РОБИНЗОНЪЯС

МИТЯ — ГРАМОТЕЙ

Митя Качин велӧдчӧ витӧд классын. Медся ёна радейтӧ лыддьысьны. Веськалас кӧ киас туяна книга, некыдзи дугӧдчыны оз вермы. Весиг рытнас, кор нин ставӧн водаласны узьны, сійӧ шебрасяс, ӧзтас ичӧтик пӧнарик да войбыд книгатӧ шургас-лыддяс. Митялӧн эм медбур ёрт — Витя Вурдысев. Найӧ велӧдчӧны ӧти классын, пукалӧны ӧти парта сайын. Тӧв и гожӧм, тулыс и ар кык ёрт век ӧтлаынӧсь. Ю дорӧ вуграсьны ли, маті вӧрӧ войнаӧн ворсны ли, тшак вотны ли, тӧвнас лызьӧн котравны ли — быдлаӧ ӧтлаын мунӧны. Торъяланаыс сыын, мый Витя Вурдысев дас кык арӧссӧ тыртіс нин, но учебникъяс кындзи некутшӧм книга киас эз босьтлы. Медся ёна сійӧ радейтіс вуграсьны, ньӧввуж-рогаткаяс вӧчавны. А Митя мӧдарӧ — быд лыддьӧмтор зілис ас ногыс пӧртны олӧмӧ. Аркадий Гайдарлысь «Тимур да сылӧн команда» книга лыддьӧм бӧрын мӧвпъяснас юксис Витякӧд. Вай пӧ книгаса геройыс моз, Тимурыс моз, команда лӧсьӧдам, кутам война вылын усьӧм салдатъяслӧн мам-гӧтыръясыслы отсасьны. Митя дженьыдика висьталіс сы йылысь, коді сійӧ Тимурыс, кодкӧд сійӧ ёртасис да мый бурсӧ вӧчис мукӧд йӧзлы. Шуӧма — вӧчӧма. Котыртісны команда. Митя, дерт, асьсӧ пуктіс командирӧн, а ёртсӧ — аслас вежысьӧн. Лоис и медводдза мог: Агни баблы вайны трубаысь ва, кодлӧн фронт вылын кык пи усьӧма. Но кык друглӧн водзмӧстчӧмыс ӧдйӧ и помасис. Витялы дышӧдіс ва ведраясӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ котравны да эновтчис уджсьыс, шуис, колӧкӧ пӧ, ачыд ведраяссӧ кыскав либӧ мӧд йӧйӧс корсь, а ме пӧ тэныд абу казак. Кык ёрт та бӧрын некымын лун лӧгалісны.

ТУЯНА МӦВП

Школаын велӧдчӧм помасис. Шондіыс сывдіс став лымсӧ. Юын тулӧм ваыс ӧдйӧ и исковтіс Войвыв саридзлань. Пуксис дыр виччысяна гожӧм. Зонкаяслы нимкодь, каникулъяс воисны да школаӧ оз ков ветлыны, сӧмын ывла вылын и котралӧны. Но Митя, кӧть и каникулъяс, лыддьысьӧмысь эз ӧтдортчы. Ӧні нин сиктса библиотекаӧ тшӧкыда небӧгъясла пыравліс. Ӧтчыд сэні уджалысьыс, Агния Петровна, мыччис зонкалы Даниель Дефолысь Робинзон Крузо йылысь книга, кӧні висьтавсьӧ овтӧм ді вылын тайӧ геройыслӧн дыр кад чӧж майшасьӧм йылысь. Митя небӧгсӧ ӧти здукӧн ньылыштіс, сэсся другыс дорӧ котӧртіс. Витя сод помас ньӧввуж вӧлаліс, мед кравзысь ракаясӧс лыйлыны. Митя тшӧтш кӧсйис висьтавны выльӧн лыддьӧм книгаын гижӧмтор йылысь, сэсся гораа мӧвпалігмоз аслыс жӧ и шуис:

— Бур ӧд эськӧ, мунны кӧ кутшӧмкӧ овтӧм ді вылӧ, кӧні некоді оз сорась ни оз вид.

— А мый? Позьӧ, — шыасис Витя. — Вуграсьны кӧ, ветлам Кузьтыдорӧ. Сэні чериыс бура кутчысьӧ, позьӧ и олыштны сэні лун-мӧд. Ми батькӧд сэтчӧ кольӧм во катлім. Ме мамӧлысь юася, да лэдзас кӧ, позьӧ аски жӧ и мӧдӧдчыны.

— Мыйла юасян? Ме кӧсъя, мед некод эз тӧд, кӧнӧсь ми. Босьтам сёян, шатинъяс, паськӧм дай катам асьным. Сӧмын ковмас неуна дасьтысьыштны, — тӧлӧн пӧлялӧм биа ӧгыр моз ырзис Митя. — Кос нянь мешӧк босьтам, мам тӧвбыднас косьтыштіс.

— А ми дыр кежлӧ ог мунӧй дай, — эз гӧгӧрво ёртсӧ Витя. — Нинӧм сэні дырсӧ вӧчны.

— Эн али мый гӧгӧрво менӧ? — юаліс Митя да стӧчмӧдіс: — Ме Робинзоныс моз жӧ кӧсъя олыштны, видлыны, кыдзи да дыр-ӧ вермам йӧзсьыс бокын овны.

— А-а, — выльӧн на дӧвгис Витялы юрас другыслӧн мӧвп-кӧсйӧмыс. — Бара тэ аслад лыддьысьӧмнад менӧ йӧйтӧдлан. Ог, ме некытчӧ ог мун, дай менӧ гортсаяс оз лэдзны.

— Он кӧ мӧд мекӧд, — дӧзмискодь Митя, — ме тэ вылӧ нэм кежлӧ лӧгася, а Кузьтыдорӧ Миша Карповкӧд ката. Сійӧ мӧдас.

— А вот и оз мӧд, — кутіс вензьыны Витя. — Сійӧс мамыс оз лэдз, ме тӧда.

— Лэдзас, ме Мишалы тӧв кежлас важ лыжиӧс сета, мамыс оз вермы ньӧбнысӧ да.

— Мыйла сылы? Тэ ӧд меным кӧсйин сетны! Лыжитӧ кӧ меным сетан, ме ачым тэкӧд мӧда.

— Мӧдан?

— Мӧда.

— Сідзкӧ, лыддьы, мый лыжиыс тэнад нин, верман талун жӧ и волыны ми ордӧ, — корис другсӧ Митя.

Митя Качин — ӧтка пи. Бать-мамыс сійӧс быд ногыс лелькуйтӧны, мый корас, сійӧс и ньӧбасны сиктса лавкаысь. Весиг велосипед батьыс вайис карысь. А Витя Вурдысевлӧн сыысь кындзи котыраныс нӧшта на куим чоя-вока. Батьыс да мамыс колхозын мырсьӧны, ыджыд нажӧтка оз вайлыны. Та ыджда семьянад, дерт, лышкыда эз овны. Лыжияс вылӧ сьӧм эз лишавлы. Витя век исласьлывліс ас вӧчӧм сьӧкыд лыжиӧн. А Митялӧн кык лыжи гоз, кыкнансӧ лавкаысь ньӧбӧмаӧсь. Татшӧм лыжинад бур и исласьны, и ордйысьны тӧвся панласьӧм дырйи. Быд ордйысигӧн Витя вӧлі медводзӧн финишӧдз воас. Весиг грамотаясӧн нин ошкылісны. Физкультура велӧдысь весиг шуліс, мый Витя Вурдысев вылӧ позьӧ лача кутны, лоас коркӧ нималана спортсменӧн, оз кӧ мӧд дышӧдчыны. А зонка и збыльысь кӧсйис лоны чемпионӧн.

— Но, сідзкӧ, ӧні и ветлам ті ордӧ лыжиысла, — Витя эновтіс вӧласян уджсӧ. — Ӧні жӧ, пырысьтӧм-пыр, бӧрыннас верман и не сетны, ылӧдлан дай.

— Тэ мый? Меным он эскы? Кор ме тэнӧ ылӧдлывлі? — дӧзмӧмӧн юаліс Митя. — Меным лыжиыд абу жаль. Вай ветлам ми ордӧ.

Кык друг регыд мысти вӧліны нин Качинъяс ордын. Митя петкӧдіс сарайысь лыжи гоз.

— На, сета пыр кежлӧ. Но сӧмын медым мекӧд тшӧтш мӧдін, меным ӧтнамлы гажтӧм вӧрас, — шуис Митя. — Талунсянь жӧ кутам дасьтысьны.

ДАСЬТЫСЬӦМ

Митя велӧдіс ёртсӧ, мый ковмас босьтны сьӧрсьыныс: шатинъяс, чер да пурт, паськӧм, кутшӧмсюрӧ дозмук, кос нянь, килька чериысь консервъяс, истӧг... — ставсӧ, мый ковмас ді вылын олысь робинзонъяслы. Дасьтысьӧм вылӧ муніс пӧшти вежон. Став эмбурсӧ гусьӧн лэччӧдалісны ю дорын сулалысь сарайӧ, кӧні Вурдысевлӧн батьыс видзліс кыйсян кӧлуйсӧ.

Пуксис кос, жар гожӧм, буретш сэтшӧм, кутшӧмӧс и виччысисны миян зонкаяс. Кыкнанныс висьталісны мамныслы, мый кӧсйӧны войколӧн катлыны Понитыдорӧ вуграсьны. Найӧ паныдсӧ нинӧм эз шуны, вуграсьнытӧ лэдзисны. И Понитыдорӧдзыс матын, тысяньыс неылын, Ыджыд ю дорас, кык керка дай олысьяс на эмӧсь. Зонкаяс абу нин ичӧтӧсь. Дзолясянь найӧс велӧдӧма ва вылын кутчысьны. Но мамъясныслы детинкаяс эз висьтавны, мый катасны Вурдысевъяслӧн мотора пыжӧн оз Понитыдорӧ, а ылі Кузьтыдорӧ, кытчӧдз сиктсянь бура ылын. Ки помысь кӧ зібйӧн йӧткасьӧмӧн, ковмас лунтыр катны.

Водз асылын зонкаяс чукӧстісны Витялысь Буско нима понсӧ да ставныс лэччисны ю дорӧ. Сэні нин лэдзисны ва вылӧ ичӧтик пу пыж. Петкӧдісны сарайысь пыжӧн ветлан «Ветерок» мотор, бензин тыра канистра. Сӧвтісны олас-выласнысӧ пыжӧ. Руль сайӧ пуксис Витя, сійӧ ва туйсӧ дай моторлысь ладсӧ бурджыка тӧдіс, батьыс чери кыйны писӧ тшӧкыда босьтлывліс, велӧдіс, кыдзи моторсӧ заведитны, кыдзи дугӧдны да мый да. Луныс пуксис лӧнь, тӧвтор весиг оз пӧльыштлы. Кузьтыдорӧ зонкаяс воисны зэв на и ӧдйӧ.

ЧОМ ВӦЧИГӦН

Таті Ыджыд юыс тулыснас ытва дырйи ӧтлаасьлӧ Кузьтыыскӧд да шӧрас кольлывлӧ ыджыдкодь ді. Но ваыс ямӧм бӧрын артмывлӧ кык верста кымын джынъя ді, кӧні колхозса уджалысьяс быд гожӧм заптӧны скӧтлы кӧрым. Тысьыс юӧ петӧ векньыдик, но джуджыдкодь вис. Тані и шуисны зонкаяс овмӧдчыны. Тані бара на ыджыдавны мӧдіс Митя. Витялы матігӧгӧрсьыс коз пу чальяс тшӧктіс керавлыны да индӧминӧ найӧс кыскавны, ачыс бадь пу чальясысь некымын пыкӧд вӧчис. Буско ӧтарӧ бергаліс зонкаяс дорын, быттьӧ кӧсйис налы отсыштны. Чомйыд зонкаяслӧн ӧдйӧ и артмис. Митя и шуӧ:

— Тайӧ чомъяс ме кута узьлыны, а тэныд мӧдӧс вӧчам.

— Мыйла? — чуймис Витя. — Ог тӧрӧй али мый? Ыджыдкодь чомйыс да.

— Ыджыд, абу ыджыд, но ме ӧні Робинзон, да первойя кадсӧ ме мӧда ӧтнам овны.

— А ме? — юаліс Витя.

— А тэ — Пятница.

— Кутшӧм нӧшта Пятница? — шензьӧ Витя, коді вӧлӧм вунӧдӧма нин Робинзон да Пятница йылысь да ёртӧн висьталӧмторсӧ.

— Ме тай тэныд висьтавлі, коді сійӧ Пятницаыс, — сійӧ дикар.

— Сідзкӧ, ме дикар, а тэ сяма морт, — ырзис Витя. — Ме ог кӧсйы дикарӧн лоны, ачыд, колӧкӧ, сійӧн ло. Тадз кӧ менӧ лёкӧдан, ме гортӧ бӧр кывта.

— Он жӧ кывт? — повзис Митя. — Ог лёкӧд ме тэнӧ, книгаас кӧ тадзи висьтавсьӧ, мый ме вӧча. Мӧд чомсӧ ог ылӧ и вӧчӧ, пӧшти орччӧн, — мӧдіс бурӧдны ёртсӧ. — Тэнад чом лоас и менам чом лоас. Дай чери кутам вугравны, юква пуам и.

Ёртъяс босьтчисны вӧчны мӧд чом. Сійӧс эштӧдӧм бӧрын пестісны бипур, пузьӧдісны чайникын чай. Лунтыртӧ ноксигӧн детинкаяс ёнакодь тшыгъялісны да азыма и босьтчисны сёйны. Консервысь килька чериыс, бипур пӧимын пӧжалӧм картупельыс, юмов чайыс ок и чӧскыдӧн кажитчисны Кузьтыдорын овны лӧсьӧдчысьяслы. Вичмис сёяныс и Бусколы. Сёйыштӧм бӧрын найӧ пырисны асланыс чомъясӧ шойччыштны. Но мудзӧм зонкаясӧс ойбырыс ӧдйӧ и босьтіс да кыкнанныс унмовсисны. Мӧд асывнас медводзӧн садьмис Витя, коді войбыд узис Бускоӧс кинас сывъялӧмӧн. Зонка петіс чомйысь да котӧртіс Митя дорӧ.

ВУГРАСИГӦН

— Робинзон! — матыстчис Витя ёртыслӧн чом дорӧ. — Чеччы нин, мый нӧ та дыра узян? Шондіыс со юр весьтасаным нин кайӧма.

Пӧжалӧм кӧвдум кодь чужӧма Робинзон, кодӧс тӧрыт на шондіыс бурпӧт пӧжаліс-гожйӧдліс, сынисадь, чӧскыда узис чомйын вольсалӧм небыд лысъяс вылын. Митяӧс и гортас мамыс ӧдва вермывліс чеччӧдны асывнас. Рытнас сійӧ дыр лыддьысьӧ, да сёр и водӧ узьны. А Витя, мӧдарӧ, велалӧма водз чеччыны. Асывнас и мамыслы колӧ отсасьыштны, и ва ваявны, и ичӧтджык воксӧ да чойсӧ садикӧ нуӧдны. Сылы некор асывнас нюжмасьны.

— Э-э-э! Робинзо-он! — бара чукӧстіс дӧзмӧм Витя. — Он кӧ сувт, ме бӧр гортӧ кывта.

— Кыдз кывтан? Мыйла? — пыр жӧ садьмис да кывлысис чомйын нюжмасьысь Митя. — Ме чеччи нин, эн повзьӧдлы менӧ.

— Ме ог повзьӧдлы. Сӧмын шуа, мый ме татчӧ локті эг шойччыны, а чери кыйны, вуграсьны. Лок чайсӧ юыштам дай лэччам берегас. Вуграсьны кутам, — эз кут вензьыны ёртыскӧд Витя-Пятница, коді Митя-Робинзон нюжмасигкості пестӧм бипур весьтӧ бедь вылӧ пысалӧма ва тыра чайник. Сёйыштӧм бӧрын зонкаяс босьтісны шатинъяс, нидзув тыра банка. Митя пуктіс рюкзакас сиктысь вайӧм кутшӧмкӧ книга. Сэсся детинкаяс лэччисны вадорӧ. Буско котӧртіс на бӧрся, сэсся кытчӧкӧ саймовтчис, пырис бадьяс пӧвстас. Вуграсьны мӧдісны пыж вывсянь, якӧр лэдзисны да. Ёнджыкасӧ вуграсис Витя, а Митя пуксис пыж бӧжас да нырнас пыр жӧ сунсис вайӧм книгаас.

— Видзӧд, видзӧд! — виччысьтӧг горӧдіс Витя-Пятница. — Тэнсьыд табтӧ дэбӧдӧ, ыджыд чери, тыдалӧ, кутчысьӧма, шатинсӧ ваас кыскӧ!

Митя виччысьтӧмысла шӧйӧвошис, книга лыддигкості эз казяв таблысь дэбӧдӧмсӧ да.

А Витя горзӧ:

— Кыскы, кыскы черисӧ! Мый бара нюжмасян? — скӧрмис зонка да кутчысис Митялӧн шатинас.

— Эн горзы, ме ачым кыска, — кывлысис мӧдыс. — Вешйы ме дорысь, — Митя йӧткыштіс ас дорсьыс ёртсӧ.

Витя эз вермы кутчысьны кокъяс вылас да бузгысис-уси ваас. Пыжыс ёнакодь катовтчис, да Витя-Пятница бӧрся ваас суніс и Митя-Робинзон.

— А-а-а, — горзӧны ваӧ веськалӧмаяс. — А-а-а!

— Спаситӧ-ӧ-ӧ! — став вынсьыс горӧдіс Митя. — Пӧдам ӧд!

Но коді нӧ зонкаясӧс васьыс мездас, кор наысь кындзи матігӧгӧрын некод абу? Медводзӧн сайкаліс, дерт, Витя-Пятница. Сійӧ тшапкысис кияснас пыж нырас да сяммис кавшасьны-лэптысьны пыжас. Сэсся кыськӧ берегсянь ваӧ бузгысис Буско, вартчис зонкаяслань да пиньнас тшапкис Митяӧс дӧрӧмті, думсьыс кӧсйис кыскыны пӧдысьӧс береглань. Но Витя удитіс кутны ёртсӧ шошаӧдыс да отсаліс кыпӧдчыны Робинзонлы пыжас. Суликӧдз кӧтасьӧм вуграсьысьяс лэптісны якӧр да веськӧдчисны береглань. Пыжсӧ тшукӧдісны ляпкыдінӧ да котӧртісны чомъяслань. Кыкнанныс радӧсь, эз вӧйны да. Но чом дорын кык ёрт бара зыкӧ воисны.

— Тэ понда шатинъяссӧ воштім, — выльӧн пестӧм бипур дорын ноксигӧн нин шыасис Витя. — Мыйлакӧ на книга сэтчӧ босьтӧма. Гортад али мый он эшты лыддьысьны?

— А тэ мыйла сэн мӧдін горзыны? И менӧ, и черияссӧ повзьӧдлін, — матыстчис бипур дорӧ Митя. — Эн кӧ горӧдчы, ачым черисӧ лэпті.

— Лэптін тай, книгаад зуньгысьӧмӧн чериыд оз шед. Сэсся ачыд на менӧ ваас йӧткин. Эн кӧ йӧткы, эг и бузгысьӧ ваас. Тӧді ӧд. Тэкӧд нинӧм бурыс оз артмы, — уськӧдчис ёртыс вылӧ Витя. — Нӧшта на ӧд асьсӧ Робинзонӧн лыддьӧ. Робинзоныс тай, ачыд висьталін, быдтор сяммӧма вӧчны. Всё, ставыс, мӧдан кӧ вуграсигӧн лыддьысьны, ме тэ дорысь мӧдлаӧ муна. Ӧтнад, колӧкӧ, ов тані. Буско, айда, — чукӧстіс понсӧ Витя. — Мӧдім, мунам татысь.

Вурдысев пасьталіс нопсьыс перйӧм кос гач да дӧрӧм, босьтіс чер да пырис бадьяс костӧ. Митя недыр пукалыштіс бипур дорын.

— Ачыс лӧгасис, ачыс и бурасяс, — мӧвпалӧ зонка. — Ачыс муніс, ачыс и локтас.

Митя вайис ведраӧн ва да мӧдіс дасьтыны сёян. Пусьынысӧ сійӧ кужыштіс. Мамыс уджаліс товароведӧн да тшӧкыда ветлывліс командировкаӧ. Ая-пиа дыр кежлӧ кольлісны кӧзяйкатӧг да аслыныс ковмыліс пусьыны. Митялӧн батьыс вӧрпунктын мастераліс. А пусьыны велалӧма армияын служитігӧн на. Сійӧ и велӧдыштіс писӧ пусьыны. Митя-Робинзон ӧшӧдіс бипур вылӧ ва тыра пӧрт, пузьӧм бӧрас лэдзис ваас шырӧм картупель, бӧрынджык — чегъялӧм макарон да банкаысь кильки чери. Шыдыс регыд мысти лои дась. Зонка эз кут ӧтнас пажнайтны, бипур пӧимын картупель пӧжигмоз кутіс виччысьны Витя-Пятницасӧ. Сідз и лоис. Витя локтіс выль шатинъясӧн. Кык друг бӧр бурасисны.

Ывлаыс ымраліс кос жарӧн. Шондіыс сэтшӧма пӧжис, мый весиг ловтӧ пӧдтіс. Сёйыштӧм бӧрын зонкаяс саймовтчисны жарсьыс чомйӧ да эз и казявны, кыдзи рытыввывсянь кутіс кыпӧдчыны ыджыд, сьӧд кымӧр. Медводдза гымыштӧм звирк чеччӧдіс робинзонъясӧс.

БУШКОВ

— Зэрмас, зэв ыджыд кымӧр кайӧ, — горӧдіс Витя чомйысь петігӧн. — Овмӧснымӧс колӧ бурджыка вевттьыны. Зэрыс кӧ кӧтӧдас, лёк дела лоӧ.

Эрд вылын куйлысь кӧлуйсӧ зонкаяс тэрыба пырталісны ӧти чомйӧ. А мӧдас дзебсисны асьныс. Енэжыс надзӧн тупкысис сьӧдсьыс-сьӧд кымӧрӧн. Матігӧгӧрса вӧр-ваыс пемдіс, жугыльмис. Сэсся кыптіс бушков. Ярмӧм ён тӧлыс лёкысь кусняліс-летіс пуяссӧ, нетшкис лыс-корсӧ. Юыс гызис. Енэжлысь паськыд отсӧ сяркнитіс-косяліс чардби. Кӧшысь моз зэрыс сярӧбтіс. Регыд мысти нинӧм эз кут тыдавны. Гӧгӧр сӧмын гымалӧ да вирдалӧ. Зонкаяс кӧть и эз полысьӧн вӧвны, но век жӧ раммыштісны.

Зэрыс кобис сӧмын рытланьыс. Гымалӧм-чардалӧм бӧрын ывлаыс ыркаліс. Робинзонъяс кӧсйисны пестыны бипур да пузьӧдны чай. Но кытысь кос пессӧ босьтан, дасьтыны кӧ водзвыв эз сяммыны?! Ковмис чӧсмасьны луннас на пӧжалӧм картупельӧн да килька чериӧн. Кӧдзыд шыдсӧ сетісны Бусколы. Войсӧ куимнанныс ӧти чомйын коллялісны номъяслӧн дзизгӧм-дзазгӧм шылад улын.

Асылыс ыркыд, кымӧра. Медым пестыны бипур, робинзонъяслы ковмис ветлыны кульны кыдз пуясысь сюмӧд да ырзьӧдны кӧтасьӧм чальясын бисӧ. Неуна бензин на койыштісны. Чай юӧм бӧрын ёртъяс мӧдӧдчисны береглань, кытчӧ кольлісны пыжсӧ виччысьтӧг купайтчӧм бӧрын.

ВИЧЧЫСЬӦМ-КОРСЬЫСЬӦМ

Зэрӧм-гымалӧм бӧрын мӧд асывнас нин Митялӧн да Витялӧн бать-мамыс сикт джынсӧ сувтӧдісны кок йыв. Юасисны быдӧнлысь, эз-ӧ кодкӧ аддзыв зонкаясӧс сиктысь ли вадорысь. Ӧти вой кежлӧ пияныс юасьлісны вуграсьны, а коймӧд лун нин кӧнкӧ вошласьӧны. Вурдысевъяслӧн берегдорса сарайын ни пыж моторлӧн, ни бензинлӧн дукыс оз кыв. Детинкаяслӧн мамъяс синва нин кисьтӧны. Гашкӧ пӧ, абу нин ловъяӧсь. Ёна бушколасис, зэрис-гымаліс, да мыйкӧ лёктор пияныскӧд лоис. Митялӧн батьыс Понитыдорӧ пыжӧн катліс, юасис сэтчӧс олысьяслысь зонкаяс йылысь. Но сэні найӧс некод абу аддзылӧма. Сэтчӧ жӧ на Вурдысевъяслӧн суседыс, Микол Гриш, биӧ вый содтіс. Сійӧ, вӧлӧм, чери кыянінысь кывтігас ю шӧрсьыс куш пыж кутӧма да сикт дорӧдз вайӧдӧма. Микол Гриш и висьталіс зонкалӧн батьлы, гашкӧ пӧ, тіян пыжыс. Вурдысев гозъя пыр и лэччисны вадорӧ и Витялӧн мамыс нымӧнӧ садьсӧ оз вошты. Збыльысь, пыжыс налӧн вӧлӧма.

— Сёкатӧ, пиукӧ-ӧ-ӧ, — лёкысь горӧдіс-бӧрддзис Анна тьӧт. — Кытчӧ нӧ асьтӧ нуи-и-ин? Зӧлӧта пиукӧ-ӧ-ӧ! Али ме тэнӧ лёка верді? Кык бӧж чери понда мунін бес дорӧ...

— Дугды, Анэй, водзвыв эн дзеб-гуав питӧ, — скӧрмис Вурдысев. — Ловъяӧсь найӧ, бушков дырйи пыжныс кылаліс да подӧн, тыдалӧ, петісны, воасны асьныс. Абу ӧд ичӧтӧсь нин. Мӧдім, гортӧ каям.

Митялӧн мамыс кыдзи тӧдмаліс, мый ю вывсьыс куш пыж кутӧмаӧсь, и збыльысь садьсӧ воштыліс. Качинлы весиг тэрыб отсӧг ковмис корлыны. Гӧтырыслы уколъяс вӧчисны да сылы неуна бурджык лоис, но сӧмын нывбаба ӧтитор долис:

— Корсьӧй менсьым ӧтка пиӧс... Кӧні тэ, пиукӧ, кӧні тэ, пиукӧ?

Шыасьлісны милицияӧ, но сэні шуисны виччысьлыны. Оз кӧ воны рытӧдз, ковмас аски аэропортса вертолётӧн кытшовтлыны берегдорса видз-вӧръяссӧ. Ылӧ пӧ зонкаясыд эз вермыны мунны. Сюрасны. Ывлаыс абу зэв кӧдзыд и войыс югыд. Нинӧм лёкыс накӧд оз ло. Виччысьӧмӧн, лёкӧн-сорӧн коли лун. Зонкаяслӧн бать-мам вийсьӧны-шогсьӧны, виччысьӧны налысь воӧм. Вурдысевъяс оз вермыны весиг узьны да лэччисны вадорӧ. Качин эз жӧ вермы кывзыны гӧтырыслысь дольӧмсӧ да петіс сод помас ыркӧдчыштны. Зэрӧм бӧрын войыс пуксис кымӧра да лӧнь. Сӧмын номъяс дзизгӧны-дӧзмӧдчӧны.

Асывнас Микол Гриш петіс Вурдысевъяс ордӧ да Витялӧн батьыслы шуис, тӧрыт пӧ вунӧді висьтавны, талун водз асывнас юрӧ кучкис, гашкӧ пӧ, челядьныд Кузьтыдорӧ катісны. Кывтіганыс Гриш дядь, вӧлӧм, аддзылӧма сэтысь тшын петӧм.

ВОИС ВЕРТОЛЁТ

Кор зонкаяс эз аддзыны вадорысь ассьыныс пыжсӧ, ёна жугыльмылісны. Витя шогӧ уси, мыйӧн пӧ и кывтам гортӧ. А Митя виччысьтӧг радлыны кутіс. Ӧні пӧ ми и збыльысь робинзонъяс. Некод оз тӧд, кӧнӧсь ми. «Ура-а! Ура-а-а!» — яра сотчысь бипур гӧгӧр чеччалӧ да горзӧ Митя-Робинзон. Сы вылӧ видзӧдӧмӧн и Витя-Пятница гажмис, сідз жӧ горӧдіс: «Урра-а-а!» Ю кузя кывтысь-катысьыс гожӧмнас уна да, миян робинзонъяс ёна эз и шогсьыны. Кодлыкӧ, ковмас кӧ, вӧзйысясны пыжас дай. Да нӧшта на пода туй эм сиктӧдзыс. Позьӧ и подӧн мунны татысь.

Выль шатинъясын пысалӧм вугыръясӧ чериыс зонкаяслы асывбыд вуграсигӧн пумӧн шеді. Чом дорӧ робинзонъяс пуксисны чӧсмасьны бипур вылын пуӧм юкваӧн да весиг шер эз вӧчны, кор ылісянь кутіс кывны вертолётлӧн журган шыыс. Сикт мӧдлапӧлын вӧлі аэропорт да самолёт-вертолётыс быд лун журъяліс-лэбаліс сиктсянь карӧ да карсянь сиктӧ. Лэбавлісны и вӧрса пӧжаръяс корсьысян самолётъяс. Вертолётлӧн журган шыыс лоис пыр гораджык и гораджык. Зонкаяс видзӧдлісны енэжӧ, кор сійӧ лоис на весьтын да вӧчис енэжас кытш.

— Кодӧскӧ корсьысьӧны али мый? — чуймис Витя-Пятница. — Вертолёт кытшлалӧ вӧр весьтті.

— Кодӧс нӧ ӧні мӧдасны корсьысьны, абу ӧд вотчан кад. Вӧрас нинӧм на абу да. Вошны некодлы, — шуӧ Митя-Робинзон. — Гашкӧ, пӧжар кӧнкӧ да?

— Гымаліс-вирдаліс ёна да, гашкӧ, и лыйис кытчӧкӧ гымньӧвйыс.

— Лыйис, дерт. Сотчысинас и воисны вертолётчикъяс.

Зонкаяс сёрнитігкості вертолёт вӧчис ді весьтын нӧшта ӧти кытш, сэсся ӧшйис буретш зонкаяслӧн оланінсянь неылын, паськыд видз шӧрын. А регыд мысти енэжса ыджыд турунвиж чиркыс пукаліс эрд вылын. Сэтысь петісны кыкӧн. Зонкаяс полігтыр, но матыстчисны вертолёт дорӧ.

— Здравствуйте, мальчики, — чолӧмасис зонкаяскӧд ӧти мужичӧй.

— Здравствуйте, — чолӧмасисны рочӧн и миян робинзонъяс.

— Что вы тут делаете?

— Рыбу ловим.

— Много наловили?

— Не-е, немного, — вочавидзис Витя-Пятница. — Мы здесь недавно, не успели ештшо.

— Вы здесь с родителями?

— Не-е.

— Одни?

— Да-а, — ӧттшӧтш нюжӧдісны зонкаяс.

Сэсся вертолётчик юаліс робинзонъяслысь ним-овсӧ да шуис, ті пӧ миянлы и коланныд. Сэсся тшӧктіс зонкаяслы сӧвтны вертолётас кӧлуйсӧ, пыж моторсӧ мужичӧйяс тшӧтш отсалісны вайны да пуктыны пытшкас. Регыд мысти турунвиж чиркыс кыпӧдчис енэжас. Шӧйӧвошӧм зонкаяс вертолётын лэбигӧн сӧмын синнаныс лапйӧдлісны. Регыдӧн воисны юрсиктса аэропортӧ. Сэсся вошӧмаясӧс пыжӧн вуджӧдісны сиктӧ. Ёна и радлісны ставӧн, зонкаяс воисны ловъяӧн, дзоньвидзаӧн да. Детинкаяслы, дерт, ковмис висьтавны бать-мамлы, мый робинзонъясӧн кӧсйисны лоны да ді вылын олыштны. Та бӧрын сиктын найӧс сӧмын робинзонъясӧн и мӧдісны шуны.

Зонкаяс воӧм бӧрын коли некымын лун. Ӧти рытӧ Митя Качин локтіс Витя Вурдысев ордӧ да нимкодьпырысь юӧртіс, мый быдмас да лоас либӧ лётчикӧн, либӧ вертолётчикӧн. Вертолётас лэбзьылӧмыс ёна кажитчӧма да. А мӧдысь волігӧн юӧртіс, мый, гашкӧ, и морякӧн лоас. На йылысь кутшӧмкӧ книга лыддьӧма, да кӧть ӧні жӧ ю кузяыс паракодӧн ли пыжӧн саридзӧдз кывтны дась.

МИЧА НЫВКА

Робинзонъяслы гортаныс Кузьтыдорӧ ветлӧмсьыд, дерт, ёнакодь сюри. Витяӧс батьыс нымӧнӧ эз ньӧръяв. Видісны писӧ и Качинъяс. Весиг ывлаӧ сэсся эз кӧсйыны лэдзны. Но верман ӧмӧй гожӧм шӧрын вильышпозъясӧс иган-томан сайын видзны? Бать-мамыс лунтыр удж вылынӧсь, некор челядь бӧрся видзӧдны. Миян робинзонъяслы бара вӧля. Лунтыръясӧн ывла вылынӧсь. То вадорӧ лэччыласны, купайтчасны пӧтмӧн, то сиктсайса ыб вылӧ кайласны, нинӧм вӧчны да. Но регыд мысти кык друглӧн весь олӧмлы воис пом. Кыкнаннысӧ сетісны пионер лагерӧ. Тӧвнас сэні олӧны матігӧгӧрса сикт-грездъясысь гырысьджык арлыда челядь, кодъяс велӧдчӧны юрсиктса шӧр школаын. А гожӧмын тані жӧ вын-эбӧснысӧ чӧжӧны ичӧтджык классаяс. Митя да Витя вуджисны квайтӧд классӧ, да быттьӧ нин абу йӧй малямушъяс кодьӧсь. Но бать-мамкӧд вензьыны эз кутны. Зонкаяс бӧрся син да син колӧ, а видзӧдны на бӧрся некодлы. Со и шуисны кывзысьтӧм пиянсӧ инавны пионер лагерӧ. Детинкаяс, дерт, веськалісны ӧти отрядӧ, ӧти узьлан жырйӧ, вольпасьныс орччӧн и. Чеччӧдӧны тані водз. Асывнас сизим часын дзирдалысь-югъялысь горн шы улӧ став лагерыс чеччӧ. Оз позь сёрмыны ни асъя гимнастика, ни линейка вылӧ. Митя да Витя — пионеръяс. А пионер, кыдзи быд пӧрйӧ шуліс налӧн вожатӧй Анна Ивановна, став челядьлы пример, пионерлы пӧ колӧ лоны кывзысьысьӧн, петкӧдлыны водзмӧстчӧм и уджын, и шойччӧмын, и спортын. Миян робинзонъяс тайӧс бура гӧгӧрвоисны да кӧсйысисны лоны шань, рам детинкаясӧн, эз кӧсйыны сэсся асьнысӧ серамвыв лэптыны.

Лагерын шойччысь челядьыс унджыкӧн вӧліны юрсиктысь да ӧта-мӧднысӧ матысас ли ылӧсас, а тӧдісны. Но воӧмаӧсь и орчча сикт-грездысь зонпосни. Зонкаяс ӧта-мӧдкӧд ӧдйӧ и кутісны ёртасьны, тӧдмасисны да. Сӧмын Вера нима нывка дорӧ весиг матыстчыны эз лысьтны. Кыкнанныслы Вераыс мусмӧма, да ас понданыс, тыдалӧ, яндысисны. А лагерын быд вежон котыртлісны быдсикас ордйысьӧм да конкурс. Миян вӧвлӧм робинзонъяслы ёна кӧсйыссис мичаник нывкаыскӧд тӧдмасьны, но эз тӧдны, кыдзи сы дорӧ матыстчыны. Витя петіс медводзӧ котралӧмӧн ордйысьӧмын, медся ылӧ да медся вылӧ чеччалӧмын босьтіс мӧд места. Митя лоис вермысьӧн шахматӧн ворсӧмын да велосипедӧн ордйысьӧмын. Аслыныс нимкодь и мукӧдыс на вӧсна радлӧны, а мичаник Вера видзӧдӧ налӧн вермӧм вылӧ веськодя. Кӧть эськӧ зонкаяс сэтшӧма зілисны, медым нывка на дорӧ матыстчис да мед кӧть чолӧмаліс.

Митяӧс да Витяӧс ставӧн нимтісны робинзонъясӧн, кывлӧмаӧсь ді вылын олӧмсӧ да. Но зонкаяс та вылӧ шер оз керны. Кыдзи кажитчӧ, мед сідз и нимтасны, мырйӧн мед оз шуны-а. Ӧтчыд мича Вера ачыс зонкаяс дорӧ матыстчис да юалӧ:

— Мыйла тіянӧс робинзонъясӧн шуӧны?

Кык друг виччысьтӧмысла здук кежлӧ кывнысӧ ньылыштісны. Сулалӧны нывка водзын да сӧмын синнаныс лапйӧдлӧны. Медбӧрын сайкалісны жӧ, восьсӧн, нинӧм дзебтӧг висьталісны Кузьтыдорӧ пыжӧн ветлӧм йылысь. Вера бурпӧт сераліс робинзонъяслысь висьтсӧ кывзігӧн, сэсся и шуис, вайӧй пӧ ёртасьны кутам, ті зэв бур зонкаяс. Митялӧн да Витялӧн вомъясыс калькалісны. Вера, вӧлӧм, Митя моз жӧ радейтӧ лыддьысьны, а сідзжӧ сьывны да йӧктыны сцена вылын. Весиг артисткаӧ кӧсйӧ велӧдчыны. Водзті Вера олӧма карын, но батьсӧ индӧмаӧсь юрсиктын кутшӧмкӧ организацияӧн веськӧдлысьӧн да ковмӧма татчӧ семьянас овмӧдчыны. Витӧд классӧ нывкалы ковмӧма помавны карын, олӧма бабыс ордын.

ПОХОД

Юрсиктгӧгӧрса вӧр-ваыс тані мича. Джуджыд пожӧма ягъяс да пашкыр козъя вӧръяс быттьӧ чуксалӧны-корӧны ас дораныс тӧвбыдӧн кӧдзыдсьыс да пемыдсьыс мудзӧм войтырӧс. Войвывса мичыс азыма кыскӧ ас дорас посни челядьӧс, ӧд вильышпозъяслы быдтор кӧсйыссьӧ тӧдны. Ставӧн кутісны радлыны, кор вожатӧй Анна Ивановна тшӧктіс челядьлы дасьтысьны поход кежлӧ. Ылі туйӧ пӧ войколӧн, дерт, петасны гырысьджык арлыдаяс. А посниджыкъяс ветласны матӧджык, ыб вылӧ кайласны.

Отрядлы, кытчӧ пырӧны Митя, Витя да Вера, шуисны ветлыны Понитыдорӧ, коді юрсиктсянь куим кымын верст сайын. Миян робинзонъяслы радыс, юр выв тыр! Кузьтыдорӧ ветлӧмыс найӧс велӧдіс нин, кыдзи колӧ дасьтысьны вӧрӧ мунігкежлӧ. Нӧшта на нимкодь, мый налӧн ёртӧн лоис мича Вера. Походӧ петісны водз асылын. Кӧть мыш вылын ставӧн нуисны сьӧкыдкодь нопъяс, век жӧ быдӧнлы вӧлі долыд. Дай муніганыс челядь некымынысь пуксьылісны шойччыны. Нывкаяс туй бокысь чукӧртісны гербарий вылӧ дзоридзьяс да пу росъяс. Туйыс мунӧ ю бокті, да зонкаяс весиг лэччылісны вадорӧ вуграсьны. Митялы да Витялы шеді некымын бадькормык. Мукӧд зонкалы шедыштӧма жӧ чериыс. Индӧминӧ воисны нёль часын кымын. Анна Ивановна детинкаяслы тшӧктіс сувтӧдавны палаткаяс, нывкаяслы — пестыны бипур да пуны юква. Час кык мысти став уджсӧ лои вӧчӧма. Юкваӧн чӧсмасьӧм бӧрын челядь гажаа заводитісны сьывны.

Войвылын гожся шондіыс мудзӧмсӧ оз тӧд, быттьӧ мыжаӧн асьсӧ лыддьӧ, мый тӧвбыднас йӧзсӧ эз шонты. Со и ышмӧма. Вӧртас сайӧ муртса саявлӧ, видзӧдан, а бӧр нин мыччысьӧма, делькӧдӧ бур йӧзсӧ, оз лэдз узьны. Чеччӧй пӧ, чеччӧй, тырмас небыд вольпасьын вальмасьны, петӧй ывлаас, апалӧй чӧскыд сынӧдсӧ. Но миян робинзонъяс, дай мукӧд челядь, узьӧны на палаткаын, мудзӧмаӧсь кузь туй бӧрын да. Но горнлӧн да барабанлӧн ӧтув гора шыладыс звирк чеччӧдіс узьысьясӧс. Пансис походын мӧд лун. Вожатӧй водзвыв ӧлӧдіс челядьӧс, медым некод юасьтӧг-висьтасьтӧг некытчӧ эз мун, лагерын дисциплина оз позь торкавны весиг походӧ ветлігӧн. Сэсся быдӧнлы лои сетӧма торъя удж: ӧтияслы вӧчны-лӧсьӧдны футболӧн ворсанін да сёянінын пызан, мӧдъяслы — чукӧртны-дасьтыны пес, коймӧдъяслы усис шуд лэччыны вуграсьны. Митя, Витя да нӧшта некымын зонка лоисны тані чери кыйысьӧн. Налӧн уджыс — могмӧдны отрядӧс чериӧн. Зонкаяс дорӧ вӧзйысис и Вера. Вожатӧйыс эськӧ кӧсйис нывкаӧс пуктыны пусьысьӧ, но сетчис зонкаяслӧн корӧм вылӧ. Лэдзис Вераӧс вуграсьны.

А инъясыс Понитыдорын и збыльысь кыпыдӧсь. Джуджыд чульк вылын шувгӧ пожӧма гулыд яг. Чульк горувті Ыджыд юӧ тысяньыс эзысь вӧньӧн шлывгӧ-визувтӧ дженьыдик, но паськыдкодь да джуджыд йиръяса ёль. Мӧдлапӧвса берегӧдз нюжӧдчӧмаӧсь лыа діяс, кӧні позьӧ гожъявны, тшӧтш ворсыштны футболӧн, шондіыс кӧ, шуам, оз мӧд дышӧдчыны-узьны сьӧд кымӧръяс сайын. Миян робинзонъяс Веракӧд да мукӧдкӧд тшӧтш шатинъясӧн лэччисны ю дорӧ. Быдӧн бӧрйис аслыс вуграсянін. Вералӧн шатиныс абу да, зонкаяс сылы ассьыныс, вежласьӧмӧн, шуисны сетлыны недыр кежлӧ. Вера то ӧтиыс дорӧ матыстчылас, то мӧдыс дорӧ и ӧтарӧ дольскӧ-сизьдӧ попугай моз:

— Вай ме на вуграсьышта, вай ме на вуграсьышта.

Зонкаяслы жаль шатиннысӧ нывкалы сетны, ӧта-мӧдныскӧд ордйысьӧны, кодныслы унджык чери шедас. А Вера кок уланыс ичӧт кага моз бергалӧ, вуграсьны кӧсйӧ да. Медбӧрын Витя дӧзмис:

— Дугды нин ӧтарӧ попугай моз токтыавны, сӧмын черисӧ повзьӧдлан.

— Во-во, попугай и эм, — шыасис неылын вуграсьысь Митя. — Попка попугай. Робинзон Крузолӧн Попка нима попугай вӧлӧма, сійӧс Крузоыд сёрнитны велӧдӧма.

— Ӧні и миян попугай эм, — серӧктіс Витя. — Вера-Попка, попугай, меным чӧскыд кампет вай.

Куимнанныс вак-вакӧн серавны мӧдісны. Нывкалы выль ним сетісны ёртъясыс и сійӧ эз лёкӧдчы на вылӧ. Тайӧ пӧ ӧд сӧмын ворсӧм. Вуграсьыштны Вералы сюрышті жӧ. Робинзонъяс выль ёртсӧ неуна велӧдыштісны, кыдзи колӧ шатинсӧ кутны, кор колӧ табсӧ васьыс кыпӧдны. Нывка ӧдйӧ и велаліс да весиг кык бадькормык сяммис вугравны. А кык лун мысти лагерын котыртісны вуграсьысьяс костын ордйысьӧм. Миян робинзонъяс эз жӧ кольччыны мукӧд зонкаясысь, водзвыв дасьтісны нидзув да мӧд асылас ставкӧд тшӧтш лэччисны вадорӧ. Лэччис и ПопкаВера зонкаяс вӧсна висьны. Детинкаяс на шулісны, эн пӧ лэччы, номъясыс пӧ вильӧдасны, став виртӧ юасны. Дай сӧмын пӧ сорасьны мӧдан. Но нывка пыксис, кӧсйӧ ордйысьӧм бӧрся видзӧдны да. Тані и артмис виччысьтӧмторйыс: вожатӧйыс Вералы сетіс ассьыс спиннингсӧ, шуис на, нинӧм пӧ он жӧ вӧч-а, вай мукӧдъясыс моз жӧ сувт вуграсьны. Сэсся петкӧдліс, кыдзи колӧ спиннингӧн вӧдитчыны. Митя да Витялӧн вомныс калькаліс. Попка-Вера сувтіс ёртъяссьыс воськов дас сайын. Регыд робинзонъяс казялісны, кыдзи нывка кыскис васьыс ӧти мык, сэсся мӧдӧс, коймӧдӧс. Медбӧрын нывкалӧн вугырас кутчысис ичӧтик бадькормык. Сійӧс нывка пысаліс ыджыдджык вугырӧ, сэсся лэдзис ваас. Эз на уна кадыс и коль, а Попкалӧн шатинсьыс табйыс вӧрны нин мӧдіс, вугыр кӧвйыс зэлалі, а сэсся вугырӧ тшапасьӧм чериыс кутіс кыскыны табсӧ ва пытшкӧ. Нывка шӧйӧвошис, эз тӧд, мый вӧчны. Митя да Витя казялісны Вералысь шӧйӧвошӧмсӧ да кыкнанныс пӧшти тшӧтш горӧдісны:

— Вера! Вера! Ыджыд чери самалӧ!

Но нывка дзикӧдз шӧйӧвошис, сӧмын спиннингсӧ киас топыда кутіс. Отсӧг вылӧ уськӧдчисны робинзонъяс да ӧтвылысь лэптісны матӧ нёль кымын весьт кузьта сир.

— Кутшӧм ыджыд! — чуймис Попка-Вера. — Ме татшӧм черисӧ некор на эг аддзыв. Тайӧ нӧ кутшӧм чери?

— Сир.

— Вомыс кутшӧм ыджыд! — бара шензьӧ нывка.

— Крокодиллӧн кодь, — стӧчмӧдіс Витя. — Менам бать татшӧм крокодилсӧ метра кузьтаӧс кыйліс кольӧм во.

— А менам бать кык метра кузьтаӧс кыйліс, — ошйысьыштіс Митя.

— А менам бать некор эз вуграсьлы, — шогӧ уси Вера.

— Нинӧм, эз кӧ. Ӧні тэ ачыд кужан вуграсьны, — такӧдісны выль ёртсӧ робинзонъяс. — Миянкӧд быдлаӧ велалан.

Рытланьыс лагерын вӧчисны ордйысьӧмлы кывкӧртӧд. Вӧлӧмкӧ, медуна чери шедӧма Вералы. Козин пыдди сылы и вичмис выль спиннинг. Понитыдорын кыпыда ворсӧмӧн да ордйысьӧмӧн коли нӧшта кык лун. Бӧръя лунӧ челядь ветлісны пашкыр пожӧма ягӧ. Сэні Митя-Робинзон мыйлакӧ кавшасис пожӧм вылӧ да став вынсьыс горӧдіс:

— Ура-а-а! Тасянь сэтшӧм ылӧдз тыдалӧ-ӧ-ӧ! Ура-а-а! А вӧр-ваыс сэтшӧм мича-а-а! Локтӧй ме дорӧ-ӧ-ӧ!

И збыльысь, пожӧм вывсянь Митялы быд боксянь тыдаліс уна рӧмӧн пӧртмасьысь помтӧм-дортӧм парма. Зонкалӧн лолыс кыпаліс аслас чужан му мичлунӧн нимкодясигӧн. А мукӧд челядьӧс и корны эз ков. Сідз жӧ пуяс вылӧ кутісны кавшасьны. Витя-Пятница да Попка-Вера пу кузя ур моз кайисны, сувтісны зумыд ув вылӧ да сідзжӧ «ура» горзісны. Анна Ивановна весиг повзис. Мед кӧть пӧ оз доймы некод. Но ставыс коли лючки-бура. Походысь юрсиктӧ челядь локтісны сьылігтыр.