КЫК ПУ КОСТӦ ВОШӦМТОР

Микӧл Миш Парась водзті ни Енлы, ни кульяслы эз эскыв. Том дырйиыс — комсомолка, бӧрыннас — коммунистка. Дженьыдджыка кӧ, олӧмбыдсӧ активистка, кӧть и быдмис-оліс парма шӧрӧ вошӧм грездын, кӧні олысьясыс ставӧн Енлы эскисны, юрбитісны Иисус Кристослы. Ичӧт дырйиыс Парасьӧс пӧрысь пӧчыс ки пӧлӧдыс корсюрӧ новлӧдлывліс вичкоӧ, коді зымвидзис-сулаліс сиктсайса джуджыд мыльк вылын. Куим-нёль арӧсаӧн, дерт, ичӧт Парась Енлы эскӧмын немторсӧ эз гӧгӧрволы. Пӧчыс жӧ и югзьӧдлывліс нывкалысь юрсӧ: Енмыс пӧ енэжас зэв вылын олӧ да ставсӧ, мый Му вылас вӧчсьӧ, вылісяньыс аддзӧ. Коді пӧ лёка олӧ, йӧзлы омӧльтор вӧчӧ да ай-мамыслысь оз кывзысь, сійӧс Енмыс и лачкас. Ӧтчыд ичӧт Парась сёян пызан вылӧ кайис да пукалӧ сэні. Пӧчыс аддзис да шуӧ, лэччы пӧ пызан вывсьыс, сэтчӧ пӧ оз позь кайны, Енмыс пӧ юрад таысь беддьӧн кучкас. А нывка бабыслысь шуӧмсӧ пыдди оз босьт, пукалӧ пызан вылын, виччысьӧ, кор Енмыс юрас кучкас. Но Енмыс енэжсьыс эз и лэччы, нывкалы юрас эз кучкы ни. Парась дӧзмис виччысьны, лэччис пызан вывсьыс да босьтчис ас вӧчӧм аканьӧн ворсны.

Парась ёнджыкасӧ повліс кузь тошка попысь, кодӧс и чайтліс Еннас, да некыдз эз кӧсйыв вичкоас мунны. Бабыс внучкаыслы сьыліас век жӧ ӧшӧдіс ичӧтик ыргӧн перна да шуис, новлы пӧ тайӧс, сійӧ пӧ став лёксьыс видзӧ. Но воис кад, и вичкосӧ пӧдлалісны, а попсӧ кытчӧкӧ нуӧдісны.

Парась быдмыштіс, коркӧ сэсся пондіс котравны школаӧ. Велӧдысьыс челядьлы тшӧкыда висьтавліс: Енмыс пӧ абу, тайӧ пӧ попъяс быдторсӧ сӧрӧны, бӧбйӧдлӧны бур йӧзсӧ, медым пычкыны аслыныс сьӧм. Велӧдысь жӧ и тшӧктіс челядьлы шыблавны пернаяснысӧ. Зонпосниыд кодсюрӧ кывзысисны, и Миш Парась сійӧ кадсяньыс эз жӧ кут новлыны пернатӧ, а быдмӧм-велӧдчӧм бӧрас и ачыс лоис эскысьяслы паныд тыш нуӧдысьӧн. Том йӧзлы медшӧр юрбитанторйӧн лоисны Ленин да Сталин. Налӧн мыгӧръясыс ӧшалісны сиктса пӧшти быд чукӧртчыланінын: школаын, сиктсӧветын, вӧвлӧм вичкоын, кытчӧ том йӧз восьтісны гажӧдчанін. Ӧні нин сиктса комсомол котырӧн юрнуӧдысь Прасковья Коскокова, кыв-вора, ёсь гӧлӧса да варов ныв, быд праздник лунӧ вӧвлӧм вичкоын лӧсьӧдӧм сцена вывсянь либӧ ывла вылын митинг дырйи чукӧртчӧм йӧз водзын гораа лыддьӧдліс:

— Нэмъяс чӧж мед олас миян вождь да велӧдысь Владимир Ильич Ленин! Урӧ-ӧ! Мед олас Ленинлысь делӧсӧ водзӧ нуӧдысь, миян великӧй да мудрӧй вождь Иосиф Виссарионович Сталин! Урӧ-ӧ!

Чукӧртчӧм йӧз сідз жӧ лэдзӧдлывлісны «Урӧ-ӧ-ӧ» да мый вынсьыныс лачкӧдісны кияснаныс.

А кадыс нюжмасьтӧг мунӧ-лэбӧ водзӧ. Прасковья Коскокова пырис партия радъясӧ, лоис коммунистӧн да выль, мича кывъясӧн кутіс ышӧдны йӧзӧс коммунизм стрӧитӧмын гырысь вермӧмъяс вылӧ.

— Мед олас миян великӧй Сталин! Урӧ-ӧ! Мед нэмъяс чӧж олас да дзоридзалас миян Сӧветскӧй Союз! Урӧ-ӧ! Мед олас, мед олас, мед олас... — быд митинг ли собранньӧ вылын Прасковья Михайловна татшӧм кывъясӧн гӧрддзывліс ассьыс сёрнисӧ.

...Ясыд енэжын гым моз грымӧбтіс мир пасьтала став йӧзсӧ шензьӧдана юӧр: Миш Парасьӧн пыдди пуктана, ыджыд да медсяма ёртыс — Иосиф Сталин — вӧлӧма лёк мортӧн, кодлӧн тшӧктӧм серти странаын лои виалӧма зэв уна мыжтӧм йӧзӧс. Нывбаба некыдзи эз кӧсйы таӧ эскыны. Первойя кадсӧ весиг шӧйӧвошліс. Но эз дыр кад кежлӧ. Странаын пыр на ыджыдалісны коммунистъяс, а Миш Парась — быд боксянь дорӧм коммунист. Партиялӧн да правительстволӧн могъясыс — тайӧ и сылӧн могъяс. Сійӧ важ моз эскис аслас партиялы подув пуктысь Владимир Ленинлы — коммунистъяслӧн вежа айлы. Водзті кӧ Коскоковалӧн медся тыдаланаинын ӧшалісны Ленинлӧн да Сталинлӧн портретъясыс, ӧні колис сӧмын кепкаа нюмъялысь мортлӧн портретыс. Кодлы-кодлы, а Лениныдлы Миш Парась эскис да юрбитіс сылы Енлы моз быд рыт, корис, медым Лениныс кӧть мӧдар югыдсяньыс кывйӧн и делӧӧн отсаліс лӧсьӧдны бур, шуда олӧм. Эскис и партияӧн ӧнія юрнуӧдысьяслы.

— Мед олас миян рӧднӧй Коммунистическӧй партия! Мед нэмъяс чӧж олас да дзоридзалас миян помтӧм-дортӧм страна! Урӧ-ӧ-ӧ! — гораа, кыпыда юргис трибуна вывсянь ӧні нин сиктсӧветын зільысь-пессьысь Коскоковалӧн лэчыд гӧлӧсыс.

Но со — панісны перестройка. А сэсся, кутшӧмкӧ кад мысти, и Миш Парасьлысь радейтана партиясӧ шуисны весиг дзикӧдз тупкыны. Эрдіс, мый сылӧн радъясын, торйӧн нин чинушаяс пӧвстын, унджыкыс пӧръясьысьяс, йӧзсӧ бӧбйӧдлысьяс, кодъяс вӧлӧм тӧждысьӧны сӧмын ас вӧснаныс да ассьыныс ыджыд зепъяссӧ тыртӧм вӧсна... А сэсся и ыджыдсьыс-ыджыд странаыс киссис. Вӧлі СССР и абу. Миш Парась ӧні нин збыльысь шӧйӧвошис... Кодлы эскыны? Ленинлы, партиялы али Енлы?

Миш Парась, кӧть и вуджис нин кузькодь олӧм, партиялы сьӧлӧмсянь служитігкості чужтіс да быдтіс вит челядьӧс, ачыс пыр на варов вӧраса — Ленинлы эскӧмысь эз ӧтдортчы. Эскис, мый воас на коммунистъяслы шуда кад, ӧружие серти ёртъясыскӧд аддзысьлігӧн быд ногыс мустӧмтіс-видіс странаӧн выль юралысьясӧс, демократъясӧс, шоналӧм чериын номыр моз петкӧдчӧм быд сикас партиясӧ да дзикӧдз торксьӧм олӧм-вылӧмсӧ.

Страна веськӧдіс нырсӧ капитализм туйлань. Войтыръяслы сетісны вӧля: мый кӧсъян, сійӧс и вӧч, кодлы кӧсъян, сылы и эскы: кӧть Енлы, кӧть кульяслы, кӧть аслыс сӧтанаыслы. Надзӧник, но кутісны выльысь воссявны вичкояс... Бур йӧзыс пондісны букыша видзӧдны коммунистъяс вылад. Унаӧн воштісны налы эскӧмсӧ, тшӧкыдджыка нин пыравлӧны важ местаас выльӧн воссьӧм вичкоӧ.

Миш Парась быттьӧ кык пу костӧ веськаліс: оз тӧд, мый вӧчны, код дор сувтны, кодлы эскыны. Сэсся и ачыс... Йӧзсьыс гусьӧн гортас лӧсьӧдіс ен пельӧс, кытчӧ став мирса пролетариатлӧн вождь мыгӧркӧд орччӧн пуктіс карса вичкоысь ньӧбӧм ӧбраз. Быд рыт кевмысис, мед Иисус, кодӧс Миш Парась ӧні пуктіс пыдди, отсалас ловзьӧдны радейтана партияыслысь уджсӧ. Ичӧтик правнучкаыс, быдтор тӧдны кӧсйысьыд, быдлаӧ дзоля нырсӧ сюйысьыд, ӧтчыд и юаліс коммунист-бабыслысь:

— Бабуш, кодъяс нӧ тайӧ картинкаяс вылас?

— Тайӧ, — петкӧдлӧ Парась ӧти мыгӧр вылас, — миян вождь да велӧдысь дядя Ленин.

— А кӧні сійӧ олӧ? Москваын? — бара на юалӧ ичӧт нывка.

— Оз Москваын ов. Лениныс ӧні мӧдар югыдын, бажукӧ.

— Мыйла нӧ дядя Лениныс сэтчӧ муніс?

— Кувсис дай муніс, — вежсьыштӧм гӧлӧсӧн вочавидзӧ бабыс.

— А мӧдыс нӧ коді? — оз ӧвсьы бабӧн шуысьыс.

— Иисус Кристос, нылукӧ.

— А сійӧ нӧ кӧні олӧ... Тожӧ мӧдар югыдас али Москваын?

— Мӧдар югыдас жӧ, — синва чышкигмоз вочавидзӧ Миш Парась.

— Эн йӧз серамась, Прасковья Михайловна, — виччысьтӧг вак-вак серӧктіс Миш Парасьлӧн зятьыс, Виктор, коді вӧлӧма орчча жырйын да баба-нылалысь сёрнисӧ кылӧма. — Мый нӧ нывкасӧ бӧбйӧдлан, нинӧм абусӧ сӧран? Ачыд нэмсӧ Енлы эн эскыв-а. Лениныс ӧд, ачыд тӧдан, Ентӧ эз жӧ пыдди пуктыв, шуліс на, религияыд пӧ народлы опиум кодь.

Татчӧ колӧ содтыны со мый: Миш Парась, кӧть и вӧлі чина морт, Карл Маркслысь ни Ленинлысь ни ӧти удж эз лыддьыв. Та боксянь сійӧ вӧлі пемыд мортӧн. Трибунаяс вывсяньыд, йӧз водзын, варова лыддьывліс-шаркӧдліс сиктув парторганизацияӧн юралысь, школаын история велӧдысь Косныревӧн водзвыв гижӧм-дасьтӧмторсӧ. Нинӧмсӧ эз тӧд нывбаба и Ен йылысь да сылӧн пи Иисус Кристос йылысь, весиг Библия, кӧні восьтӧма Ен йылысь став збыльсӧ, Миш Парась синнас некор эз аддзыв. Эскӧмын сійӧ сідз жӧ вӧлі пемыд морт. Но ӧні ӧтмоза кутіс юрбитны и Енлы, и Ленинлы. Чайтліс: кодыскӧ ӧтиыс да быть отсалас индыны олӧм-вылӧмсӧ бур туй вылӧ. Гӧрд праздникъяс дырйи юрсиктӧ волігӧн бытьӧн пуктывліс мирса пролетариатлӧн вождьлы памятник дорӧ дзоридзьяс, та бӧрын мукӧд коммунистъяскӧд тшӧтш гажӧдчывліс сиктса столӧвӧйын. А крам праздникъяс дырйи ладмӧдчывліс ен пельӧс водзӧ да корліс, медым енэжса Ыджыдыс сетас сылы и став рӧдвужыслы бур дзоньвидзалун да шуд, а важӧнкодь нин кувсьӧм верӧсыслы — небеснӧй сарство, кытчӧ и ачыс эськӧ мед веськалас таладор югыдсӧ эновтӧм бӧрын. Дыр юрбитліс да сэсся кужтӧг чӧвтліс пернапас.