косланын да Важгортын олігӧн детсадйӧ котралі, челядьсьыд эг гажтӧмчыв. Век кодкӧдкӧ ворсны позис. А тані бабушӧй мекӧд пӧгибӧ кӧть волас вӧлі. Век кытчӧкӧ петны видзӧда да.
Воис тулыс. Бабушӧй да грездсьыс некымын ань мӧдӧдчисны вӧрӧ пес заптыны. Менӧ некодлы кольны, да аскӧдныс босьтісны. Абу ӧд нин ичӧт: квайт арӧса, сизимӧд вылын. Козъя-пожӧма сук вӧрад медводдзаысь на веськалі, да ставыс ёна и шензьӧдӧ. Пуяс вылын ӧшалысь ройсӧ аддзи да кыдз тай горӧда:
— Бабӧ, бабӧ, пу вылас ошкыслӧн тошкыс кольӧма-а!
Ставӧн вак-вак серӧктісны.
Натэй баб некор весь эз пукавлы. Век ноксис. Пусис-пӧжасис, град выв пуктасъяс вӧдитіс, мӧс видзис, турун быд во заптыліс. Колхозлы, кӧть и пенсия вылын нин, корсюрӧ отсасис.
Миян сюрукным — сьӧда-еджыда сера, сӧмын пельясыс сьӧдӧсь. Та вӧсна Сьӧдпельӧн и нимтӧма бабӧй. Бабуш сійӧс бура видзис-пелегуйтіс, да Сьӧдпельным йӧвсӧ быдса ведра луннас сетлывліс. Но век жӧ, унджыксӧ ковмыліс сдайтны государстволы. Та вӧсна йӧвнас эг жӧ лышкыда олӧй. Пырджык нӧкъявтӧм да выявтӧм рудзӧг пызя нуръя шыд панялім, торйӧн нин кор Сьӧдпельным сулаліс, ичӧтик кукань чужтысьӧм виччысис. Йӧв либӧ нуръя шыд тыра тасьтіӧ баб чирйыліс нянь, пырджык макыш да жытей — ачыс жӧ пӧжавліс. Пуксям пызан сайӧ сёйны, но меным оз кӧсйыссьы. Нӧк да нӧшта кутшӧмкӧ сыла-выятор кора. А кытысь абусӧ босьтан? И со, медым менӧ, ичӧт мортӧс, кыдзкӧ-мыйкӧ ылӧдлыштны, бабӧй висьтавліс горш поп йылысь серамбана дженьыдик висьт. Тайӧ попыс ордӧ казакӧ медасьӧма гӧль морт. Уджалӧ да горш попыскӧд ӧти пызан сайын ӧти тасьтіысь сёйӧны. Попыс вӧлӧм йӧв тыра тасьтіас чиръяс няньсӧ да видзӧдӧ, мед казакыс сыысь унджык оз сёй. А медалӧм мортыс поп ордад мырсигӧн ӧтарӧ ёна тшыгъявлӧ да сёйигӧныс няньсӧ кык крӧшкиӧн панялӧ. Попыс казялас да и юалӧ:
— Мый нӧ кык крӧшкиӧн няньсӧ панялан?
— Куимыс оз тӧр да, — вочавидзас казакыс.
Со бабуш и юалӧ менсьым шмоньпырысь, мыйла пӧ няньсӧ кык крӧшкиӧн панялан. А ме вочавидза, мися, куимыс оз тӧр да. Ачым пӧтмӧн серала. Тадзи ворсігмоз и паняла нуръя шыдсӧ либӧ йӧвсӧ.
А мӧд гожӧмнас Натэй баб, ме да Сьӧдпельным грездса мукӧд олысьяскӧд вӧла-доддяӧн петім кузь туйӧ. Сизимдас верст кымын кузьта Вашка трактӧд мӧдӧдчим овны Косланӧ, кӧні миянӧс виччысисны бать-мамӧй, ичӧтджык чоюкӧй да вокӧй.
МЫЙКӦ ЗБЫЛЬТОР, МЫЙКӦ АБУ...
Вӧлӧма тайӧ уна нэм сайын. Кытыськӧ ылі ли маті муысь воас Вашка катыдӧ тӧдтӧм мужичӧй. Ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, смоль сьӧд юрсиа. Роч ли кутшӧмкӧ мӧд кывъя — ас ногыс сёрнитӧ да некод тай оз гӧгӧрво. Но вочасӧн велалас жӧ комиӧн варовитны. Вадорсянь матын тшупас керка, гӧтрасяс мичаник коми ань вылӧ. Чужас налӧн нёль пи: Мишика, Толика, Палика да Патрачика. Сэки Вашка катыдын роч вичкоясыд вӧлӧмаӧсь нин, да сикт-грездсаяслысь пузчужӧм кагаяссӧ гижӧдлӧмаӧсь да пыртлӧмаӧсь матысса вичкоын. А воӧм мортыс, тыдалӧ, вӧлӧма язычникӧн, юрбитан керкаас абу ветлывлӧма дай гӧтырсӧ абу лэдзлывлӧма сэтчӧ. Но гӧтырыс православнӧй эскысьӧн нин вӧлӧма, да верӧссьыс гусьӧн нёльнан писӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн новлӧдлас вичкоас пыртны. Попыс и юалас том аньыслысь, кутшӧм пӧ овыс верӧсыдлӧн. Мӧдыс шӧйӧвошас, оз тӧд овсӧ да. Кодкӧ и висьталас попыслы, зэв пӧ тай сьӧд юрсиа, нач кырныш кодь. Вичко служитысьыс сэсся Кырнышев ов вылӧ (сэки комияслӧн овъясыс абу на вӧлӧмаӧсь) и гижалас сылысь став йылӧмсӧ. Тадзи и артмас-паськалас ичӧтик грездас Кырнышев овыс.
Пияныс бать кодьыс жӧ быдмасны, зэв уджачӧсь. Кыйсьӧны, вӧралӧны. Кад воас, да ставныс семья лӧсьӧдасны, йылӧм быдтасны. Насянь сэсся петасны Давей котыр, Кузьма котыр, Патрак котыр... Кырнышев овыс вочасӧн паськалас Коми му пасьтала.
А со тайӧ збыльтор нин. Ӧні Кырнышевъяс эмӧсь уналаын, ӧти котыр весиг Одессаын олӧ. Сьӧд саридз дорӧ роч гӧтырыскӧд мунӧма батьлӧн воча вокыс, Кузьма Сан Вась. Дядя Вася, кыдзи ми сійӧс шулім, Ыджыд война вылын вӧлӧма разведкаса подполковникӧн. Война бӧрас кольччӧма служитны армияын. Ылі муын олігас чужанінсӧ сійӧ некор эз вунӧдлы. Век волывліс рӧдвужсӧ аддзӧдлыны. Удораӧ волігӧн тшӧкыда сувтліс и ми ордӧ. Зэв ыджыд тушаа, паськыд пельпомъяса, югъялысь кизя шинеля гӧсьт вылад ми, посни челядь, вӧлі вом паськӧдӧмӧн видзӧдам. Медводдзаысь дядя Вася воліс Одессасьыс нелямынӧд вояс помын, кор ми олім Важгортын. Ме сэки эськӧ дзоля на вӧлі, но мыйсюрӧ помнита. Мый сэні Одессаас вӧлӧма, ог тӧд, но бать висьтавліс, дядя Васялы пӧ война бӧрас нин кокас лыясны. Бурдӧдчас, да лэдзасны ветлыны чужанінас. Медбӧръяысь сійӧ воліс Косланӧ сизимдасӧд вояс пансигӧн. А мунӧм бӧрас регыд Одессаас сійӧс ёна нӧйтасны кутшӧмкӧ лёк йӧз. Дядя Вася, сэки олӧма нин морт, кувсяс операция дырйиыс. Дзебасны-гуаласны Одессаын воинскӧй почестьясӧн. Кузьма Сан Васьлӧн быдмисны пи да ныв, эмӧсь и внукъяс, кодъяс олӧны Одессаын.
А нӧшта шуӧны, мый буретш Кырнышевъяс и пуктылісны подувсӧ Кузьнюрд грездлы.
МЕДВОДДЗАЫСЬ ЛЫЗЬ ВЫЛЫН
Кузьнюрдын олігӧн ме нач вӧрса олысь кодь вӧлі. Книга-тетрадь дукыс сэні матын эз кыв. Натэй баб — грамотатӧм морт — эз тӧд ни ӧти шыпас. Пенсиятор либӧ бать-мамсянь сьӧм поштальоныс ваяс да ачыс и велӧдас бабӧс кырымасьны кабалаас. Ӧдва-ӧдва, лёкӧн сорӧн пӧчӧ пуктас кырымпассӧ, пӧсявлас быдсӧн. Ӧти роч кыв эз тӧд. Косланын да Важгортын олігӧн кӧ мам ньӧблывліс меным мича серпаса небӧгъяс, уна рӧма карандашъяс, то сьӧд вӧр шӧрад дзебсьӧм грездад, бабӧй дорын ме дзикӧдз вунӧді небӧгъяслысь серсӧ да карандашъяслысь рӧмсӧ. Некымын шыпас тӧді, дай найӧ баб ордын юрысь вушйисны.
Косланӧ вои дзик дикарка кодь, ставыс менӧ шензьӧдӧ. Сиктыс ӧд ыджыдкодь, олысьыс уна. Йӧюкыд быд тӧдтӧм мортысь пола, яндыся. Школаӧ сентябр медводдза лунӧ ӧтнам муні. Валя, воча чой, ичӧтсяньыс зэв варов нывка, пыртӧдіс менӧ классӧ. Велӧдысь, Вера Петровна, и юалӧ, кыдзи пӧ тэнӧ шуӧны. Ме сэтшӧма повзи тӧдтӧм мортсьыс, вом оз воссьы, быттьӧ кывйӧс ньылышті. Но аскоддьӧмыдкӧд ёртасигад варовми жӧ да батьмамлысь юасьтӧг, кытчӧ колӧ и кытчӧ оз, вӧлі нин муна. Тадзи велавлі Кузьнюрдын олігӧн.
Велӧдча медводдза классын. Тӧв шӧр. Ныв-зонъяс, коді даддьӧн, а коді лызьӧн, исласьӧны кыр йывсянь. Менам эм жӧ даддьыс. Ас вӧчӧм. Но телепит лызь вылӧ сувтлыны да пӧтмӧн исласьны. А сійӧ менам абу. Весиг завидь босьтлывлӧ лызьӧн исласьысьяс вылӧ видзӧдіг. Ӧтчыд Валялысь, тӧдса нывкалысь, кори недыр кежлӧ. Мися, вайлы кӧть ӧтчыдысь исковтны. Лызьыс сылӧн эськӧ и ичӧтик, но сьӧкыд, ас вӧчӧм да. Сетіс. Ме пыр и котӧрті сиктсайса медся джуджыд кыр вылӧ. Рӧмыдкодь вӧлі, да некод нин эз ислась. Сӧмын ӧти тӧдса ань — Агнюша тьӧт — ичӧт Лиля нывсӧ даддьӧн кыр горулас ислӧдлӧ. Кавшаси гӧра йылас. Некор на лызь вылас эг сувтлы, но весиг полан дум абу. Гын сапӧгъясам пысалі лызь пӧвъяссӧ, кӧрталі да мый вынсьым йӧткыси. Лэба-тӧвзя кыр горув пыр ӧдйӧджык и ӧдйӧджык. Сэсся мыйлакӧ вывлань качи. Пальто кизьяс мынӧмаӧсь пысъяссьыс да пӧлаясыс пӧльтчӧмаӧсь, парус моз дӧлалӧны. Быттьӧ ыджыд рака лэба. Ачым сырчик кодь кокни да тӧлыс му весьттіыс бура ылӧдз нуӧдіс. Медбӧрын лызьяс инмисны жӧ му бердас, но водзӧ тӧвзя-исковта, ог куж ӧдсӧ чинтыны да. Сэсся кыдзкӧ сувті жӧ. Нимкодь. Медводдзаысь ӧд исковті! Эг усь! Окота лои нӧштаысь кайлыны. А Агнюша тьӧт мыйлакӧ вак-вак сералӧ, кусыньтчылас весиг серамысла. Мый, мися, лоӧма?
— Кор трамплинӧдыс чеччин, — ланьтіс серавны да шуӧ, — ёна и повзьылі, мися, усян та вылнасяньыс да ки-коктӧ чегъялан. Чус ыджыд рака моз лэбзин.
Ме эг и тӧд, мый исласян туй вылас кодъяскӧ джуджыд трамплин вӧчӧмаӧсь. Пемыдкодь вӧлі, да оз тыдав. Мӧд луннас Валялы лызьяссӧ нуи бӧр. А меным, дзайги-дзайги да, мамӧй лавкаысь выльӧс ньӧбис: ичӧтӧс, кокниӧс, мичаӧс.
ШПИОН ДА ШЫШ
Школаӧ воис выль директор. Ыджыдкодь тушаа, паськыд пельпомъяса, зыр кодь паськыд дзор тошка. Зэв тшап. Ми, посни челядь, неуна полыштім сыысь, рочӧн сёрнитӧ да. Школаын ӧд ӧнӧдз став велӧдысьыс коми вӧлі, ставӧн сёрнитӧны комиӧн: и велӧдысьяс, и велӧдчысьяс.
Пӧшти быд лун ӧтнам либӧ нывъёртъяскӧд ислася лызьӧн. Ӧтчыд ми ордӧ локтіс Миля, буретш исласьны вӧлі пета. Миян керкасянь вылыс туйӧд ичӧтик кыр лэччӧ. Сэтчӧ и мӧдім. Ме — лызьӧн, а нывъёртӧй бӧрысь — подӧн. Гӧлякодь олӧны да, мамыс, тыдалӧ, оз вермы лызьсӧ ньӧбны. Батьыс Ыджыд война вылын усьӧма. Жаль лои, кычипи моз ме бӧрся котӧртӧ, да вӧзйи: вай, мися, ме ӧти лызь пӧвнас, а тэ мӧднас исласьны кутам. Тадзи и вӧчим. Но ӧдйӧ и дӧзми.
— Вай лызь пӧлӧс бӧр, — кора Милялысь.
А сійӧ оз сет. Кутім мырддьысьны. Нывъёртӧй нач гӧгрӧс тупыль кодь, йӧткыштан кӧ, и гӧгыльтчас кыр горув. Ме, мӧдарӧ, визув ёс кодь, пыр котӧрӧн тюрга-ветлӧдла. Мырдди лызьӧс да кыр йывланьыс котӧрті. Миля туй бокас лымъяс пукавны коли, дзоля кага моз бӧрдӧ. Ӧти лызь пӧлӧс на эг удит пысавны, видзӧда, мӧдыс ачыс нин исковтӧ. Ме котӧрӧн сы бӧрся. Куті, кайи — сэк кості мӧд лызь пӧлыс нин увлань мӧдӧма. Ме — сы бӧрся. Тадзи вӧтлысигӧн эг и казяв, кыдзи ми дорӧ матыстчӧма школаса выль директорным. Юрӧс лэпті, а сійӧ бокын сулалӧ. Юр вылам мыйлакӧ кисӧ пуктіс, видзӧдӧ ме вылӧ да нюмъялӧ.
— Ну и шустрая, — шуис.
Весиг повзьыны эг удит. Директор эз мӧд ми дорын сулавны, сикт шӧрлань муніс. А Миля век на лымъяс пукалӧ, вак-вакӧн сералӧ. Видзӧдӧма, кыдзи директорыс ме дорӧ матыстчыліс:
— Тэнӧ... тэнӧ директорыс юрӧдыд малыштіс, а-ха-ха-ха, аха-ха-ха.
А тулыснас кывсис, мый выль директорным — шпион. Мӧдлапӧвса аэропортысь пони самолёт пышйӧдӧма, но сійӧс кӧнкӧ Киров дорын пӧ кутӧмаӧсь. Таӧдз пӧ юрсиктса ӧти мужичӧйкӧд даръясьӧмаӧсь, сэсся гажа юраясыд мыйыськӧ зыкӧ воасны.
Кослансаыд скӧрвывсьыс директорыслы паськыд тошкас тшапкысяс. Тошкыс киас и кольӧ. Та бӧрын шпион-директорыс и вуджас мӧдлапӧвса аэропортас. Тадзи меным олӧмын медводдзаысь дай медбӧръяысь мойвиис шпионкӧд син на син сулавны.
Нелямынӧд-ветымынӧд воясӧ миян вӧръясын тшӧкыда шӧйтісны пышъялысьяс, найӧс ми шулывлім шышъясӧн. Сэки Комиын вӧлі уна дзескыдін, кӧні пукалісны кыдзи мыжа, сідзи и мыжтӧм йӧз. Ӧткымынӧн дзескыдінсьыс пышйывлісны. Но татшӧмъяссӧ векджык ӧдйӧ и кутлывлісны милицияса уджалысьяс. Ылӧ-ӧ пышъян коми пармасьыд? Гӧгӧр — помтӧм-дортӧм сук вӧр да паськыд нюръяс. Бать-мамӧй да Натэй бабӧй унаысь эськӧ шулісны, мед вӧрас ӧтнаным ог мунӧй, шышъяс пӧ пышйӧмаӧсь да вӧрас шӧйтӧны, вермасны и вины. Но ми мыйлакӧ налысь висьталӧмсӧ ёна пыдди эгӧ пуктывлӧй, век нин маті вӧрӧ ӧмидз вотны ветлывлім.
Но ӧтчыд шышсӧ ме аддзылі жӧ, кӧть и эг вӧрысь. Вӧлі гожӧм. Нывъёртъяскӧд ворсім сиктшӧрса вӧвлӧм вичко дорын, кӧні меститчӧма некымын учреждение. Тані жӧ мырсисны и милицияса уджалысьяс. Сиктын кывсис нин, мый вӧрсьыс кутӧмаӧсь шышкӧс. Сійӧс ми и кӧсйим видзӧдлыны. Регыд ывла вылас петкӧдісны ыджыд тушаа том мортӧс. Кисӧ мыш саяс наручникалӧмаӧсь. Сувтӧдісны стенланьыс чужӧмнас. Некод вылӧ бур ног оз видзӧд. Сӧмын кыйкнитлас син бӧжнас. Милиционерыс мыйлакӧ пырис бӧр. А ми, посни челядь, сэк кості кытшалім дядьӧсӧ, дзоргам нач нин мӧд планетаысь воӧм вылӧ моз. Регыд милиционерыс петіс бӧр да кинас шенасьӧмӧн кыдзи тай уськӧдчас ми вылӧ:
— Ноко, мунӧ, мунӧ сы дорысь, кысь-кысь, вешйӧ ӧдйӧджык! Кысь-кысь.
Милиционерсьыс эськӧ и повзьылім, но вӧтлӧмсӧ пыдди эг пуктӧй. Бара на шышсӧ кытшалім. Пемыдруд гача, сэтшӧм жӧ рӧма дӧрӧма пышъялысьыс эз шу кыв ни джын, сӧмын шпыньмуніс, кор милиционерыс вӧтліс миянӧс. Мыгӧр да син сертиыс тӧдчис: мортыс абу лёк, гашкӧ, и нинӧмын абу мыжа. Эг гӧгӧрво, мыйла, но шышкыс сэки лои зэв жаль меным.
КУИМ «ПЯТЬ» ДА ӦТИ «ДВА»
Подготовительнӧй да медводдза классъясын миянӧс велӧдіс Вера Петровна. Зэв шань морт. Ми, вильышпозъяс, ӧдйӧ сы дорӧ велалім. Нач мам кодьӧн миянлы лоис да. Ӧтчыд Миля нывъёртӧй Вера Петровнаӧс мамӧн шуис, да бӧрыннас кыкӧн кочкавтӧдз сералім.
Милялы велӧдчӧмыс омӧльджыка шедіс, да сійӧс медводдза классӧ мӧд во кежлӧ колисны. Но Вера Петровна миянӧс сэсся эз кут велӧдны, муніс овны да уджавны мӧд сиктӧ.
Мӧдӧд классын лои выль велӧдысь — Мария Васильевна. Зэв стрӧг. Синъяссьыс вӧлі полам. Урок дырйи кӧ ӧшиньӧ видзӧдан, пыр и мыжалас:
— Мый нӧ сэтысь корсян, Альбина? Ракаяссӧ али мый лыддян? Менӧ кывзы.
Балябӧжас ли мый синмыс. Дӧска дорын мышкӧн сулалӧ, а быдтор аддзӧ. Кодлыкӧ кӧ урок дырйи кыв-мӧд вашкӧдан, пыр и «два» дневникад шняпкас.
— Альбина, мый йылысь ӧні висьталі?
Сувті, виччысьтӧмла ог тӧд, мый и шуны. Ракаяссӧ ӧшинь сайсьыс эськӧ эг жӧ лыддьы да.
— Пуксьы. «Два».
Ӧти лунӧ быд урок вылын рама пукалі, эг вильшась, гижӧмысь, лыддьысьӧмысь да артасьӧмысь «пятьяс» шедӧді. Но бӧръя урок вылын ӧти парта сайын пукалысь зонкакӧд, Колякӧд, зыкӧ воим.
Дэльӧдчӧ, бур оценкаяс шедӧді, да завидь, тыдалӧ, лоӧма. Лёкӧдчи сы вылӧ да кыдз тай швачки дневникнам юрас.
— Альбина, — тайӧ Мария Васильевна ме вылӧ зэв стрӧга видзӧдӧ, — вай дневниктӧ, талун поведениесьыд пукта «два».
И збыль, «пятьяс» горулас ыджыд, кузь бӧжа, крукыль ныра «два» шняпкис.
Урокъяс бӧрын гортӧ лэччи зэв жугыль. Ӧти боксянь кӧ, быттьӧ и нимкодь, куим «пять» вая да. Но лёк отметкаыс дневникысь лист боксӧ быдсӧн торкӧ. Мися, оз кӧ корны дневникӧс, ог и петкӧдлы. Коркӧ ӧтчыд киритчан резинкаӧн лёк отметкаӧс сэтчӧдз кириті, мый дневниксьыс листыс розяссис. Дерт, сэки и велӧдысьсянь, и мамсянь сюри. А бать вӧлі нюмъялӧ. Ӧні сідзисӧ ог нин лысьт вӧчны. Бур на, тайӧ луннас ылыс гӧсьтъяс, карсаяс, воисны. На дырйи, дерт, дневникӧс бать-мам оз мӧдны казьтывны.
Рытнас удж бӧраныс ставӧн пызан гӧгӧр пӧсь, югъялысь самӧвар дорын пукалӧны, тшай юӧны, шмонитӧны-варовитӧны, олӧмнысӧ казьтылӧны, быдтасъяс йывсьыныс висьтасьӧны. Бать виччысьтӧг и юалӧ:
— Кутшӧм нӧ оценкаяс талун вайин?
Ме мыйлакӧ эг шӧйӧвош, гӧгӧрвоышті ӧд, гӧсьтъяс дырйи оз мӧд видны. Гораа да шмоньпырысь шуи:
— Куим «пять» да ӧти «два».
Ы-гы-гы-ы, — серӧктісны пызан гӧгӧр пукалысьяс. Оз эскыны. Ковмис дневникӧс петкӧдлыны.
МИЛЯ ЧОЙ ДА ВОВА ВОК
Чойӧй да вокӧй дзоляӧсь на. Миля меысь нёльӧн-джынйӧн арӧсӧн ичӧтджык, Вова — пӧшти квайт арӧсӧн. Гожӧмъяснас найӧ век ывла вылынӧсь. Миля чим гӧрд дженьыдик юрсиа да неуна варгыль кокъяснас ылісянь нин тыдалӧ, пыр и тӧдан. Гӧрд юрсиыс би моз юр вылас сотчӧ. Лунтыръясӧн ывла вылын шӧйтӧ да ас вӧчӧм аканьӧн ворсӧ. Менӧ, ыджыдджык чойсӧ, топ оз кывзысь. Гортӧ оз пыр, дуръялӧ. Дӧзма да ӧдйӧ и лёкӧда, мися, рыжӧйӧ, пыран али он. Кӧть и ичӧт, но рыжӧйнад шуӧмыд сылы ньӧти оз кажитчы, пыр и лябны мӧдас, ме пӧ абу рыжӧй. Сэсся менӧ лёкӧдӧ, тэ пӧ ачыд шыдова. Тадзи шуӧ сы вӧсна, мый яя шыд ёна радейтлі сёйны. Нӧшта суповаӧн нимтыліс. Яя шыднад сэки эськӧ эг жӧ быд лун чӧсмасьӧй, но кӧвъясис тай. Ме татшӧма нимтысьӧмсьыд бара на сы вылӧ лёкӧдчыла, но видчӧм-шуасьӧмыд ӧдйӧ и вунас.
Миля ичӧтсяньыс вӧлі зэв сюсь, сяма. Ӧтчыд, кор олім поштаӧн арендуйтӧм ёна нин важмӧм керкалӧн ичӧтик жырйын, Миляӧс, кага видзысьыс некод абу сюрӧма да, ӧтнассӧ гортас узьӧмӧн кольӧмаӧсь. Меным эськӧ мам шуліс, школаад пӧ дыр эн бовъяв урокъяс бӧрад, чойтӧ пӧ дӧзьӧртӧг колям да гортад ӧдйӧджык лок. Бать-мам удж вывсьыныс ӧбед вылӧ воасны и мый жӧ найӧ аддзӧны? Керка ӧдзӧсыс ван восьса, Миля джодж шӧрас улӧс вылын сулалӧ, киас шыран кутӧ. Дженьыдик платтьӧ дорсӧ ставсӧ нин тшытшлӧма-вундалӧма. Пызанвывса клеёнкаыслысь доръяссӧ тшӧтш вундалӧма. А ӧдзӧс дорас, посводзас кодлӧнкӧ ичӧтик кӧза котралӧ. Мам и юалас нёль арӧса нылукыслысь:
— Коді нӧ платтьӧтӧ да клеёнкасӧ вундаліс?
— Кӧзаыс, — ӧдйӧ и сюрӧ мыжмӧм Милялы вочакывйыс, — пызансӧ лукаліс и менӧ лукаліс.
Вӧлӧм, Миля кӧсйӧма мичмӧдны платтьӧсӧ да пызанвывса скатертьсӧ, прӧшви кодь мед лоисны. Бура и мичмӧдӧма.
Вова вокным зэв жӧ тешкодь. Ми сійӧс корсюрӧ Владимир Ильичӧн дэльӧдлім. Батьнымлӧн нимыс вӧлі Илья. Сійӧ — коммунист, ёна пыдди пуктӧ Ленинӧс да Сталинӧс, да писӧ нимтас Владимирӧн. Тшӧкыдакодь на ошйысьліс, менам пӧ Владимир Ильич быдмӧ... Кырнышев. Но бурджык эськӧ вӧлі, сетіс кӧ пиыслы кутшӧмкӧ мӧд ним. Пролетариатса вождьлӧн нимыс воклы матӧ эз лӧсяв. Пыр ваын да няйтын келалӧ. Керка гӧгӧр тырыс шор жургӧ-визувтӧ. Лэдзасны кӧ ичӧтик Вовикӧс ывлаӧ, кос паськӧмӧн оз нин пыр. Юр вывсяньыс кок улӧдзыс лют ва гортӧ воас. Кӧдзыд кӧть шоныд ывлаыс, быттьӧ кычипиӧс дом йылысь лэдзӧмаӧсь, шорас пыр и келас. Куим-нёль арӧсаыдлы ӧд мый.
Ӧти лунӧ ваас келалігӧныс сэтчӧдз кынмис, мый чорыда висьмис. Тыясыс ӧдісны. Ковмис весиг врачӧс корлыны. А бурдӧм бӧрас бара нин ваӧ да няйтӧ видзӧдӧ пырны. Бать-мам, кыдзи ыджыдджык чойлы, сы бӧрся видзӧдны тшӧктӧны. Но дзоля вок менӧ ёнасӧ эз кывзысь. Натэй бабӧ вӧлі шуӧ:
— Мун воктӧ ывласьыс пырт, ваас келалігӧныс кынмас да бара висьмас.
— Меным нӧ мый? Мед оз келав дай, — вочавидза.
Нёль арӧссяньыс кымын вокным век мыйкӧ мастеритліс: то ньӧв вӧлалӧ, то ньӧввуж зэлӧдӧ, то рогатка вӧчӧ. И оз ывлаын ӧд, вежӧсын ноксьӧ да керка пытшкӧссӧ лӧп-ёгнас тыртӧ. Ас бӧрсяыс сэсся ньӧти оз идрав. Бать меным и шуас, тэ пӧ ыджыд нин, чышкы вокыд бӧрся джоджсӧ. Батьлы паныд, дерт, нинӧм ог лысьт шуны. Сыкӧд ог вензьы. А Вовалы, школаын быд сикас шусьӧгсӧ велӧдім да, и шуа:
— Сам насорил, сам и убирай.
Но сылы рочӧн кӧть комиӧн шу, шер оз вӧч. Гӧгӧрвоӧ, ичӧт на, папыс сы дор сувтас. Меным и ковмыліс бӧрсяньыс идрасьны. Чой-вок мыйкӧ лёктор вӧчасны: чашка жугӧдасны ли, шорас келасны ли — век ме мыжа.
Быдмысь мортыдлы, дерт, бурджык сёян колӧ. Но война бӧрын сёяннад зэв дзескыда олім. Торйӧн нин эз тырмыны витаминъяс. Казялім да, Миля да Вова керкасьыным галанка пачсӧ нин йирӧны. Вильышпозъясыдлы, вӧлӧм, лысьӧманыс кальцийыс оз тырмы. Юмовторйыд ёнасӧ нинӧм жӧ эз вӧв.
Миляӧс сэсся Натэй баб ас ордас, Кузьнюрдӧ, нуӧдіс да школаӧ пыртӧдзыс сэні видзис. Гашкӧ пӧ, йӧв вылас бурджыка сӧвмас-быдмас. Ичӧт Вовикӧс Косланын сетісны садикӧ. Но и сійӧс, Миляӧс юрсиктӧ вайӧдӧм бӧрын, ковмис бабыс дорӧ мӧдӧдны. Натэй баб шулывліс бать-мамлы, ассьым пӧ кӧкъямысӧс чужті-быдті, тіянлысь куим тятейнытӧ видзлі, но Альбина кодь визув некод эз вӧв. Чус пӧ шемела.
БЫД НОГЫС ДЗЕСКӦДІСНЫ
Ыджыд война бӧрын сиктын дыр на сьӧкыда овсис. Лавкаын нинӧм бурыс абу, но урокъяс бӧрын ӧтарӧ ӧчередьын колӧ сулавны. То няньла, то сакарла, то кос трескала. Юн чери ваясны — бара кузь ӧчередь. Няньыс — бензин дука. Пызьсӧ тӧвся туйӧдыс машинаӧн вайӧдігӧныс и дуксьӧдасны. А йӧв да яй йылысь весиг эгӧ и мӧвпалӧй. Колхозса йӧлӧн лавкаын дыркодь эз вузасьны. Бур на, тӧв кежлӧ тшак солавлім. Бать-мам да Натэй бабӧ пув да турипув вотлісны и.
Кузьнюрдысь вайӧдӧм мӧснымӧс эг дыр видзӧй, бырӧдны-начкыны ковмис. Зэв эськӧ Сьӧдпельным жаль вӧлі да, йӧвсӧ уна сетіс. Но колхозса юралысьяс некытысь, весиг бадьяс горулысь, турунсӧ эз лэдзны ытшкыны. Ӧти нӧб кӧ ытшкан, сыысь пуксьӧдны вермасны. Быд ногыс бур войтырсӧ дзескӧдісны власьт бердӧ кутчысьӧмаясыд.
Фронт вылысь воӧм бӧрын батьӧс, таӧдз Сыктывкарын связь министерствоын уджалысьӧс, мӧдӧдісны Удораӧ веськӧдлыны связьлӧн районса кантораӧн. Воим став семьяӧн Косланӧ, а овны некӧн. Ковмис некымын во дорвыв то ӧтияс, то мӧдъяс ордын, ичӧтик жырйын, куим йылӧма семьялы тӧрӧдчыны. Сэсся бать ньӧбис важ сруб да пӧшти ӧтнасӧн кыпӧдіс кык жыръя ичӧтик керка. Гӧра бердӧ, васӧд местаӧ и ковмис пуктыны. Горувтіыс му пытшкӧссьыс ва дзулькйӧ, да керкаыс ӧтарӧ вежнясьӧ вӧлі. Бур инсӧ стрӧитчыны сэки оз вӧлі сетны. Уджавны — уджав, но кӧні кӧсъян, сэні и ов. Кӧть чомйын. Ӧшинь уланым какан пасьта му вӧчлім. Картупель пуктылім. Век нин пызан вылад содтӧд. Но локтісны колхозсаяс, мерайтчисны ыджыд треуголкаӧн да шуисны, мутӧ пӧ босьтам. Тайӧ муыс пӧ колхозлӧн, а ті колхозын онӧ уджалӧ.
Ставлы али мый сэсся видз-му овмӧсын колӧ зільны-мырсьыны... Бать Ыджыд война вылысь воис, вӧвлӧм фронтовик, тырыс орден да медаль, а сійӧс, кыдзи и уна мукӧдӧс, тадзи паныдалӧны. Сылӧн семья: гӧтыр, куим челядь, пӧрысь мам. Ставнысӧ колӧ вердны, кӧмӧдны-пасьтӧдны. Но ни мӧслы турун, ни аслыным картупель оз позь пуктыны. Кӧть сэсся кыдзи ов. Кӧть кокъястӧ нюжӧд. Картупельсӧ ӧшинь уланым эгӧ мӧдӧ пуктыны, да муыс ӧдйӧ и эжмис. Колхозсянь некоді жӧ эз волы, ӧшинь уланым нинӧм эз садитны, эз кӧдзны. Да и кыдзи сэтчӧ пуктан. Тракторӧн ни вӧлӧн он во: кырйыс крут, дай град йӧрыс ичӧт...
ЛАВКАӦ НЯНЬЛА ВЕТЛІ
...Со и ковмыліс гӧль лавкаын быд лун кузь ӧчередьын сулавны. Чойӧй да вокӧй ичӧтӧсь на. Ме — горт олысь. Джодж чышка, шорысь ва вая, лавкаӧ ветла. Гортув кызвын уджсӧ эськӧ Натэй бабӧ бергӧдліс, но сэки сійӧ Кузьнюрдас вӧлі мунӧма. Та вӧсна зіли мамӧйлы отсасьыштны, кыдзи сямма да верма.
Ӧти лунӧ лавкаас няньыс эз тырмы. Гортӧ ковмис мунны кушӧн. Колим няньтӧг. Мӧд асывнас водзджык чеччи, да мамӧ бара ыстіс лавкаӧ. Гашкӧ пӧ, вайисны нин няньсӧ пекарнясьыс. Водз на пӧ, урок вылад он сёрмы. Котӧрті Маркъян Таттян лавкаӧ, а сэні — тырыс йӧз. Ёльвомса став пӧчыс, гашкӧ, локтӧмаӧсь. Нянь виччысьӧны. Сувті ӧчередьӧ. А кадыс тюргӧ-мунӧ. Урок вылӧ кӧ сёрма, Мария Васильевна бон видас, дневникӧ «два» пуктас. Педза места вылын. Сьӧлӧмӧй инас оз ӧшйы. Коркӧ ӧд сэсся воис жӧ вӧвнас нянь кыскалысьыс. Пӧжассӧ пыртлігӧн на кадыс бура уна вошис. Пӧчьясыдлы ӧд некытчӧ тэрмасьны. Варовитӧны-сёрнитӧны. А ме ог лысьт шуны, мед менӧ ӧчередьтӧг лэдзисны. Асьныс тай оз жӧ вӧзйыны-а. Аддзӧны ӧд, школаын велӧдчысь. Тӧдӧны и, ӧти сиктын олам. Коркӧ ӧчередьӧй воис жӧ. Ньӧби няньсӧ да гортӧ тӧвзи. Весиг тшай сэсся эг ю. Портпельӧс босьті да тюрги школаӧ. Керкасянь абу и ылын эськӧ, котӧрӧн кӧ, кык минутӧн и воан. Но урок вылӧ, дерт, сёрми. Коридорын некоді абу. Тотшкӧдчи ӧдзӧсас да пыри классӧ. Сувті кӧтшас, чолӧмаси:
— Мария Васильевна, позьӧ пуксьыны парта сайӧ?
— Оз. Медводз висьтав, мыйла сёрмин. Кӧні та дыра ветлӧдлін?
Горшӧй виччысьтӧг гӧрддзасис, синваӧй дась чепӧсйыны, сулала мӧмӧт моз, кыв ог вермы шуны.
— Мун пет классьыс. Калидорас сулалышт. Кытчӧдз он висьтав, мыйла сёрмин, классӧ ог лэдз.
Портпельнам люв бӧжӧн и петі. Сувті ӧшинь дорас. Чӧвлӧнь. Став челядьыс классъясын пукалӧны, а ме — мыжтӧм мыжа — ӧтнам коридорын сулала. Сэтшӧм шуштӧм лои сьӧлӧм вылын, ачым аслым жаль лои. Кортӧм синваӧй мӧдіс тюрӧбӧн исковтны бандзибъяс кузя. Триньӧбтіс дыр виччысяна звӧнӧк. Челядь шумӧн петалісны классъясысь. Нывъёртъяс матыстчисны ме дорӧ. Валя, менам воча чой, велӧдчам ӧти классын, юаліс, мыйла сёрми. Ме нӧшта на ёнджыка, сыркъялӧмӧн бӧрддзи:
— Ня-ань-ла ве-етлі-и ла-авкаӧ-ӧ! Ды-ыр и-из ва-айны няаньсӧ-ӧ...
Нывкаяс такӧдісны менӧ, ки пӧлӧд пыртӧдісны классӧ. Кодікӧ Мария Васильевналы юӧртӧма нин сёрмӧм помкаӧс, да эз и юась нинӧм.
Унаысь на олӧм чӧж кузь ӧчередьясын ковмывліс сулавлыны. И нянь-сакарла, и паськӧмла, и райисполкомын патера вылӧ... Но тайӧ лоӧмторйыс нэм кежлӧ колис юр вежӧрӧ.
ОЛІМ ЗЭВ ГӦЛЯ
Пони школаын велӧдчигӧн некоді бура эг пасьтасьӧй-кӧмасьӧй, форма платтьӧ да костюм некодлӧн эз вӧв. Тӧвнас новлім гын сапӧг, миян ног кӧ, упаки. Зэв тай ӧдйӧ киссьӧны вӧлі. Розяссяс, да папным ӧтарӧ дӧмсьӧ. Тулыс-арнас видзим кирза сапӧг. А ӧтчыд мамӧй ньӧбис меным колоши ботинки. Радӧй!.. Школаын ньӧбӧмторйӧс быдӧнлы петкӧдла.
— Меным мамӧ выль ботинки ньӧбис, — ошйыся.
Коридор кузя перемена дырйи котралігӧн кокъясӧс вылӧ лэптыла, мед ставӧн аддзыласны выль мича кӧмкотӧс. А вурас кӧ мам праздник кежлӧ сатинысь ли ситечысь выль платтьӧ, тайӧ кык пӧвста праздник нин. Ӧти портпельӧн школаӧ некымын во дорвыв котралі, кытчӧдз дзикӧдз эз бонзьы. Бать скӧралӧ, школасьыд локтігӧн пӧ портпельнад кыр йывсянь исласян да сы вӧсна и киссьӧ ӧдйӧ.
Ветымынӧд воясӧ, торйӧн нин Сталин кувсьӧм бӧрын, лавкаясын кутісны вузавны пупайкаяс: руд, пемыдруд, пемыдлӧз. Пытшкӧсас ватаа, дженьыд пальто кодь. Татшӧмъяссӧ буретш новлісны дзескыдінъясын пукалысьяс. Но ыджыд вождьӧн таладор югыдсӧ эновтӧм бӧрын дзескыдінъясӧ веськавлӧмаяс пӧвстысь унаӧс лэдзӧмаӧсь, да лишнӧй пупайкаяссӧ та вӧсна сетӧмаӧсь вузавны лавкаясӧ. Да ӧд быд сикас ыдждаыс эм. Збыльысь, тыдалӧ, Сталиныд странаса став йӧзсӧ, весиг челядьӧс, сутшкасьысь сутуга сайӧ кӧсйылӧма йӧртны. Мый вылӧ нӧ либӧ та мындасӧ вурӧмаӧсь? Пупайкаыс эськӧ уджалан паськӧм, но ми сыӧн и школаӧ, и клубӧ, и лавкаӧ — быдлаӧ ветлім. Мӧд пӧлӧс, донаджык, мичаджык паськӧмсӧ ог вермӧ ньӧбны да. А пупайкаыс кокни, шоныд, донтӧм, да сійӧн ставӧн и модничайтісны. Быттьӧ сиктаным унджыкыс арестантъяс олӧны.
Торъя гӧля олісны удорса челядь. Тайӧ грездыс юрсиктсянь верст кык сайын, да сэтчӧс зонпосниыс велӧдчисны Косланын. Удорсаяс пӧвстысь уналӧн батьясныс Ыджыд война вылын усьӧмаӧсь. Мамъясныс ичӧтик удждон вылӧ зілисны-мырсисны гӧлиник колхозын водз асывсянь сёр рытӧдз. Ёна мӧрччис юрвежӧ миян классын велӧдчысь Ваня нима зонка. Батьыс, тыдалӧ, война вылысь абу жӧ воӧма. Мамныс ӧтнас быдтысис. Ваняӧс позис тшӧкыда аддзывлыны пельпомас кӧвъя сепысӧн. Сійӧ, вӧлӧм, сиктын керкаысь керкаӧ ветлӧдлӧ, милӧстыня корӧ. Ӧтчыд ми ордӧ пырис. Первойсӧ весиг эг гӧгӧрво. Медбӧрын воис жӧ юрӧ нянь шӧрӧм сетны.
ВЫЛЬ ВЕЛӦДЧЫСЬ
Мӧдӧд классын велӧдчигӧн ӧти урок дырйи классӧ пырисны тӧдтӧм нывбаба да миян кодь кымын арлыда нывка. Нывкаыс дзик карса ног пасьтасьӧма: мича пальтоа, кизьяссӧ разьӧма да тыдалӧны форма платтьӧыс, сьӧд партукыс. Гӧрдов, кузь юрсисӧ пельпом вылас лэдзалӧма. Портпельыс югъялӧ. Ми ставӧн вом паськӧдӧмӧн сы вылӧ видзӧдам, мичаник да. Нывбабаыс велӧдысьнымлы висьталіс, воӧмаӧсь пӧ Сыктывкарысь. Верӧссӧ татчӧ мӧдӧдӧмаӧсь милициялӧн районса юкӧнӧн веськӧдлыны. Нылыслӧн нимыс Вера.
— Верочка, — виччысьтӧг зэв меліа, рочӧн юаліс Мария Васильевна, — за какую парту хочешь сесть? Выбери любую.
Миян ставлӧн вом — кальк, син — пась. Некор на татшӧмыс эз вӧвлы, мед велӧдысьным кодкӧдкӧ меліа сёрнитліс. Ме весиг эг тӧдлы, мый сійӧ нюмъявны кужӧ. Вера, дерт, ачыс и бӧрйис партасӧ. Бӧрыннас нин сійӧ висьталіс меным, кӧсйӧма пуксьыны Валякӧд, менам воча чойкӧд, коді миян классын век медся мичаа пасьтасис. Тыдалӧ, Вералы сылӧн паськӧмыс кажитчӧма. Но Валяӧс Мария Васильевна пуксьӧдіс мӧд парта сайӧ, а сы местаӧ — Вераӧс да Геняӧс (ми ставӧн зонкаяскӧд пукалім). Менам партаӧй ӧшиньдорса колонкаын —водзсяньыс мӧдыс, Вералӧн шӧр колонкаас мӧдыс жӧ. Орччӧн лоим. И керкаясным пӧшти орччӧнӧсь. Ӧдйӧ и мӧдім ёртасьны.
Велӧдысьным тшӧктіс ставнымлы гижӧдчыны библиотекаӧ. Ме эськӧ гортын век лыддьыси да. Мамӧй пошта пыр быд во судзӧдліс «Мурзилкатӧ», бӧрынджык «Пионер» журнал да «Пионерская правда» газет. Ачым на лавкаысь книгаяс ньӧблывлі. Мам та вылӧ сьӧмсӧ век сетлывліс. Ичӧтсянь лыддьысьны радейті. Ӧткымын книгасӧ — и комисӧ, и рочсӧ — кыкысь-куимысь вӧлі лыддя.
Урокъяс бӧрын ставӧн гузь лэччим библиотекаӧ. Пони школасянь абу и ылын, пионеръяслӧн керкаын мӧд судтаас. Библиотекаса уджалысь, Анна Николаевна, сетіс Вералы да меным мойдъяс. Веракӧд сэсся пыр уна лыддьысим. Ордйысим весиг, кодным унджык книга лыддяс.
Первойя кадсӧ Вера сёрнитіс рочӧн. Карад олігас рочасьны велалӧма, кӧть бать-мамыс комиӧсь. Мамыс косланса вӧлӧм. Ӧтчыд пырим Вераяс ордӧ, комиӧн сёрнитам. Ичӧтджык чойыс, Лида, кыліс да шуӧ:
— Я папе скажу, что ты по-коми разговариваешь.
А ми сылысь кывъяссӧ шер эг босьтӧй, паччӧрӧ кайим шонтысьны. Буретш исласянінысь воим, кынмыштімкодь, торйӧн нин кокъясным да киясным. Вераӧс ме жӧ ыззьӧді лызьӧн исласьнысӧ. Ыб вылӧ каям да пӧтмӧн вӧлі исласям. Гортӧ сэсся кыкнанным лым сюръя кодьӧсь лэччам. Ӧтчыд миян дорӧдз лэччим. Вералӧн ки чуньясыс гегдӧмаӧсь, оз вермы лызьяссьыс йизьӧм вӧньяссӧ разьны. Чуньяссӧ пӧлялӧ-шонтӧ, а меным шуӧ:
— Развяжи.
Роч кывтӧ омӧля на тӧді, а татшӧмсӧ и нэм чӧжӧн эг кывлы, да ог гӧгӧрво, мый корӧ вӧчны. А Вера то лызьяс вылас, то ме вылӧ видзӧдлас да бара шуӧ:
— Развяжи.
Гӧгӧрвои жӧ сэсся, отсалі вӧньяссӧ разьны. Тадзи надзӧник и велӧдчи рочӧн сёрнитны. А Вера лоис меным медся бур ёртӧн.
ВЕЛӦДІСНЫ ГИЖНЫ, ЛЫДДЬЫСЬНЫ, АРТАСЬНЫ
Мария Васильевна мӧдӧд классын миянӧс эз жӧ дыр велӧд.
Кага чужӧм бӧрас петіс кузь отпускӧ. Сійӧс вежис Обрезков ова мужичӧй. Ним-вичсӧ вунӧді нин. Зэв шань велӧдысь. Эз горзыв, гӧлӧссӧ некод вылӧ эз кыпӧдлыв. Но урокъяс вылын эгӧ вильшасьӧй, рама пукалім. Полыштім мужичӧй велӧдысьсьыд.
Мӧдӧд классын лоим пионеръясӧн. Отряднымлы сетісны Сӧветскӧй Союзса Герой Володя Дубининлысь ним.
Коймӧд классын бара лои выль велӧдысь — Социалина Ивановна. Зэв мусаник да мичаник. Кузь кыз кӧсаяса. Том. Ӧдйӧ и мусмис ставнымлы. Урокъяс вылын пукалім век бура. И классын, и гортса уджъяс зілим вӧчны, мед велӧдысьным миянӧс ошкыштіс. Социалина Ивановна миянӧс мыйлакӧ некор эз видлы, пыр аддзыліс ошкана кыв. Медся радейтана урокӧн вӧлі «Чистописание». Коймӧд классын перӧа ручкаӧн нин ӧд гижасим. Ручкаӧн медводдзаысь гижигӧн менам тӧкӧтьӧ перӧыс шӧри эз чег, ёна личкыссис да. Сэтшӧма зіли, мед шыпасыс бура артмас. Но вочасӧн велалі жӧ. Бӧрыннас менсьым тетрадьясӧс весиг выставка вылын петкӧдлісны, мича почеркӧй вӧлі да.
Велӧдчан во водзвылын Социалина Ивановна миян класса быд велӧдчысь ордӧ гортас воліс. Тӧдмасис бать-мамкӧд, оланінӧн. Жаль, ӧти во и велӧдіс. Сэсся мӧдлаӧ жӧ, тыдалӧ, ас районас, мунӧма.
Нёльӧд классын велӧдысьӧн лоис Ксения Николаевна. Зэв стрӧг. Ӧтчыд сетіс гортса удж: серпасавны глобус, визьйӧдлыны параллельяс да меридианъяс. Кытчӧ урок вылын видзӧді, кодӧс кывзі, ог тӧд. Но гортын глобус вылас серпасалі тшӧтш Войвыв да Лунвыв Америкаяс, найӧс кытшалысь діяс, мичмӧді уна рӧма карандашъясӧн, кыдзи карта вылас петкӧдлӧма. Буретш серпасася вӧлі, ме ордӧ локтісны нывъёртъяс. Шуӧны, оз пӧ тадзи ков. Сӧмын пӧ кытш да визьяс колӧ вӧчавны.
Мӧд луннас велӧдысьным кутіс видлавны гортса уджнымӧс. Колонкаяс костӧд ветлӧдлӧ. Коді абу серпасалӧма либӧ лёка вӧчӧма, налы мунігмозыс шуалӧ: «Тэныд «два», тэныд «два», «два»... А колӧ пасйыны, Ксения Николаевна радейтіс лёк оценкаястӧ тэчавны. Ме дорӧ матыстчис да сідз жӧ крапкис: «Дваа!» Мичаа серпасалӧм картасӧ ӧд эг лысьт петкӧдлыны. Повзи. Мися, эг сідзи вӧч, да видас. Петкӧдлі мӧдӧс. Ёртъяс шызисны. Шуӧны, Альбинаыс пӧ зэв мичаа серпасалӧма, мыйла нӧ сылы лёк оценка пуктінныд. Ковмис петкӧдлыны уджӧс. Серпасасьны ме ичӧтсянь радейті. Нёль-вит арӧсаӧн «Комсомолка» ыджыд пароходӧн Мозын кузя кывтӧм да Вашка кузя катӧм бӧрын ӧтарӧ вӧлі еджыд пароход да гӧрд шонді серпасала. Дерт, кыдзи сямма.
Нёльӧд классын велӧдчигӧн Ксения Николаевна веськӧдлӧм улын пуктывлім спектакльяс. Сцена вывсянь петкӧдлім Александр Фадеевлӧн «Молодая гвардия» роман серти неыджыд спектакльюкӧн. Ме ворсі Ульяна Громоваӧс.
Челядьдырыд, кӧть кутшӧм сьӧкыд кадӧ оз коль, пыр тай гажаӧн да кыпыдӧн кажитчӧ. Даддьӧн да лызьӧн исласьӧмыс, ывла вылын быд сикас ворсӧмыс, ӧта-мӧдкӧд ёртасьӧмыс век кежлӧ колины юрвежӧ. Оз вун конькиӧн исласьӧм. Гырысьджык велӧдчысьяс быд во вӧчлісны сикт весьтын ю шӧрас ыджыд каток. Гӧгӧрыс сувтӧдавлісны ичӧт козъяс, мед лымнас оз тырт. Веракӧд, Валякӧд да и мукӧд нывъёртъяскӧд пемдытӧдзыс вӧлі сэні исласям. Ботинкиясыд сэки эз вӧвны. Конькисӧ вӧньӧн кӧрталам гын сапӧгъясаным да пӧттӧдз исласям.
Тадзи и колины пони школаын велӧдчан вояс. Миянӧс велӧдісны лыддьысьны, гижны, артасьны, серпасасьны. Медводдза велӧдысьяс сетісны уна кад, вын-эбӧс, мед быдмим шань йӧзӧн, мед пыдди пуктім гырысьджык ёртъяснымӧс, ӧта-мӧднымӧс, кывзысим бать-мамнымӧс, кужим бӧрйыны олӧмын веськыд туй. Дзолядырся вояс збыльысь лоины менам олӧмын аслыссяма пони школаӧн.
Тувсовъя ыджыд ытваӧн моз кывтӧны, ылі лунвылӧ арся кадӧ еджыд юсьясӧн моз лэбӧны-шлывгӧны лунъяс, тӧлысьяс, вояс. Олӧм чӧжыд быдтор аддзылан, бурсӧ и лёксӧ, тӧдлан шогсӧ и гажсӧ. Тадзи пыр овлӧ. Быдӧнлӧн аслас туйвизь. Ме аслам туйӧд жӧ восьлалі, кыдзи кужи да кыдзи сямми, но буретш челядьдырся вояс медся ёна мӧрччисны и юр вежӧрӧ, и сьӧлӧмӧ.
