ВЕРЖЫК

Петыр Коль аслас дженьыд на олӧмын эз кольлы пасйытӧг ни ӧти гаж. Кӧть зонмыд ни коммунист радъясӧ эз пыравлы и Енлы некор эз эскыв, но Сӧвет власьтса ни ӧти гаж дай крам праздник эз вунӧдлы. Он нин шу Ыджыд Победа ли Гӧрд Армиялӧн чужан лун йылысь. Ачыс ӧд неважӧн на салдатӧн вӧлі. Сылӧн календарын, позьӧ шуны, унджык луныс гӧрд рӧмӧн югъяліс. Кыдзи Выль восянь пансяс сылӧн гажъялӧмыс, мӧд локтан Выль воӧдзыс и нюжалас. Дай став гажсӧ йӧзсьыс водз пасйӧ. Йӧзыс на сӧмын дасьтысьӧны, лавкаысь сёян-юан гортаныс сумка тырӧн кыскалӧны, пусьӧны-пӧжасьӧны, керка пытшкӧс пелькӧдӧны, а Петыр Коль гажа нин. Водзвыв праздниктӧ заводитас пасйыны. Курыд зеллятӧгыд дыр оз вермы овны. Та вӧсна жӧ и ни ӧти удж вылын дыр оз ӧшйы. Но бать-мамыс на томӧсь, уджалӧны. На вылӧ и кутӧ лачасӧ ыджыд пиныс. Найӧ вердӧны-удӧны, кӧмӧдӧны-пасьтӧдӧны кывзысьтӧм зызланысӧ. Видлывласны-пинявласны эськӧ да, бур кывтӧ шуласны и. Но Петыр Кольлы бать-мамыслӧн велӧдӧмыс ӧти пельӧдыс пырӧ, а мӧд пельӧдыс петӧ. Шуӧ, ӧні пӧ ставныс юӧны, олӧмыс бурмис да. А кысь нӧ эськӧ сылы бур олӧмыс? Гортас сьӧм оз вайлы. Мый нажӧвитлас, сійӧс и видзас курыд зелля вылад ёртъясыскӧд гажъялігӧн. Юӧм пондаыс Кольлы некымынысь нин лёк лолі, да мамыслы ковмыліс «тэрыб отсӧг» корны, мед писӧ лад вылӧ вайӧдасны. Ӧтчыд нывбабаяслысь гаж пасйигӧн Петыр Коль неуна эз тшергысь. Зонмыд юӧмысла йӧймытӧдз воис. Гортас мыйлакӧ стенас мӧдіс кавшасьны, сэсся крӧвать улас пырис да горзӧ:

— Мамӧ-ӧ! Мамӧ-ӧ! Менӧ лыммортыс вӧрас кӧсйӧ пышйӧдны! А-а-а!

Мамыс повзяс да ӧдйӧджык «тэрыб отсӧг» корас. Пельшеръясыд воасны да укол вӧчасны, шуӧны, пиныдлӧн пӧ белӧй горячка. Висьысьтӧ сэсся больничаӧ нуӧдасны. А сэні зонмыд нач вержык моз жӧдзӧ, инас оз ӧшйы, сылы ӧтарӧ мыйкӧ каститчӧ, да врачыслы бӧрдӧмсорӧн шуӧ:

— Лэбалысь тасьтіыс воліс да ставлы козин сетіс, а меным нинӧм эз ва-ай.

Врачыд нюмигмоз такӧдӧ Петыр Кольтӧ:

— Нинӧм, нинӧм, мӧдысь волас да козинтӧ ваяс на.

А сійӧ кадӧ власьт бердын кутчысьясыд став страна пасьталаыс гласность йылысь мӧдісны уна сёрнитны. Газет-журналъясад быдтор йылысь мӧдісны гижны, телевизорад быд шензянаторсӧ бызгисны. Сӧвет странаса олысьяс пӧ нач синтӧм гутъяс, «кӧрт занавес» сайын олігад мӧмӧтъяс кодь лоӧмаӧсь, мый вӧчсьӧ мирас, нинӧм оз тӧдны. Ни лымморт, ни лэбалысь тасьтіяс, ни экстрасенсъяс, ни Ен да мӧдаръюгыд йылысь унджык йӧзыс пӧ абу весиг кывлӧмаӧсь. Петыр Коль, кӧть бурног эз и дугӧдчыв юӧм-кодалӧмсьыд, век жӧ сьӧд лунъясыд сылӧн календарын вӧліны жӧ: палявлас кор, и газеттӧ лыддяс, и телевизортӧ видзӧдас, бӧръя юӧръястӧ да выльторъястӧ кывзас да шензьӧ, быдторйыс пӧ тай мирас овлӧ. Но медся ёна сылы мӧрччӧма вежӧрас лэбалысь тасьтіяс, лымморт йылысь юӧръясыс да, кор дыркодь юӧ-кодалӧ, пыр и мӧдасны сылы мӧдаръюгыдсаясыс каститчыны. Мамыслы бара ковмылӧ «тэрыб отсӧгӧ» шыӧдчыны.

Со тадзи и олӧ сиктса зон. Уджалыштӧ да гажъялыштӧ ӧти праздниксянь мӧд праздникӧдз. И со бара кутіс матысмыны Выль во. Петыр Коль тайӧ пӧрйӧ буретш котельнӧйын ломтысьысьӧн зілис да стӧч Выль во водзвылас уджаланінас тӧдсаясыскӧд и юсис. Смена вывсьыс гортас воис шлина-код, сьӧрсьыс на водка доз лавкаысь вайис. Ӧтнас и кымис дозсӧ, сэсся кык вежон кымын гажъяліс. Сменаӧн уджалӧ да удж вылас оз сёрмыв, мамыс чуксалас узьысь писӧ, мӧдӧдас котельнӧяс. А уджвывса ёртъясыс сы моз жӧ нин шома юраӧсь. Котельнӧяс и сысъясьӧны да тані и узьӧны. Ӧти татшӧм жӧ мича рытӧ Петыр Коль удж вылас лунтыр гажъялӧм бӧрын гортас мӧдӧдчис, но эз и во аслас позъяс. Мунігӧныс туй бокас усис дай сэтчӧ и унмовсис. Кутшӧмкӧ бур морт аддзас туй бокын лым вылын куйлысь зонтӧ, чайтас, мый сылы лёк лоӧма, да «тэрыб отсӧгӧ» звӧнитас. Пельшеръясыд ӧдйӧ и воасны Петыр Коль узянінад, но пульссӧ бурног оз и кывзыны, ывла вылас зэв кӧдзыд вӧлӧма да тэрмасьӧны шоныдінӧ воӧдчыны. Шуисны, сьӧлӧмыс пӧ сувтӧма, кувсьӧма пӧ нин, да моргӧ нуӧдасны. Буретш шойччан лун вӧлӧма, да врачыс удж вылас абу. Некодлы шойсӧ видзӧдлыны.

А моргад Кыз Лиза уджалӧ. Зэв шмоньлив нывбаба. Унаысь верӧс сайӧ петалӧма, уна мужик лӧсьӧдлӧма. Тӧдсаясыс корсюрӧ шулӧны, кыдз пӧ тэ мужикуловсӧ и ылӧдлан, сибдӧны пӧ найӧ тэ дорӧ мича дзоридз дорӧ мазіяс моз, кӧть ачыд и кыз пекыль кодь. Лизаыд нюмӧ, мужикъясыс пӧ ӧд абу понъяс, лы вылӧ оз усьласьны. А кор кодкӧ кӧ юалас, кӧні пӧ тэ уджалан, бара жӧ мудера читкыртлас синсӧ:

— Директорӧн уджала.

— Кӧні?

— Моргын. Кулӧмаяс вылын ыджыдала. Зэв кывкутана удж. Сійӧс и видзӧд, мед кулӧмаясыс оз пышйыны кытчӧкӧ.

Петыр Кольтӧ вайӧдісны моргад стӧч сэки, кор сэні кулӧм шойяс видзан пост вылын сулаліс Кыз Лиза. Моргӧн юрнуӧдысьыд пыр и тӧдіс вайӧдӧм пӧкӧниктӧ. Ӧд ӧтлаын даръясьлывлісны, Петыр Кольыд на ордӧ гортаныс тшӧкыда кежавліс, водка доз сьӧрсьыс вайлывліс.

— Тайӧ — Николай Попов, сиктса ногӧн, Петыр Коль, — стӧчмӧдіс воӧм пельшерыслы Кыз Лиза, — но бать-мамыслы эн на юӧртӧй пи йывсьыныс. Нинӧмла вой улас лёк юӧрсӧ висьтавны. Асывнас звӧнитлӧй.

Пельшерыд аслас журналас гижис кувсьӧмаыслысь ним-овсӧ, а шоперыс отсаліс Петыр Кольтӧ пыртны кӧдзыд вежӧсас, паськӧмсӧ быдсӧн пӧрччис и, сэсся Лизакӧд ӧтвылысь водтӧдіс шойсӧ паськыд пӧв вылӧ. «Тэрыб отсӧг» машина мунӧм бӧрын Кыз Лиза ӧтнас моргса шоныд вежӧсын тшай юны пуксис. Войыс кузь, асылӧдзыд ылын на, да нывбаба лӧсьӧдчыліс узьны, но сэк кості кодкӧ котшкӧдчис ӧдзӧсас. Вӧлӧмкӧ, Лизалӧн верӧсыс — Кузь Штэпан.

— Ӧтнам гортын, гажтӧм лоис да со тэ дорӧ локті, — висьтасис сійӧ гӧтырыслы. — Со водка доз на босьті, пукалыштам, кыкӧн кадыс ӧдйӧджык кольӧ и.

Кыз Лиза эз ло паныд виччысьтӧм гӧсьтыдлы. Мӧдарӧ на, нимкодясис:

— Но и бур. Талун кулӧмаӧс вайисны, да меным кыдзкӧ шуштӧм сьӧлӧм вылын.

— Коді нӧ кувсьӧма? — чуймис верӧсыс.

— Петыр Коль тай. Кӧнкӧ юӧма да, тыдалӧ, гортас мунігӧн туй бокас усьӧма. Кынмӧма кувтӧдзыс, ывлаас кӧдзыд да, — стӧчмӧдіс Кыз Лиза.

— Но та кузя позьӧ и кымны стопка-мӧд, — шуис Кузь Штэпан да восьтіс водка дозсӧ.

— Царство небеснӧй мед мортыслы лоас, — босьтіс киас водка тыра стӧкансӧ Кыз Лиза. — Кольӧыд ӧд эз лёк мортӧн вӧв, кӧть и юыштіс, некодкӧд эз зыксьыв, эз лёкав.

— Горшасьысьӧн эз вӧв и, вина-водканад век вӧлі юксяс, — ошкыштіс пӧкӧникӧс и Штэпан. — Но мӧдаръюгыдас, гашкӧ, райӧ веськалас.

— Кутшӧм райӧ? — чуймис Лиза. — Юысьясыд, ме кывлі, райӧ оз веськавны, найӧ ставныс адын сир пӧртйын пуӧны.

— Но-о! — шензьӧ Штэпан. — Некутшӧм жӧ нин справедливость абу ни таладорас, ни мӧдаръюгыдас. Енмыс нӧ енэжсяньыс оз мӧй аддзы, коді лёк морт, а коді бур? Вай нӧшта юам. Быдсӧн кыпыдлунӧй вошис.

Кузь Штэпан кисьтіс водкасӧ стӧканъясӧ да водзӧ сёрнисӧ нуӧдӧ:

— А вот ми тэкӧд вина-водкасӧ радейтам жӧ юны да, сідзкӧ, адӧ жӧ веськалам кувсьӧм бӧраным?

— Дерт, адӧ, — эз кут вензьыны верӧсыскӧд Кыз Лиза.

— А мый вӧчны, мед райӧ веськавны? — бара юаліс Кузь Штэпан.

— Колӧ овны сідзи, кыдзи Енмыс тшӧктӧ.

— Кыдзи нӧ сійӧ тшӧктӧ овнысӧ, мед райӧ веськавны? — шогӧ уси гажмыштӧм нин верӧсыс.

— Ӧти-кӧ, оз позь ӧтарӧ юны-кодавны, мӧд-кӧ, верӧсыд ли гӧтырыд дорысь бокӧ оз позь ветлӧдлыны, оз позь мӧдкӧд узьлыны, йӧз йылысь лёк сёрни оз позь паськӧдны, оз позь гусясьны, — кутіс лыддьӧдлыны гажмӧмкодь жӧ нин нывбаба.

— Но-о! — бара чуймалӧ Штэпан. — А тэ нӧ кытысь татшӧмторъяссӧ тӧдан?

— Пӧчӧй водзті, челядьдырйи висьтасьліс.

— А сійӧ нӧ кытысь тайӧс тӧдліс?

— Библияысь, — стӧчмӧдіс Лиза. — Сійӧ миян Енлы эскысьӧн вӧлі, Библиясӧ бура тӧдіс. Зэв вежавидзысь, гректӧм мортӧн вӧлі, век бурӧ миянӧс велӧдіс.

— Вот шуан, мый пӧчӧыд Енлы эскӧма, грекӧ абу вӧйӧма. А тэ нӧ мыйла абу пӧчӧыд кодь? — шензьӧ Штэпан. — Сизимысь верӧс сайӧ петалӧмыд, юны радейтан, куритчан...

— А йӧй да, — эз лёкӧдчы верӧсыс вылӧ Кыз Лиза. — Но водзӧ вылӧ кӧсъя бур туй вылӧ жӧ сувтны. Эн пов, тэ дорысь некод дорӧ сэсся ог мун, тэысь кындзи некод оз ков.

Татшӧм мича кывъяссьыд мужичӧйыд окыштіс гӧтырсӧ да висьталіс:

— Вай, Лизук, нӧшта ӧти стопкаӧн кымам да лабич вылас нёровтчылам.

Гӧтырыс бара эз ло паныд. Ӧти стопка юисны, сэсся и лажгысисны важмӧм, чорыд диван вылӧ, югыд бисӧ кусӧдісны да. Но эз дыр и маласьны. Виччысьтӧг кутіс кывны кутшӧмкӧ кышӧдчӧм, кодлӧнкӧ восьлалан шы.

— Кодкӧ ветлӧдлӧ, — ӧдва кывмӧн вашкӧдіс Штэпан.

— Каститчис кӧ тэныд-а. Коді татчӧ татшӧм сёрнас локтас? — вашкӧдӧмӧн жӧ кывлысис Лиза.

— Чӧв, збыльысь кодкӧ кӧдзыд вежӧсас эм. Кылан он?

Лиза чошкӧдіс пельсӧ. Тайӧ пӧрйӧ и сійӧ ясыда кыліс кодлыськӧ ветлӧдлӧм да стенас маласян шыяс. Сэсся надзӧник, кыдзкӧ зэв нораа дзуртыштіс морглӧн кӧдзыд вежӧсӧ пыран ӧдзӧс да диван вылын куйлысьяс водзын рушыд пемыдас петкӧдчис вылысас еджыд эшкына морт мыгӧр.

— А-а-а! — лёкысь горӧдіс Кыз Лиза да нӧшта на ёнджыка топӧдчис верӧсыс дорӧ. — Вержыкыс, вержыкыс локтӧма.

— Кутшӧм вержык? — эз гӧгӧрво гӧтырсӧ Кузь Штэпан.

— Эсылӧн... эсылӧн... Петыр Кольыслӧн лолыс ветлӧдлӧ кувсьӧм бӧрас... — тіралан гӧлӧсӧн шыасис ёнакодь нин повзьӧм гӧтырыс. — Вай тупкысям шебраснас, мед миянӧс оз аддзы. Ачыс, гашкӧ, мунас.

Гозъя ланьтісны, кутісны виччысьны вержыклысь мунӧмсӧ. Но сійӧ мыйлакӧ эз тэрмась мунны. Мӧдарӧ на, пемыдінас надзӧник мӧдіс матыстчыны пызан дорӧ. Сэсся мыйлакӧ улӧсъясыс асьнас грымгысисны-усисны джоджас. Кодкӧ сэсся чорыда матькис. Кузь Штэпан эз нин кут видзӧдны воӧм вержыкыдлысь востымасьӧмсӧ, кималӧсӧн аддзис би ӧзтансӧ, личкис сыӧ. Ӧзйис йиркын ӧшалысь ичӧтик лампочка да югзьӧдіс пызан дорын сулалысь вержыксӧ.

— А-а-а! Свят! Свят! Свят! — нӧшта на ёнджыка горӧдіс Кыз Лиза да пернапас чӧвтіс. — Вош син водзысь! Вош! Вош! Сгинь! Сгинь, сӧтӧна!

Но сӧтӧнаыс Лизаыдлысь шуӧмсӧ пыдди эз пукты, эз весась, мӧдарӧ на, морт ног кывлысис:

— Лиза, тэ? Мый нӧ горзан?

Но еджыд павгана вержыклысь юалӧмсӧ кылӧм бӧрын Лиза неуна садьсӧ эз вошты, синсӧ нин кылӧдіс. А сӧтӧнаыс бара на морт ног кывлысис:

— Кутшӧмкӧ пемыдінын садьми пасьтӧг. Дзикӧдз кынми. Со ки улам прӧстыня сюрис, да сійӧс вылысӧ павкниті.

Кузь Штэпаныд кӧть и код, век жӧ юрыс уджаліс на, ӧдйӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм вержык пемыдінас востымасьӧма.

— Кольӧ, тэ ловъя али мый?

— Ловъя, дерт. Водз на меным мӧдаръюгыдас мунны.

— А кывсис, мый кувсьӧмыд да. Ӧні весиг оз эскыссьы. Нокӧ, Лиза, вай Кольӧыслысь паськӧмсӧ, а то дзикӧдз нин турдӧма. А тэ, Коля, пуксьы пызан саяс, со миян стопка водка кольӧма на, да ю сійӧс, шонтысь, — босьтіс ас киас вӧжжисӧ Кузь Штэпан.

Дзикӧдз повзьылӧм Лиза медбӧрын гӧгӧрвоис жӧ, мыйын делӧыс, воис ас садяс да вайис кладовкаысь вержыкыслысь паськӧмсӧ, нӧшта на пуктіс пызан вылӧ быдса водка доз, кодӧс удж вылас локтігӧн на сьӧрсьыс вайлӧма. Штэпанлӧн синмыс югдіс. Коля пасьтасигкості кисьталіс водкасӧ стӧканъясӧ.

— Но, — шуӧ, — татшӧм дивӧсӧ медводдзаысь на аддзылі, мед синъяс водзын кулӧм морт вержыкасис. Татшӧм ыджыд лоӧмторсӧ абу грек и пасйыны. Но... эсія... ловзьӧмӧн тэнӧ, Николай Петрович.

Сэсся ставӧн тшӧтш даръясисны. А Петыр Коль век на абу гӧгӧрвоӧма, мый сыкӧд лоӧма, да яндысигмоз и юаліс бара:

— Кӧні нӧ ме? Ме тані некор эг вӧвлы да. Тӧдтӧм ставыс.

— Мӧдаръюгыдын! — ӧдйӧ и сюри Кыз Лизалы вочакывйыс.

— Кыдзи мӧдаръюгыдын? Дай кор ме сэтчӧ вои? — чуймис Петыр Коль. — Ме ӧд эг на кув.

— Кулін, кулін, эн шогсьы, тӧрыт на кувсин, — нюмӧ Лиза. — Збыльысь ӧд, Штэпанӧй?

— А мыйла нӧ татшӧм пемыд да шуштӧм мӧдаръюгыдыс? — чуймис Кольӧ.

— Да тэ жӧ адын. Омӧльясыс тэнӧ татчӧ вайӧдісны. Му вылас пӧ зэв ёна юис да мед пӧ ӧні сир пӧртъяс пуыштас, — Кыз Лиза гусьӧн рапнитіс верӧсыслы ӧти синнас.

— Кӧні нӧ сир пӧртйыс? Оз тай тыдав, — Петыр Коль шогпырысь гӧгӧртіс синнас вежӧс пытшкӧссӧ.

— Эн шогсьы, Кольӧ, ваясны на.

— Колӧ жӧ, — шензьӧ зон. — Лэбалысь тасьтіяс аддзылі, лымморткӧд паныдасьлі му вылас олігӧн, но мӧдаръюгыдад дай адад эг на веськавлы.

— Со и веськалін, — пыр и шуис Кыз Лиза.

— А ті нӧ адынӧсь жӧ? — чуймис Кольӧ.

— Да! Юӧм понда жӧ татчӧ веськалім, — оз ӧвсьы Лизаыс.

Но, тыдалӧ, Кузь Штэпаныдлы жаль лоӧма вӧвлӧм вержыкыд, Кольӧ вылын гӧтырыслӧн смекайтчӧмлы пом пуктіс:

— Дугды, Лиза, эн серав зон вылас, а то и збыльысь йӧймас да кувсяс. Бурджык лоас, юыштам кӧ нӧшта.

Стопка юӧм бӧрын моргын пукалысьясыд дзикӧдз ловнаныс кыпалісны, неуна сьывны эз горӧдны. Гозъяыд сэсся висьталісны Петыр Кольлы, кыдзи сійӧ татчӧ веськалӧма. Зонмыд эскӧ и оз эскы. Йӧз серам пӧ, кывласны кӧ сиктсаяс сыӧн моргӧ веськавлӧмсӧ, ёна и дэлькӧдны мӧдасны. Некодлы пӧ кӧть эн висьталӧй, мый менӧ татчӧ вайӧдлісны. Сэсся Кольыд тані дыр оз и пукав, вой шӧрнас гортас мунас. А дзикӧдз коддзӧм гозъяыд игнасисны дай узьны водісны. Мӧд асывнас, буретш выльлунӧ, врачыд моргад пырас Кольлысь шойсӧ видзӧдлыны, но куйланінсьыс пӧкӧниктӧ оз аддзы да и юаліс век на код да унзіль Кыз Лизалысь:

— Ивановна, колӧ ӧд вскрытие вӧчны. Кӧні нӧ пӧкӧникыс, кодӧс тӧрыт вайӧдӧмны?

— Ог тӧд.

— Кыдз он тӧд? Тэныд сетісны видзны государственнӧй эмбур — шой, а тэ он тӧд. Кӧні сійӧ?

— А-а... Да сійӧ жӧ гортас муніс, — сяммис вочавидзны моргса директор.

— Гортас? — чуймис мужичӧй-врач. — Тэ гӧгӧрвоан он, мый сӧран? Да тэ тай бара нин код. Кымынысь тэныд вӧлі шуӧма, мед сэсся удж вылад эн ю! А тайӧ коді диван вылас узьысьыс? Гашкӧ, тайӧ и пӧкӧникыс?

— Абу, абу, тайӧ менам верӧсӧй, — повзискодь Лиза. — Эн кӧть сійӧс пӧтрӧшитӧй.

— Со мый, Ивановна, сета час пӧкӧниксӧ корсьӧм вылӧ. Он кӧ вайӧд кувсьӧм мортсӧ моргас, удж вывсьыд тэнӧ ковмас вӧтлыны. Тайӧ — приказ. Гӧгӧрвоин? — шуис врачыд повзьӧм нывбабалы.

— Кытысь ме сійӧс корся?

— Кӧть кытысь, кӧть му горувсьыс, но мед час мысьт шойыс вӧлі тані, — ярскӧба кывкӧрталіс тшӧктӧмсӧ врач да петіс ывла вылӧ.

Кыз Лиза садьмӧдіс шкоргысь верӧссӧ:

— Чеччы ӧдйӧджык, эсія... вержыкыс дорӧ, Петыр Коль ордас ковмас ветлыны да вайӧдны сійӧс татчӧ, а то менӧ тайӧ удж вывсьыс вӧтласны сы понда. Кытысь ме сэсся татшӧм бур уджсӧ корся?..