ВЫЛЬ ПЫВСЯН

Бырган Марпа да Торган Агни — суседкаяс. Кыкнанныслӧн керкаыс ю дорын, джуджыд берег вылын зымвидзӧ-сулалӧ. Град йӧрыс орччӧн жӧ и. Ӧта-мӧдсьыс найӧс сӧмын ляпкыдик потшӧсӧн торйӧдӧма. Зэв на и лӧсялӧны аньясыд, кыкнанныс сёрниаӧсь да. То Марпа кутшӧмкӧ могӧн суседкаыс ордӧ петалас, то Агнюшӧс мог суас да мӧдыс дорӧ котӧртлас. И век ӧта-мӧдсӧ могмӧдасны. Торйӧн нин ёртасьны кутісны сэки, кор Бырган Марпалӧн Виттор медічӧт пиыс гӧтрасис Торган Агнилӧн оз тусь нылыс вылӧ. Ӧта-мӧдсӧ та бӧрын сӧмын сваттяӧн и мӧдісны ыдждӧдлыны.

— Сваття-а! — восьса ӧшиньӧд горӧдас Бырган Марпа, — Васьыдкӧд петав ми ордӧ тшай юны-ы! Мужикӧй тай чери кыйны катліс да неуна сюрыштӧма. Чӧсмӧдыштам черинас, гашкӧ, номсасянныд да-а!

Торган Агни кыкысь корӧм оз виччысь. Лавкаӧ «гӧрд» дозла котӧртлас, да суседъяс ордӧ гозйӧн и тюрӧдасны. Асьныс уджйӧзӧн оз жӧ кольлыны. Верӧсыс кӧ вӧрысь озыр кыйдӧсӧн воас, Агнюшыд ӧдйӧ и петас посводзас.

— Сваття-а! Штэпанӧвна-а! — выйӧн мавтыштӧм кодь небыд, мича шыладӧн юргӧ суседъяслӧн град йӧр весьтын Торган Агнилӧн гора гӧлӧсыс. — Рытнас Ваньыдкӧд пыралӧй ми ордӧ-ӧ! Васьӧным мыйсюрӧ вӧрысь вайыштіс да-а чӧсмасьышта-ам!

Марпа лавкаысь «гӧрд» дозтӧ оз жӧ вунӧд босьтны. Сватъясыс ордӧ Чикыш Ванькӧд петасны да рытывбыд пызан сайын вермасны варовитны, ныв-пиянӧн ошйысьӧны, кыпыд кӧлысьсӧ казьтылӧны. А кӧлысьыс и збыльысь ыджыд гажӧн муніс. Став рӧдвужыс чукӧртчыліс. Сэсся том гозъя овмӧдчисны Чикышевъяс ордын. Пи-моньыслы Марпа торйӧдіс медся шоныд да югыд вежӧссӧ. Мед пӧ первойя кадсӧ ми дорын кургыштасны, кок йыв сувтасны да, гашкӧ, сэсся аслыныс керка кыпӧдасны ли, патера ньӧбасны ли.

Коркӧ-некоркӧ том гозъялӧн пи чужис. Сват-сваттяяслы ёна и нимкодь. Торган Агнилӧн чужӧмыс ыргӧн таз моз югъялӧ. Бырган Марпа — пиньтӧм жоман — вашъялӧ-сералӧ, Чикышев овыс пӧ оз на быр, бара на пӧ дедӧн шуысьыс чужис, ӧні нин медічӧт пиыс бур козин пӧль-пӧчлы козьналіс. Кагуксӧ нимтісны Ванюкӧн, Чикышев пӧльлысь нимсӧ пуктісны. Ладинечсӧ нёльысь-витысь вежоннас пывсьӧдісны. Вомгорулын кевмӧм лыддигмоз дзолюксӧ небыд корӧсьӧн корӧсялісны, пернапас чӧвтісны, шоныд ваӧн киськалісны, мед некутшӧм вомидз эз кутчысь. Но, кыдзи тшӧкыда овлӧ, муса бабушъясӧн ичӧтик внуксӧ пывсьӧдӧмлы регыд воис пом.

Ӧти рытӧ Ванюкӧс пывсьӧдігӧн Марпа нымӧнӧ коксӧ эз чег, зургысис сісьмӧм пӧвъяс костас артмӧм розьӧ да. Важыд важ и эм. Татшӧмсӧ «сьӧд» пывсянӧн на шуӧны. Горсьыс тшыныс пытшкӧсас пуркйӧ, та вӧсна стеныс смоль сьӧд са. Чикыш Вань эськӧ мӧвпавліс нин выль пывсян панӧм йывсьыс да, но век кутшӧмкӧ мытшӧд сорліс: то кадыс эз вӧв пенсия вылас петтӧдз, то сьӧмнас эз тырмӧдчывны. Куим челядь чужтісны, да найӧс ӧд колӧ вӧлі быдтыны, кок йыв сувтӧдны. Ныла-пианыс быдмигкості и пывсяныс морт моз жӧ пӧрысьмис-ропкысис, ассьыс нэмсӧ оліс.

— Дыш пекыль, чигарка нетшны кадтӧ аддзан, а пывсянтӧ дзоньтавны он удитлы, — керкаас пырӧмӧн тшӧтш уськӧдчис гӧтырыс ӧшинь дорын шпуткысь Вань вылӧ, — тайкӧ кокӧс эг чег, джодж пӧвйыс сісьмӧма да розяс зургыси.

— Ланьт! Эн бызгы нинӧм абусӧ, — дӧзмискодь верӧсыс. — Кутшӧм дзоньтасьӧм? Бурджык выльӧс панны, донтӧмджык сувтас.

— Выльӧс? — чуймискодь Марпа. — Кутшӧм сьӧм вылӧ? Коньӧр пенсия вылад али мый? Ни вӧр, ни кер оз шед, ставыс донсяліс да.

Чикыш Вань сэсся нинӧм эз и шу, эз кут гӧтырыскӧд вензьыны, а мӧд рытнас петаліс суседыс дорӧ. Торган Агнилӧн верӧсыс, Васев Вась, кино вӧлі видзӧдӧ. Чикышев дыр эз нюжмась, пырӧмӧн тшӧтш и кывлысис, гуся сёрни пӧ эм да саймовтчылам ичӧт жыръяд. Кык сват сэсся пырисны орчча вежӧсӧ, кӧні дыркодь сёрнитісны-варовитісны. Торган Агни эськӧ пельсӧ ёнакодь чошкӧдліс да кывзысис пӧдса ӧдзӧс дорас, но сідзи нинӧм и эз гӧгӧрво. А некымын лун мысти кыкнан сват-сваттяыс да том гозъя пукалісны Чикышевъяслӧн ыджыд вежӧсын пызан сайын. Медводзӧн сёрнисӧ заводитіс керкаса кӧзяин, варовитім пӧ сваткӧд да воим ӧти кывйӧ, колӧ миянлы ӧтвылысь кыпӧдны выль пывсян, дерт, ковмас мырсьыштны, мыштӧ пӧсьӧдыштны, ньылӧм кисьтыштны... Чукӧртчысьяс воисны ӧти кывйӧ: сьӧкыдлуныс кӧть уна, но выль пывсянтӧ панам.

Регыд мысти тыр ӧдӧн кутіс пуны кыпыд удж. Коми мойдын моз жӧ: кодкӧ вӧр пӧрӧдӧ, кодкӧ кер кыскалӧ, кодкӧ пывсян кыпӧдӧ, кодкӧ ӧшинь писькӧдӧ... Мойдын моз жӧ ӧдйӧ и кыптіс водзвыв разьӧм важ пывсян местаын куд кодь пелькиник да мичаник выль пывсян. Ставлы нимкодь. Пытшкӧсас ни тшын, ни бус. Гӧгӧр лӧсталӧ да югъялӧ. Югыд би ломзьӧ и. Сӧмын васӧ колӧ юысь катлыны да пес дасьтыны.

Сват-сваттяяс ӧта-мӧд вежмӧн пывсьӧны-корӧсясьӧны, дзоля Ванюкӧс пӧлялӧны-мыськӧны да ассьыныс уджнысӧ век ошкӧны. Ок и бур пӧ пывсян артмис!

А кадыс век тюргӧ-мунӧ водзӧ. Олӧм век бурлань ли, лёклань ли, а вежсьӧ. Том гозъялӧн Ванюк пиныс ассьыс делӧ тӧдӧ: туӧ-быдмӧ, витӧд арӧс нин сылӧн регыд лоас. Но Бырган Марпа да Торган Агни казялісны: том гозъя ӧта-мӧд дорас кӧдзалӧмаӧсь ли мый ли. Виттор мыйлакӧ рытнас тшӧкыда вошласьны кутіс, вой шӧрӧдз мукӧддырйи кӧнкӧ ветлӧдлӧ, а корсюрӧ сӧмын асывнас гортас локтас. Гӧтырыс дорӧ бурногӧн оз и матыстчыв. Боксянь кӧ видзӧдны, быттьӧ абу и гозъя. Галя гӧтырыс век ӧтнас пиыскӧд ноксьӧ. Но сиктад йӧз синмысь он на дзебсьы. Ӧдйӧ и кывсис, Виттор пӧ мӧд анькӧд мусукасьӧ. Сы ордын пӧ и вошласьлӧ. А Галяыслы кодкӧ нин вашкӧдӧма пеляс верӧсыслӧн бокӧ ветлӧдлӧм йывсьыс, да сійӧ дыр мӧвпавтӧг Ванюкыскӧд ай-мамыс ордӧ петіс овны. Мырдӧн пӧ муса он ло. Сват-сваттяяс шогӧ усины. А Виттор ӧдйӧ и сайкӧдіс найӧс: ме пӧ Галякӧд торйӧдча да Инна вылӧ гӧтрася и ставыс. И збыльысь. Кыдзи шуис, сідзи и вӧчис.

— Некыдзи ӧнія том йӧзтӧ он гӧгӧрво, — шогсьӧ Бырган Марпа, — кӧсъясны — ӧтлаасясны, кӧсъясны — юксясны, быттьӧ ворсӧны. Шог ни печаль. Васевъяскӧд ӧтвыв сэтшӧм бур пывсян лэптім. Мыйта деньга лэбӧдім, а ӧні пывсьыны некодлы.

— Мыйла некодлы? Дзолюк Ванюкнымӧс ог жӧ ӧтдортӧ, — кывлысис Чикыш Вань. — Васевъясыс кӧть мед быд лун пывсянсӧ ломтасны, ме абу паныд.

— Чӧв, Ваньӧ, дузъялӧны найӧ ми вылӧ, Витторным Галясӧ эновтіс да. Паныдасьлам ывлаас, да Торган Агниыс мекӧд весиг оз сёрнит, аддзас да нырсӧ мӧдарӧ бергӧдас, быттьӧ абу и тӧдсаӧсь весиг, — неуна эз бӧрддзы Бырган Марпа.

Тайӧ сёрни бӧрын лун кык мысти Чикышев гозъя чери кыйны катісны да вӧр керкаас быдса вежон олісны. Бӧр кывтісны озыр кыйдӧсӧн. Гортас, дерт, некод эз вӧв. Виттор пиныс выль гӧтыр ордас сирасис. Ай-мам керкаланьыс туйсӧ вунӧдӧма ли мый ли, весиг оз пыравлы. Налы став уджсӧ аслыныс колӧ бергӧдны. Бур на, вермыштӧны да. Марпа и шуӧ, колӧ пӧ пывсянсӧ ломзьӧдлыны да кӧть неуна шонтысьыштны-мыссьыштны чери кыянінысь воӧм бӧрад. Чикыш Вань эз мӧд нюжмасьны, петіс сарайӧ пес поткӧдлыны. Бырган Марпа ведраясӧн лэччис берегӧ ва катлыны. Но кор тыра ведраясӧн Марпа матыстчис пывсян дорӧ, нымӧнӧ садьсӧ эз вошты. Пывсянас ни ӧшинь, ни ӧдзӧс, ни пач, ни рач, кыдзи шуласны.

— Ваньӧ-ӧ! Карау-ул! — кыліс Чикыш Вань гӧтырыслысь лёкногӧн горӧдӧмсӧ да уськӧдчис пывсянлань. Сійӧ чайтіс, мый Марпа усьӧма да доймӧма ли мый ли. Нывбаба пукаліс пывсян джодж шӧрас, джоджӧн кӧ эськӧ сійӧс позис шуны. Ни вылыс, ни улыс джодж плакаясыслӧн весиг дукыс абу, быттьӧ пакталӧмаӧсь сынӧдас. Ӧшинь-ӧдзӧсыс абу жӧ. Чикышев чуймӧмӧн шутёвтіс:

— Егуля гачӧ! Кытчӧ нӧ ставыс пакталӧма?

— Господьӧ-Енмӧй, Господьӧ-Енмӧй! Аддзан, мый вӧлі, ставсӧ петкӧдӧмны, ӧд нинӧм абу кольӧмны. Но и сюсьӧсь жӧ кодъяскӧ, — кинас шлопсьӧдліг шензьӧ Марпа.

— Сюсьӧй та-ай, — нюжӧдыштіс-кывлысис Чикышев.

— Гусясьысьяс волӧмны, сэсся некодлы тадзикӧн ышмавнысӧ, — сувтіс пукаланінсьыс Бырган Марпа. — Ӧні ӧд юысь-кодалысьясыд ставсӧ петкӧдасны да водка доз вылӧ вузаласны.

— Гашкӧ, и пыралісны, — петігмозыс нин лэдзӧдіс Чикыш Вань, сэсся кытшовтіс пывсян гӧгӧрыс, мед видзӧдлыны, эз-ӧ шышъясыслӧн кок туйыс ли кутшӧмкӧ мӧд сикас пас коль. Но немтор эз сюр. Сӧмын гӧгӧрыс быдмӧм турунсӧ кодъяскӧ тальӧмны. Чикышев видзӧдліс вывлань да неуна эз матькышт. Пывсян вевтыс быттьӧ сылӧма, ни тьӧс, ни шипер, весиг пӧвтор абу кольӧма.

— Марпа, ноко, пет пывсянсьыс, — чукӧстіс Чикышев гӧтырсӧ, — ветлы Васевъяс ордӧ, юав, гашкӧ, найӧ гусясьысьяссӧ аддзылісны, а ме милицияӧ звӧнитла, мед сэтысь волас кодікӧ да, кыдз шуласны, «по горячим следам» гусясьысьяссӧ туялас-корсяс.

Бырган Марпа ӧдйӧ и чепӧсйис вӧвлӧм сватъясыслӧн град йӧрӧ. Торган Агни суседкаыслы воча петіс, сылысь локтӧмсӧ водзвыв нин казялӧма да.

— Агнюшӧ, — локтӧмӧн тшӧтш кывлысис Марпа, — пывсяннымӧс ӧд кодъяскӧ петкӧдӧмны, ставсӧ, мый вӧлі, чуш-чашкерӧмны, нинӧм абу кольӧмны. Тэ эн аддзыв некодӧс миян йӧр пытшкысь?

— Эг, эг аддзыв, ме йӧз град йӧр бӧрся ог эшты видзӧдны, менам аслам уджыс юр выв тыр. Ачыд тӧдан, гид тыр кӧза да баля, град йӧрын уджыс уна жӧ, век ковмӧ ноксьыны. Тэ моз пач вылын бокъясӧс ог пӧж, — пулемётысь моз торгӧдіс-шуаліс Торган Агни.

— Мый нӧ торган? Торксин али мый? — чуймис нывбаба. — Кор нӧ ме пач вылын бокъясӧс пӧжлі? Нэмӧс дворын мырси, лунъюгыдсӧ эг аддзыв. Тэ ачыд дышпоз. Сиктса столӧвӧяд уджалігӧн дась вылын и олін, сэтысь став помӧйсӧ гортад порсьясыдлы кыскалін. Тӧдам ӧд. Йӧзлысь вомсӧ он тупкы, дай ӧд быдӧнлӧн син да пель. Аддзӧны и кылӧны.

— Но и мый? Сюсь, но абу гусь, помӧйнас ӧд йӧзсӧ он верд, — Торган Агниыд кывйысла зептас оз пыр, кужас, кыдзи асьсӧ дорйыны. — А тэ бырзык, нэмтӧ няйтын гудрасян.

— А тэ, тэ, — дзикӧдз шӧйӧвошис Бырган Марпа. — Тэ — няйт лӧкань!

— Ачыд няйтысь петӧмтор!

— Ноко! Дугдӧ! Йӧйминныд али мый? Став сикт пасьталаыс горзанныд! — матыстчис вензьысьяс дорӧ Чикыш Вань. — Марпа, мунам татысь, гортын сёрнитам.

— А со Ваньӧ локтіс. Но, звӧнитлін-ӧ милицияас? — юаліс верӧсыслысь Бырган Марпа.

— Эг, ме нин сідз тӧда, коді шышкыс.

— Коді нӧ?

— Гортын висьтала.

— Мыйла гортын? Тані висьтав. Агнюшысь ӧд миянлы нинӧм дзебны.

Гач зепсьыс сигарет пачка перйиг да чигарка ӧзтігмозыс Чикышев синсӧ читкыралӧмӧн медводз сюся видзӧдліс Торган Агни вылӧ, сэсся гӧтырыс вылӧ:

— Марпа, сет меным кыв, мый он мӧд лёкавны-видчыны на вылӧ, кодъяс пывсяннымӧс куштісны. Сӧмын сэки висьтала.

— Ог, дерт, — ӧдйӧ и кӧсйысис мӧдыс. Мый лоӧма, лоӧма нин.

— Но висьтала инӧ. Сӧмын пуксьы пекыль вылас, а то гатшӧн усян.

Марпа и збыльысь пуксис неылын пес чипас дорас сулалысь кыз пекыль вылӧ:

— Но, висьтав, ме кывза.

— Тайӧ миян вӧвлӧм сватъясным мырсьӧмны-ноксьӧмны. Сиктсаяс аддзылӧмны. Ӧтилы звӧнитлі, да висьталіс.

Татшӧм виччысьтӧм юӧрсьыд Бырган Марпалӧн вомыс калькаліс, быгалӧм нин кельыдлӧз синмыс ыджыд кольча кодь лои, югыд би моз ӧзйис. Нывбабаыд первойсӧ весиг кынмыліс места вылас, но ӧти здукӧн жӧ садяс воис, да кыдз тай кватитіс пес чурка, да кыдз тай уськӧдчис сод вылын збодера сулалысь вӧвлӧм сваттяыс вылӧ:

— Но тэ и куркуль, но и курку-уль!

Торган Агниӧс сод вывсьыс быттьӧ ён тӧв ньылыштіс, мортыд повзьӧмысла пырис кильчӧӧ, сэсся пытшкӧссяньыс нин горӧдіс:

— Ачыд тэ куркуль! Ми сӧмын ассьыным босьтім. Миянлы йӧзлӧн нинӧм оз ков. Кӧрт пачыс миян!

— Но-о! А шиперсӧ нӧ мыйла нуин? — чуймис Марпа. — Сійӧс ми ньӧбим. Ӧдзӧсъяссӧ нуӧмныд и. Найӧс ӧд Вань вӧчліс.

— Но и мый? Вӧлі тіян, лоис миян!

— Петкӧдла ме тэныд «тіян да миян», ставсӧ, мый петкӧдін, мед ӧні жӧ бӧр вӧлі вайӧма. А то, а то! — ярмӧм Марпа пес чурканас ӧласигтыр кавшасис сод вылас.

— То тэныд! — Торган Агни здук кежлӧ восьтыліс ӧдзӧссӧ да чургӧдліс Марпалы ныр горулас кык чунь костас певсӧ. — Нинӧм ог сет, эн и виччысь. Ставыс миян дзоля Ванюклы, батьтӧм кагалы, лоас.

Кильчӧ ӧдзӧс бара крап-пӧдласис. Вась вӧлӧм сваттяяслысь став тайӧ гажсӧ видзӧдӧма ӧшиньӧдыс, дӧзмӧма налӧн пинясьӧмысь да сойӧдыс пыртіс-кыскис гӧтырсӧ керкаас. Чикыш Ваньлы кыдзкӧ абу жӧ бур сьӧлӧм вылас, гӧтырсӧ такӧдӧ, мунам пӧ вай татысь. А мӧдыс оз ӧвсьы. Керка сод вывсяньыс на быд ногыс видіс нывъёртсӧ. Торган Агни ёна жӧ пӧдругасӧ пиняліс-матькис. Дыр на эськӧ ӧта-мӧд вылӧ вермисны понъяс моз увтны, но верӧсъясныслӧн, тыдалӧ, пельныс сьӧдмыны кутіс. Ӧтиыс и мӧдыс гӧтырсӧ колскӧдӧмӧн повзьӧдісны. Сӧмын та бӧрын нывбабаяс лӧньыштісны.

А кад кольӧм бӧрын Васевъяслӧн йӧрын ичӧтик выль пывсян кыптіс. Чикышевъяс эз жӧ нюжмасьны, вӧвлӧм саунасӧ выльмӧдісны-дзоньталісны. Оз ӧд весьшӧрӧ шуны: ӧти гуӧ кык ош оз тӧрӧдчыны. Асладыд сійӧ век аслад и эм. Кор кӧсъян, сэки и пывсян.