ЛИСАПЕТА
Збыльвылас тайӧ нывбабаыслӧн нимыс Елизавета. Дзолядырйиыс нывкалысь вӧлі юаласны, кыдзи пӧ тэнӧ шуӧны. А ичӧт тусюклы сьӧкыда сетчис тайӧ кузькодь нимыс да век вӧлі шуас: «Лисапета». Тадзи сэсся и сибдіс нывка дорӧ тайӧ нимыс. И сиктын сійӧс сӧмын та серти и тӧдісны ставӧн.
Ыджыд война водзвылас Лисапета петаліс верӧс сайӧ. Но шудыс аньлӧн лоис дженьыдӧн. Верӧсыс юӧртӧг вошис война вылын. Лисапета дыркодь на виччысис радейтана мортсӧ, но весьшӧрӧ. Кага кӧ сысянь чужтіс, дерт, аньыдлы гажаджык вӧлі. Но том гозъялы Енмыс рӧд нуӧдысь питӧ, дай нывтӧ весиг, эз сет. А кадыс муніс водзӧ. Лисапета уджаліс сиктса колхозын, оліс верӧсыскӧд кыпӧдлӧм керкаын. Но ӧткӧн гажтӧм-шуштӧм. Ӧти кадӧ сы ордӧ сёр рытъясӧ кутіс пыравлыны Ӧльӧш Вань — олӧма нин дӧвеч. Лисапеталы сійӧ эз вӧв сьӧлӧм сертиыс, да мый вӧчан? Овмӧдчисны ӧтлаын. Но и тайӧ пӧрйӧ Лисапеталӧн шудыс вӧлӧма дженьыдӧн. Ӧльӧш Ваньыс сьӧкыда висьмис да регыдӧн и кувсис. Бур на, гозъялӧн чужсьыліс пи. Лисапета сійӧс Иванӧн жӧ нимтіс. Вань Вань пӧ менам быдмӧ, пӧрысь вой-лун пыкӧд, — ошйысьліс нывбаба.
Лисапета ичӧтсяньыс велаліс удж дорад. Ытшкыны кӧть куртны, турун кыскавны кӧть, мӧс лысьтыны да гид-карта весавны — быдлаын сійӧ медводзын. Колхозын зілигӧн некымынысь кер пӧрӧдны ветліс, куимысь кымын кывтліс пурйӧн Мозын кузя Лушуконскӧйӧдз. И кынмалӧмсӧ, и тшыгъялӧмсӧ тӧдліс. Но некодлы эз норасьлы. Век жӧ медся ёна тӧждысис пиыс вӧсна, мед сійӧ эз вӧв тшыг, эз кынмав да эз доймав. Но Ваньыс мыйлакӧ школаын велӧдчис дыша, лыддьысьны ни гижны эз радейт. Сӧмын сёйны корис да ывла вылын лунтыръясӧн котраліс. Мамыс кӧть и видлывліс сійӧс, бур кывйӧн и ёрччӧмӧн, но тӧлк эз ло. Быдмис письыс дыш ӧслӧпан, вина гаг радейтысь. Йӧзыслӧн пияныс коді электрикӧ да трактористӧ, коді киномеханикӧ, коді радистӧ велӧдчисны, а Лисапеталӧн — дыш пекыль, весиг уджавны оз кӧсйы. Но коркӧ мӧсъяс бӧрся дӧзьӧр кутысьӧн индылісны. Сійӧ юсьӧма да стада джынсӧ пӧшти воштӧма. Бур на, мӧсъясыс сямаӧсь да асьныс стан дорӧдз туйсӧ аддзӧмаӧсь. Вӧтлыны ковмис Вань Ваньӧс удж вывсьыс. Индісны сэсся некытчӧ туйтӧм зонтӧ дӧзьӧритны овмӧсса град йӧр, кӧні быдмис капуста, морков да сёркни. Но и сэні Ваньысь тӧлк эз ло. Град йӧр дорас гулькӧдӧма-кымӧма быдса водка доз да сэтчӧ и унмовсьӧма. Та кості сиктсаяслӧн кӧзаясыс колхозса йӧрас пырӧмаӧсь да став быдтанторсӧ талялӧмаӧсь. Медбӧрын Лисапеталысь писӧ индісны мӧсъясӧс тӧвйӧдан картаын куйӧд петкӧдысьӧн. Тӧвъяснад тані шоныд. Сӧмын тӧд ассьыд уджтӧ. Идрась да отсась лысьтысьысьяслы. Но и тані Дыш Вань, тадзи зонмӧс кутісны нимтыны сиктсаяс, тшӧкыда торкавліс уджсӧ. И видласны сійӧс, и пинявласны, овмӧсса юрнуӧдысь весиг ас дорас корліс. Но нинӧм эз отсав. Кор оз ю-кодав, зэв киподтуяӧн овлӧ. Но воас кӧ вомас сё грамм, вежон чӧж оз вермы пальӧдчыны. Став сьӧмсӧ вина-водка вылӧ видзас, дай мамыслысь на няргас-корас. А оз кӧ сет Лисапетаыд доз вылас, Дыш Ваньыд керкасьыс, мый донаджыкыс эм, гусьӧн вузалас дай. Бура уджалӧмысь Лисапеталы коркӧ вӧлі козьналӧмаӧсь часі. А Дыш Ваньлӧн горшыс ёнакодь тачкис и зонмыд дыр эз мӧвпав, мамыслысь дона часісӧ мӧдлапӧвса посёлокын водка доз вылӧ вежис дай...
Пиыс понда вийсьӧм-шогсьӧм вӧснаыс ли, Ыджыд война да войнабӧрся сьӧкыд кадӧ тшыг нисьӧ пӧт олӧм понда, Лисапета тшӧкыда нёрпаліс да кукань видзан удж вывсьыс муніс контораӧ идрасьны. Быд гожӧм-ар вӧрӧ вотӧсла котраліс. Чӧд, пув, турипув, тшак вотас да ставсӧ сельпоса контораӧ сьӧм вылӧ сдайтас. Идралысьыдлӧн ӧд удждоныс абу ыджыд. Порсь на быд во тшӧгӧдліс да нуліс начкысян пунктӧ. Ӧшинь улас картупель вӧдитіс. Чӧжӧм сьӧм вылас ӧти воӧ ньӧбис холодильник, мӧд воас — выль телевизор. Мыйӧн вотчан кад воас, видзӧдан да, Лисапета бара нин вӧрӧ котӧртӧ.
— Лисапета, — юаласны сылысь. — Он мӧй мудз ӧтарӧ вотчынысӧ? Ӧд абу нин том.
— Дак быть ӧд. Пиӧй гортысь сӧмын нуӧ-а, со и ковмӧ аслым кынӧмпӧт корсьны.
— Тэныд, олӧма нин мортлы, абу ӧмӧй сьӧкыд тадзикӧн мырсьынысӧ? — кодкӧ бара юалас.
— Дак менам жӧ кык сьӧлӧм, — вочавидзас Лисапета. — Ӧтчыд чӧд вотігӧн ӧти сьӧлӧмӧй сувтіс, да ковмис мыр вылӧ пуксьыны. Сэсся ӧти сьӧлӧм весьтасӧдыс морӧсӧс ниралі-ниралі, дак сьӧлӧмӧй бара мӧдіс уджавны. Неуна шойччышті дай бара вотчышті, ведраӧс тырті.
— Он мӧй пов ӧтнад парма-вӧртіыс ветлӧдліг-вотчигад? — чуймалӧны тӧдсаясыс.
— Дак меным Енмыс век отсасьӧ, — ошйысьӧ Лисапета. — Ӧти пелям пыр и сетас сигнал. Ти-ти-ти-и! Мун татысь, шуӧ, пи-пи-пи-и! Матын ош! Ош! Ош! А ме нин велалі тайӧ сигналъяс дорас. Маузер азбука шусьӧ. Сэтшӧмыс тай миян поштаын на эм. Ме пыр и вешъя лёкинсьыс. Мӧдлаӧ муна вотчынысӧ. Тӧдсаясыс шензьӧны:
— Абу Маузер, Петровна, а Морзе азбука тайӧ, ӧти-кӧ. Мӧд-кӧ, вай эн сӧр нинӧм абусӧ, серам петкӧдлысь.
— Ог жӧ сӧр. Тӧрыт на Сандыр Агнюшкӧд ӧтлаын чӧд вотім да, сійӧ аддзыліс, кыдзи Енмыс мекӧд сёрнитіс, бур туй вылӧ индіс, — шуис Лисапета.
Тӧдсаясыд ёна и чуймисны:
— Тэ нӧ лад вылад-ӧ, Лисапета? Сандыр Агнюшкӧд тэ вӧрас некыдз эн вермы аддзысьны. Сылӧн лысьӧмыс важӧн нин шойна гуын сісьмис.
А Лисапета лунтыръясӧн мырсьӧ-ноксьӧ, сьӧм вӧчӧ пӧрысь вой-лун кежлас аслыс да аслас дона пиыслы. Ӧтчыд пув вотчанінысь гортас воас да пуксяс телевизор видзӧдны, и чуймӧмысла места вылас кынмас. Ни телевизорыс абу, ни пиыс некӧн оз бергав. Коньӧр нывбаба пыр и гӧгӧрвоас, кытчӧ вошис выль телевизорыс. Лисапета неуна сайкалыштіс да петіс сарайӧ, кӧні пырджык вальмасьліс садьтӧм код пиыс. Сідзи и эм. Узьӧ код-няйтыс сынисадь. Ныргорӧн шкоргӧ. Шог ни печаль мортыслӧн абу. Ярмӧм нывбаба куранӧн эськӧ и уськӧдчылас дзикӧдз вельмӧм пиыс вылӧ, гойкӧдӧ сійӧс:
— Кытчӧ телевизорсӧ нуин, адгорш? Чеччы, ноко, сӧтӧна! Мый вылӧ и чужтылі тэнӧ? О-о-о! Адӧй, адӧй! Кор ме тэысь и мынла! — коньӧр нывбаба пуксис сарайӧ пыртлӧм кос турун вылӧ да гораа бӧрддзис. — Кык верӧсӧс вошті, став сьӧкыдсӧ пыки, — бӧрдӧмсорӧн-сыркъялӧмӧн шуаліс Лисапета. — Ӧти пи и чужтылі, дай сійӧ меным шуд эз вай! О-о-о! Енмӧй, Енмӧй! Мый меным вӧчны? Код водзын ме мыжа? Некодлы лёк эг вӧчлы, а олӧмӧй эз и артмыв.
Но Енмыд чӧв оліс, тыдалӧ, эз кыв Лисапеталысь шогсьӧм-бӧрдӧмсӧ, эз аддзыв ноксьӧм-мырсьӧмсӧ. А сиктсаяс кутісны казявны, мый сійӧ корсюрӧ абу лад вылын, мукӧддырйи нем абусӧ сӧрӧ. Лавкаӧ ньӧбасьны пырас да шуӧ, пиӧй пӧ карын велӧдчанінысь воис да кӧть мыйкӧ чӧскыдтор ньӧба, либӧ висьталас, тӧрыт пӧ нук-нучкаясӧй карысь воисны да колӧ кӧть пӧжавны шаньгаяс да кӧвдум. Но йӧзыс ӧд тӧдісны, мый Лисапеталӧн пиыс некор карын эз велӧдчыв дай эз и гӧтрасьлы весиг. Кодлы татшӧм юысьыд да дышыд колӧ? Сэсся кодкӧ Лисапеталӧн тьӧтӧн шуысьыслы, коді олӧ карын, висьталӧма, мый Петровнаыс неуна йӧйталӧ. Тьӧтӧн шуысьыс волас карсьыд да нуӧдас Лисапетаӧс аскӧдыс, петкӧдлас бурдӧдысьяслы. Найӧ видзӧдлісны нывбабатӧ да тшӧктісны инавны йӧйясӧс бурдӧданінӧ. Но Лисапета дыр эз и ов... Тьӧтӧн шуысьыс и дзебис сійӧс карса шойнаӧ.
Лисапеталӧн Дыш Вань пиыс мам керкасьыс став эмбурсӧ вузаліс-юис да сідзи и сотчис вина-водкасьыс, вина гагйыс мортсӧ сёйис.
