ӦТУВ ТУЙ

Быдса вежон нин дугдывтӧг, лун и вой, сявкйӧ-кисьтӧ кӧдзыд зэр. Пемыд да сьӧкыд кымӧръяс быттьӧ сёрнитчӧмаӧсь ас костаныс, ӧшйӧмаӧсь сикт весьтӧ да нем жалиттӧг, ӧтвылысь кӧтӧдӧны мусӧ. Шуштӧм-гажтӧм ывла вылын. Гежӧд сэні ветлысь-мунысьыс. Александра Яковлевна Коскокова сьӧкыда ышловзис. Буретш турун заптан кад. Оз кӧ ло тырмымӧн заптӧма кӧрым, видз-му овмӧсъяс гуӧ вӧясны. Позьӧ эськӧ лача кутны государство вылӧ. Сійӧ, ковмас кӧ, и отсыштас пикӧ воӧмаясыдлы. Комбикорм ньӧбӧм вылӧ сьӧм сетыштас. Дерт, уджйӧзӧн. Тырмымӧн кӧрымтӧг ӧд йӧв лысьтӧмыд чинас. Удждоныд сідз жӧ. Премия оз сетны. Гӧгӧр мат да пом. Аньлӧн верӧсыс — Микит Вась — видз вылын. Юрнуӧдӧ кӧрым заптысьяслӧн бригадаӧн, коді уджалӧ ылі участокын. Овмӧсса зільысьяскӧд сэні ноксьӧны тшӧтш школаысь гырысь классъясса велӧдчысьяс. Видз вылын батьыслы отсасьӧ медся ыджыд Коля пиныс — видз-му овмӧс техникумса велӧдчысь. Во мысьт сійӧ лоас зоотехникӧн. Дерт, видз вылын уджыс сылы лоас бур практикаӧн. Но... Поводдяыс уджсӧ торкӧ. Ӧтарӧ зэрӧ и зэрӧ. Пом абу. Александра Яковлевна матыстчис радиорепродуктор дорӧ, чошкӧдіс пельсӧ. Сьӧд кудйын сёрнитысь ань варова да эскӧдана юӧртіс: аскисянь поводдяыс вежсяс, кутас пӧльтны лун тӧв, дугдас зэрны. Александра Яковлевналӧн кыпалыштіс лолыс.

Мӧд асывнас мичаник, неважӧн на ньӧбӧм босоножкиа Коскокова тэрыба восьлаліс асфальтӧн вольсалӧм туй кузя. Эз тай пӧръяв бур йӧзсӧ радио пыр сёрнитысьыд. Кӧсйысис бур поводдя, да сы ног и лоис. Шондіыс енэжас нюмъялӧ, азыма сёйӧ вежончӧжся киссьӧм зэр васӧ. Александра Яковлевна — юрсиктын нималана морт. Вӧвлӧм агроном. Дыр мырсис-зілис видзму овмӧсын, ӧні уджалӧ партия райкомын. Юрнуӧдӧ видз-му овмӧс юкӧнӧн, да лун и вой, рыт и асыв тырӧма совхозъяс вӧсна майшасян мӧвпъясӧн. Кыдзи-мый мунӧ видзьяс вылын уджыс? Эм-ӧ сэні зільысьяслӧн тырмымӧн сёян-юан? Воисны-ӧ кӧрым заптысьяслы отсӧг сетысьяс — юрсиктса учреждениеясын уджалысьяс? Тӧжд-нокыс юр выв тыр. Тайӧ юалӧмъяс йылысь ас кежсьыс мӧвпалігӧн ань эз и тӧдлы, кыдзи бур да шыльыд туй вылысь кежис мӧд, векниджык да няйт ваӧн тырӧм туй вылӧ. Мича да кос поводдя дырйи Коскокова ёрт удж вылас дай рытнас гортас век мунӧ тайӧ туйӧдыс, сы вӧсна мый сійӧ дженьыдджык, нуӧдӧ веськыда уджаланінас, а рытнас — гортас. Зэра кадӧ жӧ, мед мича кӧмкотыс кабинетын мырсьысьлӧн эз няйтчась, ковмыліс асфальта туйӧд восьлавны, бура ыджыд кытш вӧчлыны.

Со талун бара ылавсис. Ань вунӧдіс, мый ёна зэрӧм вӧснаыс дженьыд туйыс дзикӧдз торксьӧма. Александра Яковлевна джӧм сувтіс няйт ваӧн тырӧм гуран дорын. Колӧ эськӧ бӧр косны, но... оз позь. Аньыд кӧть и коммунист, век жӧ быдсикас приметаас эскӧ. Косан кӧ, мӧвпалӧ, луннас кутшӧмкӧ лёктор суас удж вылад ли, гортад ли. Вежон кык сайын на тайӧ вӧлі. Няйт туй вывсьыс лои косӧма, дай удж вылас лёктор артмис. Партия райкомса юралысь ас дорас «ковёр вылӧ» корліс, нывбабаӧс сёйӧмӧн сёйис кӧрым заптан кад кежлӧ некытчӧ туйтӧма дасьтысьӧмысь. Но ӧд абу сӧмын Коскокова мыжа. Овмӧсъясса веськӧдлысьяслы пӧ колӧ ёнджыка кывкутны ас водзаныс сувтӧдӧм могъяс вӧсна. Сэки Коскокова васьыс косӧн петіс, повтӧма дорйысис юралысь водзын да. Мыжанас мӧдъяс лоисны. Но ӧні ань бӧрӧ оз кос, няйтас кӧть голяӧдзыс вӧйлас, а мунас удж вылас. Ань виччысьӧмӧн вӧчис некымын воськов да бара джӧм сувтіс. Сы водзын туй ӧтар бокас сулалӧ... Ванька Ӧгаш — ёсь кыв-вора, варов нывбаба. Киас тыртӧм ведраяс кутӧ. «Бара лёк примета, бара лёктор вермас лоны, — югнитіс нывбабалӧн юр вемын мӧвп. — Колӧ эськӧ бӧр косны, асфальта туйӧдыс мунны, но сёр нин». Тыртӧм ведраяса ань помис удж вылӧ тэрмасьысьлысь туйсӧ. Сійӧ пӧшти быд асыв жӧ, кор абу удж вылын, ведраясӧн клёнӧдчӧ, вала вуджавлӧ туй мӧдар бокас ва сеталан колонка дорӧ. Ӧгашсьыс Яковлевнаыд биысь моз полӧ. Сійӧ абу райкомса юралысьыд. Он на пӧръяв. Он на сыысь кокниа мын. Вермас и пинявны, веськалан кӧ лёк ру улас. Мыйӧн аддзас туй кузя восьлалысь Коскоковатӧ, пыр и шыасяс да мӧдас сэсся быдтор юасьны. Некутшӧм пӧ пӧрадок олӧмас абу: керкаяс важӧсь, туйяс омӧльӧсь. А коді мыжаыс? Начальство. Асьныс пӧ бур патераясын олӧны, а йӧзыс дзескыд оланінъясын йӧршитчӧны. Некутшӧм пӧ справедливосьт абу. Но Александра Яковлевнаӧс пыдди пуктӧ, лыддьӧ бур мортӧн, кӧть сійӧ, кыдзи райкомса уджалысь, ни туйяс дзоньталӧм, ни оланінъяс кыпӧдӧм вӧсна удж вылас ньӧти оз майшась. Сылӧн мӧд сикас шог-печаль.

Яковлевна юрсӧ мӧдарлань бергӧдіс, оз видзӧд ведраяса ань вылӧ, быттьӧ оз аддзы сійӧс. Сылӧн эз вӧв некутшӧм кӧсйӧм пырӧдчыны Ӧгашкӧд сёрни-басниӧ.

— Чолӧм, Яковлевна. Удж вылӧ тэрмасянныд?

— Удж вылӧ. А ті вала?

— Да эськӧ да, сӧмын вуджнысӧ некыті, туйыс няйтнас да ванас тырӧма да. И кытчӧ тайӧ начальствоыс видзӧдӧ? Оз мӧй позь неуна дзоньталыштны? Уналаын нин асфальта туй, а миян уличаным сёйӧ да няйтӧ вӧйӧма.

— Дзоньталасны, дзоньталасны, Ивановна, — такӧдіс дӧзмӧм нывбабаӧс удж вылӧ тэрмасьысьыд, сӧмын мед кыдзкӧ мынтӧдчыны сы дорӧ юасьӧмъясӧн сирассьӧм мортысь.

— Кор? Кор корйыс киссяс да лымйыс усяс?

— Регыд, регыд, сьӧмсӧ нин сетӧмаӧсь туйсӧ вӧчӧм вылас.

— Но-о! Тыдалӧ, кыліс менсьым кевмысьӧмӧс енэжас олысьыс. Сё аттьӧ, Енмӧй, сё аттьӧ. Гашкӧ, мынам жӧ тэ отсӧгӧн шогсьӧм-майшасьӧмысь, — чӧвтіс пернапассӧ туй бокын сулалысь чуймӧм Ӧгаш. — Ӧд няйтас вӧйны мӧдім. Некыті вала вуджны.

Шоныд да югыд кабинетын зільысьыд эз нин мӧд бызгыны воча паныдасьӧмаыдкӧд, ва гуранъяс вомӧн чеччаліг, няйтінъяссӧ гӧгӧртіг веськӧдчис удж вылӧ. Ванька Ӧгаш, кыті чеччалӧмӧн, кыті кытшлалӧмӧн жӧ, вуджис туй мӧдар бокас. Сюсь нывбаба зільӧ идрасьысьӧн больничаын. Верӧсыскӧд, коді вӧрпунктын шопералӧ, куим челядьӧс быдтӧны. Гозъя овмӧдчисны важиник кык судтаа ӧтув керкаын. Ыджда олан лад, дерт, сэні эз вӧв. Быд вежӧсын пач. Найӧс тӧвбыдъясӧн ломтӧм вылӧ пессӧ колӧ заптыны оз ӧти машина тыр. Бур на, югыд биыд лун и вой оз куслы. Сыысь шог абу. Но ватӧгыд некыдз. Век ковмӧ ывлаӧ петны, колонкаысь васӧ босьтны. Карын моз быдсикас удобствоа патераыд весиг юрсиктад лыда. Унджык йӧзыс ас керкаын олӧны. Ванька Ӧгашлы, позьӧ шуны, везитіс на, верӧсыслы удж вывсяньыс тайӧ керкасьыс кык вежӧса оланінсӧ сетісны да. Ов да ов, майбыр. Но Ӧгаш ёна оз и норась. Сэк жӧ кывсис, мый тайӧ да орчча керкаясас шоныд сетан батареяяс сувтӧдасны. Сэки и нӧшта ӧти тӧжд чинас. Оз ковмы пес заптыны, пач ломтыны. И збыльысь, вояс мысьт дзоньтасьысьяс быд патераӧ шонтысян батареяяс сувтӧдісны. Тӧвбыд керкаясын нач нин Ташкентын кодь. Ымралӧны вежӧсъясыс шоныдысла. Омӧль сӧмын сійӧ, мый васӧ век на колонкаысь аслыныс ковмӧ вайны.

Вояс надзӧн ли, ӧдйӧ ли, а гывстӧны-лэбӧны. Кадыс весиг здук кежлӧ оз сувтлы. Дай сылы некутшӧм мог абу кутшӧмкӧ киссьӧм уличаяс вылӧ. Енмыс ассьыс уджсӧ тӧдӧ. То кӧдзыд тӧлӧн пӧлясьӧ, то кузь зэрӧн дӧзмӧдчӧ, то нем жалиттӧг пӧжӧ мусӧ. Ванька Ӧгаш век важ удж вылас мырсьӧ. Александра Яковлевна важинас жӧ ассьыс нопсӧ кыскӧ: курируйтӧ, кыдз шулӧны, видзму овмӧс, да кыдзи и водзті, пыр бура тӧдса маршрутъясӧд ветлӧдлӧ. Кор зэра да ывлаыс васӧд, зільӧ асфальта туйӧд удж вылас мунны. Кор поводдяыс кос, веськыда дженьыд туйӧд тюрӧдӧ. Тӧдсаясыд туйвежын тшӧкыда жӧ и паныдасьлӧны да корсюрӧ варовитлӧны. Ӧгаш пырджык юасьӧ, Яковлевна век жӧ колана вочакыв аддзӧ.

— Яковлевна, привет, — важ тӧдса моз чолӧмасис дженьыд туй вылӧ кежӧм нывбабакӧд Ванька Ӧгаш. — Коркӧ тай висьтавлін, миян ӧшинь увті мунысь туйсӧ пӧ дзоньталасны. Во сизим-ӧ-кӧкъямыс нин коли сэксянь, а доддьыс мыйлакӧ эз и вӧрзьыв. Ни тпру ни ну. Кытчӧ нӧ начальствоыс видзӧдӧ?

Александра Яковлевна став мыгӧрнас зілис петкӧдлыны, мый сійӧ некодӧс оз аддзы ни нинӧм оз кыв. Тэрыба восьлаліс воясӧн тальӧм маршрут кузя. Ёнакодь дӧзмӧдӧ сійӧ быдлаӧ пырӧдчысь Ӧгашыс. Быдтор сюсь бабаыслы колӧ тӧдны. Медым кыдзкӧ мынтӧдчыны ковтӧм юасьӧмъясысь, райкомса кывкутана уджалысь кыпыда шыасис:

— Эн шогсьӧй, Ивановна. Воас кад — дзоньталасны. Кутанныд ветлӧдлыны шыльыд туй кузя.

— Кор? Корйыс киссяс да? Тэ кӧть, сэн уджалан да, висьтав юралысьясыслы. Мед ӧддзӧдасны уджсӧ. А то ӧд, видзӧда да, найӧ весьшӧрӧ ас увсьыныс пуклӧсъяссӧ зыртӧны. Сӧмын зепъяснысӧ сьӧмӧн тыртӧны.

— Ивановна, тадз оз позь сёрнитны. Ставӧн уджалӧны. Позьӧ шуны, лун ни вой шойччӧг оз тӧдны, ӧтарӧ командировкаясын ветлӧдлӧны.

— Командировкаясын? — ярмис Ванька Ӧгаш. — Ветлӧдлӧны кӧнкӧ да ичӧт ёг корсьысьӧны, а ныр увсьыныс ыджыд кер оз аддзыны. Дыр-ӧ ми няйтас мӧдам келавны?

— Тадз энӧ сёрнитӧй, Ивановна, ставыс лоас лючки-бур.

— Кор нин лючки-бурыс лоас? Век ӧтитор сызянныд, а ми няйтас вӧйны мӧдім.

— Ивановна, став уджыс мунӧ план серти. Сӧвет власьт некодӧс оз ылӧдлы. Мый шуӧма, сійӧс и лоӧ пӧртӧма олӧмӧ.

— Но? А мыйла нӧ, сідзкӧ, миян туйнымлы «Сӧветскӧй» ним сетӧмны? Абу ӧмӧй яндзим татшӧм няйтӧсь уличасӧ тадзи нимтыны. Йӧз серам, а абу Сӧветскӧй улича. Дай мыйлакӧ сійӧс «Ӧтув туйӧн» на шуӧны. Кутшӧм улича вылын ми олам, некыдз ог гӧгӧрво. Комиӧн ӧти ног, рочӧн — мӧд ног. Кӧні нӧ сӧветскӧй власьтыс? Кытчӧ сійӧ видзӧдӧ? А?

— Ивановна, ме тэрмася, ог эшты тіянкӧд бызгыны нем абусӧ.

— Кыдз он эшты? А удж выланыд эштанныд лӧвгыны, шоныд да югыд кабинетъясаныд?

— Ивановна, тадзи оз жӧ позь сёрнитны. Ми ставӧн уджалам. Став сӧветскӧй йӧзыскӧд ӧтвылысь партия веськӧдлӧм улын стрӧитам коммунизм.

— Аддза, аддза, кыдзи йӧз тшӧт вылӧ сӧмын аслыныд коммунизмсӧ лӧсьӧданныд. Медся бур патераясын оланныд, а миян керканым киссьыны нин мӧдіс, — биа ӧгыр моз ырзис Ванька Ӧгаш. — Дай ӧшинь увтіным юралысьяслӧн машинаяс оз журъявны, видзӧда да. Шоперъясыс полӧны няйтас вӧйӧмысь.

— Ивановна, тіянлы тайӧ юалӧмъясӧн колӧ шыӧдчыны оз ме дорӧ, а райисполкомӧ. Гӧгӧрвоинныд?

— Дерт, гӧгӧрвои, но ме сэтчӧ ог мун, госыс абу. А ті — ӧні ыджыд морт, райсӧветса депутат. Тіянӧс унаӧн пыдди пуктӧны. Со и сёрнитыштӧй кодкӧд колӧ, мед вӧрзьӧдасны додьсӧ.

— Бур, бур, Ивановна. Сёрнитышта. Ме сайын уджыс оз сувт, — кӧсйысис медбӧрын Александра Яковлевна.

Сёрнитіс ли эз ли райсӧветса депутат кодкӧд колӧ, Ванька Ӧгашлы тайӧ колис тӧдмавтӧмторйӧн. Дай Коскокова ёрт эз лыддьы коланаӧн быд водзын вӧчны кутшӧмкӧ отчёт. Бара колины вояс. Перестройкаыс, коммунистъяслысь власьт путкыльтӧмыс, СССР пасьвартӧмыс ярӧй большевичкалы ёнасӧ эз и тӧдчы олӧмас омӧль боксянь. Уна челядя мамлӧн ныв-пияныс быдмисны шог тӧдлытӧг, ставныс велӧдчисны, босьтісны колана специальносьт да мунісны-лэбисны мам позсьыныс коді кытчӧ. Но демократъяс ыджыдалігӧн Александра Яковлевна эз жӧ вош олӧмас. Сӧвет власьт дырйи на сылы, кыдзи уна челядя мамлы, райсӧветса депутатлы да коммунистлы, сетісны быдсикас удобствоа патера. Государство жӧ отсаліс сылы сьӧмӧн, мед кыпӧдны бура ыджыд дача. Выль власьткӧд Коскокова сідз жӧ воис ӧти кывйӧ. Сылы бара вичмисны ыджыд портпеля удж да тырвыйӧ судзсяна удждон. Дай быдтасъяссӧ эз ӧтдортны. А сылӧн нэмӧвӧйся тӧдса Ванька Ӧгашлӧн олӧмын ыджыд вежсьӧмъяс эз лоны. Сійӧ важ моз верӧсыскӧд да быдмӧм челядьыскӧд йӧршитчис киссьыны нин заводитӧм пу керкаын. Шыӧдчывліс жӧ эськӧ больничаса вӧвлӧм идрасьысьыд районса юралысь дорӧ, мед бурджык патера сылы сетасны. Но весьшӧрӧ. Вочакывйыс век вӧлі ӧти: аслыныд колӧ стрӧитчыны, нинӧмла государство вылӧ лача кутны. Либӧ эскӧдасны: кор ӧчередьыд воас, сэк и лоас тіянлӧн бур патера. Начальствокӧд Ванька Ӧгаш абу сӧглас. Ас кежсьыс тшӧкыда мӧвпалӧ: юралысьяс тай пӧ ас сьӧм вылӧ оз кыпӧдавны аслыныс оланін дай некутшӧм ӧчередьын оз сулавны, дась патераын олӧны, а мыйлакӧ Ӧгашӧс велӧдӧны, кыдз сылы да кӧні овны. А ӧшинь сайын нюжӧдчӧм няйт да гуранӧсь, рочӧн кӧ, Сӧветскӧй, комиӧн кӧ, Ӧтув туй йылысь быттьӧ вунӧдӧмны. Некоді некутшӧм сёрни оз нуӧд. Юралысьыд, тыдалӧ, туй вывті оз ветлӧдлы, лэбач моз енэжӧдыс лэбалӧ.

Ванька Ӧгаш ва ведраясӧн петіс ывла вылӧ. Войбыдся зэрыс дзикӧдз торкӧма Сӧветскӧй туйсӧ. Быдлаын ваӧн тыра джуджыд гуранъяс да паськыд гӧпъяс. Колӧ эськӧ вуджны туй мӧдар бокас. Но кыті? Ань синъяснас кутіс корсьны косін. Виччысьтӧг син улас уси Коскокова, коді аслас ыджыдкодь нин арлыд вылӧ видзӧдтӧг збодера восьлаліс асфальта туй кузя да, тыдалӧ, эз кӧсйы кежны Ӧтув туй вылӧ.

— Яковлевна-а! — горӧдіс ань. — Мыйла нӧ он кежавлы миян туй вылӧ? Вунӧдін али мый важ тӧдсаястӧ? Матыстчыв, сёрнитыштам.

— Эг эськӧ да. Эг вунӧд, — ньӧжмӧдіс воськовъяссӧ Коскокова. — Но некор, некор меным балаболкаасьны. Ог эшты.

Уджыс век уна.

— Век он эшты. Мӧдаръюгыдас мунан да сэн эштыны мӧдан.

— Сідзи эськӧ да.

— Миян Ӧтув туй йылысь нинӧм эн кывлы? Тэ, гашкӧ, тӧдан, мӧдасны оз уличанымӧс дзоньтавны демократъясыс — выль юралысьясыс. Шуӧны тай, выль гӧликыд выль ног чышкӧ.

— Ивановна, эн шогсьы ёна. Дзоньталасны, дерт.

— Кор? Кор корйыс киссяс? Да ӧд корйыс нин, гашкӧ, сёысь киссьыліс, а немтор на эз вӧрзьыв.

— Кор сьӧм лоас, сэки и дзоньталасны.

— Сьӧм? — чуймис Ванька Ӧгаш. — Да сьӧмсӧ жӧ уна во сайын на сетлісны, ачыд тай висьтавлін. Кытчӧ нӧ сійӧ лои? Аслыныс али мый юралысьясыс босьтісны?

— Аслыныс, дерт, эз босьтны. Мӧдтор вылӧ, тыдалӧ, видзисны.

— Да, да. Мӧдтор вылӧ и муніс народнӧй сьӧмыс. Аслыныс машинаяс ньӧбалісны, дачаяс кыпӧдісны, а ми важ моз киссьӧм керкаын олам.

— Ивановна, меным некор талун тэкӧд бызгыны, ёна тэрмася удж вылӧ.

— Да... Тіянлы, начальстволы, век некор, — дӧзмӧмпырысь шуис Ӧгаш да куш ведраясӧн, кыті ва гуранъяс вывті чеччаліг, кыті ва гӧпъяс кытшлаліг, вуджис Ӧтув туй вомӧн. Вала.