КАЛЬТА ТОЛЬ

Поштаысь гортас локтігчӧж Кальта Толь броткис вомгорулас. Ас кежсьыс быд ногыс лёктіс-пиняліс таладор югыдсӧ. И власьт бердын бергалысьясӧс, и поштаын зільысьясӧс, и лавкаын вузасьысьясӧс, и нӧшта на кодӧскӧ, коді быттьӧ мыжаӧсь сылӧн шудтӧм да мустӧм олӧмын. Ставныс пӧ пӧръясьӧны да гусясьӧны, некодлы эскыны оз позь. Сійӧс и видзӧд, мед кык син костсьыд ныртӧ эз шышнитны. Горт сод вывтіыс кайигӧн нин гораджыка аслыс жӧ и шуис:

— Видз-му овмӧсын нэмӧс мырси-уджалі, сьӧкыдыс и кынмалӧмыс сюрлі, а пенсия чунь пом гыж ыджда жӧ. Некытчӧ оз тырмы.

Посводз ӧдзӧссьыс ыджыд важся томан восьтігӧн нин бара на кодӧскӧ, тӧдтӧмӧс да тыдавтӧмӧс, повзьӧдліс:

— Энлӧ! Петкӧдлас на олӧмыс ті коддьӧмыслы бур гаж да пуж!

А гортас нин, ӧдзӧссӧ калич вылӧ игналӧм бӧрын, пызан сайын тшӧті моль вылын мӧдіс выль пӧв лыддьыны поштаын босьтӧм пенсиясӧ. Сылы некыдзи эз эскыссьы, мый поштасаяс олӧма нин мортӧс эз пӧръявны сьӧм сетігӧныс. Но пенсияыс вӧлӧма тырмымӧн. Тшук-тшук. Тшик да тшолк. Кальта Тольлы неуна кыпыдджык лоис сьӧлӧм вылас.

— Но, — шуӧ, — оз на тай быдӧн ылӧдчы эськӧ да, а век жӧ, кыдз шуласны, дӧверит, но прӧверит.

Сэсся ывлаас ӧшинь пырыс кыйкнитлӧм бӧрын (оз-ӧ кодкӧ быттьӧ аддзы сылысь ноксьӧмсӧ) пыраліс ыджыд пач сайӧ, сьӧрсьыс петкӧдіс гусяинсьыс сепыс тубрас да перйис сэтысь кӧртӧн кышӧм ичӧтик важ сундук — пӧль-пӧчыслӧн на кольӧмтор. Пызан сайын нин восьтіс сундуксӧ, сэтысь целопан мешӧкъясӧ тубралӧм сьӧм пачкаяс перъялігмоз мӧдіс лыддьӧдлыны:

— Ӧти, кык, куим, нёль... Нёльсё сюрс, сідзкӧ. Но и бур. Эмышт нин деньгаыс. Но содтӧдыс оз жӧ сор. Скуплуныд ӧд абу йӧйталӧм. Сьӧмыд кӧ эм, и кынӧмыд пӧт. Некод вылӧ ӧні лача оз позь кутны. Ас вылад сӧмын надей.

Толь некымынысь лыддис сьӧм пачкаяссӧ, содтіс сэтчӧ талунъя пенсиясьыс некымын сюрс шайт, сэсся ставсӧ тэчис кӧрт сундукас, сюйис дзебассӧ картупель видзан сепысӧ да бӧр саймовтіс пачсайса пемыд пельӧсас. Пернапас чӧвтіс на:

— Ен мед видзас гусялӧмысь, сотчӧмысь, ваысь, став лёксьыс. Тьпу-тьпу-тьпу.

Сӧмын озырлунсӧ сайӧдӧм-дзебӧм бӧрын Кальта Тольлӧн ляпмуніс сьӧлӧмыс, да пӧльӧ нимкодьпырысь пуксис пажнайтны. Лавкаса пачкӧвӧй шыдсьыс, дерт, Тольыд веждіс. Но мый керан, чипан яйыс да мӧс яйыс кӧ лавкаас зэв дона? Некутшӧм сьӧм оз тырмы на вылӧ. Со и ковмӧ виньгыртны олӧма мортыдлы. Пӧль кымис-сёйис кӧдзалыштӧм нин кизьӧр «кунвасӧ», пожъяліс горшсӧ бальыд тшайӧн да пуксьыліс мамысӧн на ньӧблӧм важ телевизор водзӧ видзӧдны «майтӧг опера», но эновтчис. Нинӧмла, мӧвпалӧ, весьшӧрӧ бисӧ сотны. Дугӧдіс телевизорсӧ да лажгысис-водіс диван вылӧ.

Кальта Толь олӧ ӧтнасӧн. Бать-мамыс кувсисны. Чой-вокыс коді кытчӧ разӧдчалісны-мунісны чужан позсьыныс. А Толь ас сиктсьыс некытчӧ эз мун, батьӧн кыпӧдлӧм керкаын нэмсӧ олӧ-вылӧ. Сылӧн ни гӧтыр, ни мӧтыр абу. Керка вежӧсын шы ни тӧв. Чӧв-лӧньсӧ торкӧ ывлаын букшасьысь-зэрасьысь арыс. Гажтӧм, дерт, олӧма мортыдлы ӧтнасыслы овны. Ни бур кыв шуысь, ни сійӧс такӧдысь сы дорын абу, ни видчысь-горзысь, ни юысь-кодалысь сійӧс оз дӧзмӧд. Но Кальта Толь оз норась некодлы, дай некод вылӧ. Диван вылын куйлігӧн мортыдлӧн, гашкӧ, сизимысь кыпыдлуныс вежсьыліс. То ӧтитор кузь олӧмсьыс казьтылӧ, то мӧдтор. Пенсияыс быттьӧ ичӧт да, Тольлы бара лои шуштӧм сьӧлӧм вылас. Сы мында нин сьӧм чӧжис, ов да ов, но сылы век этша кажитчӧ. Дум вылас уси Нина — Тольлӧн медводдза гӧтырыс. Кӧні сійӧ ӧні, кыдзи-мый олӧ, Толя оз тӧд. Дай оз кӧсйы тӧдны. Век жӧ казьтывлӧ медводдза муслунсӧ. Но Нинаыс ачыс мыжа. Гашкӧ, эськӧ ӧні на ӧтлаын олісны, кывзысис кӧ Тольӧс гӧтырыс. Но, шулӧны тай, кисьтӧм ватӧ он курав.

Мичаник, ёсь гӧлӧса, серамбана нывкӧд Толь тӧдмасис армияысь воӧм бӧрас клубын йӧктігӧн да дыр эз нюжмась. Тӧлысь мысти и ӧтлаасисны Нинакӧд. Кӧлысь вӧчлісны и, кӧть и эз ыджыдӧс. Медматыс рӧдвужыс да тӧдсаясыс сӧмын и гажӧдчисны томъяслӧн кӧлысь вылын. Тольлӧн сэки, сӧмын уджавны мӧдіс да, сьӧмыс зептас эз зёльӧдчы. Бать-мам сьылі вылас на ӧшйӧма вӧлі. Гозъя овмӧдчисны Тольлӧн бать-мам керкаыслӧн ӧти джынъяс, олӧма гозъяыс мӧд джынъяс тӧрӧдчисны. Батьыс на шуліс пиыслы, кула пӧ да керкаыс мед тэныд быдсӧн кольӧ, кыдзи медся ичӧтлы. А оланіныс бур, крепыд, кос местаын, джуджыд берег вылын кыпӧдлӧмаӧсь да. Керка лэптӧм вылас айыс став вын-эбӧссӧ да сямсӧ пуктӧма, сьӧмсӧ и. Сійӧ тшӧкыда шулывліс, ӧтчыд пӧ стрӧитчи да мед керкаыс нэмсӧ сулалас, мед сэні и челядьӧйлы, и пӧльӧн шуысьяслы позис овны. Медічӧт пиыслы тшӧкыда жӧ висьтавліс, мед сыӧн кыпӧдӧм оланінсӧ Толь идӧра видзис, ковмас кӧ, ачыс дзоньталас.

Тольлӧн батьыс, кодӧс скуплун вӧснаыс Кальта Ёгорӧн нимтісны, медводз мырсис бухгалтерӧн колхозын, бӧрынджык, совхоз котыртчис да, сылӧн отделениеын. Удж вылас велалӧма йӧзлысь сьӧм лыддьыны, но медсясӧ аслас кальта понда тӧждысис. Деньга кӧшельсӧ век сьӧрсьыс новлӧдліс, гӧтырыс вылӧ лача эз кут. Шуӧ на вӧлі, бабаясыс пӧ оз кужны сьӧмнас вӧдитчыны да нинӧмла налы сетны. И быдтасъяссӧ ичӧтсяньныс жӧ велӧдіс идӧра овны. Сиктсаяс Ёгорлысь быдтасъяссӧ бать ним сертиыс жӧ и тӧдісны — Кальта Эля, Кальта Юрик, Кальта Толь, а мамныс — Кальта Маш. Дай керкасӧ, кодӧс Кальта Ёгор Ыджыд война вылысь воӧм бӧрас тэчӧма, ставӧн Кальта керкаӧн шуисны. Сійӧс пӧшти ӧтнасӧн и кыпӧдлӧма киподтуя да мудер мортыд, бокысь отсасьысьӧс шоча корлӧма. Ӧд быд уджалысьлы колӧ киас сьӧм пуктыны дай вердны-юктӧдны на. Гӧтырыскӧд кыкӧн и ноксьылӧмаӧсь.

Тольлы гӧтрасьӧм бӧрас батьыс пыр и шуис, мед гозъя на вылӧ сэсся эз надейтчыны, кыкнанныд пӧ уджаланныд да ас кежсьыныд и олӧй. Да и гырысьджык челядьыслы, Тольлӧн Эля чойыслы да Юрик вокыслы, нинӧмӧн эз отсась. Но и ачыс Тольыс лышкыдӧн эз жӧ ло, кӧпейкасӧ шӧри чегас. Дерт, колльыс ӧд коз пу дорсьыс ылӧ оз усь. Кутшӧм ачыс, сэтшӧм и гачыс.

Кык гозъя овмӧдчисны торйӧн ӧти керкаын. Томъяслӧн пыраніныс ӧтар боксяньыс, олӧмаяслӧн — мӧдар боксяньыс. Ті пӧ ас кежсьыныд, ми ас кежсьыным — стӧчмӧдіс батьыс, тіян асланыд сьӧм кальта, и миян сідзи жӧ. Нӧшта на велӧдіс Тольӧс, мед пиыс том гӧтырсӧ топыд киын кутіс. Но Нина, том аньыд, коді уджаліс библиотекаын, дерт, радейтіс мичаа пасьтасьны. Быд удждонысь аслыс то платтьӧ, то тупли, то нӧшта мыйкӧ ньӧбас. Сэсся чужӧмсӧ краситны-баситны быдсикас мавтчантор вылӧ сьӧмсӧ шыблалӧ. Тольлы тайӧ эз кажитчы:

— Тэ ӧні верӧс сайын, Нина. Тэнад эм ме. Менӧ и кывзысь. Нинӧмла краситчыны-баситчыны, оз ӧд ков жӧникӧс ылӧдлыны. Дай тэ и сідз мича. Эн пукав ӧтарӧ рӧмпӧштан водзын. Гортын тырыс уджыс.

Совхозын мырсигӧн Тольлӧн, кыдзи водзмӧстчысь механизаторлӧн, удждоныс бӧрыннас тӧдчымӧн содіс, но мыйлакӧ Нинаыс некыдз эз сяммыв тӧлысь помӧдзыс тырмӧдчывны. Тольлы ковмис вӧжжисӧ ас киас босьтны. Быдса бухгалтерия гортас восьтіс. Быд шайт кутіс артавны-лыддьыны. Лавкаысь нянь-сакар, чай-сов да мукӧдтор ньӧбӧм вылӧ гӧтырыслы сьӧмсӧ тшук-тшук сетас. Гӧтырсӧ на велӧдӧ:

— Ӧні ӧд лавкаад вузасьысьясыд зэв сюсьӧсь, пӧръяласны да он и тӧдлы. Пӧртмаласны синъястӧ, быд сдачаысь шайт-мӧд шышнитасны.

Нина эськӧ шулас на, мый сійӧс сьӧкыд пӧръявны, но весьшӧрӧ. Кальта Толь пыр и вомалас сійӧс. Том на пӧ тэ, нач кычан, унатор он гӧгӧрво, унатор он аддзы. А кор гозъялӧн чужис пи, Толь дзикӧдз вельмис, велӧдӧ гӧтырсӧ:

— Каганымлӧн паськӧм ньӧбӧм вылад сьӧмсӧ ёна оз жӧ ков шыблавны. Менам челядьдырся паськӧмӧй на туяс сылы. Мамӧйлы тшӧкті сарайысь важся гач-дӧрӧмӧс корсьны. Зэв на и шогмас пинымлы.

Татшӧм кывъяс бӧрын Нина дзикӧдз шӧйӧвошис. Тольлысь юасьтӧг лавкаысь ни аслыс, ни пиыслы нинӧм оз лысьт ньӧбны. Весиг кагукныслы ичӧтик чача ньӧбӧм могысь гӧтырыслы ковмӧ Толь водзын пидзӧс вылас сувтны да корны, мед сьӧмсӧ Ниналы сетас. И быд пӧрйӧ тадзи.

— Ноко, — шуӧ верӧсыс, — уна-ӧ кальтаын сьӧмыс кольӧма.

Та бӧрын пуксяс пызан сайӧ, перъяс зепсьыс кальтасӧ да кутас деньгасӧ лыддьыны. Куимысь кымын лыддяс. Сэсся велӧдӧ гӧтырсӧ, мый колӧ вайны лавкаысь.

— Но, — бара на шуас, — чача вылад, арталі да, сьӧмыс оз тырмы. Дай сытӧг овсяс. Менам тай лавкаысь ворсантор эз ньӧблыны да нинӧм, сытӧг быдми. Ачым рогаткаяс да мый да вӧчавлі.

Нина, кӧть и шензис ас кежсьыс, верӧсыслы нинӧм эз лысьт шуны. Пиныслы куим тӧлысь на сӧмын тыри. Кутшӧм нӧ рогатка татшӧм дзоля кагукыслы? Лад вылас али абу Тольыс? Олег пинысӧ, быдмыштіс да, Ниналы ковмис яслиӧ сетны, кӧть и зэв жаль вӧлі дзолюкыс. Но мый вӧчан... Верӧсыс ӧтарӧ кутіс сизьдыны, тӧв пӧ сӧмын чужъялан, гортӧ сьӧм он вай, кутшӧм пӧ тэысь гос... Сӧмын сёйны видзӧдан. Тольлӧн татшӧма шуасьӧмыс аньлысь ёна дойдіс сьӧлӧмсӧ. Но сійӧ кутчысис мый вынсьыс, ӧд верӧссӧ сійӧ радейтіс. А Ниналӧн нывъёртъясыс ӧтарӧ ошйысьӧны выль ньӧбӧмторъясӧн: зарни да эзысь чунькытшӧн, мича сикӧтшӧн, выль кӧмкотӧн. А Ниналы нинӧмӧн ошйысьнысӧ. Юаласны на тӧдсаясыс, мый нӧ пӧ скупитчан, велӧдӧны: кӧть ӧти сикӧтш ли чунькытш ньӧб лавкасьыс. Ниналы эськӧ ёна жӧ окота мичмӧдчыштны, краситчыны-баситчыны, но верӧсыс оз тшӧкты. Первойя кадсӧ верӧсыслысь горшасьӧмсӧ Нина дзебис. Яндзим вӧлі пӧдругаяс водзас. Но ӧд йӧз синмысь сиктад нинӧм он сайӧд. Тӧдӧны, вӧлӧм, найӧ, мый Тольыс ичӧтсяньыс скуп да горш вӧлӧма. Сы вӧсна и нимтӧмаӧсь Кальта Тольӧн. А Нина — мӧд сиктысь воӧм ныв, тайӧс эз тӧд. Чеччыштіс тӧдмавтӧм зон сайӧ верӧс сайӧ... Но, кыдзи шуласны, гырддзаыд кӧть и матын, он на курччы. Дыр-ӧ эськӧ гозъялӧн татшӧм олӧмыс кыссис, эз кӧ ньӧб Нина аслас удждон вылӧ Толялысь юасьтӧг эзысь чунькытш. Гортас верӧсыс пыр и казяліс гӧтырыслӧн чуньысь эзысь кытшсӧ.

— А тайӧ нӧ мый? Кытысь тэныд татшӧм дона чунькытшыс? — скӧра видзӧдліс Толь Нина вылӧ.

— Ньӧби лавкаысь, — полӧмӧн, рама шыасис Нина. — Менам став тӧдсаяслӧн нин чунькытшыс эм, сӧмын менам некутшӧм абу. Со и ньӧби ӧтиӧс.

— А мый? Тэныд и ӧтиыс этша?! Тэныд нӧшта колӧ? — ярскӧба уськӧдчис Толь гӧтырыс вылӧ. — Ӧні жӧ лавкаас бӧр ну. Быд ковтӧмторсӧ нинӧмла чукӧртны.

— Ог, ог ну, — эз повзьӧдчы Нина. — Ӧти чунькытшнад ог гӧльмӧй ни ог озырмӧй.

— А, тэ тадз мӧдін сёрнитны! — Толь скӧрвывсьыс швачкис-кучкис гӧтырыслы бан бокас. — Велӧда тэнӧ дорын узьлыны... Чунькытш ковмӧма... Вӧсни ньӧр тэныд бекад колӧ, а оз чунькытш.

Нина некыдз эз куж чайтны, мый верӧсыс кутшӧмкӧ чунькытш понда весиг вермас сылы кучкыны. Мӧд луннас библиотекаын Галя нывъёртыскӧд юксис аслас шог-дойнас, висьталіс, мый верӧсыслысь юасьтӧг нинӧм оз лысьт лавкаысь ньӧбны. Дай тӧрытъя лоӧмторсӧ эз дзеб. Галялы тайӧ, вӧлӧм, абу гусятор. Сійӧ важӧн нин казялӧма Ниналысь майшасьӧмсӧ да велӧдіс сійӧс:

— Мыйла тэ татшӧм горшасьысьыскӧд олан? Мун сы дорысь, бурджык лоас. Шулӧны тай: понлы мӧд гӧн оз пет. Оз вежсьы Тольыд. А тэныд муюгыдсьыс сюрас на бурджык морт. Ачыд мичаник, том, кагаыд сӧмын ӧти.

Тайӧ сёрни бӧрын Нина сэсся дыр эз и мӧвпав. Буретш отпускыс матысмис, да ичӧтик Олег пиыскӧд муніс автобусӧн батьмам гортас и сэтысь эз нин бергӧдчы верӧсыс ордӧ. Кутіс уджавны ас сиктса библиотекаын, регыд мысти и выль семья лӧсьӧдіс. Тольлысь писӧ быдтӧм вылӧ алимент весиг эз кут перйыны. Мед пӧ виньдас сьӧмнас.

Кальта Толь эз жӧ дыр шогсьы гӧтырыс мунӧм бӧрын. Сэки мамыс и батьыс ловъяӧсь на вӧліны да. Мамыс и пусис-пӧжасис, идрасис-пелькӧдчис. Тольлы — тӧжд ни нок, шог ни мог. Керка — шоныд, кынӧм — пӧт. Дасяс олӧ. Но шогыс ӧд ӧтнасӧн оз ветлӧдлы. Виччысьтӧг чорыда висьмис Тольлӧн мамыс да ӧдйӧ и эновтіс таладор югыдсӧ. А во мысти кымын и батьыс кувсис. Шогысла ли, мый ли. Пиныс, дерт, шӧйӧвошліс. Но олӧм мунӧ водзӧ, кадыс оз сувтлы. Колӧ и уджавны, кынӧмпӧт перйыны, и гортас мамыс пыдди месанявны. Асывнас удж вылас водз ковмӧ мунны. Ломтысьны некор. Пусьыны некор. Дыр-ӧ тадзи верман овны... Кокъястӧ нюжӧдан. Недыр мӧвпалӧм бӧрын Кальта Толь шуис гӧтрасьны. Но ӧні бӧрйысьны мӧдіс. Медводдза гӧтырсӧ, Нинаӧс, Толь, дерт, коркӧ радейтліс, но сійӧ эз чайт, мый Нинаыс татшӧм кокни сяма, оз куж сьӧмнас вӧдитчыны. Татшӧмыд сылы сэсся оз ков. Колӧ, мед гӧтырыс вӧлі сюсь, сяма, варов, мича, том, озыр да мед сьӧмнад эз шыблась Нинаыс моз. И, збыльысь, татшӧм аньыс, кыдзи Толь чайтіс, зонлы нач нин енэжсьыс усис. Валякӧд, Валентина Ивановнакӧд, сиктса медпунктын уджалысь бурдӧдчыськӧд, Кальта Толь медпунктас и тӧдмасис. Тольыд эськӧ дзоньвидзалун вылад ёнасӧ эз норасьлы. Врачьяс дорӧ некор эз ветлывлы. Бурдӧдчысьыд дорӧ юрсиктӧ медбӧръяысь ветліс армияӧ мунӧм водзвылын медкомиссия дырйи. Но ӧні, гортас кӧдзыдінас узьлігӧн ли, удж вылас кынмалӧм понда ли, мужичӧй ёнакодь висьмис. Ковмис медпунктӧ мунны, удж вывсьыс юасьны да. Пырис бурдӧдчысьлӧн кабинетас да кыв-ворсӧ воштіс. Еджыд калата ань меліа юаліс сылысь:

— Мый вылӧ норасянныд?

— А-а-а... Э-э-э...

— Тіян горшныд висьӧ? Он вермӧй сёрнитны?

— Э-э-э... Ог.

— Восьтӧй вомтӧ. Шуӧй: а-а-а...

— А-а-а...

— Пӧдлалӧй вомтӧ. Тіян ангина.

— Да?

— Да.

Некымын лун гортас веськӧдчӧм бӧрын Толь бара муніс медпунктӧ.

— Кыдзи асьнытӧ кыланныд? — меліа юаліс Тольлысь бурдӧдчысь ань.

— Э-э-э...

— Век на он вермӧй сёрнитны?

— Э-э-э... Ог.

— Восьтӧй вомтӧ. Шуӧй: а-а-а...

— А-а-а...

Сэсся бурдӧдчысь тшӧктіс Тольлы коскӧдзыс пӧрччысьны, кывзіс морӧссӧ, сьӧлӧмсӧ да шуис:

— Тіян ставыс бур, верманныд сэсся мунны удж вылӧ.

— Да?

— Да.

Кальта Толь бара быд асыв удж вылӧ мунӧ. Рытнас гортас воас сёрӧн. Пес поткӧдлас, пач ломтас, плита пач вылын картупель да пачкаа шыд ли рок пуас. И тадзи быд лун. Сэк жӧ дум вылас и син водзас медпунктса мичаник том бурдӧдчысьыс. А пеляс век на юргӧ сылӧн мелі гӧлӧсыс. Гӧтрасьны кӧ эськӧ сы вылӧ, мӧвпалӧ Толь. Но мунас ӧмӧй пельшерыд совхозын уджалысь сайӧ... Сійӧ — велӧдчӧм морт, а Тольыд — шопер-шпана. Кодлы татшӧмыд колӧ? Век жӧ Кальта Толь кутіс лача, мый том бурдӧдчысьыдлы мусмас. Сійӧ раз-мӧдысь ветліс сиктса клубӧ кино видзӧдны, весиг йӧктан рыт вылӧ ӧтчыд кежаліс. Чайтіс аддзывны сэтысь мусмӧм нывсӧ. Но весьшӧрӧ. Выль бурдӧдчысьыд ни кино, ни йӧктӧм вылын эз петкӧдчыв. Толь шогӧ уси. Весиг висьмис. Рытъяснас диван вылас лажгысяс да ружтӧ-ышлолалӧ. Оз тӧд, кыдзи том бурдӧдчысьыскӧд бурджыка тӧдмасьны. Ӧти шойччан лунӧ пырис сы ордӧ Толькӧд ӧтлаын уджалысь Сюзь Валер, лавкаысь водка доз босьтӧма да.

— Мый нӧ татшӧм ёна ышлолалан? Бара али мый висьмин? — юаліс диван вылын ружтысьлысь воӧм гӧсьт. — Чеччы вай, пукалыштам пызан саяд, сёрнитыштам.

— А-а-а, юрӧй нач нин нӧш кодь, топ оз уджав. Мый лоӧма, ачым ог гӧгӧрво, — дышакодь вочавидзис кӧзяин.

— Дак медпунктас ветлы, пельшерыс видзӧдлас да ӧдйӧ висьталас, мый тэнад юрад лоӧма, — велӧдіс ёртсӧ Валер.

— Збыльысь ӧд, — пыр и югнитіс Тольлӧн юрас виччысьтӧм мӧвп. (Мыйла не ветлыны мича нылыс дорӧ удж вылас? Сэні аддзысьлігӧн и сёрнитас сыкӧд, висьталас восьсӧн аслас майшасьӧм йылысь), а Валерлы гораа нин шуис: — Тыдалӧ, ковмас медпунктас ветлыны. Помӧдз нин ӧд вои татшӧм олӧмнас.

Выльлунӧ асывнас удж вывсьыс недыр кежлӧ юасьӧм бӧрын Кальта Толь пырис бурдӧдчысьлӧн кабинетас.

— Мый нӧ бара лоис? — меліа юаліс сылысь Валентина Ивановна. — Мый вылӧ норасянныд?

— Э-э-э... Эсія... Ме корасьны локті.

— Код вылӧ? Ми тані кыкӧн, менам отсасьысь Елена Степановна да ме. Коднымӧс бӧрйинныд?

— Тіянӧс, — эз шӧйӧвош Кальта Толь.

— Лена, — нюмсорӧн кывлысис Валентина Ивановна аслас отсасьысь дінӧ, — недыр кежлӧ петалӧй коридорас, меным колӧ сёрнитыштны тайӧ висьысьыскӧд.

Ань петӧм бӧрын Кальта Толь да бурдӧдысь эз дыр и сёрнитны.

— Синпелев, медводдзаысь и медбӧръяысь тіянлы шуа: татшӧм могӧн менам удж вылӧ сэсся некор эн локтӧй. Висянныд кӧ, да кыті висьӧ, сійӧс и висьталӧй, а татшӧм корӧмъясӧн шыасьӧй сӧмын удж бӧрын.

— Но ме жӧ збыльысь вися.

— Мый тіян висьӧ? Кыті? — нюммуніс пельшер.

— Сьӧлӧмӧй.

— Сідзкӧ, тіянлы колӧ ветлыны юрсиктӧ, районса больничаӧ, либӧ юркарӧ. Сэні эм бур аппаратура, уджалӧны врачьяс. Тіянӧс видзӧдласны...

— О-ог! Ме некытчӧ ог мун.

— Мыйла?

— Ме ті понда вися. Ті вылӧ кӧсъя гӧтрасьны.

— Анатолий Егорович, — дӧзмис пельшер. — Та йылысь кутам сёрнитны удж бӧрын, рытнас. А ӧні меным некор. Коридорас висьысьыс со тырыс пукалӧ. Ставӧн виччысьӧны, кор ті петанныд.

— Сідзкӧ, рытнас и аддзысям, — эз шӧйӧвош Кальта Толь. — Талун клубас бур кино петкӧдлӧны, ветлам, ме кута виччысьны.

— Бур, бур, ветлам, инӧ, ветлам клубас, — сетіс сӧглас Валентина Ивановна. — Сӧмын петӧй сэсся татысь ӧдйӧджык, некор меным тіянлысь бызгӧмтӧ кывзыны.

Кабинетысь сійӧ петіс нюмъялігтыр. Ӧти воськов лои вӧчӧма. Ӧти мог пӧртӧма олӧмӧ. Ӧні водзлань колӧ сынны. Рытнас Кальта Толь кутіс виччысьны Валентинаӧс клуб дорын. Кӧть ёнасӧ эськӧ эз и эскы, мый нылыс локтас, век жӧ лача кутіс. Кино вылас билетсӧ водзвыв эз ньӧб. Дай мыйла? Гашкӧ, пельшерыс и вунӧдіс Толь йылысь да оз и лок аддзысьлӧм вылас. Но Валентина эз пӧръяв виччысьысьсӧ, локтіс. Вӧччӧма, краситчӧма-баситчӧма.

— Бур рыт, — чолӧмасис Толякӧд Валя. — Билеттӧ ньӧбин кино вылас?

— Эг на, чайті, он лок да, мися, мыйла ньӧбны.

— Но, сідзкӧ, ньӧб да пырам. Регыд нин заводитчас киноыс.

Кальта Толь матыстчис билет вузалан касса дорӧ, сэсся мыйлакӧ зепъясас мӧдіс гудйысьны.

— Мый нӧ нюжмасян? — чуймис Валя. — Мый корсьысян?

— Деньга кальтаӧй вунӧма гортӧ, тыдалӧ, пызан вылас кольӧма.

— Но тэ и тяпа, кино вылӧ нылӧс коран, а сьӧмтӧ гортад вунӧдан, — серӧктіс ныв. — Меным ковмас билетсӧ ньӧбны. Мӧдысь эн вунӧд сьӧмтӧ... Жӧник.

Валя ньӧбис ас сьӧм вылас кык билет. Кино видзӧдӧм бӧрын нылӧс гортас колльӧдігӧн Толь тӧдмаліс, мый Валя быдмӧма уна челядя семьяын: ай-мамыс уджалӧны совхозын, чой-вокыс ичӧтӧсь на, школаын велӧдчӧны. Тайӧ медводдза аддзысьлӧм бӧрын Толь да Валя пӧшти быд рыт кутісны аддзысьлыны. Но кино вылад гежӧда нин пыравлісны. Тольлы кино билет вылас сьӧмыс жаль да, пыр шуӧ, бурджык пӧ сиктӧдыс ветлӧдлыштны, сӧстӧм сынӧдсӧ апавны, мича вӧр-ванас нимкодясьны. А клубас пӧ сӧмын тшын да бус, коридорас унаӧн шпуткӧны-куритчӧны да. Ачыс Кальта Толь оз ышмав шпуткӧмнад, некор эз куритчыв дай оз и кыскы сійӧс чигарка дукыс. Нинӧмла пӧ сьӧмтӧ тшынйыв шыблавны. Йӧйталӧм пӧ тайӧ сӧмын. Оз кой Тольыд сьӧмсӧ и вина-водка вылӧ. Кодкӧ кӧ вӧзъяс сылы вина стопка, дерт, оз пыксьы, вомас жӧ кымас. А ас сьӧм вылас — ни-ни... Ӧти доз оз ньӧб.

Рытъяснас некымынысь аддзысьлӧм бӧрын Кальта Толь ӧти мича лунӧ вайӧдіс мусасӧ ас ордас. Загсын эз гижсьыны, кӧлысь эз вӧчлыны. Удитам на пӧ гижсьыны, шуис Кальта Толь. Дай сьӧмыс уна петас гажӧдчӧм вылас. Выль гӧтырыс паныд нинӧм эз шу. Кӧлысьтӧгыд овсяс на. Валентинаыд, вӧлӧмкӧ, воддза гӧтырыс моз жӧ радейтӧ мичаа пасьтасьны, краситчыны-баситчыны. Ме пӧ том на, челядьдырйи бур паськӧм да кӧмкот эг аддзыв, да кӧть ӧні мый колӧ, сійӧс и ньӧба. И збыльысь, выль гӧтырыс ассьыс кывъяссӧ бокӧ эз шыблав. Став удждон вылас мича выль паськӧм да кӧмкот ньӧбалӧ. Но кӧзяйка зэв бур, зэв на и киподтуя, горт улас кыккирудз оз пукав, пусьӧ-идрасьӧ, рӧмпӧштан водзын рыт-рыт оз мичмӧдчы да и Тольлы шойччӧгсӧ оз сет — пес тшӧктас поткӧдлыны, ва кыскавны, песлалӧм паськӧмсӧ шорын пожъявны, пывсян ломтыны, град йӧрын ноксьыны, картупель пуктыны-керны, вӧрӧ корӧсьла ветлыны, чери кыйны, тшак вотны, кӧзаясыслы кӧрым заптыны. А верӧсыслы варов да сюсь ань шуӧ, менам пӧ уджыс сьӧкыд да кывкутана, сэні пӧ ёна мудза, да тэныд, муса Толик, ме вӧсна колӧ лун и вой тӧждысьны. Ме пӧ тэнӧ верда-пасьтӧда-кӧмӧда, и тэ мӧдан овны сідз, кыдзи меным колӧ. Тольлӧн весиг быд тӧлысся удждоныс вуджис гӧтырыслӧн зептӧ. Нинӧмла пӧ сылы сьӧмыс. Толь то удж вылын, то гортас быд лун ноксьӧ, лунъюгыдсӧ бурногӧн оз аддзыв. Со и мудзис ёнакодь. Но нинӧм. Регыд, гашкӧ, арнас Толь отпускӧ петас да сэки нин бурпӧт гӧтырыскӧд шойччасны.

И со бара воис шоныд, гажа гожӧм, коді вайис Тольлы нӧшта на ыджыдджык виччысьтӧмтор. Сылӧн муса гӧтырыс, путёвка сетӧмаӧсь да, тюрӧдіс-муніс шойччыны лунвывса саридз дорӧ. Верӧссӧ эз босьт. Ӧтнам пӧ ветла, а тэ горт овны кутан. Кӧзаяссӧ пӧ ӧд ӧтнаныс он коль, тшыгла куласны. Коркӧ мӧдысь пӧ кыкӧн ветлам. Но Толь мӧвпаліс мӧд ног. Мыйла колӧ кытчӧкӧ мунны, кор и тані, ас чужан муын, бура шойччыны позьӧ?! Курортад ветлӧмыд тӧв йыв сьӧм шыблалӧм кодь жӧ. Толь тай шойччыны некытчӧ некор эз ветлыв да, сідз жӧ зэв бура овсьӧ. И со ӧні Тольыд гортас и град йӧрын ӧтнасӧн став уджсӧ бергӧдӧ, но оз элясь, муса гӧтырсӧ виччысьӧ. Лунвылысь Валяыс воис тӧлысь мысти. Нӧшта на мичаммӧма, кыпыд лола. Ӧтарӧ ошйысьӧ. Экскурсияӧн уналаӧ ветлӧма да, быдторсӧ аддзылӧма да. Быдсикас сувенирсӧ, краситчан-баситчанторъяс вайӧма. Верӧсыслы на кутшӧмсюрӧ козин ньӧбӧма. Лунвылын, шоныд саридз дорын снимайтчӧм фотокарточкаяссӧ стенӧ ӧшліс. Но, шуӧ, лунвылад ветлігӧн пӧ став сьӧмӧй бырис, весиг ӧти шайт эз коль, сӧмын туй вылӧ и тырмис. Кальта Тольлы, дерт, нимкодь, гӧтырыс воис да. Но лӧг босьтіс, быд ковтӧмтор вылӧ сьӧмсӧ койӧма да. Век жӧ нинӧм эз шу. Чӧв оліс. Сэсся и аслас отпускӧ петан кад воис.

— Но, Валюк, ме отпускӧ петі, — рытнас ужнайтігӧн юӧртіс гӧтырыслы Кальта Толь. — Кута шойччыны, лунвыв саридз дорӧ, дерт, ог мун, пыжӧн катла вӧр керка дорӧ, сэні олышта, чери кыйышта.

— Дыр-ӧ кежлӧ мунан да кор? — юаліс Валя.

— Ог тӧд.

— А отпуск сьӧмтӧ сетісны нин?

— Эз на. Кассирыс висьмӧма да некодлы сетны. Лун куим мысьт петас удж вылас да сэк ветла деньгаысла. Но нинӧм, тшыгла, гашкӧ, ог кулӧй, сёян-юанным эм да.

Мӧд асывнас Валя муніс медпунктӧ. Отпускыс помасис. Колӧ босьтчыны уджӧ. Кальта Толь ветліс лавкаӧ, ньӧбис нянь-сов, сакар-шыдӧс, сэсся кыйсян кӧлуйсӧ, сёян-юансӧ лэччӧдаліс берег дорӧ сибӧдӧм пыжӧ. Дыр эз и нюжмась. Лун шӧр бӧрын нин мотора пыжнас йӧткысис вадорысь. Рытнас удж вылысь воӧм гӧтырыс аддзис пызан вылысь записка. Верӧсыс юӧртӧма, мый мӧдӧдчӧ пыжӧн вӧр керкаас да оз тӧд, кор воас бӧр. Валя шай-паймуніс, ӧд курортӧ ветлігӧн видзис ассьыс дай верӧсыслысь став сьӧмсӧ. А локтан удждонсӧ кор на и сетасны...

— Но нинӧм, — мӧвпалӧ Валя. — Тольлӧн удж вылас ветла да сылысь отпуск сьӧмсӧ босьта.

Тадзи и вӧчис. Лун куим мысти пырис совхозса кантораӧ. Сьӧм сеталысьыс дорӧ матыстчис:

— Меным эськӧ колӧ верӧсӧйлысь отпуск сьӧмсӧ босьтны. Вӧр керкаӧ дыр кежлӧ катіс да мунӧм водзвылас меным тшӧктіс ті ордӧ сьӧмысла пыравны.

— Но ми бокӧвӧй йӧзлы сьӧмсӧ ог сеталӧй, — вочавидзис кассирыс.

— Но ме ӧд абу бокӧвӧй морт, ме сылӧн гӧтыр. Дай кыдз ме деньгатӧгыс мӧда овны? Верӧсӧй, гашкӧ, тӧлысь оз во да, — шогӧ уси Валентина Ивановна.

— Кыдзи ним-овыс верӧсыдлӧн? — юаліс нывбаба-кассир.

— Синпелев Анатолий Егорович.

— Синпелев... Так, так, так... Анатолий Егорович... — кассир видзӧдліс ведомосьтсӧ. — Да тіян верӧсныд босьтӧма нин отпускнӧйсӧ.

— Кыдз босьтӧма? — чуймис Валя. — А меным висьталіс, мый ті висьмылӧмныд да абу уджалӧмныд.

— Мед оз сӧр. Эг вись ме. Век уджалі.

Валентина Ивановна эз кут вензьыны кассирыскӧд. Нывбаба пыр и гӧгӧрвоис, мый верӧсыс сійӧс бӧбйӧдлӧма. Но мый понда тадзи сійӧ вӧчис? Гашкӧ, юасьтӧг да ӧтнасӧн ветліс саридз дорӧ да? А гашкӧ, сьӧмыс сылы жаль лои? Но ӧд Валя гортас кыккирудз оз пукав, ставсӧ ачыс бергӧдӧ-вӧчӧ. Удждон дай премия на гортас век вайӧ. А мый ичӧтджык чой-вокыслы корсюрӧ козинъяс ыстылӧ, оз жӧ тай зэв тшӧкыда. Валя, дерт, тӧдӧ, мый Тольыс скупджык, сьӧмтӧ тӧв йылӧ оз шыблав. Тайӧс ань важӧн нин казяліс да та вӧсна и босьтіс ас киас вӧжжисӧ. Ачыс мӧдіс сьӧмнас вӧдитчыны. Шуліс на Тольыслы, деньгасӧ пӧ ӧд он солав ли чулки-латшын он видз. Сьӧмыд сы вылӧ и эм, мед коланаторъяссӧ ньӧбны. Валя кывліс нин, мый медводдза гӧтырыс Тольсӧ эновтӧма сылӧн скуплун да горшлун вӧсна. Но Кальта Толь выль гӧтырыслӧн аслас видзӧдлас та вылӧ. Скупитчӧмыд пӧ абу йӧйталӧм. Сэк жӧ курыд зелля вылӧ сьӧмсӧ Тольыд оз шыблав, оз куритчы. Татшӧмтӧ Валя ас кабырас ӧдйӧ шымыртас, раммӧдас мортсӧ. И збыльысь, со воысь дырджык нин кывтіс налӧн ӧтлаасьӧмсянь, а Толь гӧтырыслы паныд нинӧм на эз шулы. Тыдалӧ, полӧ, медводдза гӧтырыс моз жӧ мед Валя эз пышйы сы дорысь.

Толь вӧр керкасьыс кывтіс вежон кык мысти. Чери кыйӧма, тшак да пув вотӧма — абу дышӧдчӧма. Мудзыштӧма, дерт, но долыд чужӧма, кыпыд лола.

— Нач нин курортын вӧлі, — ошйысьӧ Толь гӧтырыс водзын. — Сынӧдыс сӧстӧм, ваыс сэні ма кодь, эз кӧ ёна дӧзмӧдчыны номъясыс, гашкӧ, эг и кывт татшӧм водз.

— Антикомаринсӧ мед босьтін, эз эськӧ дӧзмӧдчыны, — велӧдіс гӧтырыс.

— Босьтлі эськӧ да, мыйкӧ важ ли мый ли, эз отсав.

— А деньгаыд, кодӧс сьӧрсьыд босьтін, эз жӧ отсав? Мед сійӧн вевттьысин-шебрасин гебсьыс, — скӧрмис Валя.

— Кутшӧм деньга? — чуймис Толь.

— Кутш кодь сера да варыш кодь гӧна.

— А, тэ тадз сёрнитан. Ачыд тай меысь юасьтӧг-висьтасьтӧг курортӧ мунін, став сьӧмнымӧс шыблалін-видзин быд нинӧм абуыс вылӧ, да ме кыв ни джын эг шу.

— Но ӧд меным деньгатӧ коліс жӧ этшаник кольыштны. Ме тані муртса тшыглы эг кув тэ понда.

— Мыйла ме понда? Ачыд сьӧмнас он куж вӧдитчыны, а ме жӧ и мыжа коли. Тэныд сэсся удждонӧс ог мӧд сетны, — ӧзтӧм сюмӧд моз ырзис Кальта Толь.

— Да?!

— Да.

— Но, сідзкӧ, тайӧ лунсянь кутам торйӧн сёйны и торйӧн жӧ узьлыны, — кывкӧрталіс вензьӧмсӧ Валя. — Ме кута бать-мам вежӧсад овны.

Тайӧ лунсянь гозъя костын быттьӧ сьӧд кань вуджис. Ӧта-мӧдныскӧд эз кутны сёрнитны. Валя аслыс сёян дасьтӧ, Толь ачыс жӧ пусьӧ. Узьлӧны торйӧн. Кӧзаяссӧ ӧчередьӧн лысьтӧны: ӧтиыс асывнас, мӧдыс — рытнас. Пывсянсӧ ӧчередьӧн жӧ ломтылӧны вежон мысти. Торйӧн и пывсьӧны. Дыр-ӧ на эськӧ зыкӧ воӧм гозъялӧн татшӧм йӧзсерамасьӧмыс кыссис, эз кӧ мӧдӧдны Валяӧс, водзмӧстчысь комсомолкаӧс, юрсиктӧ том йӧзлӧн чукӧртчылӧм вылӧ. Сэтысь воӧм бӧрын Валя мыйлакӧ быд шойччан лунӧ век тэрмасис юрсиктӧ. Кальта Тольлы, дерт, оз сёрнитны да, гӧтырыс отчёт эз вӧчлы. Мед ветлӧдлӧ, эштӧма кӧ уджыс. Но ӧти мича лунӧ налӧн керка дорӧ сувтіс «уазик». Машинасьыс петісны статя, мичаа пасьтасьӧм тӧдтӧм мужичӧй да Валя. Пыралісны Тольяслӧн керкаӧ, сэсся петкӧдалісны машинаӧ Валяӧн водзвыв дасьтӧм кӧлуйсӧ.

— Со и ставыс, — ышловзис Валя. — Эн дивит менӧ, Анатолий Егорович, но ме тэкӧд сэсся ог вермы овны, муна юрсиктӧ. Сэтчӧ вуджи уджавны. Миян Ванякӧд регыд кӧлысь лоас. Ме сійӧс радейта, ме сыкӧд зэв шуда.

Вӧвлӧм верӧсыслы татшӧм кывъяс шуӧм бӧрын найӧ пуксисны машинаӧ. Журкнитіс мотор. «Уазик» варова тӧвзис сиктса шӧр туй кузя. Кальта Толь коли сулавны керка дорас.

Тайӧ виччысьтӧмтор бӧрын исковтіс кадыс. Шуштӧм-гажтӧм арыс да кузьсьыс-кузь кӧдзыд тӧлыс тшӧкыда шымыртлісны ӧткӧн кольӧм мужичӧйлысь сьӧлӧмсӧ. Дай шоныд тулысыс, яръюгыд шондіыс эз гажӧдны сылысь ловсӧ. Сійӧ чайтліс на, мый Валяыс бӧр бергӧдчас вӧвлӧм верӧсыс дорӧ. Но пельшерыд эз во. Тольлы ковмис вузавны ӧтвылысь лӧсьӧдлӧм кӧзаяссӧ. Дасьтылӧм кӧрымсӧ иналіс жӧ и. Ачыс ӧд турунсӧ оз мӧд нятшкыны. А бӧрыннас асьсӧ кутіс такӧдны, абу на пӧ ме вошӧм морт — том, уджач, идӧр. Татшӧмыд сайӧ оз на ӧти ань вӧзйысь верӧс сайӧ. Сӧмын чуньнад манитышт, ма дорӧ мазіяс моз лэбзясны! Но весьшӧрӧ тадзи мӧвпаліс Кальта Толь. Сиктса том нывъяс сы вылӧ торъя эз видзӧдны. Тӧдісны: скуп Толь дорад верман и тшыгла кувны. Сиктсаяс сёрнитӧны, дзикӧдз пӧ сьӧм пондаыс Тольыд йӧймӧма, тшай ва вылын олӧм вӧснаыс сӧмын лыыс да куыс кольӧма адгоршыдлӧн, но сьӧмсӧ сёян вылӧ оз видз, сундукас деньгасӧ тэчӧ. Та понда весиг вӧвлӧм ёртъясыс сыысь ӧтдортчисны, гежӧд морт сы дорӧ пыралӧ. Сӧмын Сюзь Валер оз вунӧдлы ёртсӧ, корсюрӧ кежавлӧ сы ордӧ. Сьӧрсьыс вина доз ли водка ваяс, да рытывбыд мужичӧйяс даръясьӧны. Ӧти рытӧ Валер пырис Тольясӧ эз ӧтнас. Сыкӧд тшӧтш пырис ар кызь вита кымын ныв.

— Тӧдмась, — шуис Сюзь Валер. — Тайӧ Шура, менам бур тӧдса. Орчча сиктысь татчӧ воӧма нывъёртыс дорӧ.

— Бур эськӧ да. А мый могӧн воинныд? — юаліс ёртыслысь Кальта Толь. — Век тай вӧлі ӧтнад пыравлан, а со талун бӧж аскӧдыд кыскӧмыд.

— Кутшӧм бӧж? — серӧктіс Валер. — Бур тӧдса, Шура, Катыдпомын столӧвӧяс уджалӧ. Тэ ордӧ пукалыштны пырим, водка доз босьтім да. Ноко, вай пызан вылад сола тшактӧ пукты, чӧсмасьыштам.

Кальта Тольлы эськӧ и жаль тшакыс, да мый керан, ёртыс кӧ корӧ. Нинӧмысь оз куж виччысьны, нач нин ас гортас пырӧма да ыджыдалӧ. Керкаса кӧзяин мырдӧнысьмоз пуктіс пызан вылӧ тшак тыра тасьті да некымын пуӧм картупель. Валер та кості восьтіс водка дозсӧ.

— Но, тӧдмасьӧм понда — ӧти стопкаӧн, — кыпӧдіс стӧкансӧ Сюзь Валер.

Чукӧртчӧмаяс сэсся рытывбыд пызан сайын даръясисны. Ӧти дозйыс эз тырмы да, Валер лавкаӧ котӧртліс. Гажмӧм Тольлы, важӧнкодь нин эз видлыв курыд зеллясӧ да сійӧн ли мый ли, сьӧкыд лои. Юрыс дув-дув, шуис, мунӧй пӧ гортаныд, меным шойччыштны колӧ. Сэсся лажгысис-водіс крӧвать вылӧ. Кунис синъяссӧ. Асывнас садьмис водз. Ывлаыс пемыд на. Тольлӧн юрыс висьӧ. Горшыс косьмӧ. Кӧсйис чеччыны кӧдзыд ва юыштыны. Но казяліс ас дорас узьысь мортӧс. Чайтіс, Сюзь Валерыс сыкӧд орччӧн нюжӧдчӧма.

— Ноко, чеччы. Мый татчӧ лажгысьӧмыд? — Толь йӧткис узьысьлы бокас.

— Мый йӧткасян? — кыліс пемыдас нывбабалӧн шыӧдчӧм.

— Тэ нӧ коді?

— Ме — Шура.

— Кытысь нӧ татчӧ усин?

— Енэжсьыс. Вунӧдін али мый? Тӧрыт тай ті ордын пукалім, юыштім.

— А мыйла нӧ Валерыскӧд эн мун? Мыйла татчӧ кольччин?

— Меным лёк лои дай кольччи. Эг вермы мунны, а сійӧ гортас муніс.

Кальта Толь чеччис крӧвать вывсьыс, ӧзтіс югыд бисӧ, сэсся кӧшӧн гумовтіс ведраысь кӧдзыд ва, азыма мӧдіс юны.

— Мый васӧ дучкан? — кывлысис ань. — Тӧрытъя водкаыс кольышті да сійӧн веськӧдам юрнымӧс.

И збыльысь Шура перйис диван дорас сайӧдӧм джынъя доз. Толь эз мӧд пыксьыны. Юрыс висьӧ, кӧть шӧри потӧ. Дай ӧтнаслы зэв шуштӧм. Пукалыштас кӧ нылыс сы ордын неуна, нинӧм таысь лёкыс оз ло. Юрсӧ веськӧдас курыдторнас дай мунас. Кальта Толь пуктіс пызан вылӧ сола тшак тыра тасьті. Пуксисны да телевизорысь кутшӧмкӧ кинофильм видзӧдігкості водкасӧ быдсӧн сысъялісны. Шураыдлы, тыдалӧ, этша лоӧма да Тольлысь вина доз вылӧ сьӧм мӧдіс корны. Сійӧ эськӧ и пыксьыліс, тырмас пӧ, юыштім пӧ нин талун, либӧ пӧ ас сьӧм вылад ньӧб, ёна кӧ колӧ.

— Но-о! Эн жмотитчы, Толик, ӧтчыд ӧд олам. Гажъялыштам кӧ талун, нинӧм оз ло. Дай талун вӧскресенньӧ, уджавны оз ков мунны.

Кальта Тольлы ковмис пыравны орчча кӧдзыд вежӧсас. Томанӧн игналӧм шкапсӧ ключӧн восьтіс да перйис сэтысь кальтасӧ, босьтіс некымын шайт. Сэсся кальтасӧ бӧр сюйис шкапас да игналіс ключнас.

— На, — шуис Шуралы. — Тані тшук ӧти доз вылӧ сьӧмыс, ачыд ветлы лавкаас да ӧдйӧджык. Ӧти кокыд мед тан, мӧдыд сэн. Ме кута виччысьны.

Кальта Толь ачыс эз мун лавкаас. Код тӧдас, кутшӧм аньӧс вайӧдіс тӧрыт сы ордӧ Сюзь Валерыс. Гашкӧ, гусясьысь да. Мыйлакӧ абу мунӧма гортас, Толь дорӧ узьны кольччӧма. Абу ӧмӧй яндзим аслыс? Кӧть абу и дивӧ — ӧні лэдзчысьӧм бабаыд уна шӧйтӧ. Ни ӧти удж вылын оз ӧшйыны, сӧмын юӧны да мужичӧйяскӧд узьлӧны. Но Тольыд абу йӧй, татшӧмъястӧ ас дорад оз сибӧд. А Шураыс сідзсӧ зэв на и мича: гӧгрӧс чужӧма, рудов гырысь синъяса. Статя и.

Шураыс лавкасьыс ӧдйӧ и воис, да сэсся лунтыр Толь ордын сысъясисны. Некытчӧ эз мун, сэк жӧ рытнас нюжӧдчис-водіс пызансайса небыд диван вылӧ да сэтчӧ и унмовсис. Тольыд эз нин садьмӧд узьысьтӧ. Асывнас удж вылас мунӧм водзвылас мӧдіс чуксавны нывсӧ, но сійӧ эз чеччы, сӧмын ымӧстіс:

— Тэ мун удж вылад. Ме узьышта на. Ме отпускын да меным некытчӧ тэрмасьнысӧ.

— Но ме тэнӧ ас керкаӧ ӧтнадтӧ ог коль. Мыйкӧ шышнитан дай пышъян, — дӧзмискодь Кальта Толь.

— Да тэнсьыд тан нинӧм шышнитнысӧ, — кывлысис Шура. — Киссьӧм диваныд нӧ кодлы колӧ... Бурджык, томнав менӧ татчӧ. Ме кӧть шойччышта.

Керкаса кӧзяин тадзи и вӧчис. Оланінсӧ игналіс ыджыд томанӧн дай муніс удж вылӧ. Рытнас воис пемыдӧн нин. Шура телевизор видзӧдӧ. Пызан вылын пражитӧм картупель. Тасьтіын солалӧм тшак. Электрочайникыс пӧсь.

— Кӧзяйничайтышті ме тэнад гортад, — шыасис Шура. — Мися, удж вывсьыд воан да аслыд оз ков пусьыны.

Удж вылас лунтыр ноксиг-пессигӧн ёна мудзӧм Толь пуксис пызан сайӧ да босьтчис сёйны. Ачыс ас кежсьыс мӧвпалӧ: зэв ӧд эськӧ бур, кор гортад тэнӧ кодкӧ виччысьӧ, пусьӧ-пӧжасьӧ, песласьӧ-идрасьӧ. Валяыс, Тольлӧн мӧд гӧтырыс, идӧра вӧлі, да со мӧд дорӧ пышйис. Ӧні Тольлы гортас ставсӧ ковмӧ бергӧдны. А сылӧн уджыс абу кокни. Тӧлын кӧть гожӧмын, тулысын кӧть арын, ноксьӧмыс видз-му овмӧсад механизаторыдлы век тырмымӧн. А горт олысь абу. Кальта Толь удж вывсьыс век воӧ тшыг кӧин кодь дай мудзӧма. Гӧтрасьны эськӧ колӧ да, колана аньыс некыдз оз веськав. Ставныс тшапитчӧны, краситчӧны-баситчӧны, сьӧмтӧ оз кужны видзтыны. А тайӧ Шураыс, тыдалӧ, идӧра, тӧждысьысь. Со и пусьыштӧма кӧзяинсӧ виччысигӧн.

— Толик, — кыліс аньлӧн шыасьӧмсӧ. — Позьӧ, ме тэ ордын олышта?

— Кыдз олыштан?

— Тэныд жӧ ӧтнадлы сьӧкыд, видзӧда да, — стӧчмӧдіс ань. — Ме верма отсасьыштны. Верма пусьыны, идрасьны, удж вывсьыд воигкежлад век нин мыйкӧ дасьта.

— А кыдз нӧ тэнад уджыд? — чуймис Кальта Толь.

— Ме жӧ отпускын, тан шойччышта дай бӧр ас сиктӧ муна.

Кальта Толь ёна паныд эз ло. Лэдзис нывсӧ ас ордас овны. Ветліс лавкаӧ, ньӧбис тшай-сакар, нянь, кутшӧмсюрӧ донтӧм шыдӧс. Аньлы тшӧктіс, мед ӧти вежӧссьыс пачсӧ ломтас да пусяс, керка пытшкӧссӧ идралыштас. Шураӧс эз ковмы велӧдны. Пачка шыдтӧ да роктӧ пуас, картупель жаркнитас, тшай шонтас... Весиг пывсян ломтас. Сэсся кыдзкӧ сідз артмис, мый и войнас ӧти вольпасьын мӧдісны узьлыны. Шураыд ачыс медводзӧн сы дорӧ матыстчис. Шуис, диван вылас пӧ ӧтнамӧн кынма, керкаас кӧдзыд да. Тольлы нимкодь. Отсасьысьыд ӧні и збыльысь нач нин енэжсьыс уси. Том, мича, варов, пелькӧс, сёрниа... Но... Ӧти но... Сьӧмтӧ оз вай. Тольлӧн сьылі вылас пуксис. Ӧти рытӧ выль олысьыд и юаліс кӧзяиныдлысь:

— Мыйла нӧ сӧмын ӧти вежӧссьыд пачтӧ ломтыны тшӧктан? Мӧд вежӧсас ӧд кӧдзыд жӧ, дай мыйлакӧ ӧдзӧсыс век игана.

— Ог ломтыв, пескыс уна мунӧ да. Да ме и ӧти жырйӧ тӧрӧдча, — вочавидзис Толь.

Вежон мысти кымын выль олысьыд гортас мӧдӧдчис. Отпускыс помасис, дай бать-мамыс виччысьӧны. Шура мунӧм бӧрын Тольлы дзикӧдз гажтӧм лои. Бара ӧтнасӧн коли. Гортас сійӧс некод оз виччысь. Кыв шуны некодлы. Чайтіс на, мый виччысьтӧм олысьыс ас йывсьыс юӧр сетас либӧ пыралас коркӧ. Но Шуралӧн шы ни ру. Муніс дай вошис, быттьӧ ваӧ вӧйис. Но, мӧвпалӧ Кальта Толь, сідзкӧ, абу шуӧма Енмыс, мед Шураыс сыкӧд овмӧдчис. Мортыд дугдіс нывсӧ виччысьны, дай сиктын гӧра-кӧдза пансис, механизаторъяслӧн пӧсь кад. Удж вылӧ мунӧ асывнас водз, воӧ рытнас сёрӧн. Кальта Тольлы некор нывъяс йылысь мӧвпавны. Сьӧм нажӧвитӧ, мукӧдъяс моз весь оз ов. Гӧра-кӧдза уджыс эштіс, но водзын — кӧрым заптан кад. Тольыд и сэн медколана морт. Гажтӧмтчыны некор. Сэсся и зарни ар пуксис. Овмӧсын картупель идралӧм эштӧдӧма лои. Тольлы дыр виччысяна шойччан кад вичмис. Пажнайтыштӧм бӧрын важ диван вылын пемыдінас куйлӧ-шойччӧ. Югыд бисӧ оз ӧзты, нинӧмла весьшӧрӧ сотны, мӧвпалӧ ачыс, оз ӧд газет ли сьӧм лыддьыны ковмы. Посводзын кок шы кыліс. Сэсся ӧдзӧсыс воссис. Толь водзын вержык моз петкӧдчис морт мыгӧр.

— Коді нӧ пырис? — юаліс Толь.

— Тайӧ ме, — шыасис нывбаба. — Битӧм эськӧ керкаыд да, но, видзӧда да, ӧдзӧсыд абу таса, мися, ачыд гортад, сідзкӧ.

— Шура? Тэ али мый?

— Ме, дерт.

Кальта Толь чеччис диван вывсьыс да ӧзтіс югыд бисӧ. Кӧтшын сулаліс Шура. Важиник пальтоа, важиник жӧ сапӧга. Ачыс гажа.

— Кытчӧ нӧ вошлін? Мыйкӧ тай важӧнкодь нин эн пырав? — бара на юаліс Кальта Толь.

— А-а-а! Кӧні ме вӧлі, сэні абу нин, — серӧктыштіс Шура. — Эн нин юась, бурджык лоас, тшайтӧ кӧ шонтан.

Кальта Толь пуктіс пузьӧдны ва тыра тшайниксӧ. Пызан вылас вайис культӧм пуӧм картупель да корис гӧстясӧ:

— Лок, пуксьы да ваксьы, кыдз шуласны. Чӧсмась картупельнас. Менам сэсся нинӧм ыдждаыс абу.

— А меным нинӧм оз и ков. Румкаястӧ сӧмын вай, — Шура кыскис сумкасьыс водка доз. — Ёна кынми да вай кыкӧн шонтысьыштам-юыштам.

Важ тӧдсаяс пуксисны пызан сайӧ. Гоз-мӧд румкаыс кыкнаннысӧ гажмӧдіс, восьтіс вомкаличнысӧ. Толь пырджык юасьӧ, а Шура бызгӧ-висьталӧ ас олӧм-вылӧмсьыс быдсикас лоӧмторсӧ. Мӧдыс сӧмын чуймалӧ-шензьӧ. Кыдзи гӧгӧрвоис керкаса кӧзяин, Шураыд Кальта Толь ордысь мунӧм бӧрын бать-мам гортас абу пырӧма овны, найӧ пӧ ёна юӧны да. Да и батьыслӧн кабырыс век вылын, кодалігӧныс челядьсӧ и гӧтырсӧ гортсьыс вӧтлӧ, олан лад абу. Шуралы ковмӧма олыштны нывъёртыс ордын, кодлӧн аслас верӧс дай ичӧтик кага. Мый вӧчны? Шураыд удж вывсьыс петас дай карлань сетчас. Сэні тӧдса ань ордын жӧ овмӧдчас. Удж вылӧ пырас больничаӧ санитаркаӧн. Но тӧдсаыслӧн сідз жӧ верӧс дай кык челядь. Эськӧ и позис на ордын олыштны да бӧрыннас позис и ӧтув керкаысь пельӧс судзӧдны. Но тӧдсаыслӧн верӧсыс ышмыны кутӧма, Шура дорӧ маласьны быд вой локтӧ. Аньыдлы бӧр ковмӧма ас сиктас локны. Бать-мамыс гортас оз лэдзны да ӧні оланін корсьысьӧ.

— Гашкӧ, тэ менӧ лэдзан ас ордад олыштны? — юаліс Шура.

— Ог тӧд, мый и вӧчны, — кывлысис Кальта Толь. — Ӧд тэ ӧні некӧн он уджав, сьӧм он вай, а ме тэнӧ вердны ог вермы.

— Да ме ӧд удж вылӧ пыра кытчӧкӧ, совхозӧ лысьтысьысьӧн ли кукань видзысьӧн... Верма и столӧвӧйын пусьысьӧн уджавны. Аски жӧ и ветла сэтчӧ. Эн шогсьы, тшыгла ог кулӧй, — такӧдіс Тольӧс гажмӧм ань.

Ӧні нин Толь да Шура важ гозъя моз водісны ӧти вольпасьӧ. Мӧд асывнас керкаса кӧзяин ыстіс бара на нач нин енэжсьыс усьӧм аньсӧ корсьны аслыс удж. Тшӧктіс пыравны столӧвӧйӧ, мед тӧдмалас, гашкӧ, сэн пусьысь ли идрасьысь колӧ. Удж корсьысьыд воис Толь ордӧ лун шӧр бӧрын. Шуӧ, некӧн пӧ некутшӧм уджалысь оз ков, но виччысьлам. Гашкӧ, усяс на шудыс. Ань эскӧдіс Тольӧс, мый сылӧн сьылі вылӧ оз ӧшйы, уджтӧ аддзас, но йӧв лысьтысьӧн ли кукань видзысьӧн оз мӧд мырсьыны. Зэв пӧ сьӧкыд тайӧ уджыс. Сӧмын корис кӧзяиныдлысь водка доз вылӧ сьӧм. Дзикӧдз пӧ кыпыдлунӧй вошис, юыштам да, гашкӧ, бурджык лоас сьӧлӧм вылын. Мӧд асыв пӧ бара на кытчӧкӧ ветла удж корсьны. Тольлы эськӧ жаль доз вылас сьӧмыс, но мый керан, корӧ бабаыс да. Сійӧ восьтіс орчча вежӧсысь томналӧм ӧдзӧссӧ ключӧн, игналӧм жӧ шкапсьыс перйыліс кальтасӧ. Сэсся бӧр ставсӧ, и шкапсӧ, и ӧдзӧссӧ, тшик-тшолк томналіс:

— Медбӧръяысь доз вылад сьӧмсӧ сета. Сэсся эн кор. Дай мода мед эз вӧв водзӧ вылӧ.

— Но-но, эн жмотитчы, — нюммуніс Шура. — Ог мӧд сэсся корны. Удж вылӧ пыра, да некор лоас даръясьны.

Рытывбыд водка дозсӧ сысъялӧм бӧрын выль гозъя унмовсисны: Толь — крӧвать вылын, Шура — диван вылын. Асывнас керкаса кӧзяин садьмис сёрӧн нин. Вӧчны нинӧм, мортыд отпускын да. Вальмасьыштіс-нюжмасьыштіс вольпасяс. Вежӧсын — шы ни тӧв.

— Шура, — чукӧстіс сійӧ.

Но некод эз шыась. Водзджык, тыдалӧ, аньыс садьмӧма да петӧма град йӧрас ли мый ли. Гашкӧ, и удж корсьны мунӧма. Кальта Толь чеччис крӧвать вывсьыс, видзӧдліс ӧшинь пыр, оз-ӧ ывлаас Шураыс бергав. Но ань сэні эз вӧв. Толь петаліс посводзӧ, пыраліс сарайӧ. Шуралӧн дукыс оз кыв.

— Сідзкӧ, удж корсьны мунӧма, — нимкодьпырысь сійӧ вӧчис кывкӧртӧд да нюммуніс.

Шураӧс виччысигмоз солалӧм ас чериӧн да пуӧм картупельӧн чӧсмасьыштіс, тшай юыштіс. Пывсянӧ ва ваяліс. Сарай дорас пес поткӧдліс. Посводзсӧ корӧсьӧн чышкис. Рытладорыс пывсян горсӧ пестіс, мед выль гӧтырыс воигкежлӧ сійӧ лои дась. А Шура абу и абу. Пемдыны нин пондіс. Арся луныд ӧд дженьыд. Пывсяныд ваймис. Кад пывсьыны, а выль гӧтырыслӧн дум абу локны. Толь лэбӧдіс мыш вылас куртка да веськӧдчис Сюзь Валер ордӧ. Гашкӧ, Шураыс сэні да. Сійӧ ӧд тайӧ сиктсьыс, тыдалӧ, Валер кындзи некодӧс оз тӧд. Валер да сылӧн Тоня гӧтырыс телевизор видзӧдӧны. Найӧ тӧдісны, мый Кальта Толь овмӧдчыліс Шураыскӧд, тӧдісны и сійӧс, мый аньыс сы дорысь мунӧма.

— Кутшӧм мог суис? Важӧн нин эн пыравлы да, — чуймис ёртыс.

— Суис тай. Шураыд, кодкӧд тэ менӧ тӧдмӧдлін, ме ордӧ бӧр воис овны. Талун асывнас удж корсьны муніс дай эз и во. Мися, гашкӧ, ті ордӧ пырис.

— Мый? — чуймис Сюзь Валерлӧн Тоня гӧтырыс. — Кутшӧм удж? Сійӧ жӧ некор некӧн эз уджавлы. Ӧласьӧ-ветлӧдлӧ сиктысь сиктӧ, то ӧти ордын олыштас, то мӧд ордын. Гусясьысь сійӧ, бӧбйӧдлыны бур йӧзсӧ зэв сюсь.

— Кыдз гусясьысь? — Кальта Тольлӧн синъясыс кольча кодь ыджыдӧсь лоины.

— Да сійӧ жӧ важысянь нин татшӧм вӧлӧма, — стӧчмӧдіс Тоня.

— Катыдпом сиктад менам ӧти тӧдса олӧ, сы ордын ме кольӧм во гожӧмнас вӧлі, сійӧ и висьталіс. Шураыдлӧн бать-мамыс вина-водкатӧ ёна радейтӧны, да нывныс на дорын и велалӧма юнысӧ. Сэсся гусясьны мӧдӧма.

— А мыйла нӧ меным Валерыд нинӧм эз висьтав Шура йывсьыс? — чуймис Кальта Толь.

— Сылы ӧд мый? Вомас кӧ вина воас, муюгыдсӧ вунӧдас. Ачыд ӧд тӧдан, — Тоня скӧра видзӧдліс верӧсыс вылӧ. — Пукалӧмаӧсь коркӧ кодъяс ордын кӧ, ог тӧд, код ордын, да сэні и кӧвъясьӧма Шураыс Валер дорӧ.

— Валер, мыйла тэ кӧть менӧ эн ӧлӧд? Мыйла сійӧс ме дорӧ вайӧдін сэки? — уськӧдчис Толь ёртыс вылӧ. — Эн мӧй тӧд, мый сійӧ гусясьысь?

— Эг, дерт. Тӧді кӧ, эг вайӧд. Но тэ жӧ сэки ӧтнад олін. Кӧсйи тӧдмӧдны тіянӧс. Мися, гашкӧ, сы вылӧ сэсся гӧтрасян.

— Да-а! — шензьӧ Кальта Толь. — Олыштіс ме ордын Шураыс, но некыдз эг вермы чайтны, мый сійӧ татшӧм вӧлӧма. Горт улын, мый колӧ, ставсӧ вӧлі вӧчас, пусяс-идрасяс...

— Да-да, сэсся деньгатӧ гусялас дай пышъяс, — содтіс Тоня.

— Гашкӧ, и менсьым нин кальтаӧс куштіс? — повзис Толь да аслас керкалань котӧртіс.

Ас гортланьыс Кальта Толь тӧв ныр моз тӧвзис да пыр жӧ и чепӧсйис томналӧм вежӧсланьыс. Йӧткис ӧдзӧссӧ. Сійӧ эз воссьы. Сідзкӧ, игана. Гусяинсьыс, ыджыд пач сайын кӧрт тув вылӧ ӧшӧдӧм, ключсӧ босьтіс. Киясыс тіралісны, да Толь дыркодь эз веськав ключнас томан розьӧ, но кыдзкӧ-мыйкӧ восьтіс жӧ томансӧ. Пырис орчча вежӧсас, перйис зепсьыс ключ да сідз жӧ тіраліг восьтіс томансӧ шкапысь, кӧні видзис сьӧм кальтасӧ. Шкапын — ни кальтаыс, ни сьӧмыс. Толь неуна садьтӧг эз усь. Сы мында деньга чӧжліс. Водзӧ вылӧ нӧ мый вылӧ мӧдас овны? Чуньсӧ али мый ош моз кутас нёнявны? Гортас ӧд кыккирудз эз пукав мукӧдъяс моз. Тӧв и гожӧм, тулыс и ар мырсис-уджаліс, пӧсь кисьтыліс и кынмавліс. Грабитӧма сійӧс Шураыд, сьӧмсӧ шышнитӧма. Мый вӧчны? Код дорӧ шыӧдчыны? Милицияӧ? Да ӧд серамвыв кыпӧдасны. Шуасны, эн лэдз гортад кодӧс оз ков. Юръяндзим йӧз водзас. Со тэныд и Шура. Пӧръяліс-кӧмӧдіс Тольӧс сюсь аньыд.

— Но и йӧй, — видӧ асьсӧ Толь. — Мӧмӧтыд эски аньыслы, чайті сійӧс бур мортӧн.

Но бур на, эз став сьӧмсӧ мудер Тольыд кӧшеляс видз. Мужичӧй ӧзтӧм пӧнарӧн пырис пачсайса гӧбӧчас да здук мысьт петіс киас тубрасӧн, перйис мешӧкысь ичӧтик сундук.

— Но нинӧм, олам кыдзкӧ, тані на сьӧмыс эмышт, — такӧдіс асьсӧ Кальта Толь. — Бур на, пач саяс сундуксӧ лои пыдӧ дзебӧма. Сюсь аньыд и татысь эськӧ шышнитіс деньгаӧс. Ӧд казялӧма коркӧ Шураыс, кытчӧ Тольыд кальтасӧ дзебӧ, кыйӧдӧма, но сундукӧ дзебӧм сьӧмтӧ абу корсьысьӧма.

Уна ва визувтіс Шура пышйӧм бӧрын, уна зэр киссьыліс, уна лым шлапкыліс-усьліс да сывліс, унаысь Му шарыс шонді гӧгӧрыс кытшовтліс, а Кальта Толь век на гӧтыртӧм, ӧтнас пушиктӧ-олӧ. Дерт, пӧрысьмыштіс, юрсиыс дзормис, ки-кокыс слабмыштіс. Аскӧдыс тшӧтш и бать-мамысӧн кыпӧдлӧм керкаыс морт моз жӧ пӧрысьмис, вежыньтчис. Оланіныс пӧрысь пӧль моз жӧ шуштӧм-гажтӧма видзӧдӧ чусмӧм ӧшиньяснас горувтіыс лӧня визувтысь ю вылӧ, мӧдлапӧвса пемыд парма-яг вылӧ. Быттьӧ корӧ, мед кодкӧ отсалас сылы нӧштаысь на кыпӧдны ловсӧ, гажӧдны ветлысь-мунысьясӧс аслас вӧвлӧм пельклуннас, мичлуннас, идӧрлуннас. Ӧд коркӧ, уна-уна во сайын, керкасӧ панысьыс — Кальта Ёгор — сійӧс мичмӧдӧм-пелькӧдӧм вылӧ пуктыліс ассьыс став сямсӧ, киподтуйсӧ да тшӧктыліс медся ичӧт пиыслы радейтны оланінсӧ, лелькуйтны да дзоньтавны. Но сійӧс дзоньталӧм вылӧ Кальта Толь сьӧмсӧ эз вичмӧд. Воясӧн став чӧжӧм озырлуныс кӧртӧн кышӧм сундукын куйлӧ. Куим анькӧд овмӧдчыліс Кальта Толь, но некодкӧд олӧмыс эз артмы. Нывбабаясыдлы сійӧ дугдіс эскыны. Шуис аслыс, некор пӧ сэсся ог гӧтрась и некутшӧм бабаӧс гортӧ ог вайӧд, ставныс найӧ ӧткодьӧсь. Сиктсаясыд на юаласны вӧлі кодсюрӧ:

— Мыйла нӧ ӧтнад олан? Вайӧд гортад кодӧскӧ. Кыкнад ӧд гажаджык.

— А-а! — ӧлыштас кинас пӧльыд. — Меным и ӧтнамлы зэв бура овсьӧ.