ВОШӦМ ГОРТӦ МУНАН ТУЙЫС

ВОДЗКЫВ ПЫДДИ

Александр Иванович, гортса ногыс кӧ — Йӧра Саш, сьӧкыда вӧтасис...

Быттьӧ сійӧ кӧнкӧ зэв ылын тӧдтӧм муын кыдзкӧ-мыйкӧ веськаліс ас йӧз дінӧ. А веськыдджыка кӧ шуны — вӧвлӧм коми йӧзлӧн ӧнія йылӧмъяс ордӧ. Найӧ комилӧн кодь жӧ чужӧмъясаӧсь, унджыкӧныс тӧдчана черлыяса паськыдкодь чужӧмаӧсь, вежавидзысьӧсь да вылӧ лэптысьтӧм этшаӧсь... Но пӧшти оз нин сёрнитны комиӧн. Сӧмын ӧткымын кыв тӧдыштӧны. Этшаник кыв...

И дивӧ босьтӧ Александр Ивановичӧс: эстшӧм кульӧма и ляскӧма коми чужӧмъяс, а комиӧн оз сёрнитны! Ёна шызьӧм да шемӧсмӧм Александр Иванович юасьӧ налысь:

— Да, кӧть нин тӧданныд-ӧ ті, кодъяс ті эмӧсь сэтшӧмъясыс? Кутшӧм шомӧсысь лоинныд-петавлінныд?

Ми пӧ лючкисӧ огӧ и тӧдӧй. Сӧмын пӧ и кывлім, мый пӧль-пӧчьяс, коркӧ ёна нин важӧн, кутшӧмкӧ зырянаӧн вӧвлӧмаӧсь. А ми пӧ асьным чужӧмсянь нин рочьяс. Сибыракъяс пӧ ми.

Дзикӧдз майышмунӧм Александр Иванович мый вынсьыс зільӧ эскӧдны да гӧгӧрвоӧдны найӧс:

— Ме ӧд и ачым коми-зырянин жӧ! Тіянкӧд ӧти рӧдвужысь петӧм морт. Ме весиг чужи и быдми на Коми муас! Ичӧт дырйи сӧдз ваа Сыктылын уявлі да вир синма кельчи вугравлі. Мӧдлапӧв шутьӧмъяс ^Турунзьӧм, вӧрсявны нин кутӧм важ керас./^ вылысь кӧмтӧм кокӧн мӧс корсьлі, асъя лысьтӧм бӧрын лунтыр кежлӧ найӧс лэдзаласны да. Чӧскыд кӧра тшак и юмов пув вотлі. Велӧг вылын дзугйӧн гӧрд морӧса уркай кыйлі... Весиг и нимтылісны менӧ коми ног — Йӧра Сашӧн, асланым рӧд ним серти, коді пӧ вуджӧма кузь нэмъяс пыр, код тӧдас корсянь, да воӧма миянӧдз. Комиясыдлӧн ӧд быдӧнлӧн вӧвлӧма аслас рӧд нимыс, ёнджыкасӧ вӧркӧд да вакӧд йитчӧм нимыс... Ставсӧ ме тайӧс тӧдлі на и аддзылі. Чужан му шондіысь шонавлі. Чужан му сынӧдысь кыпъявлі... Сэсся тай лоис жӧ янсӧдчыны сыкӧд-а... Муса-дона чужанінӧйкӧд!..

Татчӧ сэсся и садьмис Александр Иванович, ӧні нин сизимдасланьӧ катовтчӧм арлыда Йӧра Саш. Ёна пӧсялӧма вӧвлытӧм вӧтыслӧн песӧмысь. Сьӧлӧмыс лёк ногӧн діпӧдчӧ морӧсас.

Восьтіс синъяссӧ да, керкаын пемыд на. И сэки сылы, сьӧкыд вӧтсьыс мынтӧдчытӧмыслы на, кыдзкӧ-мыйкӧ зэв шуштӧм лои. Мыйкӧ быттьӧ сьӧкыда личкыны пондіс сійӧс. Гӧгӧрбоксянь веськыда жамӧдны пондіс. Тшӧтш быттьӧ и вирсӧ сувтӧдны пондіс. Весиг быттьӧ кӧдзыд гуӧн повзьӧдчана ыркнитіс сы вылӧ. Коді тай виччысьӧ быд мортӧс олӧмас медбӧръяысь лолыштӧм бӧрын..

И быттьӧкӧ сійӧ, Александр Иванович, Йӧра Саш, — ас бӧрсьыс некутшӧм туй ни пас кольтӧг! — ӧні жӧ вӧйтӧдчас тайӧ кӧдзыд-пемыд гуас. И ставыс помасяс. Дзик ставыс! Быттьӧ абу и овлӧма-вывлӧма мортыс югыд му вылас...

Ӧдва и пыркнитӧдіс Александр Иванович татшӧм личкӧдсӧ вывсьыс. Кыдзкӧ-мыйкӧ мырдысьӧн чеччӧдіс асьсӧ чорыд вольпасьысь да петіс кухняӧ кӧдзыд ваӧн пальӧдыштны сьӧкыда вӧтасигӧн доналӧм гырксӧ и ловсӧ.

Сэсся пуксис да бурджыка кутіс мӧвпавны, мыйла эськӧ татшӧм шензьӧдана вӧтыс уськӧдчис сылы. Мый понда и мый водзын?

И выльысь быттьӧ петкӧдчисны сылы вӧтнас аддзылӧм коми чужӧмъяс — найӧ быттьӧкӧ и ас йӧз жӧ, но кутшӧмакӧ и абуджык нин ас йӧз, сы вӧсна мый оз кужны сёрнитны ас кывйӧн.

«Да мый нӧ ме таысьсӧ сэтшӧма шензя? Ме ӧд и ачым нин ӧні, буракӧ, ылӧсас тӧда чужан кылйӧс! Сы дыратӧ бокын олігад. Комиӧн сёрниттӧгыд. А найӧ, вӧтын аддзылӧмаясыс, налӧн рӧдвужыс, не ӧти нэм сайын нин орӧдчылӧмаӧсь чужан му дінысь...»

Сэсся нӧшта юыштіс ыркыд васӧ да мӧвпыштіс шензьытӧг и повзьытӧг нин:

«Эг-ӧ ме, збыльысь, олӧм помланьӧ нин кут матысмыны? А мый, олышті тай, сизимдас тырта, абу нин и сэтшӧм этша. Татшӧм олӧмнад! Нэм чӧжыд вийсигад!..»

А сэсся и, берег дор лыа вылын юждӧм кок туйяс моз, выль мӧвп сӧдзтысис вежӧрас:

«А, гашкӧ, гажӧй ёна нин кутіс бырны чужан муысь да, кодкӧ со весиг вӧтын казьтӧдӧ меным та йылысь? Эз-ӧ во кад нӧшта ӧтчыдысь веськӧдчывны важ гортлань? Да, гашкӧ и, медбӧръяысь нин ветлыны да копыртчывны сылы? Аслам чужанінӧйлы?»

Сизьдысис тайӧ мӧвпыс да дзикӧдзсӧ сэсся эз нин кусӧдчыв лов вывсьыс, мый кӧть эз вӧч сы бӧрын Александр Иванович, Йӧра Саш. Кӧть горт гӧгӧр йӧрас-садас сьӧлӧмсяньыс ноксис — виноград гӧрддзымъяс кӧртавліс-лӧсьӧдаліс, абрикос да яблӧк пуяс сьӧкыда личкӧмысь вожкаясӧн пыкліс; кӧть внукъясыскӧд гожӧм шӧрланьӧ ёна вежӧдӧм, лӧня кывтысь паськыд ваа Днепр дорӧ купайтчыны лэччыліс; весигтӧ кӧть заводса ёртъясыскӧд паныдасьлігъясӧ быдтор йылысь варовитіс — сы дыратӧ ӧд ӧтлаын уджалісны да, пенсия вылад петӧм бӧрад ёна жӧ тай бырӧ гажыс йӧзысь и заводсьыс... Но мый кӧть эз вӧч Александр Иванович, мыйӧн кӧть эз вӧв тырӧма прӧстмӧм кадыс, оз-оз да и бара на, кымӧр сайсянь быйкнитӧм шонді моз, югнитлас вӧтасьлӧм бӧрас чужӧм мӧвпыс-кӧсйӧмыс. Да и водзӧ на пондас югзьӧдны и ырзьӧдны Александр Ивановичӧс, гортсяньыс ёна ылі муӧ овмӧдчӧм Йӧра Сашӧс...

А сэсся — дзик нин виччысьтӧг! — воис Сыктывкарсянь, том дырся ёртсяньыс, письмӧ, кӧні вӧлі фотокарточка. Сэтшӧм фотокарточка сэні вӧлі!

Ёртыс гижӧ, мый снимайтчылӧмаӧсь пӧ карас 1945-ӧд воӧ, война помасян воӧ. Кор пӧ тай Архангельскӧ, мастеръяслӧн курсъяс вылӧ мунігӧн, мамтӧ тэнсьыд дзебӧмаӧсь карса шойна вылӧ. Ме пӧ неважӧн ветлі командировкаӧ, и сетісны пӧ тайӧ снимоксӧ. Ме пӧ пырысь-пыр жӧ вӧчалі типографияын копияяс.

Александр Иванович, Йӧра Саш, ырзьӧм лов тырнас сатшкысис шемӧсмӧдана серпасыс вылӧ, аслас олӧмлӧн ылӧ бӧрӧ кольӧм да ӧні быттьӧкӧ бӧр ловзьӧм олӧм войтыс вылӧ видзӧдӧ, видзӧдӧ, и пӧрысьмыштӧм нин, жебмӧм синъясыс дасьӧсь сэтчӧ жӧ и войтыштны пӧсь синваыскӧд тшӧтш...

Гожӧм... Пӧвйӧн эжӧм ыджыд ӧшиньяса керка водзын, томиник кыдз пуяс да ниа пуяс пӧвстын, снимайтчӧмаӧсь квайтӧн. Нёльӧныс пукалӧны кыз пӧвйысь тувъялӧм лабич вылын, а еджыд ковтаяса да юр выланыс еджыд чибльӧгъяса кык ныв, ӧта-мӧдныс бердӧ юрнаныс нёровтчӧмӧн, куйлӧны моз на водзвылын. Нёльӧн пукалысьяссьыс кыкӧныс — еджыд дӧрӧмъяса, паськыд пельпомъяса том мужичӧйяс, а мӧд кыкӧныс — вийӧриник на зонпоснияс. Ӧтиыс на пиысь — ачыс сійӧ, Александр Иванович, Йӧра Саш. Да, сё збыль, ачыс тай сійӧ борд йыв лючки лэптысьтӧм на вийӧр! Кӧть эськӧ и оз нин помнит тайӧ снимайтчӧмсӧ...

Сьӧд юрйыла еджгов футболкаа, армейскӧй нога ас вурӧм картуз лэптыштӧма юр дзибланьыс, кияссӧ кирза сапӧга кок пидзӧс вылас кресталӧма. Кык верстьӧджык том мужичӧйыс серти тӧдчӧ, мый зонка на сійӧ, кӧть эськӧ и ёнкодь нин морӧсъяса да кияса, казявмӧн вынаджык орччӧн пукалысь косіник-жебиник тшӧтшъяыс серти...

Но шогыс мыйта ыджыдкодь юра зонмыслӧн лӧсьыд чужӧмыс вылын! Да пытшкас кутана дойыс! Сідзи и чайтсьӧ, мый сылӧн ӧні жӧ бара на чепӧсъяс пӧсь-курыд синваыс...

Александр Иванович, Йӧра Саш, пӧся видзӧдӧ и видзӧдӧ кыза личкысьӧм олӧм вояс пӧвстысь друг быттьӧ выльысь ловзьӧм томлуныс вылӧ да ньӧти кутчысьтӧг ӧні бара на бӧрдӧ сьӧлӧмтӧ муткыртӧдана шог чужӧма зонкаыс пыдди.

1

Сійӧ тулысыс да гожӧмыс, война помасян вося тулысыс да гожӧмыс, гашкӧ и, медсьӧкыдӧн вӧліны Александр Ивановичлӧн, Йӧра Сашлӧн, ӧнӧдзся став олӧм-вылӧмас!..

Быттьӧкӧ и радлыны колӧ — медбӧрын помасис жӧ нёль во чӧжся вир кисьтӧмыс, став йӧзӧн войналӧн ад горш понда тшыг нисьӧ пӧтӧн вийсьӧм-мырсьӧмыс. Ыджыд Вермӧм шедӧдӧма лои, ӧні сэсся, ловйӧн кольӧмаясыслы, позьӧ сьӧлӧмсяньыс тэчны некор аддзывлытӧм на шуда олӧм. Мед кӧть и том да вына батьныс налӧн пуктіс юрсӧ; мый сэсся вӧчан, унаӧнлы тай кучкис татшӧм дойыс да шогыс, буракӧ, быд семьялы, сытӧгыс, татшӧм ыджыд донтӧгыс, гашкӧ, и Победаыс эськӧ эз шед. Но тай, бура ли лёка ли, быдмыштісны нин вок сикас бур мамныслӧн борд улын, ӧти бӧрся мӧд вочасӧн уджӧ босьтчӧны, аслыныс кынӧмпӧт перйӧны, и ӧні, война помасьӧм бӧрад, кыдзкӧ да мыйкӧ оласны нин...

Но тай найӧс, шудтӧмъясӧс, кыпӧдӧмаӧсь на мукӧд шогъяс да дойяс...

Дас сизимӧд арӧса Сашӧ, сиктса ныв-зонкӧд тшӧтш, мырсис леспромхозын, тӧвъяснас пӧрӧдчис, а война помасян тулыснас ёна вийсис ценнӧй вӧр кылӧданінын. Тӧвнас ньӧръясӧн пуръялӧм «авио», «палубник», «понтонник» да «судолес» плиткаяс ва воссьӧм бӧрын векни Сыктыв йывсянь торйӧн-торйӧн кылӧдалісны Грива горувса Важвадорӧдз, сэні паськыдджыкинас нин, найӧс топыда йитлісны ӧта-мӧдныскӧд нёль плиткаа зумыд пуръясӧ, йитлісны ромщина керъясӧн, сійӧ жӧ нюдз козпу ньӧръяснас топыда клячалӧмӧн, а сэсся и, быд пур вылӧ кодӧскӧ пуксьӧдӧмӧн, водзӧ мӧдӧдалісны карӧдз. Ноксьӧмыс да вийсьӧмыс тырмымӧн вӧлі. Сы вӧсна мый плиткаясыс Сыктыв катыдсянь воӧны вӧлі лун и вой, найӧс ставнысӧ кутавны колӧ, сортимент серти лючки аслас коланаинӧ кежӧдавны, пурйӧ чукӧртны, стӧча индыны ведӧмӧсьтӧ, кымын кер сэні лои да уна-ӧ кубометр. Сэсся и сетны документсӧ кутшӧмкӧ зонкалы либӧ нывкалы да водзӧ йӧткыштны татісӧ ёна нин паськалӧм Сыктыв ньылыд. «Авио» вӧрыдлӧн ӧд ыджыд доныс вӧлі война дырйиыд! Медмича пожӧм дінъясыс мунлісны самолётъяс вӧчны, шыльыдӧсь да гӧгрӧсӧсь, некытӧн некутшӧм ув пас оз тӧдчы, тшӧг польӧпи кодь жуйвидзӧ керйыс, кӧть ӧні жӧ чӧлӧсав да ачыд сёй!.. Да и, шуны кӧ нин, кор пӧ и чинлас татшӧм дивӧ-керйыслӧн доныс! Война кӧть абу война!

Медбӧръя пурнас, код вылӧ ӧтувъя ыджыд чом вӧчисны, сӧлісны пӧрысь мастер да нӧшта вит-ӧ-квайт морт, на лыдын и Сашӧ, бӧжалысьяс пыдди моз мӧдӧдчисны кывтны, мед отсавны водзынджык мӧдӧдчӧм сибдӧмаяслы, ёна косьмытӧдзыс мездавны найӧс, мед ньӧти «авио» ни «палубник» эз коль берегӧ. Карбас пыж налӧн тшӧтш вӧлі сьӧрсьыныс, гоз гӧгыль пыш гез...

Кузя нюжмасьтӧгыд-сёрмытӧгыд да, вына тувсов васӧ бур вӧлӧс моз кужӧмӧн уджӧдігад да, зэв на лючки-бура кылӧдісны карӧдз став дона вӧрсӧ, «авио» и «палубник», «судолес» и «понтонник». Нёль-ӧ-вит пур эськӧ и ёнакодь сибдӧмаӧсь жӧ вӧліны кузь туй вылад: коді полойӧ зутшкысьӧма, а коді и тувсов ваӧн ойдӧм видз вылӧ ляскысьӧма, и жебиник кылӧдчысьясыс, ӧткымынӧн, весигтӧ удитӧмаӧсь нин эновтны найӧс, — но кыз мича вӧра плиткаясыс абу на удитӧмаӧсь ёнасӧ косьмыны, да бӧжалысьяс ӧтвылысьнад ӧдйӧ и мездалісны найӧс да визув ва вывті водзӧ кылӧдісны.

Ӧні Александр Ивановичлы сэтшӧм нимкодьпырысь казьтывсьӧ ловзьысь вӧр-ваа ойдӧм ю вывті кывтӧмыс да ӧтвыв мездасьӧмыс. Ӧтилаын сибдӧм пурсӧ шӧрипӧв разясны-торйӧдасны да ва выв плиткаяссӧ кузь гез йылӧ лэдзасны — мед тадзикӧн ыджыд ва визувсӧ тшӧтш доддявны, мед сійӧ тшӧтш кыскӧ сибдӧмасӧ, а йӧз сэк кості мышсяньыс зоръялӧны да багыръясӧн йӧткӧны. Мӧдлаын бара ворот лӧсьӧдасны — сувтсӧн зутшкасны муӧ ёнкодь кер да сы гӧгӧр мӧд вӧсньыдджык керйӧн сибдӧм плиткаӧ домалӧм кыз гезсӧ сунис тюрикӧ моз бергӧдлӧны-гартӧны, лӧсьыда тай и нюшкӧ-кыскӧ тадзинад, мед кӧть и ньӧжйӧникӧн. А мый, мортыдлы тай Енмыс сы вылӧ и сетлӧма юр мывкыдсӧ да кияссӧ да, мед кыдзкӧ-мыйкӧ кокньӧдыштны асьсӧ, мед вывтісӧ жугӧдчытӧг век нин унджык да ыджыдджыка песовтны-вӧчны вермис...

Карӧдз став дона вӧрсӧ лючки-бура лои лэччӧдӧма-иналӧма. Кылӧдчысьяс босьтісны рӧштшӧт, унакодь сёян-юан быдӧнлы сетісны — пӧжалӧм нянь и шыдӧс, гырысь торъя сакар и кортӧм кампет. Весигтӧ тшӧтш спирт дозйӧн козьналісны! Максаковка баракын бура и пасйисны ылі Сыктыв йывсянь карӧдз воӧмнысӧ!

А муртса на помасис война, вӧлі тулыс, ставыс гӧгӧр ловзьӧ, чепӧсйӧ вежӧдны, и йӧзыс, войналӧн сьӧкыд личкӧд улысь мынӧм бӧрын, тшӧтш кыпыда ловзьӧмаӧсь, чужӧмъясыс, тувсов дзоридзьяс моз, нюмсермунӧмаӧсь олӧмыслы воча, дерт, ӧнісӧ быдӧн виччысьӧ некор аддзывлытӧм на шуд...

И зэлыда топӧдӧм чурка помъяса карса уличьяс вылын тырыс йӧз. А паркын мыйта том йӧзыс! Александр Иванович ӧні на весиг — ветымын сайӧ во мысти! — быттьӧкӧ выльысь аддзӧ и кылӧ том пуяскостса туйясӧд кузяла и пасьтала люзьгысь, гажъялысь том йӧзсӧ... Ёнджыкасӧ ас кодьыс жӧ арлыда ныв-зонмӧс! Кӧть и ӧтарӧ, нёль во чӧж грымгис лёк войнаыс, сымда войтырӧс изіс-нырис, посниуловсӧ ньӧрйӧн моз песіс, но тай кольӧма на жӧ йӧзыс, и сы кодь зырымбедьясыс со быдмышталӧмаӧсь...

Но бӧрсӧ гортланьыс, кузь туйӧ, кыксё ветымын километр, ковмис мӧдӧдчыны подӧн. Машинаясыд сэки зэ-эв шоча ветлісны налӧн важ вӧлӧкӧд. Вӧвъястӧ кывтысьясыдлы некод жӧ эз дасьтыв ни. И муса Сыктыв визулыд, коді сэтшӧм ӧдӧба лэччӧдіс карлань, бӧрсӧ оз катӧд...

Но ӧд тай найӧ абу медводдзаяс, ни абу медбӧръяяс татшӧмъясыс! Уна сё во чӧжнас мыйтаӧн нин шняпсьӧдлісны тадзи подӧннас, кӧтіа кокнас и кӧмтӧмнас, Сыктыв йывсяньыс карӧдзыс да и водзӧ на, Сибырса няня муясӧдз? А ӧні пӧ налы мый на и муннысӧ — ветымын километрӧн кӧ лун, нёльысь войковтӧм сӧмын и лоӧ: Ыбын, сэсся Визинын, сэсся Зимовйӧын, сэсся Койгортын, а сэсся помӧдзыс, Кажым леспромхозӧдз, этша нин и кольӧ. Тайӧ ӧмӧй нӧ туй коми мортыдлы, ичӧтысянь вотчысь-вӧралысьлы! Торйӧн нин тувсов каднад, кор гӧгӧр вежӧдӧ-ловзьӧ, дзользьӧ-сьылӧ, кор югыд шондіыс век ӧтарӧ колльӧдӧ тэнӧ, меліа нюмъялӧ да шонтӧ, а сӧдз югыдыс пӧшти некор оз и чусмыв! Восьлалан и восьлалан водзӧ тэнад пӧльясӧн на южмӧдӧм чукыльӧсь туйӧд, ёль гуранӧ лэччан и джуджыд керӧсӧ каян, чатрасян ӧтарӧ-мӧдарӧ, километр паса сюръя виччысян, а ёнджыкасӧ туйыс моз жӧ помасьлытӧм мӧвптӧ пестан да быд ногыс лӧдсалан юрад. Шуам, ачыд ассьыд юасян: мыйла эськӧ ыбчи, визинчи да весиг и палаззячи сёрнитӧны ӧти ног, а гривасаяс да койгортчи тӧдчанаа мӧд ногджык нин. Мыйла тадзи лоӧма? Быттьӧ тай нӧ ставӧн ӧти ю пӧлӧнын олӧны, весиг ӧти и сійӧ жӧ ва юӧны, а сёрниныс сэтшӧма торъялӧ? Кӧть и быдӧнлӧн коми сёрни жӧ? Мыйла нӧ тадзисӧ лоӧма?

Кузятӧ восьлалігӧн, дерт, мӧвпалан, и сикт да грезд нимъяс йылысь,ю да шор нимъяс йылысь. Карсянь матын — абу на ӧд вунӧма Йӧра Сашлӧн! — туйыс вуджӧ Тыла-ю, а асланыс налӧн, Сыктыв йылын нин, эм Тыла-ёль, эм Тылавыв грезд. Тайӧ гӧгӧрвоана. Водзтӧ комияс, кӧдзыд муаныс кынӧмпӧтнысӧ перйӧм могысь, видз-мунысӧ паськӧдӧм могысь ёна вӧдитлӧмаӧсь тыла: пӧрӧдасны вӧрсӧ, сотасны, сэсся пӧим вылас кӧдзасны сю, и морт судта гырысь шепта нянь пӧ лыбӧдчӧ во-мӧд. А кӧні бурджык да вынаджык муыс? Дерт жӧ, ю да ёль бокын, кӧні ваыс и югыдыс тырмӧджык, кӧні уна сё во чӧжӧн мусиныс тшӧг турунӧн да кыддза-пипуа корйӧн кызаммис да вынсяліс. Сэтысянь сэсся, тылаяссяньыс, и лоисны нимъясыс...

Гӧгӧрвоанаӧсь сідзжӧ Выльгорт, Ыб, Межадор, Гагшор, Койгорт.

А мыйла Пажга? Мыйла Пӧёл? И мыйла Сыктыл?

Александр Иванович, вӧрзьӧм сьӧлӧма, вӧйтӧдчис казьтылӧмъясас да, коркӧся Йӧра Сашыс моз, выльысь быттьӧ пондіс восьлавны кузь вӧлӧкӧд. И сэтшӧм нимкодь, а ӧттшӧтш и нор лои сылы тадзи выльысьсӧ, мед кӧть и мӧвпнас сӧмын, вуджны чужан муӧдыс сиктысь сиктӧ, Сыктылӧ лэччысь ӧти юсянь-ёльсянь мӧд юӧдз-ёльӧдз. И лӧз ваа Сыктылыс пыр ӧтарӧ колльӧдӧ сійӧс. И мед кӧть ӧні оз нин гажаа да вильыша тӧвзьӧд аслас вына мыш вылын, но и аслас гажнас-югыднас век нин ырзьӧдыштӧ ловтӧ да и мудзӧмыдла чинӧм вынтӧ быттьӧкӧ содтыштӧ. Дыр кежлӧ вошлас кытчӧкӧ вӧръяс пытшкӧ, сэсся бӧр лӧстыштас-мыччысяс, и пыр жӧ сьӧлӧм вылад лоӧ кокньыдджык, и кокъясыд пондӧны паськыдджыка да зумыдджыка восьлавны.

Дерт, коркӧ, буракӧ, став сиктъясыс-гортъясыс пуксьылісны Сыктыв пӧлӧнӧ. Сӧмын тай сэсся, уна нэмъяс чӧжнад, ӧткымынлаысь юыс ныръясьӧма-кежӧма бокӧ... Йӧз овмӧдчылісны уна ваа сӧдз визув дінӧ, мед налы быд лунъя вӧлі олан гажыс, а сэсся мед и бур ва туй орччӧн вӧлі, а тшӧтш и чери да пӧтка дінаныс вӧлі, а тшӧтш и татшӧм юыдлӧн паськыд ковтысын няня муяс-ыбъяс мед вӧліны...

А сэсся и вочасӧн ӧкмӧ-тэчсьӧ Ыб сикт. Коми войтырлӧн дас куим километр кузьта оланін. Мыйкӧ жӧ ковмис кывтысьяслы ӧти джуджыд мыс йывсянь мӧд нӧшта на джуджыдджык мыс йылӧдз ӧтарӧ кайны да лэччыны! Да видзӧдны, кыдзи косьмытӧм на тувсов няйтас дзужгӧны-лойсьӧны кынӧм улӧдзныс сибдӧм шочиник машинаяс.

Но сы пыдди шондіа бана Ыб керӧсъясас пӧ век бура быдмылӧма нянь — рудзӧг, и зӧр, и ид, и весигтӧ шобді. Весиг пӧ война дырйиыс ыбсаясыд мукӧд серти пӧтӧсджыка олӧмаӧсь ас нянь вылад...

А Визин вичкоын миян кылӧдчысьяс — Енлы юрбитӧм пыдди, бура кывтӧмсьыс Енсӧ аттьӧалӧм пыдди! — мудзнысӧ веськӧдісны... кода сурӧн. Да, дерт, не этша ыдждӧдлісны визинсаясӧс татшӧм буртор керӧмсьыд — Енъясысь мездмӧм вичкоын тагъя-быгъя сур вийӧдӧмсьыд. Гашкӧ, татшӧм ногӧннас визинсаяс кӧсйисны мынтӧдчыны став грекъяссьыс? Сур коднас кольмӧдны-бурмӧдны Енсӧ и анделъяссӧ, да мед нин найӧ эз вӧтлыны визинса кулӧмаяслысь ловнысӧ веськыда адӧ? А мый, век нин ӧд бурджык пӧтӧс да коддзӧдысь сур шоммӧдны вичкоас, мукӧд сиктъясын моз сісь картупель сэні видзӧм дорысь? Татшӧмторсьыд ӧд Енмыслӧн некутшӧм нин бурлун ни милӧсьт оз ло!

А Ниашорын дыр шензьӧмӧн чатрасисны тӧв изанлӧн вылӧ лэптӧм ыджыд-гӧгрӧс, уна бордъяса бергач вылӧ. Ӧд Сыктыв вожын став изанъясыс вӧліны посньыдик юяс-ёльяс вылын, помӧмаинын вывсянь усьысь ва быдлаын бергӧдліс лэчыда сизьдӧм сьӧкыд изкияссӧ да пызьӧ пӧртіс ас муын быдмӧм тусьсӧ-няньсӧ. А Ниашорын со, тӧв вынӧн изӧдӧны став быдтӧмасӧ... Но да ӧд и олісны татӧні дзик мӧд пӧлӧс йӧз — лунвыв роч муясысь мырдысьӧн вайӧдӧмаяс, кулакъяс. Сы ыджда кушин найӧ перйылӧмаӧсь вӧрын, сэтшӧм посёлок лэптылӧмаӧсь, му и видз вӧчлӧмаӧсь, нянь быдтылӧмаӧсь и скӧт видзлӧмаӧсь. Ӧдйӧ тай ставыс артмӧма уджавны кужысь да вермысь кулакыдлӧн! Тадзи жӧ вӧлӧма и Воквадын да Рабӧгын, Сыктыв катыдланьынджык, мӧдлапӧлас, дзик нин сьӧд вӧр шӧрын.

Мӧвпыштлыны кӧ ыджыдджыка, со кӧні вӧліны мортӧс изан изкиясыс. Мыйта морт олӧм изсис-чирссис татшӧм изкиясас. Ниашорын и Рабӧгын. Коми му пасьталаын. Помтӧм-дортӧм Россия пасьталаын!..

Но сэкисӧ, 1945-ӧд воас, кузь вӧлӧкӧд восьлалысь дас квайт арӧса Йӧра Саш татшӧмторъяс йывсьыд, дерт, эз на ыджыдасӧ мӧвпав. Кӧть эськӧ и тӧдтӧг да аддзытӧг эз ов, мый сылӧн чужан кадъяссянь Коми муӧ век ӧтарӧ вайӧдалӧны — мырдысьӧн йӧтлалӧны! — быдсяма йӧзсӧ. Кулакъясӧс, троцкистъясӧс, народлысь мукӧд пӧлӧс врагъясӧс, гусясьысьясӧс, грабитысьясӧс, морт виысьясӧс, власовецъясӧс, пленӧ сюрлӧмаясӧс. Вайӧдӧны и вайӧдӧны, но, гашкӧ пӧ, сідзи и колӧ, ӧд ыджыд вежӧра Вождьыслы, ылі Москваас, тыдаланаджык и гӧгӧрвоанаджык, кыдзи да мый колӧ вӧчнысӧ. Гашкӧ, сійӧ, Ыджыд Вождьыс, чайтӧ, мый став тайӧ мыжмӧм да тшыксьӧм войтырсӧ ӧдйӧджык бӧр веськӧдас да мортъяммӧдас мича-сӧстӧм на Коми муным? А тшӧтш и раминика олысь коми йӧзлӧн этшыс-сямыс?

Дерт, сэтшӧма суктӧм тайӧ йӧзыс вӧсна пыр сьӧкыдджык да дзескыдджык лои овны коми мортлы аслас нэмӧвӧйся муас. Водзті некор игнавлытӧм керкатӧ быд ногыс ковмӧ томнавлыны, чӧскыд пӧтка яйӧн вердысь чӧс туйясысь эновтчыны, сы вӧсна мый быдсяма пышйысьыс да лёк шӧйтысьыс рӧзӧритӧ найӧс. И вӧраланінъяссӧ пыр паськыдджыка кералӧны, пемӧслы и пӧткалы некӧн лоӧ овны, чинӧ дозмӧр и ур, ёльяс косьмӧны, юяс ямӧны, лӧптӧн тырӧны, нефтьӧн пӧдӧны, ӧтарӧ чинӧ чери...

Но ӧд бара татшӧм вайӧм йӧзыс отсӧгӧн мыйта вӧр кералӧны, мыйта из шом да нефть перйӧны Коми муысь Ыджыд Страналы. И став тайӧ бурыс кузь война чӧжыс, и ӧні на, няньысь не омӧльджыка колӧ йӧзлы. Сымда йӧзлы! Ӧд нефтьысь пычкӧм бензинтӧг эськӧ самолёт ни танк эз воюйт! Либӧ со тай кутшӧм мича керъяс — «авио» и «судолес» — кылӧдісны найӧ тулысбыд, мыйта выль самолёт да выль корабль наысь позяс вӧчны, а мукӧд вӧрсьыс мыйта керка лэптыны! Войнаӧн сотӧминас да пазӧдӧминас!..

А медъёнасӧ ловзьысь гожӧмлӧн сӧдзӧн да вежӧн онялысь вӧр сынӧдӧн лолалысь, кузь туйӧд шалксьӧдысь дас квайт арӧса зонлы, медъёнасӧ, дерт жӧ, мӧвпавсис неважӧн на шедӧдӧм Победа йылысь, нёль вочӧжся войнаын фашистӧс вермӧм йылысь, лёк войналӧн личкӧдысь-чӧскысь медбӧрын мынӧм йылысь. Ӧні сэсся, сы мында вир кисьтӧм бӧрад, сэтшӧматӧ вийсьӧм бӧрад, став олӧмыс — дерт жӧ! — гӧгӧрбок ловзьыны и югдыны пондас, гожӧм шоныдӧн да югыдӧн рокӧсалӧм вӧрыс моз жӧ, выль шуда олӧм пуксяс, кутшӧм шудаыс некор на некытӧн эз вӧв!..

И медыджыд аттьӧсӧ таысь — дерт жӧ! — Сталин ёртлы колӧ шуны. Войнаын лёк вӧрӧгӧс вермӧмысь и Сӧвет странаын — мир пасьталаас дзик ӧти на татшӧм югыд странаын! — шуда олӧмсӧ тэчӧмысь. Мед кӧть и ӧнӧдз тшыгйӧн сорӧн на тэчӧмысь. Мед кӧть и ӧнӧдз уна вир пыр на мунӧмысь.

Сӧмын тай пӧрысьмыштӧ жӧ нин Сталин ёртыс. А мый, вермас ӧмӧй тшӧтш и сійӧ кувны? — виччысьтӧг мӧвпыштсьӧ шондіа вӧрӧд восьлалысь зонкалы, да весиг пӧсявлӧ и кӧдзавлӧ сійӧ татшӧм мӧвпсьыс.

А мый, коркӧ кӧ сэсся, збыльысь, оз ло сійӧ? Сэки кыдзи овнысӧ пондам? Ленин ёрт моз кӧ кувсяс жӧ? Кытчӧ сэки воштысяс сылӧн помтӧм ыджыд вежӧрыс? Ок эськӧ, кыдзкӧ да мыйкӧ вуджас кӧ сылӧн, Йӧра Сашлӧн, юрӧ! Сэки эськӧ сійӧ, Сыктыв йылын чужлӧм морт, мыйсӧ сӧмын оз кер! Выль югыд олӧмсӧ став Му выв пасьталаын тэчӧм да вынсьӧдӧм могысь. Медводз эськӧ сійӧ мӧвпыштас сэтшӧм паськӧм, кодӧс кышалӧм бӧрын морт ньӧти оз кут тыдавны. Кышӧдас эськӧ татшӧм паськӧмнас медсюсь да медповтӧм йӧзсӧ, да найӧ муналасны вынаджык капиталистическӧй странаясӧ да и ыджыд шумтӧг-зыктӧг — тыдавтӧмъясыд! — чӧвталасны став лёк буржуйяссӧ, кодъяс некыдзи оз лэдзны лючкисӧ овны коньӧр уджалысь йӧзлы... И быдлаын лоӧ революция. Став мир пасьталаас революция! И быд странаын йӧзыс тшӧтш лоӧны шудаӧсь. На кодь жӧ шудаӧсь! Сэки вӧлисти лоӧ коммунизм! И некор нин сэсся оз ыпнит пеж война. Коді сы мында лёктор вайӧ йӧзлы. Коді сы мында йӧзӧс нырыштіс. И сылӧн со аслас, Йӧра Сашлӧн, батьыс пом ни дор вошис жӧ сэні. Без вести пӧ пропал. Эстшӧм морт вӧлі и — абу... А гашкӧ, ӧні кыськӧ аддзысяс на да бӧр петас? Бӧр на воас гортӧ? Кывсьӧ тай, мый кодсюрӧяс пӧ, збыльысь, аддзысялӧны, вошлӧмаясыс...

Ок эськӧ, кутшӧм лӧсьыда сэки позис овны! Став семьяӧн ӧтвылысь. Бать и мам. И куим пи налӧн, куим вок, со быдмышталісны нин да ёнмыштісны. Батьныс эськӧ бур туй вылӧ уставитіс найӧс ставнысӧ, вӧравны велӧдіс и чери кыйны, керка тшупны и сапӧг вурны, а гашкӧ, весиг и институтӧ велӧдчыны мӧдӧдіс...

Кӧнкӧ Ниашора-Палаззяа костын, ыджыдкодь кушинӧд вуджигӧн, подӧн кайысьяслы паныд лои грузӧвӧй машина, кодлӧн кузовӧ, рынышӧ сю кольтаяс моз, дзескыда топӧдчӧмаӧсь уна йӧз. Няйт резігтыр дзужкнитіс машинаыс на дінті, ылысмыштіс нин, сэсся кузовсаясыс друг пондісны горзыны, ӧвтчыны кинаныс. И сэки ылыстчысь, быттьӧкӧ ӧтлаӧ нин сӧльнитчысь чужӧмъяс пӧвстысь, Александр Иванович, Йӧра Саш, удитіс казявны... мамыслысь омӧльтчӧм шӧйӧвошӧм чужӧмсӧ. Вылӧ лэптӧм ӧвтчысь кияссӧ и... Ачыс чеччыштігмоз горӧдіс сійӧ — сувтлӧй пӧ!.. Чепӧсйыліс котӧртны машина кӧлесаӧн серӧдӧм туйӧд... Но машинаыс сідзи эз и сувт, а кысь нӧ вӧтӧдан кӧрт сьӧлӧматӧ... Сӧмын и удитіс кывлыны Александр Иванович, Йӧра Саш, мамыслысь матӧ воӧмӧн горӧдӧмсӧ:

«Визинӧ!.. Больничаӧ!..»

А сэсся и налань бергӧдчӧм йӧз чужӧмъяс машина кузовын дзикӧдз нин лемасисны ӧта-мӧдныскӧд, ӧтласа лыа гумыльгаӧ быттьӧ пӧрисны, а регыд сэсся и машинаыс саяліс-вошис чукыль сайӧ.

— Пежыд, эз вед и сувтӧдлы! — пондісны скӧравны-сьӧласьны кылӧдчысьяс. — Дашкӧ, мамыд мыйкӧ медся коланасӧ кӧсйис шуны тэныд-а!..

А дзикӧдз матӧ воӧм да шӧйӧвошӧм Йӧра Сашлы весигтӧ и кывъясыс на некыдзи оз шедны, пӧсь ярлун и синваа дой косялӧ ловсӧ. Ӧд сійӧ тулысбыд нин лючкисӧ эз аддзыв мамсӧ, но, дерт, тӧдтӧг эз ов, мый морӧс висьӧмыс век ӧтарӧ топӧдӧ коньӧрӧс... А век уджавны колӧ, век колӧ петны удж вылӧ, больничаӧ нуӧм пыдди — удж, удж, удж... Тулыснад, ёнджыкасӧ, гӧрны ыстӧны, том бабатӧ. Чорыд сёйӧд муяс вылад гӧр воропыд мыйкӧ жӧ шыблавлас война чӧжӧн сідз нин бонзьӧм коньӧр нывбабаӧс. А шыльыд чужӧма да джаджъясьӧм кынӧма предлӧн, коді война чӧжыс жыкруйтіс бронь вылын, гӧгӧрвоӧм ни жальлун абу медбӧръя эбӧссьыс нин мырсьысь дінӧ, сылы медтыкӧ ӧдйӧнджык тыртны кӧдзан-пуктысян план да мукӧдысь водзджык ошйысьны тайӧн районса начальникъяс водзын. Мед найӧ водзӧ на нюжӧдісны броньсӧ да эз ыстыны сійӧс война вылӧ.

Тулысбыднас ӧтчыд сӧмын и эштӧдчыліс пыравны Сашӧ гортас — Важвадорӧ дона вӧр плиткаясӧн кывтігӧн домасьлісны горт ув берег дорӧ. Сьӧрсьыныс налӧн вӧлі унакодь сёян: нянь и шыдӧс, весигтӧ тшӧтш и яй — вежон-мӧд кежлӧ аслыныс пусьӧм вылӧ сетісны лесопункт лавкаын, да сэки бура лои чӧсмӧдыштӧма тшӧтш и гортсаяссӧ. А ӧд тулыс вӧлі, тшыгӧм кад, война медбӧръя волӧн медсьӧкыд тулыс... Некор оз вунӧд Сашӧ мамыслысь чужӧмсӧ и синъяссӧ, кутшӧмӧн найӧ лолісны та мында бур сёянтӧ пиысӧн вайӧм бӧрын. Югдіс и нормис омӧльтчӧм чужӧмыс мамыслӧн, синъясыс вазисны, ачыс кыв оз вермы шуны. А, дерт, кӧнкӧ, кӧсйӧ шуны: со пӧ ӧд, медбӧрын, аслам вердысьӧй лоис! Ӧні пӧ сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ олам нин! Ӧні пӧ сэсся медсьӧкыдыс колис нин...

Быд мамлы ӧд, тӧдӧмысь, олӧмас татшӧм здукъясыс медся югыдӧсь, медся шудаӧсь!

А Сашӧс туй вылын мамыскӧд тадзи паныдасьӧмыс весьӧпӧртіс да шогӧ уськӧдіс. «Буракӧ, коньӧрӧс дзикӧдз нин топӧдӧма висьӧмыс! Медбӧрын муніс нин кӧ больничаӧ... Но горт больничаын, тыдалӧ, немтор нин оз вермыны керны... Визинӧдз кӧ мӧдӧдӧмаӧсь... Война чӧжыс не ӧти матӧ воӧм мортӧс тадзи мӧдӧдлісны Визинӧ да и карӧдз... Лёк туй кузялаыс, машина кузол бӧрвылас, кӧнкӧ, дӧбӧлькаӧдз нин зӧркӧдіс коньӧрӧс... Небось оз жӧ пуксьӧдны кабинаас!.. Сэтшӧма висьысьсӧ... Кӧнкӧ, бара на кутшӧмкӧ кыз кынӧма начальник шняпвидзӧ сэні... Ок, пежъяс!..»

А сэсся гортас воӧм бӧрын кывсис, мый Визинсянь мамнысӧ лэччӧдӧмаӧсь жӧ карӧ, кыдзи воддза вонас Федя Мелехинлысь мамсӧ. Но ӧд сійӧ сэтысь бӧрсӧ эз и во?! — садьтӧгыс повзяс сэсся Сашӧ. — Эз жӧ ӧд тшӧтш и налысь мамсӧ, кулан выяс нин, лэччӧдны сэтчӧ?.. Но ӧд карса врачьясыд, мукӧдыс серти, ёна бурджыкӧсь... сяммысьджыкӧсь! Быд пӧлӧс лекарствоыс сэні эмджык и... Карса больничаас оз лэдзны медся лёкторыслы лоны! Бӧр на сувтӧдасны бур врачьясыс муса мамнысӧ кок йылӧ. Ӧд сэтшӧм на том сійӧ — комын кӧкъямыс арӧса! А куим челядьыс сылӧн эз на жӧ удитны лючки быдмыны-сӧвмыны. Сылы со, Сашӧлы, медыджыдыслы, дас сизим арӧсыс на эз тыр! Сыктыв йывса сиктъясысь воысь быд бабаӧс оз жӧ ӧд сэсся пондыны гуавны карса шойна вылӧ?..

2

И сэтшӧма быттьӧ сійӧс пондіс корны-чуксавны чужанін гортланьыс вируляӧдз шог чужӧма, рудов дӧрӧма да чатӧра картуза зонка!.. Чужан му гортас ветлыны кӧсйӧмыс быттьӧ горшӧдыс зэлыда шамыртіс сійӧс да весиг ӧти сутш кежлӧ эз кут мынтӧдчывны лун ни вой. Сылы весиг пондіс чайтсьыны, мый ӧні кӧ оз веськӧдчыв чужанінланьыс, некор нин сэсся оз аддзыв сійӧс, воысь воӧ пыр быттьӧ ылӧджык и ылӧджык сайӧдчысьсӧ. Некор нин сэсся оз видзӧдлы быд вир войтӧдз тӧдса керка ӧшиньясас. Некор нин сэсся оз шылькнит ки пыдӧснас быд потасӧн тӧдса керка стенсӧ... Сідзи сэсся и ковмас сылы Коми мукӧд медбӧръяысь сывйыштчывтӧг, чӧскыд вӧр сынӧдсӧ медбӧръяысь апышттӧг, сідзи и лоас мунны мӧдар югыдас.

Гӧтырыс, Галю, эськӧ и ёна кайтӧ вӧлі: век на пӧ уджалӧ, кӧть и пенсия вылын, шойччышт пӧ тані гортын, внукъясыдкӧд Дніпро дорын гожъялышт, шоныд ваас уялышт, а сэсся пӧ бара на позяс ветлыны чой ордӧ сиктӧ, Гуляй-Полеӧ, сэні пӧ бурджыка фрукты сёйны, быдсяма чӧскыдсӧ да витаминсӧ, а тшӧтш и ас вийӧдӧм чорыд «Сливовица» видлыштавны. А Коми муланьыд пӧ коркӧ мӧдысь на ӧтвылысь лыбӧдчылам, кыдзи тай коркӧ во кызь сайын ветлім челядькӧд... Кӧть эськӧ, шуам, ӧнія кадӧ, кор ставыс сэтшӧм дона да нӧшта нин кор Украина да Россия костын граница лоис, ӧдвакӧ нин ми вокыс лыбӧдчам...

Дерт, тадзисӧ, гашкӧ, медлӧсьыд эськӧ вӧлі, надейнӧджык эськӧ вӧлі и, ӧд ӧні сійӧ, Йӧра Саш, абу нин том морт, сизимдаслань матыстчӧ, висьӧмъясыс быдладорсянь жӧ нин кыйӧдчӧны и топӧдӧны, а туйыс ылын да кузь, и збыльысь граница вомӧн ковмӧ вуджны; сэсся кӧть ӧд и коркӧя гортас мунас, но ӧнісӧ коді нин тэнӧ ёна виччысьӧ сэні, лючки рӧдняыс нин некод эз коль да. Ловйӧн кольӧм медбӧръя вок сыысь на ылынджык олӧ, лючки узьӧм ни олӧм лоӧ сэні, лючки сёйӧм ни юӧм. Гашкӧ, и куш сӧмын шогалӧмыс да нормӧмыс пондас личкыны...

Вермас лоны, ставыс сідзи и лоӧ. Но и мед! Ӧні Александр Ивановичлысь, Йӧра Сашлысь, нормӧм и ырзьӧм сьӧлӧмсӧ немтор нин эз вермы кутны ни лӧньӧдны — ни паськыд Дніпролӧн шоныд ваыс, ни пӧсь жарӧн пытшкӧстӧ ойкнитӧдысь «Сливовица». Да ӧд и «Сливовицасӧ», ветлӧм кӧ эськӧ лоис, мыйтакӧ позяс босьтыштны сьӧрысь!

Сьӧлӧмыс сылӧн небзьыштіс-личмуныштіс сӧмын сэк, кор уна йӧз тыра ыджыд самолёт, борд пӧв вылас ыджыда ӧвтчыштӧмӧн-катовтчӧмӧн, пондіс улыньтчыны Сыктывкар весьтын, да син водзас сявмуніс-воссис шемӧсмӧдана мича серпас — Эжваӧн да Сыктылӧн, уна лыда тыясӧн да тыкӧлаясӧн быд ногыс войтӧдӧм да дорӧсалӧм, веж вӧръяса на да веж видзьяса дона-муса чужан му.

Гӧгрӧс ӧшиньӧ ляскысьӧмӧн Александр Иванович, Йӧра Саш, видзӧдӧ увланьӧ, видзӧдӧ и видзӧдӧ, некыдз оз вермы пӧтны сюрса лы вемӧдзыс тӧдса да муса серпассьыс. А кысянькӧ шоналӧм-личалӧм лов пыдӧссяньыс синъясас сӧдзтысьӧ синва. Да вир нӧйтчӧмыс сорӧн сизьдысьӧны кывъяс:

— Видза олан, Чужан Му! Бара на лэдзлы менӧ, — ылалӧм-вошӧм питӧ! — выльысь на сибӧдлы аслад югыд шондіаинӧ! Чӧскыд сынӧдаинӧ! Бара содтышт вынӧс водзӧ овны!..

Томдырся ёртыс сылӧн — Василий Васильевич, Вась Вась, а сиктса ногӧн кӧ и Жельнӧг Вась — сыкӧд коркӧ ӧтлаын мунлісны армияӧ, — во нелямын нин олӧ Сыктывкарын, век на гижышталӧ газетӧ да кытчӧ да; вӧрын томдырся уджалӧмъяс бӧрас, а сэсся трактористалӧм да шопералӧмъяс бӧрас кыдзкӧ тай велӧдчылӧма да мӧд туй лӧсасӧд веськӧдлӧма олӧмсӧ; ёнджыкасӧ комиӧн гижӧ сійӧ, нимыс сылӧн Коми муын, коми йӧз пӧвстын буракодь тӧдса. Кӧть ӧд ачыс сійӧ, Йӧра Саш, дыр жӧ нин олӧ Украинаын, кутшӧмакӧ тӧдыштӧ жӧ, мыйджык вӧчсьӧ чужан Коми муас, сы вӧсна мый коми журнал да газет век на судзӧдліс да кодсюрӧкӧд, шуам, сійӧ жӧ Жельнӧг Васьыскӧд, шочиника письмӧасьӧ.

Олӧ Жельнӧг Вась квайтымынӧд воясӧ лэптылӧм панель керкаын, важ сундук модаа нёль судта позйын, татшӧмъяссӧ йӧз зывӧкпырысь моз важӧн нин нимтылісны хрущёбаясӧн. Гӧтырыскӧд, Полякӧд, ӧні нин, дерт, Полина Владимировнакӧд, найӧ чужтылісны да быдтісны ныла-пиаӧс, кодъяс ӧні кежлӧ асланыс семьяясӧн торйӧдчӧмӧн нин олісны. И посньыдик куим жыръя патерасьыс ӧти жыр ас кежаныс кольӧм гозъя радпырысь торйӧдісны украинаса гӧсьтлы. Ов пӧ мый дыра кӧсъян! И кыдзи кӧсъян! Миянӧс пӧ, пӧрысь гозъяӧс, некутшӧма и нинӧмӧн он дзескӧд!

Александр Иванович, Йӧра Саш, дерт, тӧдтӧг эз ов, мый ӧнія дзуг кадӧ быдлаын, киссьӧм Сӧвет Союз пасьталаын, став сёян-юаныс донаа шедӧ, и сьӧрсьыс вель уна быдторсӧ вайис лунвыв муысь: абрикос и слива, яблӧк и помидор — костӧн-костӧн тувъявлӧм ыджыдкодь ящик тыр. А сэсся ӧд самолётыд тай ӧдйӧ лэбӧдӧ, немтор эз удит рушмыны ни тшыксьыны. А помланьыс лышкыда шыннялысь хохол камгӧмӧн лэптіс пызан вылӧ ыджыд вина доз, буретш «Сливовицасӧ», кодӧс гӧтырыслӧн чойыс татшӧм делӧыс вылӧ нарошнӧ ыстіс.

— Но тэ эськӧ Йӧра Саш жӧ да, век на важ моз лышкыдасьысь! — яндысис и чуймаліс кыз гӧлӧса ёртыс, Жельнӧг Вась. — Кӧть ӧд ӧні и дзескыдджык лои сьӧмъяссьыд, ми тані ог на жӧ тшыглы виньгыртӧй. Гӧсьт морттӧ ог на жӧ тыртӧм пызан сайӧ пуксьӧдӧй. Абу и лӧсьыд миянлы!..

— Чӧл вай, Вась Вась! — нимкодьпырысь ӧвтчис та вылӧ Хохол. — Миян сэні татшӧм добраыд кокньыдджыка на шедӧ. Кызвыннас асланым ӧшинь улысь. Ог жӧ вед сэсся понды локны ме Украинаысь Войвылӧ куш кырымӧн. Да торйӧн нин ӧні, аръявыв, кор сэтӧні став фруктыс кисьмӧ-воӧ. А, Жельнӧг Вась? — Сэсся чӧскыда серӧктіс да содтіс: — Кутшӧм лӧсьыд и... кутшӧм бытшласьысь нимыд тэнад, Жельнӧг Вась. О це гарно!.. Сӧмын вот газетад сідзисӧ мыйла он кырымась? А?..

— Бытшласьысь Жельнӧг кодь и эм ачыс да!.. — небыда нюмъялігтыр шуис Полина.

— А тэнад ӧмӧй лёк — Йӧра Саш? Вылын юра, вына и тэрыб йӧра! Важ комияслӧн медся пыдди пуктана вӧр пемӧс! И век на со важ моз тэрыб ачыд...

— Да що ты, Жельнӧг Вась, кутшӧм нин тэрыб! Як уж там сказано? Укатали Сивку да крутые гори!

— Морӧсыд, важ моз, жыннян кодь, киясыд сьӧктӧмаӧсь вынӧн! А пыш юрсиыд том дырйиыд моз на чикыляссьӧ, буракӧ, оз на и тӧдчы пужйыс...

— Трошки пужъялӧ нин, Жельнӧг Вась! — небыд нюмсӧ кусӧдтӧг ышловзис Йӧра Саш. — А кутшӧм тай лӧсьыда шусис менам комиӧн!.. Юрси пужъялӧ!.. Сідзкӧ, кӧдзыд нин лоӧма... Ыркыд-пемыд войяса ар воӧма... Морт олӧмлӧн ар...

— Нинӧм, Йӧра Саш, арыд — медся лышкыд да медся пӧтӧс кад! Со тай мыйта чӧскыдсӧ и мичасӧ вайӧмыд! И миян тані мыйсюрӧ эмышт жӧ. Ми бабушкӧд асьным быдтам жӧ ӧгуреч и оз, сэтӧр и ӧмидз... А сэсся... А сэсся миян орччӧн эм на и вӧр!.. — Жельнӧг Вась чепӧсйис ичӧтик кухнялань да петкӧдіс сэтысь таз кодь тасьті тыр неважӧн на вотӧм тшак. — Со тай, войвывса вӧрлӧн козиныс!

Йӧра Саш, став йывсьыс вунӧдӧмӧн, лажыньтчис уна рӧма тшак мылькйыс весьтӧ, кыкнан кинас пондіс малавны и видлавны — сылы окота вӧлі малавны да шыльӧдны, торйӧн-торйӧн видлавны быд тшак; и сэтшӧм нин любӧ да нимкодь вӧлі сылы кывны тшакъясыслысь ыркыдсӧ и топыдсӧ, нильӧгсӧ и шыльыдсӧ, и ас пытшкӧссьыс кывны, кыдзи лов вылас садьмӧ мыйкӧ зэв нин важӧн унмовсьылӧм, ылі муясын ёна нин вунлӧм, но та вӧсна нӧшта нин донаӧн да мусаӧн ӧні лоӧм...

— Гӧрд гоб! Який молодчик! А це — белый!.. Дона гоб! Банйӧм... Мый нин сійӧ?.. Тупӧсь!.. Вспомнил!.. Именно — тупӧсь! Кынӧм улыс рысь кодь еджыд! О це казак!.. А тайӧ уртшак!.. Виж уртшак!.. А це — чӧскыд уртшак!.. Лыа вылын быдмӧ!.. Ми татшӧмъяссӧ шутьӧмъяс вылысь мӧс корсигӧн ульнас сёйлімӧ!.. Позьӧ, ме побачу?.. Видла?..

— Видлы, дерт но! — шоныда шуис ставсьыс таысь ёна чуймӧм, весиг вазьӧм синъяса Полина Владимировна.

Йӧра Саш видзчысьӧмӧн босьтіс чукӧрысь кыза банйӧм преник кодь, мичаа быгӧртӧм доръяса, гӧгрӧс топыд уртшак, пӧльыштіс вывсянь и увсянь да пондіс кульыштавны доръяссяньыс шӧрланьыс бура чуктысь гӧрдов кусӧ. А сэсся и курччис да чупкӧдчӧмӧн пондіс варскыны-сёйны.

— О це добренько! Ок, чӧскыд! — Хохоллӧн ыджыдкодь ныръяса да гырысь рудовлӧз синъяса тыр-бур вира на чужӧмыс вӧлі ойдӧма югыд мелілунӧн и ас нога шудӧн. — Но, чӧскыд уртшак! Но, спасибочки тоби! Кӧмтӧм кока челядьдырӧ бӧр вайӧдлін тэ менӧ!.. Мӧдлапӧв шутьӧмъяс вылӧ! Пӧсь лыаа да ыркыд ваа Сыктыл дорӧ!..

— Энлыв, Йӧра Саш, быдлаӧ на волам тэа-меа! — ёна небзьӧм кыз гӧлӧснас шуис Вась Вась. — А ӧні вай ми тэкӧд пондам жаритны тшаксӧ! Кӧнкӧ, дзикӧдз нин вунӧдін, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ?..

— Скӧвӧрӧда вылас вый унджык пуктін да, тшаксӧ сэтчӧ шырин-лӧдін дай!.. — эз падъяв та кузя Хохол.

— Э-э, позьӧ, дерт, и тадзи, но тадзисӧ чӧскыдыс вошыштӧ... А ме вӧча мӧд ног.

— А як?..

— Быд тшаклӧн эмышт аслас вый и гос. Часлы, ми шырам да лӧдам скӧвӧрӧда вылас разнӧй тшаксӧ тырыс, быдӧнысь пычкысяс-сӧдзтысяс кизьӧрыс да и пондас пӧжсьыны аслас вый да гос пиын, вочасӧн пактавны пондас ваыс, а кор сэсся косьман кодь выйын нин лоӧ, сэки ми и сапнитам сэтчӧ мӧс выйсӧ да сы пиын пӧжыштам пӧшти дасьсӧ нин, а сэсся небзьӧм чӧскыдыс мед и выйнас йиджтысьӧ! От це будэ гарно так гарно! — гораа серӧктӧмӧн помаліс ассьыс тшак пӧжан ногсӧ Жельнӧг Вась.

А регыд сэсся кӧрт кодь топыд из-бетон стенъяса патера пасьтала мӧдіс кывны вытьтӧ гильӧдысь и босьтчӧдысь кӧр, уна рӧда, быдӧн аслас кӧра тшакъяслӧн ӧтилаӧ сорлассьӧм кӧр, кодысь эз вермы не нимкодясьны личмунӧм лолыд, торйӧн нин тайӧ кӧрсьыс дзикӧдз нин гажсӧ воштӧм лолыд, коді кыпыда казьтыліс олӧмыслӧн помтӧм-пыдӧстӧм чӧскыдъяс да мукӧд бурторъяс йылысь.

Дерт, ӧта-мӧдсьыныс ёна нин гажтӧмтчӧм ёртъяслы вель дыр ковмис ноксьыны-сулавны кухняын, ковмис лэчыд пома паськыдкодь тэльӧбӧн ӧтарӧ гудравны дзижгысь-дзажгысь тшаксӧ, мед эз сибдав пӧсь скӧвӧрӧда пыдӧсас да эз сотчы — сэки ӧд чӧскыдыс вермас курзьыны, но тайӧс кыкнанныс вӧчисны окотапырысь, водзмӧстчӧмӧн на, а чӧскыд тшак кӧрыс быттьӧ нӧшта нин восьталіс да ёсьталіс налысь ловъяссӧ, став гуся пельӧсъяссӧ наысь восьталіс, ёсьмӧдаліс казьтылӧмъяссӧ, сорлаліс ылӧ бӧрӧ кольӧмасӧ и ӧніясӧ, важсӧ и выльсӧ, нимкодьсӧ и курыдсӧ, бурсӧ и лёксӧ — ӧд быдторыс жӧ нин вичмис налы сы дыранад да кузянад, ӧд быдса олӧм нин со вуджӧма и келӧма, и мыйыс нин сӧмын эз лолывлы налӧн кад вылӧ вичмӧм тайӧ сьӧкыд олӧмас!

А сэсся и гымӧбтісны ыджыд жыр пызан вылӧ яра руасьысь тшак скӧвӧрӧдасӧ! Да торъя скӧвӧрӧда вылын — банйытӧдзыс жаритчӧм том картупель орччӧн шняпкӧбтісны. Да Эжваысь кыйӧм паськыд ёді черинянь тані жӧ дзескӧдчис-тӧрӧдчис — бура ловзьӧм да кыза банйӧм доръяса. Да Украина муысь ас вӧчӧм гӧрд яя да еджыд гос чӧлӧсъяса кыза вундалӧм калбас вашъялӧ-нюмъялӧ. Да лунвыв пӧсь шондіӧн донӧдӧм, зэлыда польтчӧм помидор вомад вӧзйысьӧ, да том нывлӧн мича чужӧм моз меліа банйыштӧм яблӧк, да сакар пызь пӧвстын югыда лӧсталысь гырысь чӧд. Да вина дозъяс став тайӧ чӧскыдсӧ видзысь часӧвӧйяс моз сувталӧмаӧсь...

Ок, дивӧ жӧ эськӧ да! Татшӧм пызан вылад куш ӧти видзӧдлӧмсьыс ловъя мортыдлӧн ыпнитӧ да вӧрзьӧ быдлаті. А кувны нин лӧсьӧдчӧмаыс выльысь на ловзьылӧ...

— Ну, хлопці! Ну, громодяне! Якое ж чудо мы сотворили! — шоналӧм-небзьӧм, абу на ёна чукырасьӧм чужӧм тырнас и ёна нимкодьмӧм лов тырнас кыпъяліс Йӧра Саш. — Кулны понда да кута казьтылны татшӧм пызантӧ!

Сэсся, пуксялісны да, сійӧ медводз тшӧктіс кисьтавны Жельнӧг Васьлы мичаник кузьмӧс стопкаясӧ ассьыс «горилкасӧ». Сэсся Вась Вась да Полина Владимировна исыштісны на ылі муысь вайӧм, тӧдтӧм, лӧзоват юансӧ — мыйся пӧ тайӧ дивӧ... Румкасяньныс ныраныс чамгис ӧгралысь чорыдӧн да и збыльысь слива кӧрӧн...

— Но, бара на аддзысьӧмкӧд йитӧдын! — шызьӧмӧн-вӧрзьӧмӧн шуис Жельнӧг Вась; ставӧн лэптісны румканысӧ, точкысисны, сэсся сувтісны, и Жельнӧг Вась ӧтчыдысьӧн кымыньтіс вомас ыджыдкодь румкасӧ, и пырысь-пыр жӧ чажнитіс-сотыштіс гырк пытшкӧссӧ чорыд винаыс, ӧгравны быттьӧ пондіс пытшкӧсас.

— От це гарно! — гӧсьт ногӧн жӧ нимкодьпырысь шуис Жельнӧг Вась, ловсӧ вуджӧдігмоз да гӧрд помидор нёньыштігмоз. — Ён тай и вӧлӧма тэнад «Сливовицаыд». Збыльысь — горилка! Уна-ӧ нӧ кӧть градусыс?

— Сизимдас гӧгӧр... Ӧзтан да, бура сотчӧ.

— Но? И этатшӧм вотӧсысь вийӧдӧны? — винасӧ этшаник видлыштӧм бӧрын кашкигтыр да киас пемыдлӧз ыджыд слива кутігтыр шуис Полина Владимировна.

— Да, буретш сыысь, — шуис румкасӧ ӧтчыдысьӧн жӧ кымыньтысь Хохол Йӧра Саш да вувзьысис став чӧскыднас пуркйысь-паркйысь тшак вылӧ да и мӧдіс, да и пондіс нятшкыны-сёйны, да ас йӧзысь ньӧти яндысьтӧг мурзыны вунӧдлӧм нин чӧскыдсьыс...

Бур ногӧн кӧ, мортыдлы тай уна оз и ков асьсӧ кутшӧмакӧ шудаӧн кылӧм могысь! Мед сӧмын со тадзи корсюрӧ вӧлі лышкыд муӧн да пӧсь шондіӧн козьналӧм татшӧм пызан вылыс. Да мед пызан саяс пукалісны тэнӧ быд ногыс кылысь да гӧгӧрвоысь йӧз... И кынӧмыд тэнад чӧскыда пӧтӧ. И юрыд меліа-небыда гажмыштӧ. А медсясӧ — лолыд лӧньӧ да бурмӧ став вийсьӧмъяссьыс и шогалӧмъяссьыс.

— От це гарно! Ок и добра! — гаж бырана сёянторнас веськӧдчыштӧм бӧрын, нимкодьлунсӧ дзебтӧг, шуис Йӧра Саш. — Тшакысь чӧскыдыс, буракӧ, немтор жӧ нин абу сэсся вӧльнӧй светас! Ну, спасибочки! Кыськӧ тай сюрлӧма на тшакыс и тіянлы, карсаяслы...

— Таво тшака воыс да, неунасӧ вотышталам на, дача гӧгӧрысь да, мукӧдлаысь да, — шуис Полина Владимировна, кодлы, дерт, вӧлі шензьымӧныс гӧсьт мортлӧн вӧр сёянысь татшӧма гаж бырӧмысь. — Талун водз асывнас на и вотыштім, видз выв дона гоб и гӧрд гоб, уртшак и...

— Кыдзи сӧмын менам овсьӧма сы дырасӧ ылі муясас татшӧм чӧскыдтӧгыс?!

— Сы пыдди тэ «Сливовица» юан! — чӧскыда серӧктіс Жельнӧг Вась.

— Нӧшта яблӧк сёян, абрикос да слива, — тшӧтш вашмуніс Полина Владимировна. — Да, кӧнкӧ, весиг тӧлын тӧвся кышӧд он кышавлы?

— Ог и кышавлы... Тані дорысь ёна шоныдджык миян сэтӧні, тӧвсӧ регыдик и аддзылам.

— Но ладнӧ, тырмылас та понда! — шуис Жельнӧг Вась. — Миянлы колӧ на тӧдмӧдны ылі гӧстя-Сливовицасӧ коми Черинянькӧд!

— Быть колӧ тӧдмӧдны! — воча серӧктіс Йӧра Саш.

Мужичӧйяс нӧшта кымыньтісны румкаӧн да кутшъяс моз тшапкысисны лӧсьыда банйӧм да пушъялысь доръяса черинянь вылӧ, кодлӧн бура пӧжсьӧм сыла чериыс, и ыджыд чериыслӧн сывнас йиджтысьӧм небыд няньыс вӧліны ӧткодь чӧскыдӧсь — сэтшӧм нин чӧскыдӧсь! — да шуны позьтӧм бура лӧсялісны ӧта-мӧдныскӧд.

— Ок, матушка, черинянь! — сӧмын и горӧктіс водзӧ на нимкодьмысь, выть тырнас чӧсмасьысь Хохол Йӧра Саш. Мудзӧмвывсьыс да бӧръя лун-войсӧ майшасьӧмвывсьыс чорыд винаыс тӧдчымӧн гажмӧдыштіс морттӧ, сылы лӧсьыд и личыд лои, и кынӧмыс чӧскыда пӧтыштіс. Нимкодь лои, мый со тадзи ӧдйӧ да регыд, кӧть и граница вомӧн, веськаліс Коми муӧ, ас йӧз дінӧ, дона йӧз дінӧ... И пызан вылас со быдтор эм. А медсясӧ — ас сёян эм, вӧр-ва сёян, кодысь сэтшӧма нин бырӧма гажыс... И юан эм, «Сливовица»... Сылы, Александр Ивановичлы, Украинаысь воӧм Хохол Йӧра Сашлы, окота лои весиг сьывны...

— Ок, бура жӧ нин лӧсяліс «Сливовицаыс» тшакыскӧд да ёді чериняньыскӧд! — вом тырнас вашъялігтыр шуис Александр Иванович. — Немтор на, буди, тадзисӧ эз лӧсявлы-а?..

— Ёна и бур вина мӧвпыштлӧмаӧсь хохолъяс! — ас пайсьыс кыпыда шуис гажмыштӧм жӧ Жельнӧг Вась. — Абу юан, а — збыльысь сьылан!

— А вед, кӧсъян кӧ тӧдны, эм сьыланыс! — пырысь-пыр жӧ шуис татчӧ Йӧра Саш. — Ӧтувъя Союз кадся на...

— Эм? «Сливовица» йывсьыс?

Гажмыштӧм Йӧра Саш, водзӧ висьталӧм пыдди, кызӧктӧмӧн весалыштіс горшсӧ да и негораа, томдырся мозыс на, мича гӧлӧсӧн пондіс сьывны:

Пейтэ, хлопці, дінатуру,

Бо Московска сдэрэ шкуру,

Бо Московска сдэрэ шкуру

И с тэ-эбе, и с дэтэй!

Пейтэ, хлопці, пока капа,

Бо миліція зацапа,

Бо миліція зацапа

И тэ-эбе, и менэ...

— Со тадзи, хлопцы, — помаліс да, ён кымӧс вылас лэччыштӧм сук юрсисӧ вешталіг, нюмъялігтыр шуис Хохол Йӧра Саш.

— Но, лӧсьыда тай! — гораа сералігтыр шуис Вась Вась. — Ыджыда и чорыда шуӧма! Йӧзыд тай быд пикӧ воӧмысь аддзӧны петан туй. Винатӧ шыблас вотӧсысь вийӧдас и сэк жӧ ёсь кыв шуас кодлы колӧ — олӧм дзугысьясыслы...

А гажмыштӧм Хохол Йӧра Сашлы, ӧддзӧмвывсьыс, нӧшта на мыйкӧ кӧсйыссьӧ сьылыштны. Сылы окота комиӧн шуавны кывъяс, лов бурмымӧныс выльысь кывны налысь вунӧдлыштӧм нин горсӧ и мылалунсӧ.

— А ӧні ме тіянлы сьылышта черинянь йылысь! — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш.

Сы вылӧ радейтӧмӧн видзӧдысь гозъя сідзи и чошкысисны таысь.

— Кыдз нин вӧлісӧ?.. — кымӧссӧ кӧрлалӧ Йӧра Саш. — Ёна вед коркӧ косявлі-сьывлі... Да-да, буретш да — косявлім!.. Улич пасьта нылъяскӧд ӧта-мӧд дінӧ кутчысьӧмӧн мунам вӧлі рытын да гудӧк шы улӧ косялам-сьылам... Да вед тійӧ и асьныд энӧ на вунӧдӧй та йылысь? Тіян, Палаззяад, дерт, вӧвлі жӧ сэтшӧмыс...

— Вӧвлі жӧ сэтшӧмыс! — шуис Жельнӧг Вась.

— Тӧд вылӧ усис! — шудаа ылькмуніс Йӧра Саш. — Абу на жӧ тай ставыс вунӧма!..

Шондібанӧй, чериняньӧй,

Мамолӧн пӧжалӧмӧй!

Шондібанӧс, муса аньӧс

Садь быртӧдз окалӧмӧй!

Полина Владимировна весиг воча ки швач кучкис та вылӧ. Да шуис:

— Кывлім, кывлім, Александр Иванович, кутшӧм лют тэ вӧлӧмыд том дырйиыд татшӧмторъясыс вылӧ!

— Владимировна, но ӧд тані ёнджыкасӧ сьывсьӧ черинянь йылысь! — нюмъялігтыр дорйысис Хохол Йӧра Саш.

— Да, черинянь йывсьыд позьӧ и сьывны! — нюмсӧ дзебиг, быттьӧкӧ зэв збыльысь, быттьӧкӧ ньӧти шмониттӧг шуис тшӧтш жӧ гажмыштӧм Жельнӧг Вась. Сы вӧсна, мый черинянь — коми йӧзлӧн медпӧтӧс, медчӧскыд сёянъясысь ӧти! Менам бать вӧлі шулывлӧ: асывнас кӧ пачысь кыскӧм пӧсь черинянь сёян, лунтыр лоан пӧт. Сыла чериыс да пӧтӧс няньыс сэтшӧм вын сетӧны... Водзті миян гортын, войнаӧдзыс, помнита на, и ёді чериняньтӧ вӧлі пӧжаласны, и сир чериняньтӧ, и весиг миянӧн, челядьӧн, вугралӧм гурина чериняньтӧ... Быдӧнлӧн аслас кӧр, быдӧнлӧн аслас чӧскыд и пӧтӧс... Эта мында юыд да тыыд дырйи коми мортыд некор эз овлы чериняньтӧгыд... Весиг нин куш ӧти нимыс сэтшӧм гора и чӧскыд — черинянь!.. Абу сэн кутшӧмкӧ рудіник рыбник.

— А ӧнісӧ нӧ кыдзкӧ-мыйкӧ сюрыштлӧ на чериыс жӧ? — юаліс тадзи шуӧмсьыс шенмуныштӧм Йӧра Саш.

— А-а, эн нин шу! — ӧвтыштіс сӧнӧд кинас-сойнас Жельнӧг Вась. — Ӧні медым татшӧм ёдіписӧ вугыртны Эжваысь, войбыд ковмас ю шӧрас резина пыжын дітшвидзны... Он кӧ пов катер гыӧн кымыньтӧмысь... Да лёк йӧзлӧн чиганитчӧмысь... Быдсяма самсӧ и велӧгсӧ ковмас водзвыв дасьтыны... Да нӧшта веськалан на кӧ бур местаӧ... Сьӧкыд лои кыйсьынытӧ, ёртӧ!.. Этша коли чериыс Сыктылын и Эжваын... Да весиг Печораын!.. Пежӧсьтім да тшыкӧдім жӧ нин ми, гажа-мича юяснымӧс! Косьтім да!.. Йӧй нога олӧмнас да сьӧдас нырӧмнас-уджалӧмнас...

— А-а, быдлаын тай ӧткодь! — тшӧтш жӧ дзугыльмыштіс Хохол Йӧра Саш. — Миян Дніпро ёнджыка на тшыксис. Ӧдва визултӧ, купайтчынысӧ полан, кӧть мийӧ и матын ю дорас олам. Мазут кылтӧ... Гожӧмнад ты моз вежӧдӧ да чветитӧ... Ю черитӧ он и аддзыв... Сур юан лавка дінын мореысь кыдз пу кор гырся вайӧм кос чериӧн дона донысь вузасьӧны... Кыдз шуліс менам ӧти тӧдса поляк — всё едно, пся крев!

— Да, ёртӧ, сідзи и эм — «пся крев» и лои ставыс! — ӧтпырйӧ зэлыдмӧмӧн жӧ и гажмӧмӧн шуис Жельнӧг Вась.

Полина Владимировна, дерт, казявтӧг эз ов гажмыштӧм зонъяслысь виччысьтӧг вежсьӧмсӧ да тшӧтясьӧмнысӧ, вӧзйис бурӧданаа:

— А оз-ӧ ков тіянлы «Сливовицанытӧ» тшӧтш и чӧдкӧд тӧдмӧдны? Мед нин и чӧдйыс оз дӧзмы?

Дзормышталӧм зонъяс здук кежлӧ гӧгӧрвотӧма тшӧкмунлісны, сэсся и кокнялӧмпырысь серӧктісны. Сэсся кымыньтісны нӧшта ӧти румкаӧн — Бог пӧ любит троицу! — да паньыштісны сакаралӧм чӧд. И татчӧ, став йывсьыс вунӧдӧмӧн, бара на ымӧстіс сьӧлӧм бурмӧмысла Хохол Йӧра Саш:

— Ок, матушка, чӧд! Ок небыд да чӧскыд! Мыйта ме вотлі да сёйлі сійӧс челядь дырйи! Киясӧй менам тэрыбӧсь вӧвліны, — Александр Иванович водзас лӧсьӧдліс кияссӧ да визула сяркӧдыштіс чуньяснас. — Киясӧй тэрыбӧсь и коскӧй нюдз вӧвлі, да эг весиг кольччыв нывъясысь да бабаясысь. Уна вотлім-ӧктывлім... Война дырйиыс лёк сёяннад кынӧмъясным миян ёнакодь торксьылісны, да чӧднас и медъёнасӧ выналім... Кос чӧд и чӧдъя ляз... — Сэсся сійӧ ырсмуніскодь да шыасис кӧзяйка дінӧ: — Владимировна, а абу-ӧ тэнад неуна йӧлтор?

— Эм, мыйла нӧ абу пенсионеръяслӧн йӧв! Чӧдъя йӧв кӧсъян?

— Ок, ёна кӧсъя!

Кизьӧртісны неыджыд тасьтіӧ чӧдъя йӧв, кыськӧ нарошнӧ та вылӧ вайисны гӧсьтлы гӧгрӧс пу пань, Хохол Йӧра Саш тырысӧн дарйыштіс сійӧн да весиг синъяссӧ кунис, чӧскыдысла и бурысла, да и ружӧктіс, да и ойӧктіс...

— Но, пасибӧ! Ну, хлопці! Но, гӧститӧдінныд! Мый жӧ, мися, сэтшӧма кыскӧ менӧ чужанін гортланьӧ... Ок, матушка, чӧдъя йӧл! Ок и малтыштіс сьӧлӧмӧс!

— Паняв, ёртӧ, паняв пӧттӧдзыд! — небзьӧм-вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис Жельнӧг Вась, татшӧмторъястӧ казялӧмысь сылӧн весиг син дорыс вазьыліс: ӧд со кутшӧма бырӧма гажыс ылі муясӧ ылалӧм коми мортыслӧн чужан-быдмандырся сёянысь. — Панясь да бурмӧд сьӧлӧмтӧ, Йӧра Саш, коми йӧзлӧн нэмӧвӧйся вӧлӧганас! Ӧд миян пӧчьясным да пӧльясным му пуксьӧм дырсяньыс век нин чӧсмасьлісны да вынавлісны юмов чӧднад. Да юмов пувнад. Ӧд сэтшӧм чӧскыдӧсь и пӧтӧсӧсь найӧ, и быдсяма витаминыс тырмӧ, мортлы кӧть вӧр пемӧс-пӧткалы...

— Сэсся и кӧдзны да быдтыны найӧс оз ков, — содтіс тшӧтш Полина Владимировна. — Паськыд вӧр пасьталаыс ачыс Енмыс быдтӧ, сӧстӧм зэр ваӧн киськалӧ... Югыд шондіӧн кисьмӧдӧ.

— Став бурыс, шу, вӧрысь, Йӧра Саш! — пырысь-пыр жӧ ӧддзыштіс гӧтырыслӧн шуӧмысь Вась Вась. — Да ваысь! Абу ӧд весьшӧрӧ комиясыд ӧти вежӧртасӧ найӧс йитӧмаӧсь — вӧр-ва! Тшак и чӧд-пув вӧрын быдмӧ. И сьӧла-дозмӧр рӧдмӧ. И ур да тулан, ош и сійӧ жӧ йӧраыс! И шыльыд керка кер кызӧ да нюжалӧ вӧрын. И сӧстӧм ёль сэні жӧ чужӧ, а сэсся и, вочасӧн паськалігтыр, лэччӧ чӧскыд ёдіа ыджыд юӧ. И вир-сӧнтӧ ловзьӧдысь сынӧд вӧр лыскысь-корйысь жӧ сӧдзтысьӧ. Топыд нитшка нюрысь да. И ловтӧ кыпӧдысь мичлун да гаж!..

— Вӧрӧ колӧ петалны! — лов тырнас шуис Хохол Йӧра Саш. — Сэтшӧма нин гажӧй бырис!..

— Петалам, дерт, кыдзи нӧ сытӧгыс! — нимкодьмис таысь Жельнӧг Вась. — Позьӧ миян дачасянь ӧтар и мӧдар гӧгӧртавны. Позьӧ и мукӧд ног... Ачыдсӧ тэ кыдзиджык кӧсъян... Чӧд таво уна вӧлі, да и ӧні на век эм. Тшак эм и...

— Медводз, дерт, колӧ мамо дорӧ кежалны, шойна вылӧ, — шуис да пыр жӧ дзугыльӧ усис Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш.

— Колӧ, дерт, и мамыд дорӧ... — тшӧтш ышловзис сьӧлӧм сетӧмӧн Вась Вась. Сэсся сійӧ чеччис да петаліс пызан сайысь аслас жырйӧ, вайис тӧдса нин фото. — Кымын во нин колис мамтӧ дзебӧмсянь? Нелямын витӧд восяньыс?

— Да, нэм джын нин исковтіс... — курыда ышловзис Хохол Йӧра Саш.

— Позьӧ шуны, быдса олӧм нин сэксянь олӧма... Со тай на кутшӧмӧн, лючкисӧ гӧнсявтӧм на вийӧрӧн сэки вӧлӧмыд. Мамтӧ дзебӧм бӧрын, буракӧ, снимайтчылӧмаӧсь. Тэнад со чужӧм вылад, мыгӧрад и, став шогыд рудзалӧма...

— Ёна ме сэки горзі-бӧрді... Сэтшӧмасӧ некор нин сэсся эг бӧрдлыв... Кыськӧ вед и сюрӧма на фотоыс?..

— Командировкаын вӧлі... Удж эштӧдӧм бӧрын пукыштӧма лои ӧтилаын вина дозйӧн. А сэні сёрниӧ воим ӧти мужичӧйкӧд. Сэсся и тыдовтчис, мый кыкнанным тэныд бур тӧдсаясӧн лоам. Сійӧ тай тані зэв на жебиник зонка пукалӧ.

— Иван Фомин! — личмуныштӧмӧн шуис Йӧра Саш.

— Сійӧ тэнӧ зэв бурӧн казьтыліс!

— Ачыс шань зонка жӧ вӧвлі... Но сэксянь миян олӧмным сӧлсем вежсис, ставыс киссис да дзугсис мамолӧн кулсьӧм бӧрын... Муса позтырным пузь-пазь пазаліс... Сэсся и разгысим му пасьталаыс куим вок... Сэсся куимнанным разнӧй государствоясын лоим...

— Коньӧръяс жӧ эськӧ да!.. — ёна жалитӧмӧн шуис Полина Владимировна.

— Сэки кӧ эськӧ, мамо кулсьӧм бӧрас, ме тӧді, мыйта миянлы колмас терпитны, мыйта колмас вийсьыны, мыйта колмас шогалны и омлялны... Ставсӧ кӧ эськӧ тӧді ме, сьӧлӧмӧй эськӧ, буракӧ, сэки жӧ и потіс... Бур, мӧй водзӧ лоанасӧ мортыд он тӧд... Торйӧн нин быдмысь-вынсялысь зонкаыд...

— Да, ставыс тайӧ, дерт, сідз... — ыджыда шуис Жельнӧг Вась. — Уна, дерт, ковмис тіянлы шогсӧ и курыдсӧ панявны... Сирӧтаӧн быдмигӧныд... Но, век жӧ, медся ёна меным жаль, мый ылалінныд ті чужан муысь, Коми муысь...

— Армия бӧрын ставӧн комсомольскӧй да партийнӧй путёвкаясӧн мунім кытчӧ медъёна чуксалӧ Рӧдина. Патриотъяс! — курыда нюмыртчыліс Александр Иванович.

— А гортын кӧ эськӧ тэ вӧлін, чужанінын, ас йӧз дінын, сэтшӧма эськӧ вермин лыбӧдчыны тӧлка юрнад! Да ыджыд сьӧлӧмнад! Вужъястӧ пыдіын кылӧмӧн... Ыджыд мортӧн эськӧ лоин! Быдӧнлы сэтшӧма коланаӧн... Кутшӧмъяс ӧні миянлы буретш да и оз тырмыны...

— Дугды вай лӧсьӧдлынытӧ... Абу и лӧсьыд меным... — ӧвтчыштчис Хохол Йӧра Саш.

— А мый нӧ, абу али мый сідзи? — эз ӧвсьы мӧдыс гажмӧмвывсьыс. — Тэ жӧ миян пӧвстын, тшӧтшъяяс пӧвстын, медся вынаӧн и медся тӧлкаӧн век вӧлін! Видзӧд со и тайӧ снимок вылас морӧсыд Иваныслӧн серти ёна паськыдджык и вылынджык... Тэ жӧ зонкаяс пӧвстын медпервой командирнас век вӧлӧмыд... Да ӧд и батьыд пӧ тэнад сэтшӧм жӧ ёнӧн да тӧлкаӧн вӧлӧма... Но сійӧс томӧн-кадӧн нырыштіс война... А мича-бур мамтӧ, коньӧрушкоӧс, дзебӧмаӧсь тай карса шойна вылӧ... Вай чӧскыд винанас казьтыштам шонъянӧйӧс!.. Став кулӧмаяссӧ и усьӧмаяссӧ казьтыштам...

Кисьталыштісны да чӧла юисны водз кувсьӧм да томӧн-кадӧн усьӧмаяс вӧсна.

Сэсся быттьӧкӧ и бӧр вежсьыштіс шоглань сетчылӧм руныс. А кор Полина Владимировна кежис кухняӧ да мыйкӧ сэні мӧдіс ноксьыны, Жельнӧг Вась юаліс лӧньӧм ёртыслысь:

— Нывъяссӧ нӧ кӧть тӧдін-ӧ? Фото вывсьыс?

— Этайӧ Анук, — шоныда шуис Хохол Йӧра Саш. — А этайӧ... — татчӧ Александр Иванович джӧмдыштліс, сы вӧсна мый сійӧ, сизимдаслань матысмысь нин дядьӧ, ӧти сутшӧн быттьӧкӧ гургысис увлань олӧм поскыслӧн крут тшупӧдъясӧд да бӧр лои дас квайт арӧса Йӧра Сашӧн. — А этайӧ — Тоня... — И буретш да том дырйиыс моз пӧся ыпмуніс вирыс.

Вась Вась, дерт, казявтӧг эз ов бур гӧсьтыслысь тшӧкмунлӧмсӧ, гӧгӧрвоана вашмунліс да шуис:

— Кӧть мый эз лолы сэки миянкӧд, но ми вӧлім томӧсь... Ставыс на миян вӧлі водзын... И война помасис... И, кыдз шуліс поэт, миян понда вӧлӧсьт помын не ӧти мича ныв эз узь...

— Ловъяӧсь-ӧ, кулӧмаӧсь-ӧ нывъясыс-а? — ылӧсас шуис Хохол Йӧра Саш.

— А мый, пӧди, накӧд лоас! — гигмуніс Жельнӧг Вась. — Олӧны-вылӧны, кӧнкӧ, внукъясӧс быдтӧны.

— Як странно! — шуис Хохол Йӧра Саш. — А вед олӧмыс ӧддьӧн мӧд кодя вермис артмыны... Сэтшӧм тӧдсаӧсь коркӧ вӧлімӧ... Сэтшӧм матысаӧсь...

— Да, Тоня вылад кӧ эськӧ гӧтрасин, ставыс мӧд ногӧн и лоис! — веськыда крапкис Жельнӧг Вась. — Сэки эськӧ чужан муысь некытчӧ эн мун. Ӧти шань мортӧн эськӧ унджык вӧлі Коми муын. А то ӧд мый миян артмыліс ӧнӧдз? Асланым зонъяс пыр ӧтарӧ кытчӧкӧ муналісны и муналісны. Уна нэмъяс чӧж нин... А миянӧ воӧны и воӧны код тӧдас кытысь да кутшӧм йӧз. Коми нывъяс петалӧны верӧс сайӧ воӧм йӧз сайӧ да, дерт, чужтӧны оз нин комиясӧс... Со и колим ӧні, комиясыс, республикаын олысь став йӧз пиас нёльӧд пайыс...

— Сӧмын нёльӧд пайыс?! — пыдіа шенмуніс Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш.

— Дерт но... Со и видлы пӧ сэсся та мындышта йӧзнад выльысь ловзьӧдны коми олӧмсӧ!.. Но ладнӧ, та йылысь дугдылам... Тайӧ ыджыд да помтӧм сёрни... Ӧні вай лючкиджыка мӧвпыштлам, кыдзи тэныд бурджыка коллявны кадсӧ гортын...

— Мед эськӧ тіянӧс вывтісӧ не манитны... — шуис важ моз на яндысьысь Йӧра Саш.

— Чӧв ов та кузя! — ӧвтыштчис мӧдыс. — А тӧдан кыдзи ме ас кежам мӧвпалі?

— Кыдзи?

— Ме вӧзйи газетӧ гижӧд... «Сыктыв кузя помысь помӧдз...» Кӧсъя лэччыны йывсяньыс да вомӧдзыс. Ас синмӧн видзӧдлыны да петкӧдлыны, мый нин лоис юыскӧд... Вӧр-ваыскӧд... Да, дерт, тшӧтш и йӧзыскӧд... Веськыда став йывсьыс гижны... Мыйӧн ми вӧлім да мыйӧн лоим...

— Ыджыдтор тай тэ панӧмыд! — ёртыс вылӧ шензяна синъясӧн видзӧдіг шуис Хохол Йӧра Саш.

— Кӧсъян кӧ, ме тэнӧ верма катӧдны редакция машинаӧн важ гортӧдзыд, Сыктыв йылӧдз. Ньӧти тэрмасьтӧг, кытчӧ колӧ сувтлӧмӧн и кежалӧмӧн. Мед дона Сыктылыд выльысь бураджыка петкӧдчӧ тэныд. Тшӧтш и важ коми сиктъясыс. И йӧзыс...

— Ме радпырысь мӧдӧдча тадзисӧ! — падъявтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Кад менам тырмӧ!.. Мамо дорӧ ветла и позяс мӧдӧдчыны...

— Либӧ вӧчам со кыдзи, — ӧддзӧмвывсьыс корсис лӧсяланаджык туйяс Жельнӧг Вась. — Медводз вай ми тэкӧд войколӧн кайлам дачаӧ, матіникӧ петыштлам вӧрас, сэсся пывсян ломтам, веж корӧсьӧн пывсям...

— Тіян эм и пывсян?! — бӧр лыбӧдчис-ловзис Хохол Йӧра Саш.

— Эм ичӧтик, чипан поз кодь кымын...

— Корӧсясьӧм шудсӧ ме вунӧдны нин куті! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Со и мыськовтам йӧз муясын чӧжсьӧм грекъястӧ, а сэсся и, анделъяс кодь сӧстӧминикӧсь, мӧдӧдчам чужан гортлань...

— Вай кайлам и эм тадзи! — пӧся ӧддзӧдчис Александр Иванович. — Ӧд водзӧсӧ код пӧ тӧдас, мый на лоӧ. Кор на мӧдысьсӧ гортлань веськавлан. Пӧрысьыс пондіс босьтны. И олӧмыс гӧгӧрвотӧма вежсьӧ да дзугсьӧ. Видзӧд со, ыджыд странаным тшытшлысис-юксис торпыриг вылӧ. Миян Украина тшӧтш жӧ торъя государствоӧн лои. И кӧть эськӧ сэні рочнас сёрнитысьыс коймӧд пайыс, но абу жӧ дзик лӧнь. А сэсся, гашкӧ, и топыдджык граница вӧчасны, сьӧкыдджык лоас петнытӧ... Кыдзи кутам водзӧсӧ олны?.. Мый миянкӧд лоӧ? А ӧд сэні миян семьяяс, челядь и внукъяс... Ми вокыс, чужан муысь торъялӧмаыс, пондан ыджыдджыка думайтны да, некутшӧм помӧ ни дорӧ он во...

3

Асылкинас Хохол Йӧра Сашӧс некодлы садьмӧдны эз ков: водз чеччысь морттӧ пальӧдісны унмысь асъя шонді югӧръяс. Видзӧдліс ӧшиньӧ да нимкодя чуймис — яргӧрд ыджыд шондіыс, лэчыда дорӧсалӧм ыпъялысь гӧгыль моз, лӧсьыдика пукаліс паныда керкалӧн ньывкӧс вевт вылын, мый вынсьыс дзирдаліс сэні, ывла пасьталаыс и югыд-ясыд енэж пасьталаыс сявкйис зарни югӧръяссӧ.

Но, буракӧ, гажа лун лоӧ! Лӧсьыд и лоӧ вӧрӧ петавны!

Жельнӧг Вась вӧлі чеччӧма жӧ нин, дасьтіс нопъяс. Юаліс нюжмасьысь Йӧра Сашлысь:

— Юрыд оз вись?

— Вись кӧть эн, пӧкмелитчӧмъясысь ме дугӧдчи, — падъявтӧг шуис мӧдыс. — Сыысь, бисоваысь, вина юан став лёкыс...

— Ме эськӧ, ачым, зіля жӧ нин чинтыштчавны юӧмъяссьыс да, — ёртыс понда бурмӧм сьӧлӧмӧн шуис Жельнӧг Вась.

— Тэа-меалы, Жельнӧг Вась, пӧрысьмӧмъяслы, винасӧ колӧ эськӧ юыштавны этшаникӧн да, шочиника да... Як бальзам!

— Мудзӧмвылысь да кынмӧмвылысь да, — тшӧтш ӧтикывъясис татчӧ Жельнӧг Вась.

— Да колы муторно на души, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Пӧсь пывсян бӧрын да, — шуис Жельнӧг Вась.

Татчӧ сэсся и кыкнанныс чӧскыда серӧктісны: зэлыд каличыс пӧ тай татшӧминас ёна на либӧ мынласьлӧ ӧтиыслӧн и мӧдыслӧн!

Карыслысь важджык шӧрсӧ, ӧтар помсяньыс мӧдарӧдзыс, лэччисны подӧн. Вӧлі ыркыд и ясыд, яр шонді улын сӧстӧмӧн да вежӧн кажитчис карыс Хохол Йӧра Сашлы. Но ёна чуймӧдіс морттӧ сійӧ, мый, кӧть эськӧ и квайт часыс на эз ло, уличаяс тыр жуисны йӧз, ӧтарӧ-мӧдарӧ котӧрӧн моз тэрмасьысь йӧз, тшӧтш и вель уна машина дзужкъяліс. Кор сійӧ шуис та йылысь ёртыслы, мӧдыс вочавидзис:

— Вӧрӧ миян моз водзджык тэрмасьӧны, коді кыдзи кужӧ да вермӧ. Талун ӧд субӧта. Тшак вотӧны и чӧд вотӧны. А мукӧдыс лючки кисьмытӧм пув нин чашйӧны.

Автобусъяслӧн паськыд сулаланінӧ йӧзсӧ вӧлі пув тыра ыджыд чуманысь моз быттьӧ кыза кисьтӧмаӧсь. Водз асывсянь эсы мында йӧз! Сэсся и Хохол Йӧра Саш казявтӧг эз ов, мый унджыкӧныс на пиысь — пестера-чумана войтыр, сідзкӧ, вотчысьяс и эмӧсь. Шочиникъяс вӧліны тшӧтш и пищаляӧсь. Казяліс украинаса гӧсьт и сійӧс, мый тані, кызвыннас, комиӧн сёрнитӧны, кӧть эськӧ и тӧрыт карса уличаяс вылын шочджыка кывліс коми сёрнисӧ. «Сідзкӧ, — нимкодясис ас кежсьыс Йӧра Саш, — коми войтырыслӧн тай кольыштӧма на жӧ вӧрӧ ветлан руыс, вотчыны-вӧравны колӧмыс. Бур, мый вӧрыс, пӧль-пӧчныслысь моз, бурмӧдӧ на налысь ловнысӧ да и ӧттор-мӧдторӧн козьналыштӧ на ӧнія сьӧкыд олӧмас».

А сэсся Хохол Йӧра Саш казяліс, мый гажа ывлаыс виччысьтӧг пондіс руасьны...

Но со нин дзужкнитіс-воис налы колана автобус, и медыджыд йӧз чукӧрыс уськӧдчис сы вылӧ вӧрӧглӧн сетчытӧм крепосьт вылӧ моз. Пондіс «босьтны» сійӧс война дырйи немечьяслысь Рейхстагӧс моз. Либӧ, шуны кӧ нин неважӧнся кадъяслы лӧсяланаджыка, вувзьысис сы вылӧ вина лавка вылӧ моз. Автобус ӧдзӧс воссьӧм бӧрын йӧз чукӧрыс дзикӧдз ыззис, пӧсяліс, ёна топаліс, вывті кисьмӧм жельнӧг моз лемасис ӧти ёкмыльӧ, ӧтарӧ-мӧдарӧ катласьысь да ружтысь-горзысь ӧти ловъя лолӧ быттьӧ пӧрис, коді некыдзи оз тӧр пырны ӧдзӧсъясӧд, некыдзи оз вермы воськовтны вывлань катӧдысь пос тшупӧдӧд.

Хохол Йӧра Сашлӧн вылын морӧсыс — танісӧ дзик нин ковтӧма лыбӧмаыс! — ёна дзобӧдӧмысла пондіс доймыны, тшӧтш и кокыс кытчӧкӧ чорыда да сатӧка тангысис поскӧдыс воськовтігас. Но тайӧ немтор, сійӧ ӧд вермис пырны бензин дука да йӧз ньылӧм дука автобус пытшкас! И Жельнӧг Вась тшӧтш жӧ пырис. Дерт, пукаланінъяс налы эз вичмыны, но часысь регыдджыктӧ позьӧ и сулыштны, сэсся со и ӧшинь дорсянь матын Йӧра Саш, йӧз юръяс костӧд позьӧ видзӧдлывлыны гажа ывла вылӧ.

А медся бурыс да лӧсьыдыс вӧлі сійӧ, мый Хохол Йӧра Сашӧс дзобӧдісны кутшӧмкӧ том нывбабалӧн мыш вылӧ, колӧ шуны — вӧсньыдик спортивнӧй костюма небыд мышкӧ, да Йӧра Саш водзнас лючки кыліс нывбабаыслысь кыз бекъяссӧ, ӧнісӧ, дерт, ёна шоналӧм-пӧсялӧм бекъяссӧ, и тайӧ шоныдыс-пӧсьыс быттьӧкӧ пырысь-пыр жӧ ылькнитіс тшӧтш и Хохол Йӧра Сашлӧн вир сӧнӧд и лов вылӧд, мыйысь сылы торйӧн нин лӧсьыд лои, весиг бара на нимкодь лои, сылы весиг гажа да кыпыд лои, бур пӧ, мый ставыс тадзи артмис!.. А том нывбабаыс водзас, дерт, кыліс жӧ, торйӧн нин кыз бекъяснас, — дерт, кывтӧг эз жӧ ов — Хохол Йӧра Сашлысь шоныдсӧ, лӧсьыд на тушаыслысь топыд вынсӧ да, торйӧн нин тӧрытъя «Сливовицаӧн» пӧсьӧдӧм вирсӧ, — дерт, кыліс жӧ ставсӧ тайӧс да эз жӧ тривкйысь кыдзкӧ мынтӧдчынысӧ — да и кытчӧ воштысянсӧ! — да Хохол Йӧра Саш моз жӧ лӧньӧмӧн да личӧдчӧмӧн сулаліс.

А ывла вылын руыс, тыдалӧ, век ӧтарӧ сукмис. Хохол Йӧра Сашлы сэтшӧма окота вӧлі видзӧдлыны муса Сыктылыс вылӧ, ю вомӧн джуджыд поскӧдыс вуджигӧн, ӧд коркӧ сійӧ, том дырйиыс пурйӧн кывтлігӧн, со эстчаньӧ, важ Максаковка горулас домасьліс пурнас, вит-ӧ-квайт лун-вой чӧж берегӧ петавлытӧм бӧрын нимкодьпырысь воськовтліс зумыд подула муӧ, сэсся и, дона вӧр караванкаӧн лэччылігӧн, сэтчӧ жӧ сувтлісны, — но ӧнісӧ ю весьтӧд торйӧн нин кыза гӧвкъяліс кыськӧ лоӧм еджыд руыс да лючкисӧ немтор эз тыдав.

«Мыйла нӧ тадзи лэдзис русӧ? — ас кежас зілис гӧгӧрвоны Хохол Йӧра Саш. — Эстшӧм мича да гажа шонді петӧмыс вӧлі-а? Войтӧвтӧма да, кӧдздӧдіс сынӧдыс? А гожся мусяньыс шоныд на кайӧ?.. Лунтыр ӧд, кӧнкӧ, оз жӧ ло тадзи?!

Но эз тайӧ медъёнасӧ шензьӧд Хохол Йӧра Сашӧс. Эз весиг и том нывбабалӧн кыз бекъяс дінӧ дзобӧдӧмыс... Хохол Йӧра Сашӧс медъёна шензьӧдіс и чуймӧдіс сійӧ, мый ас гӧгӧрсьыс кыліс зэв варов да чӧскыд коми сёрни. Ёнджыкасӧ кыпыд да шмонь сёрни. И серам. Сылы весигтӧ и серамыс чайтсис коми ногаӧн!..

«Ӧддьӧн тай нӧ руа лои, кыдзи нӧ татшӧмнас вӧрас пыран! Лысваыс пырысь-пыр и кӧдзыд ваӧн пылсьӧдас». «Дерт, тайӧ ме моз жӧ кодкӧ Сыктыл вожысь петавлӧм морт», — донъялӧ ас кежас Хохол Йӧра Саш.

А сэсся кодкӧ нывбаба гӧлӧсӧн автобус тырӧннас чарснитіс-нюркнитіс дзик нин мӧд ногаа: «Сё сӧтанапызьӧ-ӧй, мыйла нӧ пидзӧстӧ кок вож костӧ сюй-ин?!» — И тайӧ вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн да тешкодьӧн, мый уна йӧзӧн топыда шӧтӧм автобусыс дзоньнас гымӧбтіс-серӧктіс.

Сёрнинас пӧся дивитісны посни галя из кодь на кисьмытӧм пув вотны заводитысьясӧс. И дона гоб корсигӧн яг выв яла нитш парсалысьяс вылӧ лӧгалісны. И ӧнӧдз на личавтӧм ном вылӧ дӧзмӧм кыліс. И вӧрӧ петны дышӧдчысь челядь вылӧ дузъялӧм...

Хохол Йӧра Сашлы, кодлӧн пельясыс ва-ажӧн нин эз кывлыны татшӧмсӧ, кыдзкӧ весиг эз и эскыссьы, мый ставыс тайӧ вермӧ лоны, мый оз бара на вӧтась сійӧ, а ас гӧгӧрсьыс ставсӧ лючки да бура кылӧ...

А ывла вылын руыс, буракӧ, век ӧтарӧ сукмис да кызіс, паськыд туйбокса вӧрыс дзикӧдз вӧйтӧдчис сы пиӧ. Но автобус сувтлігъясӧ чумана-пестера вотчысьяс ӧтарӧ петалісны да воштӧдчалісны еджыд-рудов вата кодьӧн лоӧм ывлаӧ. Медунаӧн ыльгысисны турбазаын, кӧні пӧ, позис гӧгӧрвоны сёрнияс сертиыс, медуна вотӧсыс быдмӧма, да и тшакыс бура петӧ. Тані автобусыс дзикӧдз личаліс, кокниджык лои лолавны еджыд ывласянь сӧдзтысьысь, быттьӧ пӧдӧмакодьӧн ӧвтысь ру кӧрнас. Йӧра Саш водзын сулалысь кыз бекъяса том нывбаба тшӧтш жӧ петіс сэтчӧ. Но ӧдзӧс дорсянь сійӧ век жӧ бергӧдчыліс да, кыдзи чайтсис Хохол Йӧра Сашлы, гажаа и вильыша видзӧдліс мышсяньыс шонтысьыс вылӧ, мыйысь Йӧра Сашлӧн весиг гилькнитліс кыткӧ морӧспань улітіыс. Ӧні сылы мыйкӧ быттьӧ эз кут тырмыштны, но ас кежас сьӧлӧмсяньыс вӧзйис пӧсь вира вотчысь аньлы бурджык да номыртӧм тшак и гырысьджык, чӧскыдджык чӧд...

Но турбазасянь — кодкӧ шуис тури базаӧн — сьӧкыдпырысь мыйтакӧ дзужгыштӧм бӧрын важ автобус гыркын мыйкӧ пондіс джӧмдавны да трачкӧдчыны, а регыд сэсся и дзикӧдз сувтіс сійӧ. Воссис ӧдзӧс, на дінӧ пырис мыжмӧм чужӧма том шопер да зумыша шуис:

— Водзӧ сэсся огӧ вермӧй мунны...

Кодсюрӧяс пондісны пинясьны, мыйла пӧ лючки дасьтытӧм машинанас петан рейсӧ, ловъя йӧзӧс нуны босьтчан! Мыйла нӧ пӧ ми, куш ӧтарас, квайт сюрс шайт сьӧмсӧ тіянлы, ад горшъяслы, мынтам!

Шопер татшӧмторсьыд тшӧтш жӧ скӧрмис, воча пондіс сӧткыны-пинясьны. Ме пӧ али мый мыжаыс, мый ропмунӧм нин машинаӧн лоӧ мырдысьӧн ветлыны. Ӧтарӧ дзоньтасьӧмӧн. Власьтъясӧс, колӧкӧ, мыжалӧй! Став олӧм кисьтысьяссӧ! Татшӧм олӧм керысьяссӧ!

Сьӧд кучик курткаа, ёсиник ныр-вомъяса да пельк зонкалӧн кодь швычӧк мыгӧръяса кондуктор серамбана шуис, мый верманныд пӧ виччысьлыны тані кутшӧмкӧ мӧд автобус, отсала пӧ дон босьттӧг пуксьӧдны сэтчӧ. Но унджык коляс йӧзыс вӧлі мунӧны матыса дачаӧдз, верст кымын сӧмын нин и колис сэтчӧдз, да уськӧдчисны восьлавны подӧн. А на вылӧ видзӧдӧмӧн тшӧтш сэсся и мукӧдыс ыззисны, кӧть эськӧ и помӧдзса дачаӧдзыс ылынкодь на вӧлі.

Сӧмын, буракӧ, миян кык ёртным ньӧти эз дзуглясьны лоӧмторсьыс. Жельнӧг Вась шуис, мый колис пӧ нёль-ӧ-вит километр, оз кӧ некод босьт, тшӧтш жӧ позяс подӧн тапиксьӧдны. А Хохол Йӧра Сашлы весигтӧ и нимкодь на лоис таысь. И торйӧн нин нимкодь лои сылы, кор казяліс, кыдзи кыз ру пиӧ воштысьӧм вӧр пиысь дзольгӧ-воӧ сьӧд ваа буриник ёль. Пос горулын, туйсӧ вомӧналӧм бӧрын, быдсӧн лоӧма ыджыдкодь гобльӧк, кӧні муткырасьӧ вабергач.

— Ӧні нопйысь перъям жилка, керыштам шатин да пондам вуграсьны, — шуис шмонлив кыз гӧлӧснас Жельнӧг Вась.

— Да? Кутшӧмкӧ чери эм тані? — дзикӧдз нин нимкодьмис Хохол Йӧра Саш.

— Таво гожӧмбыд зэрис да ваыс быдлаын уна, мыйла, кӧнкӧ, абу мыкыд, — шуис Жельнӧг Вась. — Эжвасянь абу ылын сылы татчӧдз катнысӧ.

— А мый нӧ эськӧ нимыс визув шорыслӧн?

— Чожӧг-Ёль.

— Мича ним тай, лӧсялана ним.

— Ме водзтіджыкъяссӧ сы пӧлӧнъясӧд ёна гежмавлі пищальӧн и вотӧс чуманӧн. Заводитчанінас вӧвлі и. Зэв ыджыд нюрсянь пансьӧ, Сидӧр Кытшӧн шусьӧ. Эстшӧм мича-гажа нюр, нёль-ӧ-вит километр кузьта и пасьта. Абу ёна васӧд, гежӧдик пожӧма, югыд-веж, турипувъя пасьталаыс, а дорӧсъясӧдыс, гӧгӧрыс, пувъя. Водзтіяссӧ ёна позис вотчыны сэні, таръясӧс лыйлыны да. Ӧні Затонсянь карсаыс машинаӧн пырӧ да ставсӧ жугӧдӧ...

— Быд ёльлӧн и нюрлӧн аслас ним! — шензис татшӧмторъяссьыс ёна нин ылалӧм Хохол Йӧра Саш.

— А кыдзи нӧ! — гӧгӧрвоис ёртыслысь татшӧм сьӧлӧм кылӧмсӧ Жельнӧг Вась. — Коми мортыс ӧд му пуксьӧм дырсяньыс нин оліс-выліс тані. И быдлаті нимталӧмнас да быдлаті тӧдӧмнас сылы вӧлі кивывджык и гажаджык овнысӧ да мырсьынысӧ.

Кык ёрт мыйтакӧ сулалыштісны на Чожӧг-Ёль весьтын, кывзыштісны сылысь уна ваысь тэрыбмӧм кыпыда варовитӧмсӧ.

Сэсся на дінӧ — дзик нин виччысьтӧг! — сувтіс ывла ру кодьыс жӧ рӧма мича еджыд «Волга». Гольс воссис ӧдзӧс, и сэтысь пелька петіс шӧркодь тушаа, кымӧссяньыс ыджыда кушмӧм юра, шыльыда банйӧм тшӧг чужӧм вылас тӧдчана пашкыр синкымъяса да ёнкодь ныра дядьӧ да, кисӧ чолӧмасьны чургӧдіг, лэчыда-вильыша шуис Жельнӧг Васьлы:

— Оз-ӧ нин шорас черисӧ кыйны кӧсйы Вась Васьыс?

— А мый нӧ огыс! — воча киасиг шуис Жельнӧг Вась. — Зэв гырысь ком пӧ катӧма ёляс. Кыям да солалам. Доз кӧ ньӧбан, тэнӧ на чӧсмӧдлам.

— Татчӧ? Ком? — эз эскы шыльыд чужӧма дядьӧыс. — Век шмонитан, Вась Вась. Аддза ӧд мыйын делӧыс: автобусыс жугаліс да ковмис чеччыны.

— Сідзи и эм эськӧ да, — эз кут сэсся тшӧкӧлдывайтны Жельнӧг Вась. — Важ ёрткӧд, Александр Ивановичкӧд, Украинасянь воыськӧд, каям вӧлі дачаӧ вӧр сынӧднас пальӧдчыштны, а со тай туй шӧрас лоис петны...

Пашкыр синкымаыс чургӧдіс тшӧтш кисӧ Хохол Йӧра Сашлы да, топыда чабыртіг, шуис сёрнитны велалӧм винёв-ён гӧлӧсӧн:

— Бур асыв! Зебаров, Игнат Степанович!

Мӧдыс висьтасис жӧ.

— Мый нӧ, войтыр, пуксялӧй либӧ! — падъявтӧг шуис сэсся Зебаров. — Гургӧдышта!

— Тэнад дачаӧдз дзик нин матын эськӧ да, — шуис Жельнӧг Вась, сылы эз на эскыссьы усьӧм лачаыслы.

— Эштіс тай! Катӧда Льӧмъюӧдзыд! Куим версттӧ!

Пырисны мича вольӧсъясӧн вевттялӧм югыд-сӧстӧм машина пытшкӧ, кӧні быттьӧкӧ и кыдзкӧ эзджык лӧсьыд вӧв пукавнысӧ вӧрӧ ветлан паськӧма ёртъяслы.

Машина небыда вӧрзис да ӧддзӧдчис шывгыны ру пиын матыникӧдз тыдалысь шыльыд туйӧд.

— Мый нӧ сэсся, Вась Васьыс, век тадзи и ротъялан? — шуис руль сайын пукалысь, ру пиын матӧдз тыдалысь туй вылӧ лэчыд видзӧдласнас кодзлаліг. — Пӧрысьӧ нэмӧдз. Чукйӧн тыр автобусын да, подӧн да.

— Сідзи нин тай лои... — ышловзис Жельнӧг Вась мыш пуклӧс вывсянь, кытчӧ найӧ ӧтлаын пуксисны ёртыскӧд. — Мый сэсся керан да он кер.

— Тэныдсӧ, шуам, позис эськӧ и лӧсьӧдны машинасӧ! — керыштіс Зебаров. — Эн нин сэтшӧм гӧля ов тэ.

— Сьӧмторсӧ эськӧ и чӧжыштлім гозъя, кувсиг-дзебсиг кежлӧ. Но тай со олӧмыс бара на шӧри чегсис, кок пидзӧс помын кос сартас этшӧн, и горш мӧс быттьӧ ньылыштіс миянлысь став чӧжассӧ. Ӧні сэсся ог и тӧд, мый вылӧ пондасны дзебны-гуавны миянӧс. Кысь нин сэсся мӧвпавны машинаяс йылысь. Ӧні сӧмын нин ті вокыслы колис шывъявны тадзисӧ. Вына озыр чиновниклы. Да яндзим тӧдтӧм вузасьысьяслы. Да...

Но татчӧ Зебаров торкис ыззьыштӧм Жельнӧг Васьӧс:

— Кор со тэ дугдылан йӧзсӧ жельнӧгалӧмысь-а! Ачыд нюжмасян да падъялан, ёнджыка он выныштчы мыйкӧ вӧчны, а сэсся век мыжаясӧс корсян. Писькӧсджыкӧн да водзӧ видзӧдысьджыкӧн колӧ лоны олӧмас, Вась Вась! Торйӧн нин ӧні олӧмас... Аслыд колӧ тшӧтш ёнджыка действуйтны, а не сӧмын газетӧ гижӧмӧн. Не виччысьны, кор тэныд кодкӧ да мыйкӧ мыччас ки пыдӧс вылын.

Чӧла пукалысь Хохол Йӧра Саш шензьӧмпырысь кывзіс татшӧм сёрнияссӧ да унджык тӧдмавны кӧсъян синъясӧн видзӧдлывліс машина кӧзяин вылӧ. Мӧдыс пукаліс руль сайын вӧляникысь, ньӧти зэлӧдчытӧг. Олӧм воясӧн ёна жӧ нин кӧрӧм да везйӧдлӧм, но зумыд на киясыс лӧсьыд чачаӧн моз ворсӧдчисны куим пельӧ моз вожйӧдлӧм пелькиник рульнас. Ӧшалысь ныра тыр вира чужӧмыс сылӧн и дженьыдик голяыс вӧлі пӧтӧса шылялӧма, тшӧтш и мукӧдлаті бура гӧгрӧсмӧма, но, буракӧ, некыті на абу лябмӧма. Буракӧ пӧ, мӧвпаліс ас кежсьыс Хохол Йӧра Саш, нэм чӧжыс чӧскыда-пӧтӧса сёйӧ-юӧ дядьӧыс, но уджалӧм ноксьӧмнас кужӧ на и асьсӧ кутны. Та понда сэсся Йӧра Саш эз и тӧд, кыдзиджык ставсӧ тайӧс донъявны. Ӧтарсянь кӧ, сылы вӧлі нимкодь, мый со коми мортыс татшӧм — аслас «Волгаӧн» шывъялӧ аслас дачаӧ да, кытчӧ да, но, мӧдарсянь кӧ, ылі муысь воӧм Йӧра Сашӧс, кыдзкӧ быттьӧ и парскыштіс коми дядьыслӧн тыдалана лэптысьыштӧмыс, аслас тӧдсакӧд кыдзкӧ быттьӧ вылісянь личкыштӧмӧнджык сёрнитӧмыс.

Зебаров вайӧдіс ёртъясӧс налы колана сувтланінӧдз, мӧдъясыс сьӧлӧмсяньыс аттьӧалісны сійӧс бур вӧчӧмсьыс. Сэсся ыджыд мича «Волга» кытшов вӧчис сувтланінас, бергӧдчис да и дзужкнитіс бӧрлань.

— Но тай, Жельнӧг Вась, везитіс на миянлы! Енмыс вӧлӧма на! — шуис нимкодьмӧм Хохол Йӧра Саш. — Бур коми морт шӧрӧ веськалім! Код нӧ эськӧ сійӧ сэтшӧмыс?

— Сійӧ? — ру пиын тыдалысь вӧрлань веськӧдчигмоз кӧрыштліс кымӧссӧ Жельнӧг Вась. — Кыдз эськӧ тэд бурджыка шуны? Комиӧн кӧ? Гашкӧ нӧ — Ичӧтик Мудер Вождь?

— Кыдзи-кыдзи? — серӧктіс Хохол Йӧра Саш. — Ичӧтик Мудер Вождь?!

— А мый? Лӧсьыда тай шусис! — тшӧтш жӧ кыза серӧктіс аслас виччысьтӧг шуӧмысь Жельнӧг Вась. — Мортыс важысянь нин юралӧ, ӧтилаын да мӧдлаын. Кӧнкӧ выліясын правительствояс киссьӧны, ставсӧ кӧрт киын кутысь партия пазьмуніс, весигтӧ Союз киссис, олӧмыс гуг и бан вежсис. А этайӧ Ичӧтик Мудер Вождьыслы немтор оз мӧрччы. Кыдзи бура вужъясьӧмӧн пукаліс водзті аслас ичӧтик трон вылын, сідзи и ӧні пукалӧ. Ӧні весиг зумыдджыка на шашаритчӧма. Видзӧд, шылялӧма-гӧгрӧсмӧма, аслас «Волгаӧн» шуркъялӧ, регыд, гашкӧ и, «Мерседес» вылӧ сӧлас. Со тадзи, вокӧ, ылӧсас кӧ... Медся выліӧдзьясӧдзыс, дерт, эз жӧ вермы лыбӧдчынысӧ Зебаровыс, кӧть эськӧ и сіт петтӧдзыс каттьысис, но аслас местаын ӧддьӧн Ыджыд-Ичӧтик Вождь! Гырысьджык вождьяслысь сітансӧ нюлысь… Мыйӧн заводитчис йӧй перестройка, сійӧ да кодсюрӧ мукӧд сы кодьыс, весиг ветлӧдлыштісны дачаӧ миян моз жӧ автобусӧн. Видзӧдлӧй пӧ, кутшӧм ми демократъяс, дерьмократъяс ли. А сэсся тай ӧдйӧ бӧр сӧлісны «Волгаяс» да «Вольвояс» вылӧ. Мойдын моз ӧдйӧ кыпӧдісны дворечьяс...

— От бисов сын! — шензьытӧг эз ов татшӧм мӧдар бансьыс Хохол Йӧра Саш. — Кыдзи нӧ сійӧ сідзисӧ кужӧ? Став бушковъяс дырйиыс не чегнысӧ да пӧрнысӧ?

— Быттьӧ он тӧд! — воча шыньмуніс Жельнӧг Вась. — Ачыд комиссарӧн вӧвлін, не этша жӧ аддзылін татшӧм Ичӧтик Мудер Вождьяссӧ. Шуам, мый налы медводз колӧ выліӧсӧ каттьысьны? Колӧ кодъясӧскӧ ышӧдны, и мыйӧнкӧ мавтыштны найӧс, а сэсся и на вылӧ бура мыджсьыны. А сэсся, кор нин вынсӧ босьтас, кыдзкӧ да мыйкӧ колӧ мынтӧдчавны важ дорйысьясысь, важ пыкӧдъясысь. Найӧ ӧд, кӧть и лэптісны троныс вылӧ, вермасны на и лякӧсьтны да весиг бӧр чӧвтны. Сідзкӧ, кытчӧдз абу на сёр, на местаӧ колӧ выльясӧс пуксьӧдавны, кодъяс, дерт жӧ, сӧмын вомас и видзӧдӧны благодетельныс вылӧ, кыв шутӧг кывзысьӧны сылысь. Сталин да Гитлер сідзи жӧ вӧчлісны. И наӧдз на мыйта тираныс история чӧж. А на вылӧ видзӧдӧмӧн и став Ичӧтик Мудер Вождьясыс тшӧтш.

— От бисов сын Жельнӧг Вась, тэ тай абу лёка казялӧмыд тайӧс! — шуис Йӧра Саш.

— Ме ӧд, век жӧ, газетын уджавлі. Быдторсӧ аддзывлі, не этша мӧвпавлі, сьӧлӧм дойӧдз вийсьылі...

— А татшӧм «Волгаясаыс» нӧ унаӧн эмӧсь? Комияс пӧвстад? — чӧла воськовтӧм бӧрын юаліс сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Абу!.. — ӧвтчыштчис Жельнӧг Вась. — Миян пӧвстын шочджыкӧсь Ичӧтик Мудер Вождьясыд. Тшӧтш и коми еврейясыд. Ми, комияс, кызвыннам, рамджыкӧсь да яндысьысьджыкӧсь мукӧдыс серти. Ыкшаасьны ловным оз лэпты. Вузасьны яндзим, быд ногыс сьӧм гогнавны да... Сэсся и вина вылас бара на ёнджыка сетчыны пондім, быдлаын лёк-пежсӧ вузалӧны да. Код юрӧдз юам да сэки сӧмын кабыръясӧс лэпталам... Со и артмӧ сэсся, мый миян озырысь-озыр муын воысьясыс ёнджыка озырмӧдчӧны, «Мерседесъяс» да «Вольвояс» вылӧ пуксялӧны, дона-мича керкаясӧ овмӧдчӧны... Да тай со и мыйтакӧ асланым Ичӧтик Мудер Вождьяс... А кызвын коми йӧзыс, торйӧн нин сиктын, тшыг нисьӧ пӧт виньгыртӧны, коми сиктыс дзикӧдз нин киссян выйӧдз воис... Но ладнӧ сэсся та йылысь, — бергӧдчис сёрнинас Жельнӧг Вась, — мӧдысь на коркӧ кадыс лоас, гашкӧ. А ӧні со вай лыддьы, мый туй шӧрас гижӧма.

Асфальт туй пасьтала гырысь шыпасъясӧн кодкӧ абу дышӧдчӧма да лӧсьыда серпасалӧма:

«Добро пожаловать в Ад!»

— Мыйла нӧ буретш Адӧ? — эз гӧгӧрво воысь гӧсьт Йӧра Саш.

— Сы вӧсна, дерт, мый бонзьывтӧдз ми шойччылам тані, сідз шусяна дачаас. Мукӧддырйиыс сэтчӧдз шойччылам, мый бӧрсӧ карӧ лэччигӧн син водзад виж гӧгыльяс бовъялӧны.

Мыйкӧ мында муныштісны ру пытшсянь мыччасьысь мича пожӧмъяс костӧд. А сэсся и, дзик нин мойдын моз, ру пиас мӧдіс тыдовтчавны уна пӧлӧс стрӧйбаяса дача сиктыс. Восьлалыштасны мыйтакӧ, и еджыд вата пиас быйкнитас пӧвйӧн эжӧм да мичаа краситӧм керкатор, водзӧ вешйыштасны да — бара мыччысяс...

Ньывкӧса лэччыштісны увланьӧ моз, тӧдӧмысь, ю ли ёль ковтыслань, сэсся и сувтісны вӧсньыдик керъясысь топыда тшупӧм, олифаӧн кыза мавтӧмысла воймытӧм на, шонді водзын бура банйӧм-гожъялӧм керкатор водзӧ.

— Воим! — шуис Жельнӧг Вась, ассьыс лӧсьыдіник чомсӧ шоныд видзӧдласӧн меліаліг.

— Мича чача кодь тай тэнад вӧр чомйыд! — шензьӧмсӧ дзебтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Як тот гриб-боровик!

— Сьӧлӧмсянь эськӧ тшуплім да, — бур ёртыслӧн нимкодясьӧмысь дзикӧдз шоналіс Жельнӧг Вась.

— Ачыд тшупсин?

— Отсасьыштісны жӧ, бур киподтуя коми дядьӧяс... А ёнджыкасӧ, дерт, аслым ковмис, керасьнысӧ сэки, черсӧ кутны вермиджык на да...

— Но, молодеч! Но добра керӧмыд! — керкасӧ гӧгӧртіг, топыда пуксьӧм пельӧсъяссӧ видлаліг да вывсяньыс пӧвйӧн эжӧма вылӧ чатрасиг, ошкис Йӧра Саш. — Ме весиг эг чайтлы, мый сэтшӧм киподтуя морт тэ вӧлӧмыд...

— Чернад керасьнытӧ тай ми вокӧс челядь дырсянь олӧмыс велӧдліс, — ассьыс донсӧ лэптытӧг шуис Жельнӧг Вась. — Лесхозысь вӧр пӧрӧдім, лёкиникӧс жӧ эськӧ да... Сэсся вайим да и тшупим. Бур, мый сэки керӧма лои чомторсӧ, ӧні эськӧ эз нин артмыв...

А Хохол Йӧра Сашлӧн лов вылӧд, виччысьтӧг, быттьӧкӧ дзугыльмыштӧм руӧн ӧвтыштіс. Да шуис ышловзьӧмӧн:

— Ме эськӧ том дырйи ӧддьӧн жӧ лют вӧлі чернад керасьнытӧ да... Толькӧ тай олӧмыс сэсся мӧдджык туйӧд веськӧдіс... Чера уджъяссьыс кежӧдіс.

— Но ладнӧ, мый сэсся керан да он кер, — тшӧтш жӧ ышловзис татчӧ Жельнӧг Вась. — Кылалӧмасӧ да визувтӧмасӧ ӧні он нин бергӧд... Вай пыралам керкаас да бурджыка мӧвпыштлам, мыйджык миянлы талун вӧчнысӧ. А медводз, буракӧ, колӧ чай дзужкнитны Льӧмъю ваӧн.

Керка пытшкӧсын негырысь да мед кӧть и ув пасаджык керъясыс, дзоньнасӧн жӧ, но нӧшта нин гажаджыка, ӧта-мӧд вежмӧныс югыда сярвидзисны, сы вӧсна мый лӧсйытӧг еджыдӧдзыс ставнысӧ вӧлі мичаа гогналӧма да мавтӧма лакӧн, и быд кер, став сӧнъяснас и сирзьӧм ув синъяснас мичаа мыччасис да нимкодьпырысь быттьӧ висьтасис ас йывсьыс. И быд пӧлӧс джадж да пос пӧвъясыс сідзи жӧ вӧлі гогналӧма-стружитӧма да мавталӧма олифаӧн да лакӧн, да бара жӧ ловъя кодьӧсь найӧ пасьвидзисны. А сынӧдыс керкаын, тшупӧм дырсяньыс век на быттьӧкӧ вӧлі сир кӧра да ловъя пу кӧра...

— Бура керӧмыд да вӧчӧмыд быдлаті, Жельнӧг Вась! Дуже гарно! — сьӧлӧмсяньыс ошкис томдырся ёртсӧ Хохол Йӧра Саш. — Важ коми ногӧн ставсӧ лӧсьӧдӧмыд, абу дзебӧмыд керйыслысь ни пӧвйыслысь увсӧ да серсӧ.

— Кымын водзӧ ме ола, сымын век мусаджык лоӧ меным ловъя пу и быттьӧкӧ ловъя кодьӧн жӧ лоӧм вольӧм кер, и сир сӧнъяснас ворсысь стружитӧм пӧв. Немтор, буди, таысь мичаыс абу-а! Торйӧн нин ми вокыслы, вӧрысь петалӧмаясыслы...

— Дашкӧ и, сідзи и эм... — тшӧтш ыджыда вежӧртіс тадзи шуӧмасӧ Хохол Йӧра Саш.

— Сувтсӧн и водсӧн гогнаси, чер йылӧн и лэчыд пуртӧн вӧласи, мед восьтыны керыслысь серсӧ и югыдсӧ... Уна вын нёньыштіс менсьым ставыс тайӧ... Керкасӧ тшупӧмыс да... Буракӧ, весиг сьӧлӧмӧй вӧрзьыштіс сэки да некыдзи оз вермы бӧрсӧ ас выяс воны...

— Немтор, Жельнӧг Вась, татшӧм лӧсьыд да гажа позъяд... да чӧскыд вӧр сынӧд вылас... бӧр на ёнмылан... Вед абы на пӧрысьӧсь мийӧ тэкӧд! Мый нӧ кӧть и сизимдас матысмӧ!..

Сапӧгасисны, босьтісны ведра пӧлӧн да мӧдӧдчисны вала. Крут кырйӧд лэччӧм бӧрын веськалісны кыза лысваалӧм видзкодьӧ. Тані, гуранас, руыс вӧлі торйӧн нин сук, кӧть кияснад вештав. А сэсся и вӧр юлӧн пемыдруд ваыс мыччысис: вит-ӧ-квайт сыв пасьта Льӧмъю лӧня дзольгис-визувтіс кысянькӧ тӧдтӧм-тыдавтӧм, еджыд руӧн топыда тубыртчӧм мойдсянь. Ваыс вӧлі сӧстӧм, но кутшӧмакӧ важ чужва рӧмакодьджык, кодӧс коркӧ вийӧдлывлісны коми керкаясын.

Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш, йир кодьысь ведраяснас васӧ гумовтӧм бӧрын, копыртчыліс, лэдзліс кияссӧ ыркыд ваӧ, чужӧмсӧ мыськовтіс, сэсся и содз тырыс курыштіс васӧ да чупкӧдчӧмӧн пондіс юны. Сэсся и сьӧлӧм тырнас да кузя нин гажтӧмтчысь лов тырнас шуис:

— Ок, майбырӧй, ӧддьӧн тай чӧскыд вӧлӧма чужан му ваыд!

Кыз ру пиысь локтысь-визувтысь Льӧмъю, буракӧ, ёна жӧ нимкодьмис тадзисӧ ошкӧмысь, да весиг быттьӧкӧ варовмӧдліс меліа дзольгӧмсӧ.

Сэсся ю васӧ ӧдйӧ дзужкнитісны электрочайникын, лышкыда заваритісны индияса слӧна чайӧн. И сэтшӧм дивӧкодь чай артмис-пӧжсис! Сэтшӧм сук да чӧскыд кӧра! Абу небось карса мозыд хлорка дука.

— Ме татшӧм чӧскыд чайсӧ некор на эг юлы! — шензис и нимкодясис Хохол Йӧра Саш. — Некыдзи пӧтны ог вермы, век кӧть ю!

— Торйӧн нин тэнад «Сливовицаӧн» гырк пытшкӧснымӧс тӧрытъя донӧдӧм бӧрын... — веськӧдыштіс сьӧлӧм бурмымӧныс вашъялысь жӧ Жельнӧг Вась.

— А мед и сідзи! Нехай так! Мед и ӧти чӧскыдыс мӧд чӧскыдсӧ нӧшта нин мусаӧн керӧ! Тайӧ и бурыс олӧмас!..

Ю вай, Йӧра Саш, ю пӧттӧдзыд вӧр пу вужйӧн да вӧр турунӧн йиджтысьӧм васӧ, пожъяв вӧр кӧра ванас тшына-буса ылі муясын кузя олігӧн сарӧгмӧм вир-сӧнтӧ, казьтыв ылӧ кольӧм томлунтӧ да став сыкӧд йитчӧмасӧ да сӧмын ыджыд дзугыльӧ эн жӧ усь сэкся кадъяссяньыс став лоӧмасьыс...

— Но мый нӧ, Хохол Йӧра Саш, руыс тай миянӧс падмӧдны пондіс вӧрад петалӧмысь, — кык ыджыд чашка чай юӧм бӧрын шуис Жельнӧг Вась. — Ӧнісянь али мый кутам пывсян ломтны?

— Ни-и, первой петалам вӧрӧ! — ньӧти падъявтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Кӧть матіникӧдз. Тшакыд вед, эм кӧ, тыдалас кок улсьыд. Дашкӧ и, татшӧмнад мукӧдыс оз петны, да став тшакыс миянлы сюрас... Ӧддьӧн меным окота Льӧмъю дорӧдыс кайыштлыны!.. Сэсся вед, кӧнкӧ, руыс регыд бӧр разалас?

4

Бӧр сапӧгасисны, важ брезент курткаяс пасьталісны, картузасисны, кӧрзинаяс да лэчыд пуртъяс босьтісны да и мӧдӧдчисны ю катыд еджыд ру пиын вошласьысь неылыс вӧрлань. Жельнӧг Вась водзын мунӧ, кокньыдик коз пу беддьӧн пыркӧдышталӧ ордым весьтӧ ӧшӧдчӧм, лысваӧн сьӧктӧм турун пратьяс, мед нин кӧть вӧрӧ пыригкості не кӧтасьны.

Лӧнь. Немтор оз вӧрзьы ни тӧвзьы. Сӧмын орччӧн, кысянькӧ кыз ру пӧвстсяньыс меліа дзольгӧ-воӧ Льӧмъю. Хохол Йӧра Саш восьлалӧ быгалӧм курткаа, беддьӧн ӧвтчысь ёртыс бӧрся, кывзысьӧ паныд исковтысь юлӧн небыда шыалӧмӧ да ӧні сылы торйӧн нин пондӧ чайтсьыны, мый найӧ — збыльысь! — пырӧны кутшӧмкӧ мойдӧ. А нӧшта Йӧра Сашлӧн ӧтарӧ ырзьӧ лолыс, вӧрӧ дыр кад чӧж нин петавлытӧм понлӧн моз жӧ ырзьӧ, коді тай со ӧні став вир-сӧннас нин пондіс кывны муса-шызьӧдана вӧр кӧръяссӧ-исъяссӧ, и воськолыс сідзи и ӧддзӧ Йӧра Сашлӧн, мед нин сӧмын ӧдйӧджык тувччыны вӧр пу улас да аддзыны тшак.

Козъя-пипуа рӧчысь, нэмӧвӧйся гылалӧм коръясӧн да турунӧн бура вынсьӧдӧм мусин вылысь Хохол Йӧра Саш регыд и казяліс дивӧ кодь мичаник томиник дона гоб, кӧть эськӧ и сійӧ буракодя вӧлі дзебсьӧма-сайӧдчӧма ичӧтик пашкыр козпи улӧ. Хохол Йӧра Сашлӧн быттьӧкӧ сувтліс вирыс став посни и гырысь сӧнъясас, а сэсся и бӧр ыльӧба чепӧсйис-ыткӧбтіс, мыйысь морттӧ весиг пӧсьӧн ойкнитӧдліс. Но сылы помӧдзсӧ эз на эскыссьы виччысьтӧм шудыслы, и сійӧ лэдзчысис пидзӧс вылас да кыкнан кинас меліа малалыштіс козпи улын зумыда тотшвидзысь рудов кыз подъя да шобді тупӧсь моз мичаа банйӧм, лысваӧн мыссьӧм да ыркалӧм молодечсӧ. И та бӧрын сійӧ вӧлись кыпыда горӧдіс неылын корсьысьысь ёртыслы:

— Аддзи! Сюрис бисов сыныд!

Жельнӧг Вась матыстчис да тшӧтш нимкодьпырысь шензьыштіс:

— Мича-а! Шуда на тай тэ вӧлӧмыд! Пашкыр козпиыс быттьӧ буретш тэныд вылӧ и дзебыштӧма геройсӧ!

— А тшӧтш и виччысьтӧг лэччысь сук руыс видзис мукӧд вотчысьысь! Ме тай шулі... — Йӧра Саш мыйта позяна улітіджык чилснитіс лэчыд пуртнас гӧгрӧса кынӧмасьӧм кыз подсӧ — чӧлӧсыс вӧлі рысь кодь еджыд да сёркни кодь зумыд, эз тӧдчы некутшӧм номыр туй.

— Да вин жэ як самый настоящий гриб-боровик! — зумыд тшаксӧ гӧгӧрбок видлалігмоз чиктыліс Хохол Йӧра Саш. — Челядь дырйи мийӧ татшӧмъяссӧ шутьӧмъяс вылысь, Бабонь нюр дорысь, ёна вотлывлім...

— Абуджык боровик, но абу и дзик видз выв гоб, а мыйкӧ налӧн шӧракостын, — виччысьтӧг воис юрас мӧвп Жельнӧг Васьлы. — Быттьӧ налӧн сорас быдтас-пи. Сійӧ ёна зумыдджык видзвывсаысь, а ягса серти мед кӧть и неуна чийӧбджык, этшаджык яя-чигъя, но сы пыдди шыльыдджык-мичаджык, а чӧскыдыс не этшаджык...

Векньыдик, турунзьӧм тыкӧлаясӧн гӧгрӧса дорӧсалӧм веретяяс вылысь шочиника нӧшта на сюралісны тшакъяс — муртса на петӧм дона гобъяс, и гӧрд гобъяс, и виж уртшакъяс. И сьӧлӧмныс кык ёртлӧн ёна бурмӧ вӧлі таысь — ӧд жаритӧм вылӧ чукӧрмӧ!.. И мед кӧть и век на вӧлі руа, но сук вӧрас лысваыс абу ёна кыза лэччӧма — ӧд эз зэр, и сідзсӧ шоныд ывлаыс, и кӧть эськӧ и дивӧкодь да тшӧтш и шуштӧмкодь вӧлі ветлӧдлыны татшӧм вӧрӧдыс, но тшакыс вочасӧн сюраліс да водзӧ на кыскис вотчынысӧ, сэтшӧм окота вӧлі бара на корсявны да аддзавны, а кор сэсся син водзад быйкнитас Енмӧн сетӧм мича-сӧстӧм дивӧыс, лов тырнад нимкодя ыпмунлыны да Енлы моз и эм копыртчывны сылы.

Сэсся «шуда» Хохол Йӧра Сашлы сюрис, кыдзи шуис Жельнӧг Вась, — став вӧр пасьталасьыс медмича гӧрд гобыс! Сійӧ сулаліс матын тыкӧла дорын, керӧскодь ньывкыдын, туруна кузь веж нитш пӧвстын. Сійӧ, тӧдӧмысь, панласьӧма лыбӧдчыны югыд шонділань веж туруныскӧд да веж нитшкыскӧд да шензьӧдана кузя быдмӧма-нюжалӧма поднас-кокнас, но сэк жӧ и югыдінад да буретша васӧдінад, да сісьмӧм коръяса сьӧд мусин вылад тшӧтш и шоча овлана кызӧма да гӧгрӧсмӧма поднас, бур сой кызта лоӧма, вылісяньыс татшӧм подйыс сьӧда-еджыда нитшсялыштӧма, а яра ломзьысь вижовгӧрд шляпаыс пачысь кыскӧм ид тупӧсь кодь мича да ён, помӧдз нимкодьмӧм Хохол Йӧра Саш копыртчис да вылісяньыс тотшкӧдыштіс водз чунь йӧрышнас и кывтӧг эз ов, кыдзи кыз под вылын зымвидзысь мича тшакыс сідзи быттьӧ и дзеналӧ аслас выннас-зумыднас.

— Ме мыйкӧ ог нин и помнит, кор меным сюрліс татшӧм тшӧг да мича гӧрд гобыс, — шуис не этша жӧ шенмунӧм Жельнӧг Вась. — Ӧтнасӧн быдса мортлы пӧтмӧн лоӧ... Талун тэныд, вокӧ, ылі муясысь гортад воысьлы, кодкӧ быттьӧ нарошнӧ мыччалӧ медмича тшакъяссӧ!

— Тайӧ чудосӧ жаль и сёйнысӧ лоӧ! — шуис Хохол Йӧра Саш, тӧдчымӧн сьӧктаа гӧрд гобсӧ кӧрзинаас лӧсьыда пуктіг.

— А ӧні вай ми тэкӧд вуджалам мӧдлапӧлас, — вӧзйис Жельнӧг Вась. — Сэні менам ӧти лӧсьыдик пельӧсокын пасъялӧма медчӧскыд тшакъяссӧ.

— Пасъялӧма?

— А век тай сюралыштӧ-а.

— Либӧ колмас келны васӧ?

— Абу на тай таті Сыктыв либӧ Эжва вомӧн келӧмыд! — серӧктіс Жельнӧг Вась.

Найӧ лэччисны джуджыд кырйӧд вадорӧ, и Жельнӧг Вась веськыда, сапӧгсӧ пӧрччытӧг, воськовтіс таті визувджыка ыльгысь, век на руасьысь юӧ.

— Но, тэ тай быттьӧ Исус Кристос, веськыда руа ваӧдыс мунан да он и вӧй! — донъяліс татшӧмторсӧ Йӧра Саш.

— Видзӧд: таті, кусыньӧдыс, коськӧн паськыдджыка ыльгысьӧма юыс, лыасӧ унджык пуктӧма, да лажмыд. Ачыд ӧд, кӧнкӧ, эн на вунӧд, кыдзи татшӧм коськъясӧдыс Сыктывтӧ келавлін?

— Эг вунӧд! — пыр жӧ нимкодьпырысь казьтыштсис Йӧра Сашлы зумыдкодь лыа подула ваӧ тшӧтш воськовтігмозыс. — Мийӧ Казанчов улын мӧсъясӧс вӧлі мӧдлапӧлӧ йирсьыны келӧдам. Асьным тшӧтш келам и, сӧмын гачьясӧс кульӧмӧн, а дӧрӧмъясӧс ог и кульлӧ, толькӧ морӧсӧдз лэптавлам...

Мӧдлапӧлас кыпӧдчисны ыджыдкодь гӧгрӧс видз вылӧ, коді, кӧть эськӧ и ывлаыс аръявыв нин катовтчис, век на вӧлі ытшкытӧм. Хохол Йӧра Саш, кодлӧн лов вылын век на оліс важ крестьянин руыс, доймӧмпырысь шуис та кузя:

— Мӧй нӧ видзсӧ век на абы ытшкӧмаӧсь? Сэтшӧм со туруна-а... Чорзьӧ-быгалӧ туруныс...

— А-а, некодлы, буракӧ, оз ков! — ӧвтыштчис Жельнӧг Вась. — Совхозъяс киссялӧны... А мед сетны кодлыкӧ, буракӧ, ловныс оз жӧ лэпты дай... Эз ӧтчыдысь нин сідзи и лым улӧ усьлы, лыдтӧм-тшӧттӧм вотчысьясӧн талялӧм бӧрын... Миянлы ӧд бурджык кыськӧ тіянладорысь — Украинаысь да Кубаньысь — кос идзас гургӧдны-вайны... Ассьыным, кок улысь, чӧскыд веж турун пуктӧм дорысь... Мыйта видз, Льӧмъю кузялаыс, сідзи и эндӧма, вӧрӧн кыскӧма... Кодъясӧс коркӧ коми дядьӧяс да тьӧтӧяс синсьыныс би петмӧн да усурныс йирмӧн перйылісны вӧрыслысь... Куш сӧмын черӧн да гӧрбуш косаӧн...

— А выльысьсӧ, важ мозыс, некод на жӧ оз босьт аслас киӧ став тайӧ озырлунсӧ? Ӧні тай быдлаын мырдысьӧн моз нин кыскӧны фермерӧн лоны...

— Ӧні йӧзыд сідзитӧ, важ мозыд да важ ногыд, оз нин вермыны уджавны... Оз кӧсйыны ни... Техникатӧгыд... Ӧні сідзитӧ, куш сӧмын чернад да зырнад, куш сӧмын сой выннад, ми кодь карсаыс и ноксьыштӧ кызсӧ. Тшын дука карын пальӧдчыштӧм могысь. Гӧлиник да дона лавка сёян дінӧ ӧттор-мӧдтор содтыштӧм могысь. И то на сітан пасьта мутор вылад, витсё метр вылад, куш ки помсьыдтӧ, гожӧмбыд ковмӧ буракодь пессьыны. А тӧвнас сэсся не этша тӧждысьны быдтӧмасӧ лючки да бура видзӧм вӧсна. Примитивное натуральное хозяйство!.. А мед эськӧ видз-му дінын ноксьӧмыс не сӧмын асьтӧ вердіс, но и государстволы лишнӧйсӧ вузалӧмӧн доход вайис семьяыдлы бура олӧм вылӧ, — та вылӧ видз-муыд ёна-а паськыд колӧ, да быд пӧлӧс техника выныс колӧ сійӧс лючки вӧдитӧм могысь. Сытӧг немтор оз артмы! Сытӧг крестьяниныд, ӧтувъя овмӧсъясын кикурӧда уджӧн торкӧм-лябмӧдӧм мортыд, фермерӧ оз мун. Да кор нӧшта государствоыс оз вермы видзны ни дорйыны сійӧс гусясьысьясысь да грабитысьясысь.

— Сідзкӧ либӧ миян дыр на лючки олӧмыс оз ло? Кутшӧмӧс тай петкӧдлӧны йӧзыслысь телевизор пыр? Ставыс тайӧ сідзи и коляс миянлы мойдӧн? Як в сказке?

— Ог тӧд!.. — курыда вашмуніс Жельнӧг Вась. — Тэа-меалы, буди, сідз нин ковмас мунны мӧдар югыдас-а. Лючки олӧмсӧ таладорсьыс аддзывтӧг... Но ӧнісӧ ме тэнӧ верма на номсӧдыштны ӧти чӧскыдторйӧн!

Видз дорӧсын, бара жӧ гӧгрӧс подколӧн вӧйтӧдчӧм тыкӧла бердын, пашкыр бурысьӧн вежӧдісны льӧм пуяс. И наын, быд ловъя вожын, кӧть и кыдзисюрӧ вӧлі вотӧма и чегъявлӧма нин, сьӧд розъясӧн сярвидзис зэв на уна льӧм! И руӧн мыссьӧм быд тусь чим сьӧда да мавтӧма кодь дзирыда югъяліс ӧні нин русьыс мездмыны пондӧм сӧдз енэж весьтасын.

— Ок тэ, мыйта льӧмйыс! — горӧдіс важӧн нин татшӧмторсӧ аддзывлытӧм Хохол Йӧра Саш, кабырас чирснитіс гоз-мӧд роз, апыштіс вом тырнас да и пондіс тяпкӧдчыны-нёнявны. — Быттьӧ тай вотӧмджык на, курыдкодь кӧра на.

— Танісӧ ӧти кустын на сӧмын воӧма, — шуис аслас овмӧсын моз быдтор тӧдысь Жельнӧг Вась. — Видлам со татысь...

Но сійӧ льӧм пуыс вӧлі медджуджыдӧн, улісяньыс сійӧс вӧлі ставсӧ нин куштӧма-шырзьӧма, Жельнӧг Вась чегӧм крукыля увйӧн судзӧдчис выліджык вожӧдз, сэсся видзчысьӧмӧн ӧтлаын нюгыльтісны кызкодь, но, кыдзи и колӧ льӧм пулы, нюдз вожсӧ, сэні льӧмйыс вӧлі мукӧдын серти ёна гырысьджык да гӧгрӧсджык, и лем небыд нин, дзенавмӧныс нин польтчӧма олӧм сӧкнас, и мыйӧн сӧмын Йӧра Саш ки пыдӧс тырнас апыштіс ӧткодь мичаа воӧм небыд тусьсӧ, вомас сідзи и быдзмуніс сійӧ да аслас чӧскыднас да немторкӧд ӧткодявны позьтӧм кӧрнас быттьӧ мавтыштіс гырксӧ.

— Ой, матушка, льӧм! От добре! Кувтӧдз бара на тай сюрліс чӧсмасьыштны! Миян вед гортын, ӧшинь улын, сад йӧрын, таысь на ыджыд льӧм куст сулавліс. Татшӧм жӧ гырысь да чӧскыд льӧмъя. Дедуш на пӧ вайлӧма Сыктыл катыдысь. Мыйкӧ жӧ мийӧ вожъявлім сы вывті! Веськыда керка вевт вылӧдз вӧлі каям сы кузя да вуджам. А тулыснас, кор еджыд дзоридзӧн ойдас, синтӧ вештыны он вӧлі вермы. А чӧскыд кӧрыс!.. Ну, спасибочки, Жельнӧг Вась, мӧй бара на казьтыштӧдін важ бурсӧ!..

— Вай чӧсмась бура, Хохол Йӧра Саш! Суим на кӧ чӧскыдсӧ... А то ӧд талун-аскиясӧ тані ни ӧти тусь оз коль. Тайӧ шойччан лунъясӧ ставсӧ шырзясны и куштасны.

— Унджыкыс вотӧм на да?

— Ӧнія йӧзыд, торйӧн нин карсаыд, вӧр вотӧсыдлысь лючки кисьмӧмъяс оз виччысьны. Медтыкӧ мыйтакӧ сьӧдӧдыштӧма да гӧрдӧдыштӧма вӧлі-а. Медтыкӧ мукӧдсӧ пановтны да унджык курыштны. Да мед нин эськӧ, лючки кӧ вотісны, да ӧд видзӧд кыдзи чашйӧны-чегъявлӧны льӧм пу и пелысь пу.

Хохол Йӧра Саш, дерт, казявтӧг эз ов, мый быд куст вӧлі кыдзисюрӧ лёк ногӧн чегъялӧма, ёнджыкасӧ ув-вожъяссӧ яйнас песовталӧма кызджык пучер дінсьыс, важ чегӧм увъясыс косьмалӧмаӧсь.

— Чӧскыдыс колӧ, а оз судз! — скӧраліс Жельнӧг Вась. — Со и, ошъяс моз, чашйысьӧны. Мукӧдыс весиг и черӧн на кералас. Мортсяыд горшджыкыс да лёкджыкыс, буракӧ, некод нин сэсся абу... Ю катыдланьыс эмӧсь жӧ видзьяс, сэтчӧ веськыд туйӧд тракторӧн волывлӧны посёлоксянь. И тӧдан, быдса ыджыд льӧм куст нырйыштӧмаӧсь тракторнас! Бӧръяысьсӧ тшак вотігӧн кытшовті да, муртса эг весьӧпӧр...

— От бисовы дэти! — тшӧтш жӧ весьӧпӧрис таысь Хохол Йӧра Саш. — Абы тай жаль найӧлы Енмӧн сетӧмаыс!.. А кодлы пӧ ӧні и жальыс... Яндзимыс да... Велалісны йӧзыс ӧтувъя вылас видзӧдны некодлӧн вылӧ моз. Со и чашйӧны да новлӧны кӧть государстволысь, кӧть Енлысь.

— Татшӧм дачаяс гӧгӧрсьыс, — ӧддзис висьтавны ёртыслы Жельнӧг Вась, — сикт-посёлок гӧгӧрысь и туй пӧлӧнъясысь ӧти тусьӧдз став вотӧссӧ куштісны. Ӧти тусьӧдз! Сёрӧнджык кӧ аръявылыс кытшовтан, чӧд тусь ни пув тусь, весигтӧ ни льӧм ни пелысь он аддзы вӧрсьыс. Со пӧ сэсся и юавсьӧ: кыдзи нӧ пӧткӧдчыны вӧрса пӧткаыслы?!

— А збыльысь вед, кыдзи? — тшӧтш чуймыштіс тайӧ виччысьтӧм мӧвпсьыс Йӧра Саш.

— Матігӧгӧрсьыс став пӧткаыс бырис. Сёйтӧгыд нӧ кодлы окота рӧдмӧдчыны? А кодсюрӧыс, буракӧ, пыдӧджык вешйис йӧзӧн ӧтарӧ полошуйтӧмысь. Сюрис на кӧ лӧниныс, ӧні тай ӧд быдладорсянь нин, быд ногыс вӧртӧ чашйӧны. Ӧні матігӧгӧрса вӧръясыс дзик тыртӧмӧсь, кулӧма кодьӧсь вугралӧны, сьӧла чипӧстӧм он кывлы, ни дозмӧрлысь шлопкӧм-чеччӧм... А кор ме карас вои, дзик мӧдкодь на ставыс вӧлі, ачым на дозмӧр и сьӧла лыйлывлі неылынъясысь...

— Быд ловъя ловлы колӧ чӧскыд да пӧтӧс вӧр вотӧсыд! — юмов льӧм нёнялӧмысь дугӧдчыны вермытӧг шуис Йӧра Саш.

— А медуна бара жӧ колӧ медся горш зверыслы — мортлы! Вӧр пӧтка ногӧн серти сійӧ вермӧ унджык куравны и заптыны. Сакаравны да солавны. Да шоныд пачын косьтыны. Не ӧти тӧвбыд кежлӧ... И быдӧн ӧні велаліс вотчынысӧ, быд воӧмаыс...

— Сідзкӧ, ёнджыка и колӧ видзны вӧръястӧ, коми парматӧ! А, Жельнӧг Вась? Этшаджык да лючкиджык кералны... Мед пасьталаыс век быдмис чӧскыд вотӧсыс и тшакыс... Мед быдӧнлы тырмис — пӧткалы и йӧзлы...

— Дерт, эськӧ да... — ышловзис Жельнӧг Вась. — Но ӧд бара горш мортыдлы керыс-вӧрыс нӧшта на ёнджыка колӧ...

— Сідзкӧ либӧ орӧдам али мый мийӧ ставсӧ? — ӧнія став йӧз нимсянь моз шуис Хохол Йӧра Саш.

— А мый нӧ, сэтчань ставыс мунӧ да, — курыда шуис Жельнӧг Вась. — Ставсӧ жӧритам... Жӧритӧм вылӧ ставсӧ вузалам... Асьным нянь эгӧ кутӧй быдтыны-а... Сы мында йӧзсӧ ӧд миянӧ вайӧдісны да, мыйӧнкӧ колӧ вердны... Со и, коді кыдзи вермӧ, нетшкӧ да чашйӧ Енмӧн сетӧмасӧ... Ӧні ми, Йӧра Саш, чӧскыд яя сьӧла-дозмӧр пыдди катша-рака гӧгӧр рӧдмӧдам! Ачыд тай аддзылін, кымынӧн чепӧсйисны дачаӧ пыригӧн?

— Да...

— Да нӧшта эсійӧ... гырысь ватшкысь кайыс, дроздыс, кымӧр мында рӧдмӧма. Мыйӧн сӧмын йӧз став вотӧссӧ куштасны матігӧгӧр вӧрысь, найӧ пондасны усьласьны дача йӧръясӧ, сэтысь быдсяма вотӧссӧ сёйны-жугӧдны.

— Сэтысь надейнӧджыка сюрӧ! — серӧктіс Хохол Йӧра Саш.

— Асывнас водзджык садьман, шонді петӧмӧн нимкодясян. А найӧ, ватшканъясыс, оз жӧ нин узьны: вит-ӧ-квайта кельӧбъясӧн сідзи и сатшкысьӧны йӧрад. Ёнджыкасӧ гырысь оз вылӧ. Лӧня шывкнитасны и ланьтӧдчӧны сэтчӧ. Паськыд вомнаныс сӧмын и сапйӧны воӧм озсӧ. Жаль тэныд юмов-чӧскыд вотӧсыс, кодӧс сэтшӧма быдтін, да и вӧтлан кортӧм, мед кӧть и мичаник гӧстяясӧс. А найӧ лыбӧдчыласны да пырысь-пыр жӧ мӧдлаӧ пуксьӧны, кӧні некод абу, либӧ абу на садьмӧмаӧсь дырджык узьысьясыс. Сэсся выль кельӧб локтас, сэсся бара... Весиг дӧзмӧмпырысь гетшкӧны, кор он лэдз найӧс пуксьынысӧ...

— Кӧзяинъяс! — бара на серамыс петіс Йӧра Сашлӧн. — Найӧ ӧд, кӧнкӧ, чайтӧны, мый быдмӧма кӧ шонді улас, быдӧнлы ӧтмоза позьӧ пӧткӧдчыны.

— Ён ныра посньыдик гӧрд кайяс бара ӧмидз нёнялӧны, облепиха да. Дзик дінад пуксясны, ньӧти оз повны мортысь... Асывбыд ковмылӧ полошуйтчыны...

— Быдӧнлы колӧ чӧскыдджыка сёйны! — шуис Йӧра Саш. — Быд ловъя ловлы, буракӧ, окота пӧтӧсджыка да кокньыдджыка олны...

Ытшкытӧм видз вомӧныс доя рана этшӧн талялӧм ордымӧд вуджигӧн кык вотчысь, крестьяна пиян, бара на ышлолалыштісны мича сук туруныслӧн весьшӧрӧ чорзьӧмысь-вошӧмысь, кыкнанныс сьӧлӧм выланыс весиг быттьӧ кутшӧмкӧ мыж таысь кылыштісны да тшӧтш быттьӧ и яндзимкодь налы вӧлі. Но мый нӧ вӧчан? Кыдзи став татшӧм дойдалысь нелючкияссӧ торъя мортыд веськӧдан? Кор найӧ быдлаын сідзи и эрсвидзӧны. Кор лючкисӧ керӧмаыс-вӧчӧмаыс олӧмас быттьӧ немтор нин и абу, либӧнӧсь сэтшӧм нин этша кольӧма...

Майышмунлӧмсьыс ловъясныс бӧр лӧньыштісны сӧмын сэк, кор бара пырисны юлӧн джуджыд кырйывса вӧрӧ, кӧні сорӧн-сорӧн зымвидзисны нэмӧвӧйся козъяс да ньывпуяс, сэтшӧм жӧ кыз да кузь пипуяс да кыдзьяс, а вочасӧн доналысь шондіӧн сывдӧм асъя руыс дзикӧдз нин ляскысис-пуксис налӧн сук лыскӧ-корйӧ.

Ӧтарсянь дзольгӧ сӧдз ваа, мед кӧть и этшаник ваа ю, весьтаныс шувгыштӧ-сярӧдчӧ лысваысь шуралысь-косьмысь вӧр пу, кыз вужъяс кок уланыс лыбӧдӧмаӧсь ён корпаяснысӧ, югыд и сӧстӧм лои, эстшӧм на югыд да сӧстӧм тайӧ ёна нин урӧсмӧм-пежӧсьтӧм мирас!

И кыдзи нӧ и ачыс, ловъя мортыс, оз небзьышт да югзьышт ставсьыс таысь?

Сэсся найӧ петісны югыд шондіӧн ойдӧдӧм туруна шутьӧм вылӧ, и быд турун сі вылын, а тшӧтш и посньыдик понӧльлӧн тшӧг лыс вылын яра дзирдалісны лысва войтъяс, лыдтӧм-тшӧттӧм посньыдик шонді чир югзис шутьӧм вылас!

— Ок, кутшӧм гажа татӧні! От чудеса! От дуже гарно! — Хохол Йӧра Саш сувтовкерис, пӧрччис юрсьыс картузсӧ, чатӧрасис югыд шонділы воча, кунис синъяссӧ да быттьӧ семдыліс лӧсьыдысла да нимкодьысла.

Но со ёртыс, Жельнӧг Вась, кылӧ, шуис:

— Со тай нӧ тэнад чӧскыд уртшакыд. Менам пасъялӧмаыс. Виччысьӧны миянӧс.

Хохол Йӧра Сашӧс татшӧм чукӧстӧмыд ӧдйӧ и пальӧдіс личавлӧмсьыс. Видзӧдӧ — медкосінас, важӧн пӧрлӧм да джынвыйӧ сісьмӧм пожӧмлӧн увъяс пиын дізьвидзӧны кельыдгӧрдов кӧлӧбъяс, дженьыд поднаныс муртса лыбӧдчыштӧмаӧсь му веркӧссянь, зумыдӧсь да тшӧгӧсь. Йӧра Саш вундіс йӧг кодь гӧгрӧс да топыд уртшаксӧ, улі и вылі пӧлялыштіс сибдӧм лыаысь, тотшӧдыштіс чунь йӧрышнас, кульыштіс доръясӧдыс и пондіс нятшкыны-сёйны. И ӧні, сійӧс чужтысь муыслӧн сӧкъясысь палявтӧм на тшакыс, да сэтшӧм зумыдыс сылы кажитчис тӧрытъя серти ёна чӧскыдджыкӧн, сэтшӧм жӧ чӧскыдӧн, кутшӧмӧн вӧвлі коркӧ, ылӧ бӧрӧ дзебсьӧм челядь дырйиыс...

Ньӧжйӧ да бура корсигӧн турун пӧвстысь да понӧльпиян улысь, налы вель уна сюрис чӧскыд уртшакыс, гоз-мӧд еджыд гоб на тшӧтш сюрис и, кӧрзина джынйыс чукӧрмис быд пӧлӧс мича тшак, бура жаритмӧн лоӧ, сідзкӧ и тырмас, водзӧсӧ, ылӧсӧ нинӧмла и мунны, позьӧ шойччыштны берег дорын, лов тырнад лӧня сӧльнитчывны лыбӧдчысь-пӧсялысь шонді водзын онялӧм вӧр-ваыскӧд.

Найӧ пуксисны кыр йылӧ. Шоныд тӧвру небыдика ыркйӧдлыштӧ ю ковтысӧд, вӧтлӧ шочиник номъясӧс, меліалӧ пӧсялыштӧм чужӧмнысӧ. Неылын зэв ыджыд кыдз пӧрӧма ю вомӧныс, ытваяснас кырӧдӧма вужлясӧ да. Велдор увъясыс шыяс моз вывлань чурвидзӧны-сатшвидзӧны, Жельнӧг Вась шуис, мый бӧрсӧ мӧдлапӧлас наӧ кутчысялӧмӧн и позяс кыдз вывтіыс вуджны. А ваас лоӧм увъяссӧ пуыслысь веж бурысьӧн-нюйтӧн кыскӧма, кодӧс, Васаыслысь кузь юрсиӧс моз, ӧтарӧ-мӧдарӧ шывкйӧдлӧ визулыс. Кыддзӧн помӧм лӧньтасас тэрмасьтӧг визъялӧны-уялӧны кутшӧмкӧ черияс, весиг и гырыськодьӧсь на, весьт кузяӧсь кымын.

— Мыкъяс? — тӧд вылас уськӧдчис на Хохол Йӧра Сашлы. — Кыз мыкъяс?

— А гашкӧ, и комъяс, — шуис Жельнӧг Вась. — Быдсяма гагыс да лёльӧыс, буракӧ, рӧдмӧ пӧрӧм пуыс-лӧптыс дорын. Со и кыйӧдчӧны.

— Эмышт на либӧ чериыс юас?

— Омӧлика... Видзӧд, ёна чинӧма ваыс, ичӧт кӧшас воӧма. Пасьталасьыс вӧръяссӧ кералӧмаӧсь да, юас лэччысь уна ёль косьмалӧма.

— Кар гӧгӧрсьыс мый нин эськӧ и сэтшӧмасӧ кералны! — шуис Хохол Йӧра Саш, сійӧ, дерт, гӧгӧрвотӧг эз жӧ ов татшӧмторъястӧ.

— Тӧдан, медунасӧ буретш да карыслы пес вылӧ и кералӧмаӧсь, комынӧд вояссянь босьтӧмӧн.

— Пес вылӧ? — чуймис Йӧра Саш.

— Да, вокӧ, сись кодь пожӧмъяс тшынйыв лэдзӧма! Сэтшӧм ягъяс! Ме, кор томджык на вӧлі, кытшовтавлі пасьталаыс. Уна колялӧм, сісьмысь кер чукӧр аддзылі. Дӧбелькиӧдз куштӧм ягъяс вывсьыс.

— Ок, ёна жӧ йӧй олӧм эськӧ мийӧ олім да! — виччысьтӧг лов тырнас курдіс та вылӧ Хохол Йӧра Саш. — Бисовы дэти!

— Сідзи, вокӧ, сідзи... — сы ньылыд жӧ ышловзис Жельнӧг Вась. Ставсӧ кисьтам-пазӧдам... Мича-гажа вӧр-ва... И... морт олӧмъяс тшӧтш... Этатшӧм помтӧм-паськыд, да озыр, да мича странаас позис лӧсьӧдны райын кодь олӧм, а ми вӧчим ад...

— Тӧдан, Васьӧ, ӧні ме, пӧрысьладор, да ещӧ нин ылі йӧз муад олігӧн, частӧ думайтла аслам пӧльяс йылысь. Кыдзи найӧ олісны. Кыдзи уджалісны да вӧралісны. Мый сёйисны-юисны. И тӧдан, ёнджыкасӧ завидь босьтлӧ... Вед найӧяс быд лун аддзисны да кылісны вӧрыслысь да ваыслысь со татшӧм мичсӧ да гажсӧ. Сэкияссӧ, дерт, вӧрзьӧдтӧмӧс да таысь на мичаджыкӧс... И быд лун йиджтісны сійӧс лов выланыс... И мый колӧ олӧм выланыс лышкыда босьтісны. И повны найӧлы вӧлі немторысь, гортас кӧть вӧрын... Не ӧнія моз... Кор талун ловъя, а аски код пӧ тӧдас мый тэкӧд лоӧ...

— А, чайтан, ме ог мӧвпавлы та йылысь! — пырысь-пыр жӧ ыззис татшӧм сёрни визьсьыс Жельнӧг Вась. — Найӧ, дерт, миян пӧльясным, ёна мырсисны... Кок йыланыс сувтӧмсянь да ныр выланыс сутшкысьтӧдз ӧтарӧ песісны лысьӧмнысӧ. Но морт ногӧн найӧ вӧліны шудаджыкӧсь миян серти. Шудаджыкӧсь! Ӧд кор мортыс овлӧ медъёнасӧ шудаӧн? Кор сылӧн, пӧт кынӧм дырйи, лов вылас лӧнь и лӧсьыд? Сэк, кор сійӧ — збыльысь! — оз сэтшӧма майшась да оз пов быдторсьыс... Ас пондасьыс ни челядь пондасьыс... И чӧжӧм-нажӧвитӧм эмбур пондасьыс... Ӧд ӧні ми весиг огӧ нин вермӧй мӧвпыштны, кыдзи вермас кольны вӧрзьӧдтӧг чӧс туйӧ шедӧм дозмӧр. Либӧ берег дорӧ томнавтӧм пыж. Не нин шуны сы йылысь, мый позьӧ кольны игнавтӧг быдса керка. А ӧд вӧлі татшӧмыс, вӧлі!.. И вӧр чомйын ӧтнас олысь вӧралысь эз пов, мый кутшӧмкӧ лёк йӧз вермасны локны да ӧзтыны керкасӧ, либӧ мырддьыны кыйдӧссӧ да нем думайттӧг джагӧдны асьсӧ... Ӧні ӧд миянлы ставсьыс лоӧ повны да видзчысьны, быдтор лоӧ игнавны да сизим томан сайӧ дзебны. Позьӧ шуны, мортыслӧн джын олӧмыс мунӧ игнасьӧм да дзеблалӧм вылас, бӧр восьтасьӧм да дзебӧмасӧ бӧр корсьӧм вылас... Да и сідзисӧ на немтор лючки он вермы видзны! Со миян дачаясын, кӧть и стӧрӧж эм, ыджыд лёк пон эм и, а кымынысь нин петкӧдлісны керкаяс и йӧръяс! Миянӧ, сідзи жӧ, ӧшинь пыр жугӧдчылісны тӧвнас. Сэтшӧм бур кулӧм тшӧтш нӧбӧдісны мукӧд шылльӧ-мылльӧыскӧд, ачым кылі капрон сунисысь. Сэтшӧм жаль! Ӧд кузь тӧвбыд висян коскӧн мошкоритчи... Ставсӧ нуӧны — сёян и юан, паськӧм и кӧмкот, транзистор и весиг диванъяс. Торйӧн нин ӧні, донъястӧ ӧтарӧ содталігӧн... Кор быдтор вылӧ доныс вӧрса пӧжар моз лыбис... — Та бӧрын Жельнӧг Вась сувтовкерліс да кыз гӧлӧснас чорыда матькӧбтіс. Сэсся, буракӧ, эз на вермы тӧрӧдны лов пытшкас уна нин чукӧрмӧм жарсӧ да водзӧ на шуис: — Ставыс пондіс сэтшӧм чожа киссьыны. Дивӧнад он тырмы! Сымда лёкыс да пежыс кыськӧ друг пузувтчис. Гусясьӧмыс и мырдӧн мырддялӧмыс... И морт виӧмыс... И ӧти кывъя йӧзлӧн мӧд кывъя йӧз вылӧ войнаӧн зыртчӧмыс... И водзӧ содӧ лӧглуныс да лёклуныс!.. Кызьӧд нэм помӧ!.. Книга да телевизор нэмӧ!.. Век горзім, мый ми медся ёна лыддьысьысь, медся культурнӧй страна, а со тай — а со тай, мыччӧдлім став мирыслы пеж пиньяснымӧс... Лючки уджавны сямным абу-а... Сӧмын и урӧс понъяс моз пурсьыны сямным эм... Став мир пасьталасьыс яндзим тӧдтӧг корны да... Тьпу!.. Да мый ме тэныд ставсӧ тайӧс байта... Тэ ӧд ачыд меысь бурджыка на ставсӧ аддзан и кылан... Весиг со мӧд государствоын виччысьтӧг лоин да!..

Хохол Йӧра Саш пырысь-пырсӧ эз и вочавидз татшӧм пӧсь да доя сёрниыс вылӧ. Жугыльмыштӧм лӧз синъяснас сійӧ чӧла видзӧдіс гажа-веж берегъясӧн топӧдӧм, наланьӧ визула исковтысь сӧдз ваа ю вылӧ, чужӧм тырнас и восьса морӧснас кыліс шонділысь меліа жайгӧмсӧ, небыд тӧврулысь ыркйӧдлӧмсӧ, и мича тшак вотӧмысь да вӧр сынӧдӧн лолалӧмысь сійӧ вӧлі нимкодьмӧма, но век жӧ ёртсӧ кывзігӧн мӧвпавтӧг эз ов сійӧ, мый со вед пӧ кыдзи ставнымӧс топӧдіс олӧмыс: весиг и гажа вӧр-ваын шойччигӧн бара на лоӧ вийсьыны сы понда жӧ, ӧтарӧ дзугсьысь-киссьысь олӧмыс понда... Сэсся сійӧ шуис:

— Да, ӧні ми вокыслы... Ме коддьӧмыслы... Ме кодь гайдукыслы... гайдамакыслы ли... Он ёна завидьты... Гашкӧ, буретш да адас веськалысьыс толькӧ и вермас завидьтыны... Кӧть эськӧ и, шуам, миян, Украинаын, ӧнӧдз быттьӧкӧ и лӧньджык на быдтор кузя вӧлі... Вед миян карын, и дзоньнас асыв-лунвылас, ме кодь воӧм йӧзыс, рочӧн баитысьыс, сідз шусяна русскоязычнӧйыс, джынсяыс унджык... Да и став Украина пасьталаын коймӧд пайыс ветымын ӧти миллион мортысь!.. Гырысь заводъясын и шахтаясын... Быдлаын... И ёна сорсьӧма сэні разнӧй кывъя йӧзыс... Со и менам гӧтырӧй, жинкаӧй, — хохлушка... А челядьӧй код тӧдас кодъяс... Коми нисьӧ хохол, нисьӧ роч... Не нин сёрнитны внукъяс йылысь... Но, дерт, ставныс пиысь менам сьӧлӧмӧй медъёна нетшкысьӧ найӧ понда... Дуже болит!.. Нэма покоя... Чого же дальше будэ?.. И важ гортӧ, батьӧлӧн да пӧльяслӧн муӧ, менӧ бӧр, кыдзи некор на, кыскӧ... И бӧжӧй ӧддьӧн нин кузь менам сэтӧні, ылі муас... Ӧддьӧн нин ёна сибдӧма сэтчӧ, некыдзи он вермы мынтӧдчыны... Кӧть сэсся мӧй кер!..

Но кӧть и некор нин лючкисӧ он мынлы ӧтарӧ дзугсьысь олӧмыслӧн бытшласяна майшӧдлӧмъясысь, век жӧ нимкодьыс вӧльнӧй светас кольыштӧма на жӧ тай ловъя мортыдлы. Торйӧн нин кор со тадзи веськалан Енмӧн сетлӧм да кыдзкӧ-мыйкӧ дзоньӧн вичмыштӧм на вӧр-ваӧ. Да нӧшта нин кор сійӧ — тэныд бур вылӧ да гаж вылӧ! — тадзи со дзикӧдз бӧр павкнитӧ вывсьыс ставсӧ дзебысь кыз руа вевттьӧдсӧ да чукйӧн ойдӧ шонді югыдӧн да тшӧтш и сир кӧра, и тшак кӧра, и код тӧдас на пӧ мый кӧра шоныдӧн.

Нимкодь вӧлі Хохол Йӧра Сашлы вывлань чурвидзысь увъясӧ кутчысялӧмӧн вуджны сюмӧда кыз кыдз кузя ю вомӧн, а сэсся, мӧдлапӧлас воӧм бӧрын, зумыд лыа подйӧд тувччалӧмӧн, бара на пыравны визув ваӧ, выльысь мыськовтны сӧдз ыркыднас ньылӧдыштӧм чужӧмсӧ, содз тырнас гумовтӧмӧн бара на чурскӧдны-юны ловсӧ босьтчӧдысь кӧра вӧр васӧ, а сэсся кайны мелі тӧвруӧн ыркӧдана, чиркъясӧн сьылысь видзтор вылӧ.

А кор сэсся чатӧртліс юрсӧ Хохол Йӧра Саш, вылісьыс, — ӧддьӧн выліысь! — лӧзоват сӧдз енэжыслӧн пыдӧстӧм йиркысь, казяліс варышъясӧс: сыръя бордъяссӧ паськыда шевкнитӧмӧн, ньӧти ӧвтчытӧг, ӧта-мӧдныскӧд ворсӧдчиг, ӧта-мӧд гӧгӧрныс кытшлаліг, шывъялісны кыкӧн, дерт, кӧнкӧ, гозъя; налы, буракӧ, ёна жӧ нимкодь вӧлі сэні, ӧддьӧн-ӧддьӧн выліас, кутны позьтӧм вылі вӧльнӧйинас.

— Варышъясыслы, дашкӧ, мед на лӧсьыд сэтӧні? — шуис ёртыслы Йӧра Саш, вывлань чатрасьӧмсьыс орӧдчыны вермытӧг.

— А мый, дерт, кӧнкӧ, — ӧтикывъясис Жельнӧг Вась. — Немтор найӧс оз потш ни оз кут. Повны некодысь... Ме, кор вылӧкодь мӧдӧдчыла Льӧмъю пӧлӧнӧдыс, гашкӧ и, тадзи кымынкодя жӧ ачымӧс кывла... Ӧтнад тэ... Но мед и кыкӧн гӧтырыдкӧд... Помтӧм-ыджыд вӧрын... Сӧмын аслад вежӧркӧд да ловкӧд... Быдтор пӧся аддзан и кылан...

— Велдорджыкъясас, кӧнкӧ, эмджык на пӧткаыс? — ставсьыс сылы нимкодь да юасьӧ Хохол Йӧра Саш.

— Ӧтчыд ошкӧд паныдаси...

— Ошкӧд? Льӧмъю дорас? — чуймис Йӧра Саш да пырысь-пыр жӧ дугдіс чатрасьӧмысь.

— Татшӧм жӧ видзторӧд вӧлі лэчча гортӧ, а вӧр дорас, тӧда, эм зэв ыджыд кодзувкоткар, сэні, вӧлӧмкӧ, пузйысьӧ Микайлӧыс...

— Петлӧ!.. Мӧй тэ байтан?.. Збыль али мӧй?

— Шуа тай: тшак нопйӧн вӧлі лэчча берег дорӧдыс, катыдсяньыс, — кыз гӧлӧснас ӧнісӧ нимкодьпырысь нин казьтыліс Жельнӧг Вась. — Видзкодь вылас петі да, видзӧдлӧм лоис вӧрланьыс, быттьӧ кодкӧ тшӧктіс видзӧдлынысӧ... Мамтӧ шогӧдысь! Ош!.. И матын ӧд!.. Сэтчӧ ме и йизьылі-кынмылі жарӧн онялысь лун шӧрас!..

— Ну, бисова! — дзикӧдз чуймис татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Медводз ыпмунлі уськӧдчыны да бӧр катыдланьыс кӧсйылі пышйыны. Но ӧд вӧтӧдас! Нёль кокаыд! Мышсяньыд песовтас да нямны пондас, посньыдик кодзувкотнад ӧд, кӧнкӧ, омӧля пӧтӧ... Мый нӧ вӧчны?! Кыр йывсяньыс чеччовтны ваӧ да келны мӧдлапӧлӧ? А сійӧ ӧмӧй оз вермы вувзьысьнысӧ ме вылӧ, татшӧм шумсӧ кылас да?.. Ӧдйӧ тай, быд ногыс пессьӧ мӧвпыд татшӧм, пикӧ воана здукас!.. А медъёнасӧ ӧлӧда ачымӧс: «Кут асьтӧ! Кыдзкӧ-мыйкӧ кут асьтӧ! Пурта тэ!.. Со тай, ён пурт, вӧралан пурт... И абу на дзик вынтӧм тэ...» Но, мыйлакӧ, ёнджыкасӧ менӧ такӧдіс сійӧ, мый киын вӧлі зумыдкодь бедь. Мися, медводз синмас, син бугыляс, позяс зургыны бедьнас, би петавмӧн! Сэки, небось, ӧдйӧ вунӧдлас ме йылысь... И — ӧти киын бедь, мӧд киын пурт, тшак нопйӧй мышкын — шыч ни рач водзӧ понді кыньксьӧдны берег дорӧдыс... Гортлань... Йӧз дінлань... Ачым весиг ог и лолав... Лючкисӧ ог и видзӧд сы вылӧ... Сӧмын кевмыся: «Ме ӧд, Микайлӧ, тэныд немтор лёксӧ ог кӧсйы керны... Немтор тэнсьыд ог кӧсйы мырддьыны... Тэ, колӧкӧ, сёй пӧттӧдзыд кодзувкотъяссӧ... Тэныд ӧд уна гос колӧ чӧжны тӧвбыд узигкежлад... Видзӧд, ме сӧмын тшак вотышті... Тэ ӧд, вӧрса олысь, тшака местаяссӧ уналаысь, ылысьджык тӧдан да сэні и вотчан. А ме аслам местаысь ичӧтика вотчышті. Жаритышта да и чӧсмася... Тшӧтш и внукъясӧс на чӧсмӧдла...» — Матӧ воӧм мӧвпӧн сёрнита ме сыкӧд тадзи, а ачым муна и муна водзӧ... Кыйсьысь кань моз небыда, байдӧг гӧн моз кокниа... Быттьӧ ог и видзӧд вӧрса кӧзяиныс вылӧ, но аддза ме сійӧс... Гундырӧс!.. Помтӧм-пыдӧстӧм вынаӧс!.. Быд вир сӧнӧн кыла ме сійӧс!.. А сійӧ быттьӧ тай юрсӧ оз жӧ лэптыв ме вылӧ... Быттьӧ тай нарошнӧсӧ оз и видзӧд ме вылӧ... Збыль оз кыв, оз аддзы менӧ, либӧ ёна ылалӧма чӧсмасян уджас? Оз и видзӧд ме вылӧ... Али нӧ кыдзкӧ кыліс менсьым кевмысьӧмӧс? Менсьым бур нога мӧвпъясӧс?.. Сы дінӧ бур ногӧн шыӧдчӧмӧс?.. Кыліс и бур ногӧн лэдзӧ?.. А гашкӧ, и чайтӧ на, мый нинӧмла пӧ тайӧс, Куш Пельсӧ, вӧрзьӧдны. Код на пӧ тӧдас, мый лоӧ, вӧрзьӧдан кӧ сійӧс? Сэтшӧм ӧд пӧ мудерӧсь найӧ, Куш Пельясыд... Оз пӧ дӧзмӧдчы меным да, мед нин мунӧ кык кокаыс, кытчӧ мӧдӧдчӧма...

— Сідзи эсся эз и лэптыл юрсӧ але мӧй? — торкис татчӧ дӧбелькиӧдз чуймӧм Хохол Йӧра Саш.

— Эз тай... — серӧктыштіс казьтылӧмсьыс дзикӧдз шоналӧм Жельнӧг Вась. — Сідзи сэсся ме и муні, позьӧ шуны, ныр увтіыс... Дерт, шуам, гут ыдждаӧдз топӧдчӧмӧн да ис ни ру лӧньӧдчӧмӧн...

— Ну, бисов сын, лысьтӧмыд тай! Ну, Жельнӧг Вась, ӧддьӧн полтӧм тай тэ вӧлӧмыд!.. Но Микайлӧыс збыль але мӧй эз казял тэнӧ?

— Но, кыдзи нӧ эз казяв! Сэтшӧм матынсьыс... Вӧр пемӧсыд! Сылӧн ӧд нырисыс и пельыс понлӧн кодьӧсь жӧ... Видзӧд, ме сійӧс чӧсмасьӧмсьыс эг торк, эг пырӧдчы мырддьыны ни, да мортыд эз и дӧзмы... А, гашкӧ и, збыльысь, кыліс ловнас менсьым бур нога кевмысьӧмъясӧс... Ловъя юрнад нальксьыс мыні да, меным медъёна сідзисӧ чайтсьӧ...

— А уськӧдчис кӧ? — некыдз на эз вермы лӧньны вӧрса олӧмъясысь ёна нин ылалӧм Хохол Йӧра Саш. — Сэки мӧй эськӧ лоис?

— Ог тӧд... — косіник чужӧм тырнас шыньмуніс Жельнӧг Вась. — Пиньыс-гыжйыс сылӧн кузь да лэчыд... Выныс пыдӧстӧм и... Дерт, шуам, ме, ачым, беддя и пурта жӧ вӧлі... Дзик тышкасьтӧгыс ме эг жӧ кӧсйы лолӧс перйыны сетчыны... Но а мыйӧн видзсӧ вуджи да саялі сылӧн син водзысь, лючкисӧ ог и помнит, кыдзи лыйышті дачаӧдз...

А кор нин сэсся тэрмасьтӧг веськӧдчисны гортлань, Хохол Йӧра Саш юаліс:

— А бӧртинас сэсся кыдзи сэтіясӧд ветлӧдлін? Ёна полін?

— Вывті ёнасӧ тай эг... — веськыда, но ошйысьтӧг шуис Жельнӧг Вась. — Эз уськӧдчы да... Лёкысьсӧ эз ырыштчыв да... Дерт, видзчысян руыс век лоліс, но мед садьтӧг повны, — сэтшӧмыс эз овлы...

— А мӧдысь эсся эз жӧ паныдасьлы?

— Эз на тай... Гашкӧ, бӧр вешйис ылӧджык вӧрас, ачыс повзис, Куш Пельлӧн ветланінӧ ёна пырис да... Кӧть эськӧ, шуам, вӧрса гырысь пемӧсъясыс и ёнакодь ветлӧдлӧны дачаяс гӧгӧрын да, йӧраяс и весиг кӧинъяс...

— Весиг кӧинъяс?!

— Тӧвнас стӧрӧжлысь ӧти понсӧ нӧбалӧмаӧсь кӧинъясыс, зэв визув да збой лайка вӧліс. Гора гӧлӧса видзысь...

— Горт дінсьыс але мӧй кватитӧмаӧсь?

— Да, ӧшинь увсьыс матысь... Бӧръя каднас уна миян, Комиын, рӧдмӧма кӧиныс. Йӧзлӧн лёк олӧмын кык кока кӧинъяс рӧдмӧны, а вӧрын — нёль кокаяс. А мый нӧ, лючки кыйсьысьяс эз кольны, а власьтъяслы веськодь. Водзті вӧлі весиг вертолётъяссянь лыйлӧны, а ӧні кысь босьтан бензин вылас сьӧмсӧ... Кӧръясӧс и весиг понъясӧс нин джагйӧдлӧны. И код пӧ тӧдас, мыйта йӧраӧс нин вильӧдісны... И со, миянӧс видзысьыд кок туй сертиыс гӧгӧрвоис, кыдзи да мый лоӧма. Дерт, сэсся скӧрмытӧг оз ов таысь войся шышъяс вылӧ. Ачыс сійӧ том коми мужик, бур кыйсьысь, кӧнкӧ Эжва йывъясын быдмылӧма... Мый вӧчны? Кыдзи накажитны вельмӧм кӧинъяссӧ?.. Вой кежлӧ нуӧдас мӧд понсӧ посёлок сайӧ, вӧр дорӧ, да и домалас сэтчӧ. Зэв ыджыд, кӧин кодь кымын жӧ овчаркаӧс. Кӧрт потшӧс сайын олӧ да, сэтшӧм жӧ лёк и... Ачыс пищальӧн дзебсяс неылӧ. И мый жӧ тэ чайтан? Бара ӧд локтісны кӧинъясыд пон дук вылад! Кыкӧн... Кынӧмныс сюмалӧ, а гӧльмӧм вӧрад тӧвнад оз ёнатӧ сюр сёяныд... Кыкӧныс, дерт, кӧнкӧ, гозъя. Пемыдас пӧ ӧгыръяс моз дзулъялӧны бугыльясыс...

— Ӧтнас и петас тшыг кӧинъясыс вылӧ? Вой кежлас?

— Збой мортыс! Бур коми вӧралысьыд немторйысь оз пов. Ас вылас надейтчӧ... А вот понйыс, овчаркаыс, кӧть и кӧинсяыс ыджыд да ён, садьтӧгыс повзяс. Весиг водас кӧин ныр улас, усяс повзьӧмысла ли...

— Да що ты кажешь! — чуймытӧг эз ов таысь Хохол Йӧра Саш.

— Дерт сэсся, ӧдйӧджык лыяс дядьӧыс, кыкнан стволсьыс. Но ӧти кӧиныс сӧмын усьӧ, эньыс. А мӧдыс, тӧдӧмысь, айыс — пышъяс.

— Видзӧд со! Чудеса тай тэ висьтавлан. А эсся?

— А сэсся войяснас унаысь на волывлӧма ловйӧн кольӧм айыс. Гӧгралӧ пӧ матыті да лёк ногӧн омлялӧ...

— Гажтӧмтчӧ эньсьыс, бисов сын!..

— Дерт, кӧнкӧ, гажтӧмтчӧ. А гашкӧ, и оз вермы эскыны, мый другыслӧн эз ло гозпӧлыс. Век вӧлі, и гӧгӧрвотӧма эз ло. А нӧшта дядьыс вӧлі шуӧ, мый лёксӧ пӧ песӧ. Кыдзкӧ-мыйкӧ водзӧс кӧсйӧ босьтны муса эньсӧ бырӧдӧмысь...

— Да? Дивӧ тай? Эсся кӧть немтор эз жӧ кер?

— Миян гӧгӧръясын эз тай кывсьыв-а... Гашкӧ, мӧд мусукӧс аддзис да и вочасӧн ылаліс-лӧнис... Уна пӧ рӧдмӧма кӧиныс! Найӧс ӧд кыйнытӧ оз на быдӧн пет... Но, кӧть мый, кор ме татшӧмторъяссӧ кывлі, кыдзкӧ весиг нелӧсьыд лоліс... Кор мӧвпыштан ӧткӧн кольӧм лёк кӧиныс йылысь...

Жельнӧг Вась чӧв усьліс, а сэсся сувтовкерис кызкодь пӧрӧм пипу дінӧ, юаліс ёртыслысь:

— Ноко, висьтав кыдзи да мыйла эськӧ тайӧс пӧрӧдӧма?

— Да, бытьтӧ тай черӧн кодкӧ кералӧма... Кодкӧ челядь ли мый ли гӧгӧрбок, карандашӧс моз, йылдӧмӧн кералӧма, — донъяліс Хохол Йӧра Саш. — Ог гӧгӧрво толькӧ, кыдзи улдорсяньыс сэтшӧм пӧлӧснас босьтӧма чагсӧ...

— Мойяс тадзисӧ пӧрӧдчӧны! Бобръяс, рочӧн кӧ, — чӧскыда-кыза серӧктіс Жельнӧг Вась.

— Ну, бисова! — дзикӧдз нин чуймис татшӧмторсӧ тӧдлытӧм на Хохол Йӧра Саш. Копыртчис да малалыштіс кералӧмсӧ. — Пыж кокалан гӧгрӧс черӧн тай бытьтӧ сапйӧмаӧсь. Эта кыза пу. Ну, чудеса!..

— Ю пӧлӧнсьыс и тыкӧла доръяссьыс вель уна пипу пӧрӧдавлӧмаӧсь мойясыс, — висьтасис Жельнӧг Вась. — Кодӧс помӧд вылӧ, а кодӧс и кӧрым вылӧ. Уна дачниклы вичмыліс налӧн пӧрӧдӧмаыс. Видзӧд, ловъя путӧ ми вокыслы оз позь вӧрзьӧдны, а пӧрӧдӧмасӧ да сісьмысьсӧ босьтӧмысь некод немтор оз шу... Но тай во-мӧд-коймӧд оз нин пӧрӧдчыны зіль мойясыс...

— Мыйкӧ лоис?

— Буракӧ, бырӧдісны ставнысӧ... Мича гӧнныс-куныс понда... Мича шапкаяс понда... Кымынӧдысь нин нем жалиттӧг бырӧдӧны коньӧръясӧс Коми му вылын... Коркӧ помавлӧмаӧсь москваса бояралы пасьяс вылӧ да шапкаяс вылӧ. А ӧні и тані нин быдӧн кӧсйӧ лоны бояринӧн... Бӧръя кызь-комын воясас уналаын, татшӧм вӧрса юясын, выльысь рӧдмӧдлісны мойяссӧ, шензьӧдана кыпыд уджӧ ваын олысь зверъяс босьтчылісны. Пипуяс пӧрӧдалӧны, ёльяс помӧны, ваӧ лэччаліг — кыскасигъясӧ туруна берегын туйяс юждӧны... Сымда уджалӧны, но нарошнӧ кыйӧдчытӧг асьнысӧ некор он и казявлы... Но тэныд нимкодь нин и сыысь, мый найӧ эмӧсь кӧнкӧ орччӧн. Тэнӧ, буракӧ, водзджык казялӧны да удитӧны сунны ваӧ либӧ дзебсьыны мудера вӧчӧм позъясаныс... И немтор лёксӧ тэныд найӧ оз керны... Вӧр-валы ни... Но мортлы колӧ мича куа шапка... Сылы быть колӧ мукӧдысь мичаджык и унджык... И сійӧ нем жалиттӧг куштӧ ставсӧ, медбӧръя лолӧдзыс... Либӧ, кыдзи тай ӧнтай шулі нин, медбӧръя тусьӧдзыс... Сэсся ӧд и раминик мойыд — абу лёк горша кӧиныд, сійӧс позьӧ нинӧмысь повтӧг кыйӧдны...

— Да, мӧйла нӧ оз куталны татшӧм ад горшъяссӧ? — тшӧтш пузис татшӧм юӧръяссьыс Хохол Йӧра Саш.

— А кыдзи тэ найӧс куталан? — ышловзис мӧдыс. — Блат кузя босьтас лицензия ӧти лов вылӧ, а начкас дасӧс. Ӧти йӧра пыдди лыяс либӧ джагӧдас витӧс. Торйӧн нин ӧні дзикӧдз вельмӧны и горшмӧны йӧзыс, кор ставыс сэтшӧма донсяліс. А унджык йӧзыс виньгыртӧны тшыг нисьӧ пӧт. А мукӧдыс бара мый вермӧ унджык кӧповтӧ Енмысӧн быдтӧмасӧ, а сэсся и озырмӧдчӧ...

— Бисова жизнь!.. Быдлаын нин тай ӧткодь беспредел! Мый нӧ тайӧ миянкӧд лоӧ?!

Но ӧтарӧ гажсялысь-югдысь луныс, вочасӧн шоналысь да сир кӧрӧн ёнджыка йиджтысьысь, ловтӧ мыськовтысь сынӧдыс бара на пальӧдыштісны найӧс олӧмыс вӧсна татшӧм майшасьӧмъяссьыс. Ӧд сэтшӧм нин нимкодь вӧлі тшак чуманӧн тэрмасьтӧг восьлавны кыз ньывъяс-козъяс уліті, пыді воргаӧд на дзольгысь-исковтысь Льӧмъюкӧд орччӧн, да мыйкӧ йылысь лӧниника мӧвпавны — и уна рӧма мирас аслад олӧм йылысь, и пӧсь пывсянын выль корӧсьӧн регыд лоана пывсьӧм йылысь, и аслас мойд пиӧ тэнӧ лэдзысь вӧр-ваыслӧн немся вежласьысь мичлун йылысь...

Видз дорӧсӧ сук-веж бурысьӧн сувтӧм том ньывпуясысь корӧсь мында кымын чегъявлісны ньывйыслӧн быдӧнысь торъялана сир мырдӧн ӧвтысь небыд лыска чальяс.

— Пывсянас, жар пӧлӧк вылас вольсыштам лыссӧ, и сынӧдыс дзик мӧд лоӧ, бура и мыськовтас да мавтыштас тыястӧ, — гӧгӧрвоӧдіс та кузя Жельнӧг Вась.

Пажын гӧгӧр бӧр нин матыстчисны гортлань. Кианыс — тшак дозъясӧн, а лов выланыс — нимкодьӧн. Хохол Йӧра Саш сьӧлӧм бурмӧмысла весиг мизгис-сьылышталіс тӧд вылас усьӧм коми сьыланкыв:

Коми му кузя ме муна,

Гӧгӧр сулалӧ сьӧд вӧр,

Вӧрыс вылті-вылті уна,

Сыысь унаыс оз тӧр...

А сэсся и вежсьӧм шыӧн шуис:

— Но, пасибӧ тэныд, Жельнӧг Вась, мӧй нуӧдлін вӧрас… Льӧмъю дорад... Сьӧлӧмӧс бытьтӧ пӧсь выя сьӧла бордӧн малтыштісны... Важӧн нин эг тӧдлы татшӧмсӧ... Тыдалӧ, важ коми руыс менам ичӧлика кольыштӧма на жӧ... Коми мортыдлы вед, ме чайта, кӧть кытчӧ да мӧй дыра кежлӧ сія оз ылавлы, вӧрыд век нін медмусаӧн кольӧ култӧдзыс...

Коми му кузя ме муна,

Гӧгӧр сулалӧ сьӧд вӧр...

5

Берег дорсянь дзик орчча горт йӧрӧ кайӧм бӧрын медводз пыралісны теплицаӧ, кӧні тропик вӧрын моз пуритіс-быдмис-дзоридзаліс гырысь коръя ӧгуреч. Онялана васӧд шоныд вӧлі сэтӧн, кӧть эськӧ и Жельнӧг Вась асывсяньыс восьтавліс ӧшиньяс и ӧдзӧс; долыдпырысь дзузгисны-уджалісны мазіяс, ӧти виж дзоридзсянь мӧдӧ лэбовтлісны да сатшкысьлісны, асьныс пӧткӧдчисны юмов маӧн-нектарӧн да, ӧти сайын, водзӧ на содтісны Жельнӧг Вась гозъялы урожай, кӧть эськӧ и ӧгуречьясыс сідз нин быдлаын сярвидзисны-ӧшалісны кӧвъяс кузя стеклӧа йиркӧдзыс гартчысь быдмӧгъяс вылын.

— Ну, бисова, со тай кытӧні добраыс! — горӧдчис Хохол Йӧра Саш да бертовтіс веж вынӧн польтчӧм сюр кодь топыд ӧгуреч. Чышкалыштіс ки пыдӧсъясас да малснитіс-курччис ыркыд вой бӧрын лючки шонавтӧм на чӧскыдсӧ да вӧрті кузякодь ветлігӧн косьмӧм гырк веськӧданасӧ. — Ок, добра! Ок, лӧ-ӧсьыд!

— Вай нетшкы да сёй, мыйта колӧ! — нимкодясис жӧ ёртыслӧн долыдассьӧмысь Жельнӧг Вась. — Миян ӧд, кӧнкӧ, тіян дорысь чӧскыдджык ӧгуречыс. Гожӧмнас югыдыс унджык да, войяснас оз и пемдыв да. Сэсся и абу лавкаысь ньӧбӧм рушмӧм ӧгуреч кодь ни.

— Чӧскыд и эм! — сьӧлӧмсяньыс ошкис Йӧра Саш. Нетшыштіс мӧдӧс, ӧні нин мичаника туссьӧсь-туссьӧсьӧс. — Ичӧлик и тепличка, а богато огирочков!

— Ведра дассяыд, дерт, кӧнкӧ, унджык овлӧ. Куим семьяӧс гожӧмбыд вердӧ да и тӧв кежлас вель уна банка тупъявлам...

— Видзӧд со!

— Но ноксьӧмыс уна жӧ... Тулыснас, войяснас, дыр кынмалӧ. Видзӧд, кӧйдыссӧ ми веськыда муас сюялам, рӧссадасӧ водзвыв дасьтытӧг. Мед нин водзысянь ас местаас вужъясьӧ да вынсялӧ. Ӧгуречыд ӧддьӧн оз радейт, кор сійӧс ӧтилаысь мӧдлаӧ вешталӧны, дыр сэки сійӧ нёрпалӧ-висьӧ... Петасъяссӧ вой кежлас, мед оз кынмыны, май тӧлысь чӧж ковмӧ содтӧд плёнкаӧн вевттявны, а лун кежлас бӧр восьтавлыны. А сэсся гожӧм шӧрнас бара жар лоӧ стеклӧ улад, ӧшинь и ӧдзӧс колӧ восьтавны, мед эз пӧжсьыны да нярмунны вывті жарысла коръясыс да торйӧн нин дзоридзыс. Но мед таысь и вывті ёна тӧлалӧмыс эз ло пытшкӧсас... Сэсся, дерт, — медколанаыс! — мед мазіыс пырис да уджаліс, дзоридз вылӧ мазілӧн пуксьывтӧгыд оз жӧ ло ӧгуречыд... Сэсся ӧтарӧ чургӧдчысь вожъяссӧ-пратьяссӧ колӧ лючки вундавны-тшӧтшӧдавны, мед ковтӧг уна вынсӧ эз босьтны быдмӧгыслысь, мед колана выныс-пӧтӧсыс унджык визувтіс плодъясас...

— Ну, бисов сын, тэ тай татӧн агроном кодь нин лоӧмыд!

— А кыдз нӧ сытӧгыс? Кӧсъян кӧ, мед кутшӧмкӧ сёян вежсьӧм волӧ вомад. Торйӧн нин миян войвылад... Соседным со мича да бур теплица жӧ вӧчис, ыджыдджыкӧс да зумыдджыкӧс миян серти, но лючки ӧгуречсӧ омӧля и аддзылӧ. Миян вылӧ видзӧдлас да, ӧтарӧ шензьӧ-юасьӧ: «Кутшӧм нӧ тэнад секрет эм, Вась Вась? Мый он висьтав?» А ме пидзӧсчанясьӧмӧн и кымынь водӧмӧн кысъяся дзескыд быдмӧгъяс костӧдыс, мед нин некодӧс не дойдны, лэчыд ножичӧн лӧсьыдика вундала вижӧдны пондӧм коръяссӧ, вожъяссӧ лючки гартовтала, зон дзоридзьяссӧ пыркнитала ныв дзоридзьясыс вылӧ, кывза мазіяслысь кыпыда дзизгӧмсӧ да ас кежысь мӧвпала: «Ыджыд да ён теплицаыд, ачыссӧ, нинӧм на оз висьтав! Ни оз верд! Сьӧлӧмнад кӧ он кыв быдмӧгыслысь ловсӧ да пытшкӧсса олӧмсӧ!»

— Но, Жельнӧг Вась! Важӧн кӧ эськӧ, кулачитісны тэнӧ! Миян Руч Васькаӧс моз!

— Ки пыдӧс пасьта мусьыд? Витсё метр вылын ӧд ставсӧ керӧма-вӧчӧма. Керка и теплица, пывсян и сарай, град йӧр и сад йӧр... Убӧлитісны сетны! Быттьӧ миян войвылын муыс оз тырмы... Тьпу!..

— Бисова жизнь! Быдлаын свинячьи порядки!.. А мӧд тепличкаас тэнад, ме видзӧда, помидор?

— Да, ветлам инӧ, тшӧтш видзӧдлам, ӧти сайын.

Мӧд теплицаыс вӧлі нӧшта нин ичӧтджык, но мичаа рамаалӧма-стеклӧалӧма да, джуджыда сигӧртӧма да, дзик нин чача кодьӧн мыччӧдчис. Помидоръясыс сэні пыкисны жӧ стеклӧа югыд вевтсӧ, льӧм куст кодьӧсь гырысьӧсь да зумыдӧсь найӧ вӧліны и быдын сьӧкыда ӧшалісны тыра розъяс-гӧрддзымъяс, и мед найӧ асланыс сьӧктаӧн эз чашкӧдны да поткӧдны кустъяссӧ, быдӧнӧс вӧлі пыкӧма ён бедьясӧн да быд ногыс кӧртавлӧма. Ӧткымын помидор рытъя шонді этшӧн гӧрда ломаліс сук веж пиас.

— Да вед татӧн унджык на добраыс! — бур ногӧн выльысь на чуймис Хохол Йӧра Саш. — Видзӧд со, и гӧрдӧдӧны нін мукӧдыс.

— Куст вылас этшаӧн удитлӧны. Сідз унджыксӧ босьтлам, кор нюдз веж бӧрас вижӧдны пондӧ. Кӧрзинаӧ тэчан да, керкаын сэсся зэв бура гӧрдӧдӧны. Любӧ и видзӧднысӧ. Гожӧмбыднад, тыдалӧ, уна чӧжӧны пытшкӧсаныс шондісӧ... Удит сӧмын сёйны да банкаясӧ солавны тӧв кежлӧ. Бур сёян помидорыд! Асланым быдтӧмаыс бара жӧ тулысӧдз сідзи ли тадзи ли номсӧдлӧ куим семьяӧс...

— Позьӧ, ме нетшышта медыджыдсӧ да медгӧрдсӧ?

— Дерт жӧ!

Хохол Йӧра Саш песовтӧмӧн нетшыштӧ кулак ыдждаыс кымын гӧрд помидор, коді пытшкӧсса туысь вынысла гӧгрӧс кольчаӧн моз пондӧма нин потласьны, чеччӧдлыштӧ ки пыдӧс вылас, мича гӧрд дивӧыс сэні кылӧ из кодь зумыдӧн да сьӧкыдӧн.

— Гарний молодчик! Миян лунвывсаысь серти абу омӧльджык... Дивӧнад он тырмы! Кӧдзыд войвылын быдтыны этатшӧм помидор! Мийӧ водзті эг тӧдлӧ татшӧмтӧ! Батьяс ни пӧльяс эз тӧдлыны...

— Дерт, помидортӧ миянын ӧгуречсяыд на ёнджыка ковмӧ лелькуйтны да чередитны, — Жельнӧг Вась ловзьытӧг эз ов лунвыв ёртыслӧн ошкӧмысь. — Уна тай сылы колӧ шоныдыс и шондіыс... Март заводитчигӧн, веж кӧдзыдъяс дырйи на, кӧдзам гортын, карын, воръясӧ, бура дасьтӧм-вынсьӧдӧм мусинӧ. Ӧшиньяс вылӧ, медся югыдінас индам. Сэні петалас-ёнмыштас да, банкаясӧ быдӧнӧс торйӧн-торйӧн сутшйӧдлам. Но, дерт сэсся, киськалан да ыркӧдан, видзӧдан, мед эськӧ и зумыдӧсь вӧліны, но мед и кадысь водз вывтісӧ эз на нюжавны... Тадзи сэсся и, пӧшти куим тӧлысь чӧж, карсаясӧн найӧ быдмӧны...

— Ну бисова, карса помидоръяс! — шензис Хохол Йӧра Саш.

— А мый нӧ! Июньын сӧмын теплицаас петкӧдалан да. А сэсся сэні, вӧляджыкинас да югыдінас ёнмыштасны да, ывлаыс шоналыштас да, кодсюрӧӧс и восьса град вылӧ вуджӧдам. Но и июньнас на, вой тӧвнас кӧ, войся пуж лёкысь уськӧдчылӧ, ӧтарӧ колӧ видзчысьны да бара на кыдзкӧ-мыйкӧ вевттявлыны...

— И век жӧ воӧ со татшӧм урожай?!

— Мукӧд вонас ӧгуречысь на унджык пуритас. Лючкиджыка кӧ кустсӧ лӧсьӧдан-вундавлан. Да кужӧмӧнджык киськавлан. Сэтшӧм быдмӧг! Збыльысь — дивӧ! Ӧти чут кодь кӧйдысысь, гашкӧ, квайтымын-сизимдас помидорӧдз быдмӧ... И вӧрӧдӧмысь ньӧти оз пов ни оз доймы, ӧтилаысь мӧдлаӧ вуджӧдан да бара водзӧ быдмӧ. Ачыс ӧтарӧ дзоридзалӧ и мазіястӧг тырсьӧдчӧ. Вежон чӧжнас ӧтчыдысь сӧмын и колӧ киськавны бурджыка. Мед сӧмын шоныд да югыд сылы вӧлі. Да мед вывтісӧ эз дзескӧдны кустъясыс ӧта-мӧднысӧ... Тӧдан, ме мукӧддырйиыс нимкодяся тадзи быдмӧгнас, ӧтарӧ кисьмысь мича плодъяснас, но ыджыдджыка мӧвпыштла да и скӧрмыла. Мися, эта пасьта странаас, кӧні шондіа шоныд муыс, кӧні весиг теплица оз ков, Чёрнӧй море дорсянь да Японскӧй море дорӧдз кӧ босьтны, мыйта татшӧм помидорсӧ позьӧ быдтыны?! Да ӧд став му шар пасьталасӧ позьӧ тыртны и пӧдтыны сійӧн. Кор ӧти чутсьыс квайтымын помидор воӧ!.. А миянлы век асланым сёян оз тырмы!.. А ми век ки нюжӧдӧмаӧсь да, кодлыськӧ корам да ньӧбам сёянсӧ... Яндзим тӧдтӧг... Тьпу!..

— Дерт, быдӧн кӧ тэ моз да Полина мозыд уджалісны... — ышловзис татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Тепличкаяссӧ нӧ асьныд жӧ керинныд?

— А коді нӧ! — скӧрмылӧмсьыс бӧр личаліс Жельнӧг Вась. — Унджыкыс, дерт, кыкӧнлы жӧ, гозъялы, дӧнзис. Ӧти мыччалӧ да кутышталӧ, а мӧд тотшкӧдӧ-тувъясьӧ да матькӧ...

— Матькӧ?

— А мый нӧ? Быть ӧд матькы, кӧрт тув пыдди кӧ чуняд мӧлӧтнас косьыштан. — Жельнӧг Вась мыччӧдліс шуйга кисӧ. — Видзӧдлы, кыдзи пазьмунӧмаӧсь гыжъясыс став чуняс. Тырмыліс и матькӧмыс, и ружтӧмыс... Машина миян абу, кор позис, эгӧ на вермӧй лӧсьӧднысӧ, а ӧнісӧ сэсся кысь нин... Машина вылӧ чукӧртлӧм-чӧжлӧм сьӧмсӧ государство горш кӧин моз ньылыштіс да... А машинатӧгыд ставсӧ ковмис карысь, базар вылысь, автобусын да ки вылын да гӧрб вылын новлыны. Пачкаӧ бура кӧртавлан стеклӧ либӧ штакетник да и асывнас водзджык, кор этшаджык на йӧзыс автобусас, гургӧдан. Мӧд асылӧ — мӧд тубрас, сэсся коймӧдӧс, сёр арӧдз тотшкӧдчан да сӧткан, мед нин тулыс кежлас позис теплицаас пуктысьны... А бруссӧ тӧвнас лои вайӧма, кыз лым дырйи нин. Машинаыс сӧмын кыр йылӧдзыс вермис писькӧдчыны, сэтчӧ и ректысис, и сэтысянь видзӧд на мый ылнаӧдз колӧ лэччӧдлыны. Мый вӧчны? Кыдзи лэччӧдавны татчӧдз уль сьӧкыд, пӧшти весьт кызта брусъяссӧ? Бара на ковмис казьтыштны томдырся кылӧдчӧмъясӧс. Гозъя кык брус орччӧн нюжӧдам лым вылас, сэсся на кузя, гӧгрӧс потш помъяс вывті, гургӧдам водзӧ брус, сэсся мӧдӧс, да и мӧд кузьта водзӧ нюжӧдам пу рельса туйсӧ, сэсся и коймӧд кузьта.. А сэсся и бӧр помсяньыс, вочасӧн лэпталам да гургӧдалам... Бура кӧ тай мӧвпыштан да сямӧнджык вӧчан, ӧдйӧнджык артмӧ и онджык мудз...

— А стеклӧасинсӧ ачыд жӧ але мӧй?

— Ставсӧ ачым! Зэв на велалі алмазӧн вундасьны, кӧть эськӧ и эз медся бурыс веськавлы меным. Велалі да, сэтшӧм на и любӧ лоис вундасьнысӧ. Бура сувтӧдан струментсӧ, ӧтмоза личкӧмӧн чилснитан, да лӧсьыда тай и шӧрыштсьӧ-чуктӧ листыс... Но, дерт, тшыкӧдӧмыс и сьӧласьӧм-матькӧмыс сэки тырмымӧн жӧ вӧлі...

— А стеклӧыс сюрӧ вӧлі сэки?

— Базар вылысь позьӧ нин вӧлі кыйӧдны... — шуис Жельнӧг Вась. Сэсся чӧв усьліс, мыйкӧ тӧд вылас уськӧдіс да серӧктӧмӧн содтіс: — Сэсся ӧд унджыкыс менам йи стеклӧ...

— Мӧй-мӧй?.. — эз гӧгӧрво мӧдыс.

— Ӧтчыд сёрӧн арнас, ёна нин кынмалӧ вӧлі, автобусын каям вӧлі дачаӧ, да ӧти тӧдса дядьӧ юасьӧ: век на пӧ али мый теплицатӧ керан? Век на, мися. Ӧні, мися, стеклӧыс бырис да, медбур вевттьынысӧ. Дядьӧыд татчӧ, дерт, и чошкӧдіс пельяссӧ: мыйла нӧ пӧ? кыдзи нӧ пӧ? А мися, Льӧмъюыс мичаа кынмис да, ӧддьӧн лӧсьыд шыльыд-югыд йисӧ вундавны да сійӧн стеклитны. А дядьӧыс гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдӧ ме вылӧ да зэв збыльысь юалӧ:

«Но, ӧнісӧ стеклитан йинас, а гожӧмнас оз ӧмӧй сыв?»

А, мися, сыв кӧть эн. Ӧнісӧ тай ме гӧтырлы «под ключ» сета-а.

Татчӧ сэсся Хохол Йӧра Саш эз нин вермы кутчысьнысӧ да чарсмуніс-серӧктіс. Сэсся и, вӧвлӧм серпассӧ ӧти ног и мӧд ног лӧсьӧдлӧмӧн, вель дыр на ӧтвылысь сералісны.

Ӧти сайын пондісны видлавны орчча дачаясӧн топӧдӧм ичӧтик йӧрысь и мукӧд быдтассӧ. Медводз сунісны морт судтаысь на джуджыдджык ӧмидз пӧвстӧ, коді йӧр помӧдзыс пуритіс-вежӧдіс ӧта-мӧдсьыс коставлӧдышталӧм куим сук бурысьӧн. И кӧть эськӧ ӧмидзыслӧн медбур кисьман кадыс колис нин, уна тусь кустӧм би киньясӧн-ӧгыръясӧн ломаліс на веж коръяс пытшкас. Торйӧн нин лышкыда вӧлі мича вотӧсыс сук-гӧрд заясӧн тотшвидзысь дор радас, и бур пев помся на гырысь.

— Тайӧ сёрӧнджык воысь, — гӧгӧрвоӧдіс Жельнӧг Вась.

Хохол Йӧра Саш чунь помъяснас шатлӧдлышталӧмӧн чуктӧдіс-кыртӧдіс еджыд чӧрс кодь йылӧ пыдӧдз пысасьӧм, шонді вирӧн донӧдчӧм ӧмидз тусьсӧ, пӧльыштіс да и чепӧстіс вомас. И пырысь-пыр жӧ небыд юмолыс да чӧскыдыс бара на выль ногӧн мавтыштіс вом пытшкӧссӧ и гырксӧ.

— Ок, ӧмидз, тэнӧ сёйӧмысь ог мудз! Сідзи, буракӧ, мийӧ шулывлім коркӧ челядь дырйи...

— Видзӧд со, кодкӧ бура на и шулӧма! — чуймыштіс таысь Жельнӧг Вась.

— Кӧджын, гӧгрӧс Кӧреня ты дорӧсын бура вӧлі кисьмӧ ӧмидзыс... А вӧрын, Чомкосаын, эг сӧмын мунігмоз чӧсмасьлӧй, но тшӧтш и вотлім гортӧ вайӧм вылӧ. Ӧмидза йӧл вылӧ... И косьтышталлім на тӧл кежлӧ, мед биа висьӧмъясысь бурдӧдчыны, — шоналӧм лолӧн казьтыштіс Хохол Йӧра Саш, чунь помъясас бура кылысь гӧна-небыд вотӧс кыртӧдаліг да чӧсмӧм вомас мӧдӧдалігтыр.

— Сідз, вокӧ, сідзи и вӧлі... — небзис жӧ татшӧм сёрнисьыс Жельнӧг Вась. — Вай чӧсмась, мыйта колӧ, Йӧра Саш! Да сьӧлӧм бурмытӧдзыд казьтыв гажа челядь дырйиыд горт олӧмтӧ!

— Ак, сідзи и сылӧ вомад! Сетлас жӧ Енмыс этатшӧм чӧскыдсӧ! Ӧні нін тэныд ӧшинь улӧдзыд сійӧс вайӧма ылі Чомкосаысь...

— Ӧні, велалыштім жӧ и ӧмидзыскӧд ноксьыны да, лёка ли, бура ли, пӧшти быд во артмывлӧ... Варенньӧ вӧчан, банкаясӧ пӧдлалан, тӧвнас восьтан да — ок, кӧрыс! Ок, чӧскыдыс чайнад! Торйӧн нин кынмалӧмъяс бӧрын. Сэтшӧма шонтӧ пытшкӧстӧ и быдлаті! Збыльысь шонді жарыс сэтчӧ уна дзебсьӧма-йӧршитчӧма... Дерт, сакарыд унакодь жӧ колӧ-а. Мед эз шоммы, мед дырджык свежӧйӧн вӧлі... Ӧні сэсся, ӧтарӧ лёкмысь олӧмас, код тӧдас, кутас ли, оз ли сюрны сакарыс. Либӧ донсӧ ёна лэптасны да, оз кут ми воклы шедны... Но выльысь на шуа — ёна жӧ бур да вын содтысь вотӧс!.. И ӧд мыйӧн мӧдӧдчас кисьмынысӧ, гожӧмбыд сэсся вочасӧн гӧрдӧдӧ. Талун, шуам, вотан небыдъяссӧ, куш галяыс кольӧ. А лун-мӧд мысти, шондіа дырйиыд, бара нин сы мында жӧ гӧрдӧдӧма! Выльысь кытшовтан бурысьяссӧ да сы мында жӧ ӧктан. Сэсся бара!.. Дивӧ! И сэтшӧма рӧдмынысӧ-паськавнысӧ ӧдӧбтчӧ. Тулыснас, вужсяньыс, быд вож дінӧ вит-ӧ-квайт выль чаль чепӧсйӧ, жебджыкъяссӧ ӧтарӧ вундавны колӧ. А арнас бара тавося вотӧс сетысь вожсӧ колӧ вундыны да сотны... Ӧтарӧ вундася, а видзӧд на кутшӧм сук бара лои... А ӧмидзыдлы медъёна колӧ шонді югӧрыс да югыдыс... Вотӧсыс сэки унджык да чӧскыдджык, и озджык вись, номырыс озджык рӧдмы...

— А тӧлнас оз кынмы?

— Вермас и кынмыны, лымйыс кӧ этшаджык усьӧ. Велӧдӧны тай водтӧдны му бердас... Ӧтчыд ми, йывъяссӧ вочаӧн-вочаӧн кӧртавлім да, копыртім жӧ. И, тӧдан, тӧвбыд сэні, нюдз пратьясас, ёсь ныра шыръяс йирсьӧмаӧсь-пируйтӧмаӧсь. Тулыс кежлас миян ӧмидзсьыд куш сӧмын пызь-пӧим кольӧма...

— Ставсӧ але мӧй йирӧмаӧсь?

— Пӧшти ставсӧ. Быдӧнлы тай колӧ овны. Мортлы и шырлы...

Ӧмидзкӧд орччӧн, йӧр пытшкӧсланьӧджык, Жельнӧг Васьлӧн вӧлі крыжовник бурысь. Кыкладорсянь кузь потшъясӧн потшыштӧм да тайӧ бурыс понда увдорсяньыс лӧсьыда тӧлалысь кустъясыс ёна жӧ нин паськалӧмаӧсь да дзикӧдз нин топӧдчалӧмаӧсь ӧта-мӧдныс дінӧ. Гӧрдӧдалӧм нин посни коръя да ёсь ем йывъясӧн бытшласьысь чальясас вӧлышталісны на мыйкӧ мында вотӧс мольяс — чунь пом кодь гырысьӧсь, жар пачын кодь банйӧмаӧсь да ма кӧра кодь юмолӧсь. Но турун юр ыджда да сэтшӧм жӧ топыд, тшӧга вежӧдысь дор кустас зэв на уна тыдаліс вотӧсыс. Йӧра Саш видзчысьӧмӧн, мед не бытшкысьны ем йывъясас, лэптыштіс ӧти личкысьӧм чаль и чуймӧмӧн горӧдіс: сэні, сикӧтшын моз, сярвидзис-ӧшаліс зэв уна, пев помысь на гырысь веж моль! Быттьӧ кодкӧ нарошнӧ ӧшлӧма найӧс сэтчӧ! Йӧра Саш нетшыштіс ӧти сьӧкыдкодь моль да шензьӧмпырысь пондіс видлавны сійӧс чунь помъяснас и шонді водзӧ лӧсьӧдлӧмӧн. Нюдзвеж молльыс вӧлі ичӧтик тшан нога, гӧгӧрбок быттьӧ волявтӧдз шыльыда тӧчитӧма, а пытшкӧссяньыс быттьӧкӧ асыкавлӧма.

— Меридианъясӧн везйӧдлӧм ичӧтик Му шар кодь тай тайӧ чудӧыс! — шусис шензьысь Йӧра Сашлӧн. — Мыйта татшӧм мольлы Енмыс сетӧ Му шарнымлысь лӧсьыд баласӧ!

— Вӧр-ваыд тай быдтор зільӧ вӧчны мичаа да лӧсьыда, — йиджтысис жӧ ёртыслӧн шензьӧмӧн Жельнӧг Вась. — Став ловъяыс сылы, тыдалӧ, ӧткодя дона и муса. Вотӧс тусь кӧть бобув, ваын уялысь чери кӧть лӧз енэжӧд тывъялысь варыш. Топыд чигйысь дорӧм яг выв пожӧм кӧть гӧгрӧс кусыньясӧн шыльыда шлывгысь ю.

— А мед колтӧг эз дойдалны сылысь быдтасъяссӧ, мичаыскӧд да чӧскыдыскӧд тшӧтш сетӧ и дорйысян емъяс...

— А кодлыкӧ Енмыс сетӧма ёсь пиньяс да лэчыд гыжъяс — дорйысьны, сёян судзӧдны... А кодлы и тэрыб кок, мед пышйыны кузь пиня-гыжъяяссьыс.

— Но мӧлякӧ тайӧ кустас тэнад став ягӧдыс ще зелены? Кӧнкӧ, шома на?

— Рӧдыс налӧн сэтшӧм, ставыс нин воӧма... А шуны кӧ нин — ёна нимкодьмӧдӧ менӧ тайӧ кустыс, сымда вотӧс сетӧ. А ӧд коркӧ сюйлі ме сійӧс татчӧ весьт судта кагукӧн. Збыльысь — дивӧ и чудӧ!..

Хохол Йӧра Саш сюйис вомас кыза пӧльтчӧм веж мольсӧ да курччис, сійӧ сӧмын и колсмуніс пинь улас, и пыр жӧ вом пытшкӧссӧ чажнитӧдіс шома-юмов ловзьӧдысь-босьтчӧдысь кӧрӧн да водзӧ на ыззьӧдіс колскӧдны-нёнявны...

— Важӧн миян эз жӧ тай быдтылны татшӧм добрасӧ, — чӧсмасигмозыс шуис сэсся Йӧра Саш.

— Гырысь и чӧскыд вотӧс, — век на нимкодясис Жельнӧг Вась. — Дерт, оз жӧ быд гожӧм ӧткодя чуж да кисьмы, но тавосӧ уна вӧлі. Быттьӧ кодкӧ ведра дорысь киськалӧма кустъясас. Челядьпияныс и асьным тшӧтш сувталам гӧгӧр да мыйкӧ жӧ чӧсмасям. Чӧскыд да некыдз он вермы вешйыны. Свежӧйвывсьыс сакар оз ков ни. Тӧв кежлас мыйтакӧ банкаясӧ пӧдлавлам жӧ и...

А водзӧсӧ йӧр гӧгӧрыс Жельнӧг Васьлӧн вӧліны сэтӧр кустъяс — ёнджыкасӧ некымын пӧлӧс рӧда сьӧд сэтӧр, но тшӧтш и гӧрд сэтӧр да весиг и еджыд сэтӧр. Бара на тай быд ногыс юклӧма да вежлалӧма Енмыс весиг ӧти рӧда вотӧссӧ!..

Хохол Йӧра Саш копыртчис ыджыд сьӧд сэтӧр куст весьтӧ, тавося небыд коръясыс меліа шылькнитісны чужӧмсӧ, важӧн нин вунӧдлӧм, но бара на нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм кӧрӧн ӧвтыштіс и гилькнитіс ловсӧ — челядьдырӧн и важ гортса ёльясӧн... Хохол Йӧра Саш чирснитіс тыра роз, и пӧшти ки тырыс лои чунь пом кодь гырысь, чим сьӧдӧн лӧсталысь, бура воӧм небыд тусь. Хохол Йӧра Саш пӧльыштіс мича вотӧссӧ да, тош помъяссӧ нетшкавтӧг, ӧдйӧджык чепӧстіс вомас.

— Ок, кӧрыс, матушкалӧн! — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш. — Нач тай вӧрса кодь... Водзті мийӧ мӧйкӧ жӧ чашйысям вӧлі Чомкоса ёль дорті, мед сьӧд сэтӧрсӧ кӧть мыйтакӧ вотыштны. Медлёкинас тай сійӧ мылякӧ быдмӧ. И абу татшӧм гырысь, кӧть вӧрса вотӧсыд и медчӧскыд на.

— А миян ӧд тані вӧр му жӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Сэсся и киськыштавлам ми сійӧс Льӧмъюлӧн вӧрса ваӧн. Куйӧдӧн да мыйӧн да вынсьӧдыштавлам. Мый не быдмыны? Тулыснас кӧ, дзордзалігас, кӧдзыд оз кучкы. Либӧ лёк тӧв оз нӧбӧд дзоридзсӧ... Ёна жӧ бур вотӧс сэтӧрыд! Сакар сорнад ныран да, кӧрсӧ ни чӧскыдсӧ оз вошты, тӧвбыд витаминӧн бурмӧдӧ вир-сӧнтӧ, гожӧм йылысь казьтылӧ. А мукӧдыс пӧ и вина на вӧчӧны сыысь, гашкӧ и, тшӧтш жӧ ковмас велӧдчыны миянлы, лавкаад ставыс сэтшӧм дона да...

Но век жӧ медшӧр вотӧснас ичӧтик йӧрын Жельнӧг Вась гозъялӧн вӧлӧма оз. Керка дорын воысь-кисьмысь гырысь оз! Нёль-ӧ-вит град вылын тшӧг бурысьясӧн вежӧдӧ озйыс, кодлӧн быд гӧгрӧс кор быттьӧкӧ посни пиня пила этшӧн лэчыда дорӧсавлӧма-вундавлӧма, а Жельнӧг Вась шуис, мый вит-ӧ-квайт ведраысь этшаджыксӧ некутшӧм воӧ на эз босьтлыны тайӧ чӧскыд да пӧтӧс вотӧссӧ. Ӧнія кад кежлӧ, дерт, озйыс, кызвыннас, вотӧма нин и иналӧма, но ӧти град вылысь, сёрӧнджык кисьманасьыс, налы сюрис на вель уна оз тусь, кодъясӧс и тусьнас сьӧкыд вӧлі шунысӧ, сы вӧсна мый найӧ вӧліны бур тувсов пожӧм коль гырсяӧсь да топыдӧсь, но дон гӧрдӧсь, дасьӧсь вӧліны чездыны-потны пытшкӧсаныс чӧжсьӧм ма кӧра рокӧса вынсьыныс. Хохол Йӧра Саш бара жӧ пӧльыштіс да чепӧстіс вомас гӧрд коль кодь, киас тӧдчана сьӧктаӧн кылысь оз тусьсӧ, и пырысь-пыр жӧ вом пытшкӧсыс быттьӧ чукйӧн тырис озлӧн сӧстӧмлунӧн и небыд юмолӧн.

— И ӧд мый торйӧн нин бурыс, чӧскыдсьыс да пӧтӧссьыс кындзи, — сэк кості сёрнитіс Жельнӧг Вась, — номырыс сійӧс оз вильӧд ӧмидзӧс моз. И гырысь, любӧ и вотнысӧ, чуманыд сідзи и тырӧ. А выныс майбырлӧн! Пӧтӧсыс!.. Таво гожӧм ме ёнакодь чӧсмаси сійӧн, и тӧдан — тӧдчымӧн ёнмышті, сьӧлӧмӧн и вир сӧнӧн. И чайта — медъёнасӧ буретш да озсьыс... А сэсся... — татчӧ Жельнӧг Вась сувтовкерліс да серӧктыштіс: — А сэсся ме озсьыс видлі вина вӧчны...

— И що? Артмис?..

— Ӧти варенньӧ банка, куим литраа, миян шузьыны пондӧма, вотӧсыс лыбӧма выліас, а сӧкыс уліӧ югыда сӧдзӧма. А мый, мися, вай жӧ ме видла сійӧс асьсӧ сулӧдны да водзӧ шузьӧдны! Сэсся и кык загранишнӧй сулеяӧ кисьталі да кык пӧвста пробкаӧн — вылісяньыс винтаӧн — топыда пӧдлалі. Видзӧдлам, мися, оз-ӧ збыль винаӧ пӧр, нимлун кежлӧ...

— И як? Пӧрис?

— Хы! Чӧскыда узя вӧлі гортын... И кыдз тай, асъядорыс, гыпкис-лыйис! Взрыв быттьӧ лои!.. Мый тайӧ?.. Эз-ӧ нин и миянын тшӧтш война пансьы?.. Ырсмуні вольпасьысь... Немтор ог гӧгӧрво... Видзӧда — шкапын менам пӧдса бар кодь эм — ӧдзӧсыс сэні пасьмунӧма-восьса, гӧгӧр еджыд быг шлапвидзӧ...

— Лэбӧдӧма пробкасӧ?

— Кутшӧм сэні! Сулеяыс дзоньнас пасьмунӧма уна пельӧ!

— Да що ты кажешь?! — оз на эскы Йӧра Саш.

— Кодкӧ кӧ эськӧ аслым висьталіс татшӧмторсӧ, некор жӧ эськӧ эг эскы! Но танісӧ ачым вӧчи! Ас синмӧн аддзылі! Ас пельӧн кывлі!.. И жаль меным артмытӧм на киссьӧм винаыс, ӧд сэтшӧм надея куті... Муртса ог бӧрддзы ме жальысла... Но ёнджыкасӧ, дерт, шензи. Ӧд кутшӧм вын!.. Эстшӧм мича да ён сулея вӧлі, загранишнӧй, литр тӧрмӧна... Мартини доз, гӧснеч пыдди коркӧ вайлісны... И — пусь-пасьмуніс бомба моз!..

— Ну, бисова! Сэтшӧм ичӧт дозйын и сымда вын лыбӧма?

— Сідз тай артмӧ...

— А що же друга бутыль?

— А сэні бара водзті менам вӧвлі чешскӧй ликёр...

— Тшӧтш потіс?

— Энлыв, кывзы водзӧ... Видзӧда ме, сэті выліыс еджыда быгъясьӧ жӧ... Быттьӧ лёк пон еджыд пиньнас эралӧ... Вынсӧ винаыслысь содтӧм могысь ме изюм тусьяс лэдзавлі да найӧ сэтӧні ёна зэвтчӧмӧн быттьӧ шывъялӧны... Мися, ӧні ӧд тайӧ, воддза мозыс жӧ, бомба моз вермас йиркнитны! Сідзи жӧ вермас пасьмунны! Киын вермас пасьмунны да синъясӧс перйыны!.. Ёнакодь повзи ме... Ог тӧд, мый и вӧчны... Ог тӧд, кытчӧ пуктыны...

— Ну, бисов винодел! Ок и шинкарь! — йӧр тырнас серӧктіс Хохол Йӧра Саш.

— Балкон вылысь кӧрзина пырті... Гӧтырлысь кори мыськалӧм картупель мешӧк. Мешӧк пытшкас видзчысьӧмӧн тубралі сулеясӧ да пукті кӧрзинаас. Мися, пасьмунӧ кӧ, мед мешӧкыс резьмунӧмсьыс кутӧ...

— И що же дальше? — сераліс Йӧра Саш.

— Сэсся понді мӧвпавны: мися ӧд, потӧ кӧ, кӧть и некодӧс тадзисӧ оз дойд, менымсӧ ӧд, аслым бара жӧ немтор оз сюр! Бара на сідз вошӧ менам чӧскыд винаыс!.. Мися, кытчӧдз абу на сёр, колӧ восьтыны пробкасӧ да ӧні жӧ юны, кӧть кутшӧм эм... Но и восьтыны зэлыд пробкасӧ ог лысьт. Ӧд сэтшӧма зэвтчӧм-топалӧм вынысла ызмунас став винаыс восьтігкостаыс пӧтӧлӧкӧ!.. Оз кӧ на киын пасьмун...

— Ок и шинкарь! — сераліс Хохол Йӧра Саш.

— Сэсся, медбӧрын, Енмыс велӧдіс менӧ босьтны киӧ ёсь шыла. Сутшки ме сійӧн вылісяньыс кык пӧвста пробкасӧ. Но мыйӧн сӧмын нетшышті ёсь шыласӧ, кы-ыдз тай чилснитас сэтысянь вӧсньыдик струяӧн! Пӧтӧлӧкӧдз!.. Но сэки нин ӧдйӧджык веськӧді еджыд быгъя визьсӧ веськыда вомӧ... И, тӧдан — сэтшӧм чӧскыд лоӧма!.. Абу нин ёна юмов... И горшӧс веськӧдӧ... И шонтыштӧ нин гырк пытшкӧсӧс, коддзӧдыштӧ и... Джынйыс кымын сідзи чилскис-петіс сулеяысь ичӧтик розьӧдыс... Веськыда меным вомӧ. Сэсся вӧлисти лӧнис...

— От комедия! От шинкарь! — Хохол Йӧра Саш ӧні нин куснясьӧмӧн сераліс.

Сы вылӧ видзӧдӧмӧн да важ вӧлӧмасӧ выльысь казьтылӧмӧн тшӧтш и ачыс Жельнӧг Вась кутіс серавны, некыдз жӧ оз вермы лӧньны, ӧта-мӧд вежмӧн киксьӧны-ваксьӧны...

— Да вед тадзисӧ, пӧди, некутшӧм вина юысь на некор эз юлы винасӧ! — шуис сэсся чепӧсйӧм синвасӧ чышкалігмоз Хохол Йӧра Саш. — Да вед таысь тэныд патент колӧ сетны!.. Мед мукӧдыс тшӧтш велӧдчӧны...

— А мый, ме ог ло паныд, — воча вашъяліс Жельнӧг Вась. — Ӧд ме, тадзисӧ корсьысигас-вӧчасигас, быттьӧ выльысь мунышті йӧз олӧмлӧн вина вӧчан туйӧдыс... Ӧд, кӧнкӧ, важ йӧзыс, медводдзаысьсӧ, тадзи кымын жӧ велӧдчисны сулӧдны-вӧчны бур винасӧ. Шуам, пуктасны кутшӧмкӧ сёй гырничӧ виноград, вунӧдасны сэтчӧ, а сійӧ сэтӧні, менам моз жӧ, пондӧ шузьыны да чӧжны гӧгӧрвотӧм вын, а сэсся и пӧрӧ винаӧ... Но бара на шуа ме тэныд, мый озйысь вынаджык вотӧсыс сэсся миянын абу!

— Нэ кажи, Жельнӧг Вась, став вотӧсыс вына! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Кужӧмӧн кӧ, быд вотӧсысь артмӧ вина. Хучь сливовица, хучь рябиновка...

— А гашкӧ, и сідзи, — эз кут вензьыны Жельнӧг Вась. — Ӧд, шу, быд вотӧсӧ ӧкмӧма-чукӧрмӧма шонділӧн и мулӧн выныс... Валӧн и сынӧдлӧн... Буретш сійӧ выныс, коді сетӧ Олӧм да Эбӧс быд ловъя ловлы...

Керка водзас, уличладорсяньыс, Жельнӧг Вась гозъялӧн быдмисны гырысьджык кустъяс-пуяс. Хохол Йӧра Саш медводз сувтіс векньыдик кузьмӧс коръяса да ем йывъясӧн моз тшӧтясьӧм уна лыда веськыд чальяса пашкыр пу дінӧ, кодлӧн — веськыда увъяс вылас ляскысьӧмӧн! — вижӧдіс-гӧрдӧдіс корӧга-уна гӧгрӧс вотӧс-тусь. Да мый сэн шуны! Тусьсӧ-вотӧссӧ веськыда увъяс вылас вӧлі быттьӧ кыза кисьталӧма гӧгӧрыс, лемӧдӧма-сибдӧдалӧма, торйӧн нин вожалысь-мутӧясьысь чальяс гӧгӧрыс.

— Мӧйта тусьыс пӧзьӧдӧма! — чуймис Хохол Йӧра Саш. — Що це таке? Мӧй нӧ тайӧ татшӧмыс? Ме тай нӧ татшӧмсӧ эг на аддзыл?

— Облепиха тайӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Ув дінас ляскысьӧмысла, буракӧ, сідзисӧ нимтылӧмаӧсь... Шӧр Азияса да лунвыв Сибирса олысь. Миянын кӧдзыдджык сылы тӧвйынысӧ, кӧть эськӧ и гожӧмбыднас кисьмынысӧ удитӧ жӧ. Видзӧд со, кык энь пусьыс ӧтиыс джынвыйӧ кынмаліс тӧвнас. Ай пуыс, видзӧд со, висьӧдчӧ жӧ и. А этайӧыс, зумыдджыкыс, ӧти пучерсянь быдмысьыс, бура тӧвйис и быдтысис. Ведра кымын вотӧс, буракӧ, сетас... Нетшышт воӧмаджыксӧ да видлы кӧрсӧ.

Йӧра Саш кокньыдика кӧсйис босьтны корӧга чукӧрсьыс тусьсӧ, но сійӧ некыдз эз кӧсйы мынтӧдчыны зэлыда сибдӧмаинсьыс, и лои ӧти кинас увсӧ кутыштӧмӧн, а мӧд кинас буриника нетшыштӧмӧн чуктӧдны.

— Вотігас быд тусь тадзи ковмӧ нетшыштавны! — шуис та кузя Жельнӧг Вась. — Посйысьӧмӧн вожмасьны выліӧдзыс да.

А мыйӧн сӧмын Йӧра Саш сюйис вомас да лямӧдіс пинь улас польтчӧм тусьсӧ, некор тӧдлытӧм на кӧр юковтіс вом пытшкӧссӧ — юмола шомакодь да тшӧтш, буракӧ, Енъясӧн юан нектар кодь чӧскыд и лэчыд.

— Лӧсьыда тай дзожнитӧ! — ошкана шуис Йӧра Саш.

— А медбурыс талӧн сійӧ, мый вотӧсас чӧжсьӧ уна вый. Шензьӧдана бур вый! Сӧксӧ пычкан, неуна сакарӧн сулӧдыштан, да тӧдчымӧн сылыс-выйыс лыбӧ. Морт гыркыдлы пӧ татшӧм выйсьыс бурджыкыс сэсся немтор абу. Кывсьыліс, мый водзті партийнӧй боссъяс пӧ да мукӧд гырысь юралысьяс став татшӧм выйсӧ панявлӧмаӧсь, мыйта вайласны. Ми кодь шкетыс, дерт, некор эг аддзывлӧй-а... Со и ковмис корны пӧсылкаӧн Сибирысь том пу рӧсадаяс да аслыным видлыны-быдтыны... Миян нывкалӧн, сиктӧ муніс велӧдны да, кыдзисюрӧ сёйӧм-юӧмнад да, висьӧдчыштавны пондӧма кынӧмыс да, ёна лӧсялӧ татшӧм вотӧс сӧкыс, ёнджыкасӧ сылы и мӧдӧдалам, мый артмыштлас...

— Постарався, и аслад лои партийнӧй босслӧн кодь лекарство! — лов тырнас ошкыштіс ёртыслысь зільӧмъяссӧ Хохол Йӧра Саш.

— Тӧлыс кӧ эськӧ эз вӧв сэтшӧм кузь да кӧдзыд миян! — кинас ӧвтыштӧмӧн ышловзис Жельнӧг Вась. — Быдторсӧ эськӧ позис быдтыны да! Пӧтӧсасӧ и бурдӧдчанасӧ...

— А вот пелысьыдлы, буракӧ, некутшӧм кӧдзыд ни немтор оз мӧрччы? — шуис сэсся Йӧра Саш лэчыда да шензьӧдана мичаа вундавлӧм коръяса томиник пелысь вылӧ индіг: дас кымын бур ки пыдӧс пасьта яр гӧрд роз сьӧкыда нюкыльтӧмаӧсь сылысь вӧсньыдик нюдз чальяссӧ. — Кӧть и томиник на пелысьыд, бура тай мӧдӧдчӧма!

— Внуккӧд, шӧвктугкӧд, нёль-ӧ-вит во сайын вайлім Льӧмъю берег дорысь. Ас кодьыс жӧ шӧвктугйӧс!

— Шӧлктуг? — чуймис и нимкодьмис Хохол Йӧра Саш.

— А мый нӧ? Тулыснас, лым сылӧм бӧрын, мыйӧн сӧмын ыльӧбтас васӧд шоныдыс, шӧвк туг моз и эм воссьӧны-чепӧсйӧны томиник коръясыс да, гӧгрӧса и небыда-шыльыда... А кор ме, ёна жӧ чуймӧма, ӧти гижӧдын, тадзисӧ нимті-ыдждӧдлі пелысьсӧ, ӧткымын мукӧд гижысь тшӧтш босьтісны кывсӧ...

— Кажитчӧма? Шӧлк тугъя пелысь!..

— Мед эськӧ босьтӧны да, но ӧд артмӧ, мый быттьӧкӧ асьныс медводз думыштӧны тадзисӧ...

— Мортыд тай сэтшӧм... Йӧз водзас сылы век нин окота петкӧдчыны бурджыкӧн и сямаджыкӧн мый эмыс дорысь.

— А ас морт пелысьыд водзӧ вылӧ тані бура ыдждас и паськалас! Внукӧй быдмигкежлӧ пасьтала пондас ӧшавны розыс. Ӧшинь ув гажӧдны пондас. И вина керны бара жӧ позяс...

— Загранишнӧй сулеяясын? — серӧктіс Хохол Йӧра Саш.

— А, гашкӧ, сэк кежлӧ мӧд ног нин велалам шузьӧднысӧ да! — воча серӧктіс жӧ Жельнӧг Вась.

6

Ичӧтик пывсяныс Жельнӧг Васьлӧн вӧлі тшупӧма ящик пельӧсӧн важ, но зумыд на керъясысь да шоныда пуктӧма кыз нитш вылӧ. Керъяссӧ пытшкӧссяньыс еджыдӧдзыс лӧсйӧма да гогналӧма, йиркын паськыда шлапвидзысь пӧвъяссӧ шыльыда стружитӧма, пӧлӧк пыддиыс стенысь стенӧ индӧма кык зэв паськыд да ён пӧв, сэтшӧм ногӧн тшукӧдӧма стенъяс бердӧ гоз лабич. Гор пыддиыс сувтсӧн сулаліс кыз кӧртысь гырысь из тыра джуджыдкодь пельса, ломтысигас горыслӧн тшыныс да жарыс сы пыр чепӧсйӧ ывла трубаӧ, да пывсян пытшкӧсыс югыд да сӧстӧм, йирк пӧвъяс вылӧ пычкысьӧмаӧсь да ловтӧ нимкодьмӧдана югъялӧны сукмӧм сир войтъяс-нёньяс.

— Лӧсьыд тай чипан поз тэнад тані! — гӧгӧрбок видлаліс да бур ногӧн шензис Хохол Йӧра Саш, веськӧдчӧмнас сійӧ лӧсьыда тӧрӧ вӧлі сувтны пывсян пытшкӧсӧ.

— Мукӧдыс эськӧ ӧні ыджыдӧс керӧны да ёна баситӧны пывсянъястӧ, а ме, водзджык нин тшуплі да, важ сиктса ног на, кыдзи кужи да сямми, тотшкӧді, — шуис Жельнӧг Вась быттьӧкӧ и асьсӧ дорйыштана ногӧн.

— Медтыкӧ жарыс да шоныдыс вӧлі-а! — шуис Йӧра Саш. — Да и ӧддьӧн на югыд да лӧсьыд тэнад тані.

— Кык мортлы ӧтпырйӧ бура позьӧ мыссьыны да пывсьыны, унджыкӧныдлы, дерт, дзескыдджык-а.

— А мый ӧні тіянлы, гозъялы, ёна ыджыдсьыс? — шуис Йӧра Саш; сійӧ вӧлі водзвыв нин нимкодьмыштӧма регыд лоан пывсьӧмсьыс. — Мый тіянлы ковтӧг видзны уна пессӧ.

— Видзӧд, менам тшупсигӧн немтор на оз позь вӧлі лючкисӧ керны дачаад, — век на быттьӧ правдайтчыштіс Жельнӧг Вась аслас вӧчӧмторыс понда. — Мед тэнад керка, кильчӧӧн и мукӧдторнас, уліӧн и выліӧн, эз вӧв паськыдджык комын вит квадратнӧй метрысь. И керйыс сэні вӧлі не кызджык дас квайт сантиметрысь. И пывсянтӧ эн лысьт тшупны, и теплицатӧ ыджыда да шоныда эн лысьт вӧчны...

— Да? Ставсӧ тайӧс вӧлі индӧма?

— А кыдзи нӧ? Мед тэ эн ов тані во гӧгӧр чӧж! Мед эн озырмӧдчы да буржуйӧ эн пӧр му дінын ноксигӧн да вӧр-ваӧ петалігӧн... А найӧс, кодъяс кызджык керйысь да брусысь вӧлі тшупӧмаӧсь олан чомнысӧ, бӧр тшӧктісны вӧсньӧдавны.

— Вӧсньӧдавны? Тшупӧмасӧ нин, кыпӧдӧмсӧ? — эз гӧгӧрво Хохол Йӧра Саш.

— Да, тшӧктылісны керъяссӧ лӧсалӧмӧн вӧсньӧдны... Коді ортсысяньыс косяліс-лӧсйис, а коді пытшкӧссяньыс.

— Но тайӧ жӧ ӧддьӧн сьӧкыд удж! Кос керсӧ лӧсйыны. Да эшшӧ и ёна кӧ увйӧсь керъясыс, кос коз керъяс кӧ?

— А кытчӧ воштысян! Он кӧ вӧч, кыдзи тшӧктӧны, дзикӧдз мырддясны. Да, ӧти сайын, тшӧтш и партбилеттӧ босьтасны. Да и удж вывсьыд, шоныд местасьыд, тодмышкаласны.

— От, бисова жизнь! Мыйыс нин сӧмын эз вӧвлы матушка-Россияад!.. Тьпу тэ, месӧ вед ӧні абу нин сэні!.. — ышловзьӧмӧн содтіс сэсся Хохол Йӧра Саш.

Но Жельнӧг Вась абу на ыркалӧма тайӧ дойяссьыс:

— Со и мутортӧ сетісны сэки сӧмын витсё: кызь вит воськов — кузьтаыс, кызь — пасьтаыс — витсё квадратнӧй метр. Да и сійӧс на мырдысьӧн сорӧн, кӧть эськӧ и сир сёяин да васӧдін. Кӧть эськӧ и быдлаын, Россия пасьталаас, квайтсё метрӧн юклӧма.

— Либӧ тіян асланыд вождьясыд медъёна повзисны, мед коми дядьыс эз озырмӧдчы?

— Миян вождьясным век вӧвлісны медся водзмӧстчысьяс лыдын, — зэлыдмӧмӧн шуис Жельнӧг Вась. — Кӧть медзіль крестьянинӧс кулачитӧмын, кӧть вичко кисьтӧмын, кӧть чужан мулысь озырлунсӧ кыдзисюрӧ таргайтӧмын, кӧть коми школаяс да газетъяс бырӧдӧмын... Но тырмылас на та йылысь!.. Пывсянсӧ ачым ломта, али тэ мыйкӧкертан? Казьтыштан важ вӧлӧмаяссӧ?

— Менам ставсьыс таысь сэтшӧма нин гажӧй бырӧма! — сьӧлӧм тырнас шуис Хохол Йӧра Саш.

— Сідзкӧ и бур! Гортӧ кӧ воин, вай выльысь быд ногыс исалышт важ коми русӧ. Этшаник кольыштӧмасӧ... А ме понда тшак жаритны, ужын лӧсьӧдны...

Йӧра Саш, куш трусик кежсьыс, пасьтӧм, кӧмтӧм кока, нимкодьысла мизгиг-сьылышталіг, гоз ведраӧн катліс Льӧмъюысь чужва рӧма сӧстӧм ва, пӧсьӧдӧм вылӧ пӧртйӧ кисьталіс, и кӧдзыд вылӧ пельса тыртіс. Сэсся ломтіс гор пипу-кыдз пу сора пескӧн. Джуджыд трубаыс пывсяныслӧн да буракодь кыскӧ, кӧть и из гор пыр, тшыныс оз пет пытшкӧсас, оз сёй синтӧ ни горштӧ, лӧсьыд пукавны лабич вылын, азыма шлонгысь-жургысь горыс водзын да помасьлытӧм шӧрт тупыльысь моз ӧтарӧ разьны и разьны мӧвптӧ.

Но ёна жӧ нин бур, мый бара на чужан муӧ веськаліс сійӧ, Александр Иванович, гортсьыс дзикӧдз нин ылалӧм Хохол Йӧра Саш! Бара на чужва рӧма да вутш-турун кӧра ва видліс вӧр юысь! Мича-зумыд гобъяслы любӧпырысь копрасис! Юдорса сора вӧра пармалысь шувгӧм-сяльгӧмсӧ лунтыр кывзіс!.. А ӧні со и пывсян ломтӧ. А сэсся и мудзыштӧм-пӧсялӧмъяссӧ пӧсь корӧсьӧн мыськовтас... Ок бур! Ок и добра! Ок, дона-муса муӧй!.. А гашкӧ, сійӧ, тайӧ гажа му вылас чужлӧм-быдмылӧм Йӧра Саш, некытчӧ на эз и ветлыв татысь да? Некытчӧ на эз ылавлыв сьӧлӧм бурмӧдана тайӧ гажсьыс? А век на муса мам морӧсысь моз юис чӧскыдсӧ да пӧтӧссӧ?.. Ок, абу тай сідзи! Ылі муясӧ тай колис сылӧн унджык олӧмыс-вылӧмыс! Медбур выныс пыдзыртчис... Медбур сямыс войтыштіс... Сьӧлӧм жарыс ӧграліс...

Чожа доналӧ кос пескӧн горша ломтысьысь, бура бӧрйӧм гырысь изйӧн, руд изйӧн да гӧрдов изйӧн лӧдӧм гор, шоналӧ да жармӧ ичӧтик пывсян. Мед но, мед кос жарыс пыдӧджык йиджӧ кос керъясас, а сэсся, бӧртинас, пывсиг-мыссигӧн, небыдика бӧр пондӧ сетны чӧжлӧм шоныдсӧ. Ӧд сыын и бурыс из горъя пывсяныдлӧн, мый дзик ловъя кодь визув да ворсӧдчысь сылӧн жарыс-шоныдыс да бура мыськовтӧ и кыпӧдӧ вир-сӧнтӧ и ловтӧ...

А кор нин сэсся эштӧдӧм да бур жар вылӧ пӧдлалӧм бӧрын, да дыркодь тӧпитӧдӧм бӧрын, да колаын пӧрччысьӧм бӧрын кык ёрт пасьтӧг пырисны кос жарӧн дзеналӧм пывсянӧ, кыкнанныс ӧтпырйӧ окнитісны да акнитісны лӧсьыдысла. А сэсся и кос жарыс лыдтӧм-тшӧттӧм посньыдик емъясӧн быттьӧ вильыша сатшкысис вир-яяныс, ёся чутӧдчыны пондіс, пӧсь ньылӧмӧн нильзьӧдіс да и мӧдіс, да и пондіс гильӧдны да ворсӧдны быдлаті. А нырӧ и гырк пытшкӧсӧдз чамгис неуна водзджык нин пӧжсьыны индӧм выль корӧсьлӧн да тшӧтш и мята турунлӧн чӧскыд коддзӧдысь кӧр, да тшӧтш и полӧк вылӧ вольсалӧм ньыв лапъяслӧн сирӧд мырдыс! Сэсся Жельнӧг Вась жан восьтіс изъя горлысь ыджыд ӧдзӧссӧ, и сэтысянь упкӧбтіс нӧшта на чорыдджык кос жарӧн. Сэсся кыкнанныс водалісны полӧк вылӧ, йылӧн-дінӧн, кокъяснысӧ лэпталісны стенӧ мыйта тӧрӧ йиркӧдз, и выліас чӧжсьӧм медуна жарыс чажнитіс быттьӧ кокъяснысӧ, лы-вемӧдзыс небзьӧдіс, и регыд ньылӧмыс дзолльӧн-дзолльӧн пондіс визувтны кокъясӧдыс и быдлаті...

— Ок и лӧсьыд тай! Ок, матушка коми пывсян! — упкӧ-нимкодясьӧ ылі Украинаысь воӧм Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш.

— Ёнджыка кыскы пытшкӧсад кос жарсӧ, Йӧра Саш! — кашкӧ-вочавидзӧ гӧсьтлы Жельнӧг Вась. — Кыддзыслӧн да пипуыслӧн шондіа выныс-жарыс медъёна йиджӧны лысьӧмад и гыркад, став пежсӧ ортсыӧ пычиктӧны.

— Ок, дивӧ тай! Кымын во нин бара эг тӧдлы татшӧмсӧ! — лӧсьыдысла водзӧ ружтӧ Хохол Йӧра Саш. — Ну, спасибочки тэбэ, Жельнӧг Вась!

— Абу кӧ сьӧкыд, кыскы вай, кыскы на, кыскы кос жарсӧ, Йӧра Саш!

— Да який сэн сьӧкыд! Менам ӧтарӧ кокняммӧ и кокняммӧ быдлаті!

Сэсся дэбыд сӧдз ваӧн мыськовтісны вывсьыныс кыза сӧдзтысьӧм ньылӧмнысӧ — сэтшӧм жӧ нин лӧсьыд вӧлі кывны ёна доналӧм бӧрас вӧр ю валысь ас кӧра сӧдзсӧ! — да петалісны колаӧ шойччыштны. А сэні, ыркыдінас, лолавсьӧ жарас донавлӧм бӧрын! Морӧс тырӧн и вир-яй пасьталаӧн лолавсьӧ! Быд вир войтӧн и быд ловгӧнӧн! И ном оз дӧзмӧдчы!..

А кор бӧр пырисны пывсянӧ, Жельнӧг Вась тшӧктіс Александр Ивановичлы ӧтнаслы кымыньӧн водны полӧк кузьта и пасьтала, сэсся койыштіс корӧся-мятаа пӧсь васӧ скӧра дзожгысь горйӧ, донӧдіс кыкнан корӧсьсӧ да и пондіс кыкнан кинас-корӧсьнас ниркнитавны да тэрыба швачӧдны дзикӧдз нин лемалӧм дядьӧӧс. А мӧдыс ружтӧ! А мӧдыс мурзӧ! Ыджыд жарыс ӧні быттьӧ кысянькӧ гыпкысьӧмӧн усис сылы мыш вылас и став вир сӧн пасьталаас да и мӧдіс ворсӧдны быдлаті. Сэсся Хохол Йӧра Саш бергӧдчис мыш вылас, ачыс босьтіс корӧсьсӧ да и мӧдӧдчис пӧвсавны водзсӧ — морӧссӧ, и чужӧмсӧ, и кокъяссӧ, и быдлаті. Быдлаті! И казяліс, мый кымын унджык швачӧдӧ пӧсь небыднас да чӧскыд кӧранас, сымын ёнджыка на окота сылы швачӧдчынысӧ. Сэсся быттьӧкӧ и дзикӧдз бырис сылӧн вир-яйысь сьӧктаыс — став сьӧктаыс! — кос пипу чаг кодь кокньыдӧн сійӧ лоис, сэтшӧм кокньыдӧн, мый весиг, буракӧ, вермас и лэбовтны ӧні сійӧ...

Но Жельнӧг Вась шуис, мый бара на пӧ колӧ петавны да ыркӧдчыштны колаын.

— Пывсьӧмыд, зонмӧ, сійӧ вина юӧм кодь жӧ. Водзӧ и водзӧ кыскӧ, он и казявлы, кыдзи лоӧма нин вывтіджык, — ас ногыс кӧрталіс Жельнӧг Вась.

А мый нӧ, позьӧ на и бара шойччыштны, некод тай оз тэрмӧдлы, и жарыс тырмӧ, и ваыс мыйта колӧ, позьӧ на и югыд-сӧстӧм ывлаас петавны да сэні бурджыка сайкавны, томджыкӧсь кӧ вӧліны, позис на и сӧдз ваа Льӧмъюӧ бузгысьлыны, но тай висьӧдчысь косъяснад полыштӧны нин тадзисӧ збоявны...

Сэсся небзьыштӧм жар вылас нӧшта на пывсисны, олыштӧма нин небыд-лышкыд ичмонь моз на сійӧ меліӧдіс, быдлаті бурмӧдіс, мӧвпавтӧг казьтӧдіс югыд олӧмыслӧн муса шаньторъяс йылысь.

Сэсся зэв уна сӧдз ваӧн быд ногыс киськасисны кык важ ёрт, юрсинаныс бульӧдчисны и вомнаныс больӧдчисны, и быд кок чунь мыськовтісны.

И анделъяс кодь сӧстӧмӧсь да кыпыдӧсь лоины! Но пӧсь ваыс уна на колис, а кӧдзыд ваыс и ю тыр на коли, и жарыс горйын бура на кыліс, и Жельнӧг Вась шуис чукӧстлыны бур тӧдсасӧ, мед пӧ дась вылас тшӧтш мыссьыштӧ, менӧ пӧ сійӧ татшӧм бурыс вылӧ корлывлӧ жӧ.

А сэк кості Хохол Йӧра Саш керкаын пасьтӧгыс водіс сӧстӧм, мед кӧть и дӧмлӧм нин прӧстыня вылӧ. Ок, лӧсьыд! Быдлаті воссьӧма да азыма лолалӧ вир-яйыс. И рытъя шонді ыльгӧ-пырӧ паськыд ӧшиньӧд. Сы югӧр улын мичаджыка ворсӧны еджыдӧдз гогналӧм, ныв кокъяс кодь шыльыд керка керъяс, быд сирзьӧм увйӧн и везйӧн ворсӧдчӧны. И пӧжӧм тшак кӧр кылӧ керка пасьтала, вытьтӧ босьтчӧдӧ.

Шуда морт на тай тэ вӧлӧмыд, Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш, мый со бара на тӧдлін-аддзылін татшӧмсӧ! Век кӧ эськӧ вӧлі тадзи!.. Но кысь, эз нин сідзи ло да...

А регыд сэсся Жельнӧг Вась мырдысьӧн сорӧн тшӧтш пыртӧдіс керкаас ӧдйӧкодь мыссьӧм-пывсьӧм тӧдсасӧ, мӧдыс вӧлі яндысьӧ, пыксьӧ — мый нин пӧ ме кута торкасьны тіянлы, ӧта-мӧдсьыныд гажтӧмтчӧм кык ёртлы. Но Жельнӧг Вась шуис, мый некутшӧм торкасьӧм йылысь сёрни оз вермы лоны, Александр Ивановичыслы пӧ, кыдз нэмӧвӧйся комиссарлы, век нимкодь унджык йӧзкӧд аддзысьлыны, торйӧн нин тані, чужан муын коми войтыркӧд. Сэк жӧ и Жельнӧг Вась шуис тӧдсаыс йылысь:

— А тайӧ миян Серапим Никитович. Миянысь ар кӧкъямысӧн томджык. Быд уджын йӧзӧс пановтысь, быдӧн серти кык да куим мында муркӧдысь. Аслыс дача керис дай ныв гозъяыслы дача керис. Татчӧ и сэтчӧ пывсянъяс лэптіс. Керка тшупӧ и пач тэчӧ, ӧгуреч быдтӧ и тшак-пув вотӧ. И ставсӧ ӧтнас, ас кежсьыс муркӧдӧ. Керка пельӧс ӧткӧн тшупӧ и керсӧ-бруссӧ вылӧдз, кызсӧ, ӧтнасӧн жӧ лэптӧ...

— Васильевич, эн сэтшӧмасӧ ошкы, ошкӧ вед пӧра, — яндысигмоз педзис мӧдыс.

— Пывсян керсӧ ю кузя, арся йи вывті ылынкодьсянь гургӧдіс да ӧтнасӧн жӧ пельпом вылас и катліс.

— Чой паныдсӧ ылынкодь да? — чуймыштіс татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Кодлыкӧ чой паныд, а сылы ставыс быттьӧ чой горув, — шуис Жельнӧг Вась. — А пилитчӧ сійӧ ӧтнасӧн жӧ пӧперечнӧй пилаӧн.

— Ми водзті, том дырйи, лучковкаӧн ӧткӧннас уджавлім, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Менам эськӧ эм жӧ неыджыд лучковкаыс, но сійӧ ичӧта босьтӧ, — шуис Серапим. — Омӧля содӧ уджыс. А бура лэчталӧм кузь пиня пӧперечкаыд лӧсьыда няжйӧ.

— Но абу ӧмӧй кык воропа пилатӧ сьӧкыд кыскавны ӧткӧннад? — шуис Йӧра Саш. — Не кивыв и?

— А менам велавсьӧма нин ичӧтдырсянь, — шыньмуніс мӧдыс. — Быттьӧ сідзи и колӧ.

Серапим вӧлі кык ёртысь тӧкӧтьӧ латшкӧсджык, но паськыдджык да кызджык мыгӧра, мусянь тэчӧма кодь, ён голяа да кузь, бур чигъя сойяса. Татшӧмыдлы, збыльысь, вороп кӧ сетан, мусюрсӧ путкыльтас.

«Пызансӧ» лӧсьӧдісны вылі судтаса восьса балкон вылын. Сэні Жельнӧг Васьлӧн вӧліны трубича ногӧн гӧгрӧса лӧсъялӧм куим вель ыджыд чурка — зумыд и лӧсьыд на вылын пукавны, — а сёянсӧ лӧсьӧдісны бӧртӧм джек вылӧ.

Пывсьӧм бӧрын ыркалӧм нин да кос паськӧм кышалӧм Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш, шняпкысис татшӧм пуклӧсыс вылӧ да бара на окнитіс сы водзын воссьысь гажа-мича серпасысь.

Вочасӧн лӧньӧ керка мыш сайсянь рытъя шондіӧн югзьӧдӧм лун. Льӧмъю чӧла петӧ вӧр пытшкысь да югыда лӧсталӧ туруна берегъяс пӧвстын. Кыпыда сьылӧны матысса вӧр діын да мӧдлапӧвса льӧм пуяс пӧвстын вой кежлӧ узьмӧдчысь кайяс. Лэчыда вундалӧм вожа бӧжа берег дор чикышъяс — джыджъяс — чивкъялӧны выліын и уліын, джыджйӧдлігтыр быд ногыс пелька сунласьӧны, нимкодясьӧны жӧ югыд-шоныд рытсьыс, дерт, кӧнкӧ, тшӧтш и куталӧны ворсны жӧ лыбӧдчӧм быд пӧлӧс гутсӧ-гагсӧ. И шоныд. И лӧнь. Лӧньӧмаӧсь весиг нин и дачаясын ноксьысьяслӧн шыясыс. Тшӧкыда пуксялӧм уна пӧлӧс нога керкаяс дорын, кӧнсюрӧ, кыпӧдчалӧны тшын сюръяяс — ломтӧны пывсянъяс да сотӧны ёг.

— Тэнад тай, Жельнӧг Вась, татісянь век кӧть видзӧд! — тӧдчана ошкӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Эстшӧм гаж!

— Сы могысь эськӧ и керлі тадзисӧ да, ӧти вевт улын восьса балконнас, — шуис мӧдыс тшӧтш жӧ пуксигмоз. — Мед ывла мичнас ёнджыка нимкодясьны, унджык босьтны сійӧс лов вылӧ. Но нокыс тадзинад унджык жӧ — восьсаинад зэр пырӧ, кор таладорсянь тӧлыс жвучкӧ, ваӧн сісьтӧмысь полан. А тӧв кежлӧ ковмылӧ пасьталаыс плёнкаӧн тупйывны... Но да ладнӧ тайӧтӧ! Вай жӧ ӧні ми, куим коми морт, лэптылам румкаяснымӧс бура пывсьӧмным вӧсна. Со тайӧ коми пельӧсокыслӧн небыд кыддзӧн да сӧстӧм на вӧр-ваӧн миян гӧсьтлӧн выльмӧдчыштӧм вӧсна!

— Аттьӧ! Ме выльмӧма кодь и пукала... ставнытӧ с лёгким паром, кыдз шуласны! — вӧрзьыштӧм гӧлӧс шыӧн воча шуис Хохол Йӧра Саш.

— Но либӧ Александр Ивановичӧс чужан муӧ воӧмӧн! — шуис Серапим Никитович.

И найӧ ыджыдаӧнкодь гулькнитісны «Сливовица». Чорыда пывсьӧм бӧрад, бура донавлӧм бӧрад, сійӧ талун торйӧн нин пӧся чажнитӧдіс гыркнысӧ. Кузяла и пасьтала! Горйысь пӧсь жарыс быттьӧ упнитіс сэтчӧ! Но ӧд сійӧс ыркӧдӧм могысь водзвыв нин дасьтӧма теплицаысь муртса на нетшыштӧм, веж сӧстӧмлунӧн нюмъялысь ӧгуреч. Ӧдйӧджык варснитам сійӧс да мурчкам-кылӧдам! А сэсся уськӧдчам ыджыд скӧвӧрӧдаын руасьысь тшак вылӧ. Асланым киясӧн жӧ сӧмын на неважӧн вотӧм дивӧ вылӧ! И мичаа-еджыда пӧжсьӧма тшакыс, сы вӧсна мый унджык сэні сьӧдасьтӧм дона-еджыд гобыс. И томиникӧсь гобъясыс да топыд ӧгуреч моз жӧ варскакылӧны пинь улад. И сэтшӧм паркйысь кӧра тшакыс, и госа-сыла быттьӧ. И небыда-гылыда пырӧ да пуксьӧ гырк пытшкӧсад, сы вӧсна мый том картупель сэні тшӧтш пӧжсьӧма, а вӧр нӧгыльыскӧд тшӧтш ставыс йиджтысьӧма мӧс выйӧн.

— Ну, бисова! Кӧть ті мӧй эн шуӧй, хлопцы, а тшаксяыд чӧскыдджыкыс немысь-немтор эсся абы му вылас! — шуис азыма панясьысь Хохол Йӧра Саш, и тайӧ здукас некод эськӧ эз вермы венны сійӧс. — Мӧд лун нин сёя и некыдз ог вермы пӧтны!

— А гашкӧ, сідзи и эм да! — шуис шыньмунігмоз Жельнӧг Вась. — Москваын велӧдчигӧн ме вӧлі нуыштла солалӧм либӧ маринуйтӧм тшаксӧ, и весигтӧ найӧ, кодъяс нэмнас на некор абу видлывлӧмаӧсь, тадзи кымын жӧ вӧлі ошкӧны.

— А ме медъёна радейта том гӧрд гоб! — шуис Серапим. — Быдлаысь сійӧс корсяла. Весиг Паль ягӧдз лэччывла. Кор бура петӧ, пиня тув моз тшӧкыда сувтӧ сійӧ. Мый верма кыскыны, вундала, сэсся жарита выйӧн да банкаясӧ пӧдлала. Вот сыысь чӧскыдыс немтор абу! Торйӧн нин татшӧм вина дінад кӧ...

— Кажитчис юаныс? — юаліс сылысь Хохол Йӧра Саш.

— Бур юан тай вӧлӧма! — водзӧ кисьтӧм румка гулькнитӧм бӧрын тяпӧдчис вом доръяснас Серапим. — Матӧ абу спирт кодь.

— Украинаысь неуна «Сливовица» вайыштлі, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Чӧскыд. Добра... — бура тӧдысь этшӧн ошкис Серапим.

— А Серапимыд миян чорыдджыкӧс и радейтӧ. Спирттӧ оз сорлав, — шуис Жельнӧг Вась.

— Ньӧти соравтӧг? — юаліс Йӧра Саш.

— А уджалыштӧм бӧрад тай стопка дзимыльтан да лӧсьыдджык лолӧ, тадзи жӧ пывсьӧм бӧрын ли... — нюмъялӧ Серапим.

— Ме ӧні, сортӧгыд, спирттӧ ог нин лысьт юнытӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Кӧть эськӧ том дырйи, сплав вылын да кӧн да, и бура жӧ лӧсавлім.

— А татшӧм «Сливовица» дырйиыд и спирт оз ков, Александр Иванович, — шуис небзьыштӧм-личалыштӧм Серапим.

— А оз жӧ нин сюр ёнатӧ и татшӧмыд, кӧть и миянладорын. Ставыс жӧ дона. Украинаыд ёна жӧ гӧльмис. Кыдзи коркӧ миян важ гортын вӧлі шуӧны — ичӧт кӧшас воис...

— Сӧмын ӧмӧй Украина! — ышловзис та вылӧ Жельнӧг Вась. — Ставӧн тай, быдлаын, ичӧт кӧшас пондім воны... Олӧмыс дзоньнас!.. Он и тӧд, мый водзӧсӧ лоӧ... Татшӧм пурсьӧмас... Татшӧм йӧйталӧмас... Мортӧс мортӧн пыдди пуктытӧмнас...

— Да, бисова, немтор он и тӧд, — тшӧтш жӧ дзугыльмыштіс Хохол Йӧра Саш. — Кыдзи водзӧ олны? Мый лоӧ челядькӧд? А вед райын моз позис олны этатшӧм гажа-озыр му вылас! Кӧть тані, кӧть Украинаын... Торксис ставыс!.. Торйӧн нин ми вокыслӧн, виччысьтӧг йӧз муӧ быттьӧкӧ веськалӧмаяслӧн... Окма жӧ эськӧ да! — кыдзи шулывліс коркӧ пӧрысь бабӧ.

— Тайӧ странаас некор на немтор бур ногӧннас помӧдз эз артмыв! — шуис Серапим.

Пукалӧны тадзи неыджыд восьса балкон вылын ӧта-мӧдныслы лӧсялана руа куим коми дядьӧ, юиг-сёйигмоз сёрнитышталӧны, а ӧти сайын, дерт, и нимкодясьӧны ывла выв гажнас да мичнас. А вочасӧн, гашкӧ и, асьныс тшӧтш пӧрӧны югыд вӧр-ваыслӧн кутшӧмкӧ торйӧ. Вильыша чивкйӧдлысь джыджъясыс моз жӧ. Либӧ мӧдлапӧвса льӧм кустын сьылысь мукӧд кайяс моз.

Торйӧн нин тайӧс позьӧ шуны ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш йылысь. Бур, мый сійӧ кыдзкӧ-мыйкӧ лыбӧдчис на вонысӧ! И бара на аддзӧ да кылӧ ставсӧ тайӧс! Гашкӧ и, медбӧръяысь нин... Дерт нин, кӧнкӧ, медбӧръяысь... И важ ёртыскӧд ӧдвакӧ нин коркӧ мӧдысь аддзысьласны сэсся таладор югыдас... Ӧд, гашкӧ, и налӧн, Васьлӧн да Сашлӧн, матынӧсь нин нэм помъясыс... Сизимдас ӧд матысмӧ...

— Татчӧ оз тырмышт тӧлькӧ кӧклӧн кӧкӧм, — шуис сэсся Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш.

— Гожӧм пуксигас эськӧ ёна кӧкӧ да, матын и, — шуис Жельнӧг Вась. — Мукӧддырйиыс, ёна мудза да, пукся да, мыйкӧ жӧ кывза шаньӧс... А сэсся бара енмеж — бекас — ю кушин весьтӧдыс ёна лэбавлӧ, гӧгралӧ восьсаинӧдыс, лэччывлӧ да качлӧ бакӧстігмоз, эстшӧм тэрыб да швычӧк.

— Кӧк кӧкӧмсьыс ӧддьӧн жӧ нин ёна гажӧй бырис! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Быртӧг оз ов, тані чужлӧм мортыдлӧн, — тшӧтш сьӧлӧм сетіс Серапим. — Ме так ог и тӧд, кыдзи эськӧ олі, кӧнкӧ бокын кӧ тасянь вӧлі.

— Немтор он кер, хлопче, сідзи нин артмис да... — ыджыда ышловзис Хохол Йӧра Саш. — Сідзи нин олӧмыс лӧсьӧдліс да...

— А кӧк кӧкӧмсьыд быд комилӧн, буракӧ, бырӧ гажыс, — шуис Жельнӧг Вась. — Абу ӧд весьшӧрӧ сымда сьылан лӧсьӧдлӧма сы йылысь.

— Менам тай вунласьӧмаӧсь нин, вай сьылыштӧй мыйкӧ, — пондіс корны неуна гажмыштӧм Хохол Йӧра Саш.

— Да? Мый нӧ эськӧ? — шоныда гӧгӧрвоис ёртыслысь корӧмсӧ Жельнӧг Вась. Гашкӧ инӧ, менам ӧти тӧдсалысь лӧсьӧдӧмасӧ?.. Кӧть эськӧ и сьылысьыд ме, дерт, абу кӧк кодь, а позьӧ шуны, сьӧд рака кодь... Но рытыс тай гажа, да и ачым гажмышті... Сьыланыс матын лов вылын...

И керка кӧзяин Жельнӧг Вась, лӧньӧм вӧр-ва вылӧ видзӧдӧмӧн, кияснас лайкйӧдлыштӧмӧн да кыз гӧлӧссӧ ёна чинтӧмӧн, пондіс сьылыштавны:

Рытъя пӧ вӧрын кӧкинь кӧкӧ,

Нора горӧн босьталӧ,

Кывза сійӧс, быттьӧ-й вӧтын

Став олӧмӧй воссьылӧ.

Гажа челядьдырӧй шонтӧ,

Сэсся-й войнаыс дойдӧ,

Некор шудӧй абу помтӧм, —

Ӧдйӧ шогъясӧн ойдӧ.

Сьӧлӧм вылын быттьӧ-й сӧдзӧм,

Быттьӧ-й мыйкӧ мыччасьӧ,

Эг на ассьым кодзув судзӧд,

Век на мыйкӧ виччыся.

Рытъя пӧ вӧрыс лӧньсӧ пыкӧ,

Биа кыаӧн ӧзйӧ,

Кӧнкӧ матын кӧкинь кӧкӧ,

Бӧръя вояс мем вӧзйӧ...

Жельнӧг Вась помаліс да шуис:

— Абу, дерт, ёна гажа сьылан...

— Но ӧддьӧн бура висьталӧма! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Пыдісянь шуӧма... И тшӧтш быттьӧ менам нимсянь... Менам олӧм йылысь... Вай ӧні жӧ ме гижа тайӧ кылъяссӧ... Гортӧ муна да внукъяслы понда сьылны...

— Меным унатор жӧ казьтыштӧ тайӧ сьыланыс, — шуис Серапим.

— Война дырйиыс тэ, дерт, ичӧт на вӧлін? — шуис сылы Хохол Йӧра Саш.

— Но ковмис жӧ нин ёна мырсьыны, мамӧй кувсис да, — варовджыкӧн лоис сідзсӧ, буракӧ, этша сёрниа Серапим. — Пӧрыськодь нин батькӧд ми колим нёль челядь. Ёнджыкасӧ меным ковмис пусьыны и пӧжасьны, быдсяма сёянсӧ вӧрысь и ваысь корсявны да лӧсьӧдны, горт гӧгӧр идрасьны, йӧр вӧдитны. Верма вӧлі уджавнысӧ да, гырысьджыкъясыс кыдзкӧ тай ёнасӧ эз и жалитны менӧ, эз и пуктыны ичӧт туйӧ. — Гажмыштӧм-личалыштӧм Серапим сьӧлӧмсяньыс висьтасис тадзи, и сьӧд синма ыджыд мугов чужӧмыс сылӧн дзикӧдз вылӧ югдіс. — Мӧдӧдчам вӧлі картупель йӧрны воча вокъяскӧд, ме кодь кымынӧсь жӧ куимӧн найӧ быдмисны... Налы дыш мырсьынысӧ, регыд и зыкӧ да косьӧ воӧны, а ме аслам йӧрын, ӧтнам, уджала и уджала. Ог ошйысь, но ӧтнамӧн вӧлі унджык на серти кера... Куимӧныс серти...

— Тэ тай и ӧні на кык-ӧ-куим морт мында керан! — шань руӧн шуис Жельнӧг Вась. — Немтор шензьынысӧ.

— Кык воропа пиланад ӧткӧнтӧ пилитчигӧн, дерт! — шуис выль тӧдса Серапим дінӧ ёна шоналӧмӧн Хохол Йӧра Саш.

— Он кӧ понды ёна мырсьыны, ӧдйӧ тшӧган да кызан, — вильыша шыньмуніс Серапим. — А сэтшӧмнад торйӧн нин сьӧкыд лоӧ овнытӧ. Со ме и вермася тшӧгӧм-пыктӧмыскӧд. Сэсся тай и, кор мыйкӧ артмыштӧ керигад, аслыд любӧ жӧ лолӧ. Да кор ещӧ тэнад керӧмаыд мукӧдъяслы тшӧтш колана...

— Ме видзӧда да, коми дядьясыс тай абы на дыгыдмӧмаӧсь бур уджсьыс и быдторысь! — шуис сэсся став тайӧ сёрнияссьыс и бӧръя лун-войнас лоӧмторъясысь шызьӧм Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш. — Керкаяс на со бура сямманыд тшупны и му вӧдитны, вӧрын вотчыны-кыйсьыны и лӧсьыд сьыланъяс тэчны...

Ылі гӧсьтлӧн татшӧм виччысьтӧм кывъясысь Жельнӧг Вась да Серапим ёнакодь падмыштісны, оз тӧдны, мый вочасӧ шуны. Сэсся керкалӧн кӧзяин Жельнӧг Вась, газетӧ да, кытчӧ да кузя нин гижысь морт, син водзас сатшвидзысь уна керкаяс вылӧ видзӧдлывліг, пондіс жӧ лӧсьӧдлыны воча кывсӧ:

— Кызвыннас, гашкӧ, эськӧ сідзи и эм да... Серапим коддьӧмъясыс кутӧны на коми войтырлысь, дзоньнас коми нациялысь бур этшсӧ. Сійӧ жӧ дачникъяс пӧвстсьыс ми и мукӧдӧс тӧдам уджачсӧ и вежавидзысьсӧ. Сиктын и карын мыйта колӧ сэтшӧмыд эм и... Но дзоньнас кӧ босьтны... Дзоньнас кӧ босьтны, коми олӧмыс, дона Сашӧй тэ менам, ичӧт кӧшас жӧ нин воис, кыдзи тай ӧнтай ачыд шуин... Асланым му вылын ми ӧні быттьӧ вошӧма кодьӧсь лоим... Уна воысь йӧз пӧвстас сук пемыд вӧрӧ ылалӧма кодьӧсь... И некыдзи оз сюр петан туйыс... Комиыс ӧд ӧні сӧмын нёльӧд пайыс артавсьӧ чужан му вылын...

— А ми вокыс кӧнкӧ йӧз муясын казачитам, — курыда ышловзис татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Но тэ ӧмӧй ӧтнад мыжа таысь?.. — водзӧ нуӧдіс лов вылас пыдӧдз сирзьысьӧмасӧ Жельнӧг Вась. — Миянӧс ӧд ичӧтысянь эз велӧдлыны, мый нацияыслы колӧ чукӧраджыкӧн овны чужан му вылас. Да татшӧм ногӧн бурджыка сӧвмыны... Мӧдарӧ на — татшӧмторъяссьыс быд ногыс пӧвсалісны миянӧс... Дзескыдінъясӧ пуксьӧдалісны... Сэсся и уна нэмъяс чӧж нин, мыйӧн сӧмын Коми муным лои Роч государство улын, коми войтырӧс век ышӧдісны мунны Сибирӧ да сэні овмӧдчыны, казакӧн служитны, рочьяскӧд да мукӧдъяскӧд тшӧтш выль муяс восьтавны, кыдзи, шуам, Зырян да Чукичев, Колыма ю восьтысьяс... Ӧд весиг ылі Чукоткаас эм Зырянка посёлок... Ӧтарсянь кӧ, тайӧ, гашкӧ и, бур, но мӧдарсянь кӧ, нацияыс, дас нёльӧд нэмсяньыс кытчӧкӧ век ӧтарӧ мунігас ёна разаліс, эз вермы лючкисӧ сӧвмыны.. Да кор нӧшта и коляссӧ, пытшкӧссяньыс, быд ногыс личкӧны да чашйӧны...

— Ок, Жельнӧг Вась, бисов сын, меным, ас йӧз дінысь ылалӧм мортлы, ӧддьӧн сьӧкыд кылзыны тайӧс! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Дерт, кӧнкӧ, сідзи, вокӧ! Ме гӧгӧрвотӧг ог ов тайӧс... Но, дойыс кылӧ да, шусьӧ тай... Сёрниыс пансис нин та йылысь да...

— Ӧні нӧ сэсся век на жӧ «личкӧны да чашйӧны»? — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Видзӧд, Енмыс сетлӧма миянлы быд пӧлӧс озырлунсӧ, му веркӧсын и му пытшкӧсын... И быдӧнлы сэтшӧма колӧ сійӧ... Ставӧн кӧсйӧны ӧдйӧджык кӧповтны сійӧс... Кодъяскӧ озырмӧдчӧны миян нефтьӧн да газӧн, миян из шомӧн да вӧрӧн...

— А сиктса йӧзлы пачсӧ немторӧн ломтны, — шуис татчӧ Серапим. — Бара на кыдзкӧ-мыйкӧ колӧ вӧр пӧрӧдны пес вылӧ.

— Ӧнія олӧмас дзикӧдз нин пондісны джагӧдны сиктсӧ, — ыпнитӧм лӧглунӧн дӧжныштчис таысь Жельнӧг Вась. — Техника да сійӧ жӧ ломтасыс вылӧ йӧй донъясӧн... Сиктса войтырӧн вӧчӧм вӧлӧгаысь лючки мынтысьтӧмӧн... Таӧдз нин мыйта посни грезд киссьыліс, а ӧні кыдзи найӧс выльысьсӧ ловзьӧдан?.. Кӧть, эськӧ и татшӧм кушмӧмсьыс мыйта пагаліс коми олӧмыс?.. Ок, мӧвпавны кутан да, ёна жӧ нин лӧгыд петӧ!.. Ставыс век быттьӧ вӧчсьӧ лёк вылӧ...

— Кодсюрӧяс пӧ тай эськӧ бӧр локталӧны киссьӧм деревняясас да, — шуис Серапим. — Фермеръясӧн лоӧны.

— Но ӧд лыда йӧз сэтшӧмыс! — шуис Жельнӧг Вась. — Татшӧм сьӧкыд кадас мортыслы, фермерӧн лоны кӧсйысьыслы, кыдзи ӧткӧннас овмӧдчыны? Кок йылас сувтны? Кор ставыс йӧй дона лои? Да кор сэтшӧма гусясьӧны да мырддялӧны... Скӧттӧ лӧсьӧдан да, юрнас и кокнас нӧбаласны... Миян со асланым тані ыджыд-ӧ овмӧс, и то полан... Керкатыртӧ петкӧдӧмысь полан, картупельтӧ пемыд войӧ керӧмысь полан... Весиг помидортӧ теплицаӧ гӧрдӧдны кольны он лысьт... А ӧд со миян тані сымда йӧз, и скӧр понъя видзысь эм... А фермерыс, коньӧр, ӧтнасӧн ылі грездас... Лючки туй ни немтор абу сэтчӧ, би ни телефон...

— А сэсся и татшӧм матӧ воӧм олӧмысла, шӧракостас вошӧм олӧмысла йӧзыс ёнджыка юны уськӧдчисны, — шуис Серапим.

— Мортыслӧн весьӧпӧрӧм лолыс оз вермы водзсасьны йӧймӧм олӧмыслӧн сьӧкыда личкӧмкӧд! — шуис Жельнӧг Вась. — И мед кыдзкӧ-мыйкӧ мынтӧдчыштлыны ставсьыс, ырыштчӧ вина вылӧ... А сэсся и дзикӧдз велалӧ... Медся лёкыс сійӧ, мый том йӧз велалӧны юнысӧ... Ичӧтик нацияыдлы тайӧ — дзик нин гез петляӧ юртӧ сюйӧм кодь...

— Бисов олӧм, быдлаын тай лёк лоис! — курыда шуис Хохол Йӧра Саш.

— Миян кӧть тані лӧньджык на, — шуис Жельнӧг Вась. — Ӧти кывъя йӧз мӧд кывъякӧд оз на сэтшӧма зыртчыны... Но коми войтырӧс гӧгӧрвоӧмыс этшаджык жӧ локтӧм йӧзыслӧн... Ыштӧ ми, комияс, вермам сӧмын тані бурджыкасӧ сӧвмыны, асланым муын, сэсся некӧн... И мыйкӧ кӧ та понда вӧчсьӧ, воӧм йӧзыслы ӧтарӧ чайтсьӧ, мый лёк национализм тайӧ... Со и ковмӧ миянлы ас муын, пӧдысь чери этшӧн, вийсьыны юрнаным кыз йи йиркӧ моз — аддзан эськӧ, мый югыд сэні, сынӧдыс уна, но кыдзи пазӧдны кыз йисӧ!..

— Ме кодь воӧм йӧзыс полӧны, мед эськӧ лёкджык эз ло найӧлы, — ышловзис Хохол Йӧра Саш. — Мед эськӧ кӧреннӧй йӧзыс эз пондыны дзескӧдны воысьсӧ, мукӧдлаын моз.

— Кутшӧм нин сэн дзескӧдӧм, кор сӧмын нёльӧд пайыс ми лоим ас чужанінын! — ӧвтыштчис Жельнӧг Вась. — Тані, зонмӧ, ёнджыкасӧ век на кылӧ лыдаджык нациялӧн ыджыдӧ пуксьӧмыс, державнӧй шовинизмыс — тайӧ пӧ дзоньнас Роч му, и мый миянлы колӧ, сійӧс и керам! Некыдз пӧ оз позь, мед эськӧ татшӧм озыр му вылас вужвойтырыслӧн лои позянлун мыйкӧ унджык ас вӧлясьыныс керны...

— И пӧшти ставыс кольӧ важ ногӧн! — чӧв усьлӧмас шуис Серапим.

— Сталин дырйи кутшӧмсюрӧ войтырӧс дзикӧдз чышкыштлісны чужан му вывсьыныс, — водзӧ нуӧдіс мӧвпсӧ Жельнӧг Вась. — Сибирӧ да кытчӧ да разӧдавлісны. Тайӧн тӧдӧмысь, ёна падмӧдлісны найӧс асшӧр олӧмсьыныс да водзӧ сӧвмӧмсьыныс... Миянӧс, дерт, сідзисӧ, дзоньнассӧ, эз вӧрзьӧдны. Но сы пыдди миян муӧ вайӧдісны лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзсӧ — быдсяма йӧзсӧ! — на отсӧгӧн ӧти морт нэмӧн дзикӧдз лои вежӧма Коми мулысь чужӧмбансӧ да тшӧтш и коми войтырлысь оласногсӧ. И эз жӧ сӧмын бур вылӧ ло налы татшӧм вежсьӧмыс!..

Узьны водтӧдісны Хохол Йӧра Сашӧс джуджыд керка вевт улӧ тӧрӧдӧм пелькиник жырйӧ. Тані Жельнӧг Вась ас кияснас жӧ тотшкӧдӧма паськыдкодь пу крӧвать, кокъяс пыддиыс сувтӧдалӧма кузь пипу чуркаысь нёль пельӧ поткӧдавлӧм палакъяс — мойясӧн пӧрӧдлӧмасӧ пӧ кылӧді, кыз кырсь увтіыс сісьмыштӧма нин вӧлӧма пипуыс да ӧні еджыдсӧ вывсяньыс быттьӧ сьӧд краскаӧн кыза мавталӧмаӧсь, и пипу кӧрыс век на чорыда кылӧ и. Жыр стенъясын Жельнӧг Васьлӧн помысь-помӧдз нюжӧдӧма паськыд пӧвъя джаджъяс, важ газет-журнал тэчалӧма на вылӧ, а сьӧкыда личкӧмсьыс пыклӧма ён пу тувъясӧн. Вывлань кусыня мукӧд тувсӧ бара лӧсьӧдӧма кутшӧмсюрӧ кӧлуй ӧшлӧм вылӧ. Быд ногыс жӧ ворсӧдчӧ тані сяммысь киӧн шыльӧдӧм-мольӧдӧм пуыс да сыысь вӧчӧмторыс!.. Зумыд пӧвъя крӧватьӧ ляскӧма сӧмын ӧти ватнӧй вольпась, абу зэв небыд, но и абу нин сэтшӧм чорыд, Хохол Йӧра Саш ляскысис-паськӧдчис сэтчӧ, и ок кутшӧм лӧсьыда веськӧдӧ быдлаті мудзыштӧм да пывсьӧм бӧрын небзялӧм лысьӧмсӧ! Ок, лӧсьыд! И шоныд. И сынӧдыс сӧстӧм, пипу кӧра да кыдз пу корӧсь кӧра. И лӧнь. Вочасӧн кусӧ лун. Рытъя кыа войладорса неыджыд ӧшиньын пув гӧрдӧн рӧмасьӧ...

Кутшӧма нин бырлӧма гажыс сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн ставсьыс таысь! Тшака вӧрысь и пӧсь корӧся пывсянысь. И вӧр юлӧн чукыля-мукыля сяльгӧмысь. И рытъя сӧдзын швычӧка чивкъялысь джыджъясысь. Ставсьыс!

А ӧд ставыс тайӧ и аслас сылӧн вермис жӧ эськӧ быдлунъяӧн лоны! Эз кӧ ылав коркӧ гортсьыс. Чужан муысь... И татшӧм керкатор вермис жӧ лэптыны сійӧ кутшӧмкӧ ёль бокын. Мед сэсся петавны сэтысянь тшак вотыштны. Вадорӧ лэччывны кыз мык вугравны. А сэсся, мудзӧм бӧрын, ыпъялысь корӧсьӧн выльысь быттьӧ ловзьӧдчыны. И быд лун ас коми сёрни кывны...

И татшӧм вежӧртӧмсьыс тувсов вабергачын моз ыджыда муткыртчис сьӧлӧмыс Хохол Йӧра Сашлӧн.

Ок, мӧдар гуга-бана тай ставыс лоис сылӧн!

Дона кутысь-велӧдысьясыс, батьыс да мамыс, водз эз лоны да, томӧн-кадӧн пеж война помаліс коньӧръясӧс да!

Йӧй странаас йӧй олӧмыс сымда йӧзкӧд тшӧтш и сылысь олӧмсӧ сэтшӧма дзугис да!..

Хохол Йӧра Сашлӧн татшӧм мӧвпъяссьыс некыдзи на эз узьсьы да, вольпась вывсяньыс нюжӧдчӧмӧн видзӧдліс ӧшиньӧд. Сыладорас, рытыввояс, шондіыс кӧть эськӧ и вӧлі пырӧма нин, но вӧр весьтын век на ыпъяліс-ворсіс алӧй кыа. Кыдзи тай ӧнтай Жельнӧг Вась сьыліс: «Рытъя кыа лӧньсӧ пыкӧ, биа кыаӧн ӧзйӧ...» А водзӧсӧ?.. «Кӧнкӧ матын кӧкинь кӧкӧ, бӧръя вояс мем вӧзйӧ...» А мый, гашкӧ и, бӧръя вояс нин и кольыштісны таладор югыдас мыйкӧкертнысӧ да... Олыштім тай! Быдторсӧ аддзылім, бурсӧ и лёксӧ... Ёна буръясыс, гашкӧ эськӧ и, эз вӧвны сылӧн, Йӧра Сашлӧн, олӧмын, но ӧд и эз жӧ вӧв ставыс куш сӧмын лёкӧн!.. Да ӧд и сэсся, мый вӧліыс, сійӧ сылӧн аслас олӧм, абу кодлӧнкӧ мӧдлӧн!..

Мый либӧ ковтӧгсӧ сэтшӧма майшасьны? Торйӧн нин ӧні, кор со дона-муса чужан муӧ воис?!

7

Ёртыслӧн дачаын лунйӧм да войковтӧм бӧрын Александр Иванович, Хохол Йӧра Саш, асывсянь мӧдӧдчис шойна вылӧ. Полина пӧжастор вӧчыштӧма духовка-пачын, шаньга да пирӧг, весигтӧ рис шыдӧсысь кодрасян куттятор лӧсьӧдыштӧма. А гӧрд вина доз водзвыв нин вӧлі дасьтӧма. Ставсӧ тайӧс тэчисны сумкаӧ, и Хохол Йӧра Саш мӧдӧдчис мамыс дінӧ ӧтнасӧн.

Сьӧлӧмыс корис ӧтнасӧнлы шогсьыштны-пукалыштны.

Воис важ лестехникум дорӧдз да водзӧ на мӧдӧдчис подӧн: сьӧлӧмыс корис выльысь мунны муса мамсӧ дзебан туйӧд...

Сэки, 1945-ӧд воас, вир кисьтана война помасян воӧ, гожӧмыс тадзи жӧ вӧлі аръявыв нин, но шоныд да гажа жӧ вӧлі, а найӧ, вӧрпунктъясысь ыджыдкодь котыр, мунӧны Кардорӧ, Архангельскӧ, некымын тӧлысь велӧдчыштны мастеръясӧс дасьтан курсъяс вылын. Лестехникумса студентъяс абу на воалӧмаӧсь гожся каникулъяс вылысь, да мунысьясӧс ӧтлаӧ чукӧртӧм могысь овмӧдісны техникумлӧн общежитиеӧ. Йӧра Саш, дерт, казьтышттӧг эз ов сэки, мый тані коркӧ нёль во чӧж велӧдчыліс воча вокыс, Митрей. Сійӧ бура помалӧма техникумсӧ да индӧмаӧсь уджавны вӧрпунктӧ технорукӧн. Эстшӧм чин лоӧма ылі сиктысь петӧм том мортлӧн!.. Но сэки пансис война, Митрейӧс пырысь-пыр жӧ нуисны сэтчӧ, да мортыд регыд и воштіс тӧлка юрсӧ. Кузя велӧдчӧм бӧрас сідзи ни ӧти лун эз и удит уджавны. А вокыс сылӧн, Ёгор, водзджык нин мунліс армияас, кык во чӧж служитіс, гортӧ бӧр воан кад нин вӧлі сылӧн. Но салдатлысь юасьтӧг чажмунӧм войнаыс нырыштіс тшӧтш и Ёгорӧс. Некоднанныс эз и удитны гӧтрасьны. Гашкӧ весиг, и нывъясӧс радейтны эз удитлыны... Мыйкӧ жӧ бӧрдліс мамныс налӧн, Йӧра Сашлӧн вежаньыс, усьӧм пияныс понда! Сылӧн ӧд сӧмын нывъясыс колины гортас!..

Окма жӧ эськӧ да! Кутшӧм нӧ тайӧ олӧм! Кодӧс он босьт, быдӧнлӧн помтӧм шог! Быдӧнлӧн дортӧм-пыдӧстӧм дой!

Сэки дас сизимӧд арӧса Йӧра Саш мӧдӧдчис мамсӧ видлыны больнича каркодьӧ. Лун нёль-ӧ-вит сайын пӧ лэччӧдӧмаӧсь сэтчӧ Визинысь, районас немтор нин абу пондӧмаӧсь вермыны керны да. Мыйла сӧмын и видзӧмаӧсь сы дырасӧ, висьӧмсӧ коньӧрлысь сӧмын и водзӧ на пӧжисны-ёсьтісны!.. Мунысь ёртъясыскӧд ӧтвылысь чукӧртісны кутшӧмсюрӧ гӧснеч — гашкӧ пӧ, бурдӧ нин висьысь, мед ёнмӧдчӧ да бӧр сувтӧ кок йылас, мед ӧдйӧджык кайӧ гортас ӧткӧн кольӧм ичӧтджык челядьыс дінӧ...

Сэки Пушкин нима улич помланьыс, шор гуран вомӧн, вӧвлі ыджыд-джуджыд пу пос, ӧні, дерт, абу нин сійӧ, тӧдтӧм гӧгӧр. Гырысь керкаяс быдлаын зымвидзӧны, да и гортлань катӧдысь тайӧ уличыс кежӧма шуйгавыв. Но ӧд тай больнича карланьыс позьӧ важ туй ногӧныс мунны керкаяс костӧдыс да кыдзи да. Абу и ылын веськыдасӧ.

Кор кутіс матысмыны джуджыд из стынӧн ыджыда потшӧм больнича кар дінӧ, сьӧлӧмыс морӧсас быттьӧ пондіс ыдждыны. Сьӧлӧмыс морӧсас пондіс нӧйтчыны пӧсь синва сорӧн. И кокъясыс лигышмунісны, сьӧкыд лои водзӧ мунны.

Хохол Йӧра Саш пырис восьса дзиръяӧд йӧр пытшкас, мыйтакӧ муныштіс веськыда пукталӧм кыдз пу визьӧб дорӧд да вынтӧма лэдзчысис скамья вылӧ. Норпырысь мӧвпыштіс: «Дашкӧ, збыльысь, Жельнӧг Васькӧд и колӧма вӧлі петнысӧ да? Нуӧдчӧ жӧ вӧлі да. Сыкӧд эськӧ кокньыдджык вӧлі...»

Югыд гырка кыдз пуяс кышакылӧны-сяльӧдчӧны веж коръяснас мелі тӧвру улын. Мый судта быдмӧмаӧсь да кутшӧма ёнмӧмаӧсь кыдзьясыс! А сэкисӧ, ветымын во саяс, морт судта кымынӧсь сӧмын на и вӧліны, буракӧ, неважӧн на и пуктавлӧмаӧсь найӧс... Накӧд тшӧтш, со, кыпталӧмаӧсь и выль ыджыд короминаяс-бурдӧдчанінъяс... Но важыс, коркӧяыс, куим судтаыс, век на жӧ со сулалӧ...

Дас сизимӧд арӧса Йӧра Саш сэки керка помсяньыс кайис поскӧд, шуисны, мый сэті медводз пыртӧны висьысьӧс. Лым еджыд халата, еджыд бобув кодь мичаник да пелькиник ныв сылы воча лои. Киас тубрастора Йӧра Саш шуис: колӧ пӧ меным аддзыны сэтшӧмтӧ висьысьӧс, Новосёлова Глафираӧс, неважӧн пӧ вайисны тіянӧ Визингаысь. А сідзсӧ пӧ ылысь, Сыктыл йылысь сійӧ висьысь нывбабаыс.

Час пӧ видзӧдла журналысь, — воча шуис нылыд. Сэсся кытчӧкӧ пыраліс да регыд и бӧр петіс. Здук-мӧд чӧла видзӧдліс гӧснечӧн воӧм вийӧриник на зон вылӧ да юаліс:

— Кодӧн нӧ эськӧ лоӧ сійӧ тэныд? Новосёловаыс?

— Мам... — ышловзис зонка.

— Эн повзьы, том мортӧй, — шуис сэсся нылыд нормыштӧмӧн. — Но мамыд тэнад... этійӧ... кувсьӧма...

Гымньӧвйӧн быттьӧ лыйыштісны веськыда сьӧлӧмас зонкалы, и юр садьыс пондіс бергӧдчыны, и югыд луныс пемдіс.

— Кыдзи?! — дзикӧдз матӧ воӧмӧн и весьӧпӧрӧмӧн шуис сэсся зонка. — Да тэ бура-ӧ видзӧдлін? Эн-ӧ кодкӧдкӧ мӧдкӧд сор? Сійӧ миян вед том на!

— Бура видзӧдлі, зонманӧй... Новосёлова Глафира. Морӧсас вӧчӧмаӧсь операция... Куим лун сайын нин кувсьӧма... Гортад эз ӧмӧй во телеграммаыс?

— Немтор эз во!.. — лёк вӧтын моз мыйкӧ шуаліс зонка. — Да мӧй нӧ тайӧ керсьӧ?.. Мамосӧ жӧ бурдӧдчыны карӧдзыс лэччӧдӧмаӧсь!.. Первой Визинӧ, сэсся и татчӧдз... А ме со видлыны сійӧс локті... Гӧснеч вайи... Да кӧні нӧ ӧні мамӧыс?..

— Эз на кӧ кытчӧкӧ нуны, моргын либӧ... Со этійӧ керкаас...

И сэки вӧлись чепӧсйис пӧсь синва ыджыд дойӧн-шогӧн кырыштӧм коньӧр зонкалӧн синъясысь. Кутны вермытӧм шорӧн моз ылькмуніс-письтіс синваыс. Сэсся и ырӧбӧн бӧрддзис сійӧ да уськӧдчис бӧр ывла вылӧ. Сынисадь воис со татшӧм жӧ скамья вылӧдз да и лясмуніс сэтчӧ. Весьтас томиник кыдз мыйкӧ шӧпкис сылы, дерт, кӧнкӧ, тшӧтш юкис сир курыд шогсӧ.

Бӧрдіс да бӧрдіс сэні лёк дойӧн нэмыс кежлӧ чишкалӧм зонка.

Но ӧд колӧ мыйкӧ вӧчны! Шудтӧм мамосӧ корсьны колӧ! Сэсся и водзӧ мыйкӧ керӧм йывсьыс мӧвпавны колӧ...

Косӧдіс синъяссӧ, лӧсьӧдыштіс нямрасьӧм дӧрӧм-гачсӧ, бӧр босьтіс киас мамыслы вайӧм гӧснеч тыра ёкмыльсӧ да и, асьсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ выныштӧдӧмӧн, мӧдӧдчис ӧти судта лажмыдіник еджыд керкалань. Восьтіс ӧдзӧссӧ. И сэтысянь, керка пытшкӧссяньыс, пырысь-пыр жӧ чорыда паркнитіс кӧзӧд кӧдзыдӧн и кутшӧмкӧ лёк дукӧн. И шемӧсмӧм видзӧдласыс удитіс казявны кузь пызан вылысь пасьтӧм, лӧзӧдӧм морт шойяс, а ӧти шой, паськӧма на, пуксӧн клёнвидзис пызан саяс. А сэсся тайӧ шойыс лэптіс юрсӧ.

Зонка садьтӧг повзьӧмысла горӧдіс да сынисадь бӧр чепӧсйис тайӧ адсьыс югыд, шоныд ывлаӧ. Эз и казявлы, зэв ылӧдз котӧртсис сылӧн, больнича йӧрӧдыс, мӧдар пельӧсӧдзыс, кӧні лӧня шувгыштісны томиник коз пуяс да ньыв пуяс. Сэні сӧмын палялыштіс зонка да пондіс асьсӧ янӧдны.

Ловъя мортысь пӧ сэтшӧма повзин! Тайӧ ӧд, кӧнкӧ, моргас уджалысьыс и эм...

И бара на выныштӧдіс асьсӧ Йӧра Саш да выльысь муніс му бердӧ шашаритчӧм повзьӧдчысь керкалань. Да, пызан саяс пукалысьыс вӧлӧма ловъя морт, чукырӧсь чужӧма, пӧрысиник дядьӧ.

— Мый колӧ? — зэлыда юаліс сійӧ. — Мый ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзан? Шоныдсӧ ывла вылысь лэдзан?

— Ползи... — Мыйтакӧ личмуныштӧмӧн шуис зонка. — Кор юртӧ лэптін...

— Чайтін, кулӧмаыс пондіс здоровайтчыны тэкӧд? — шыньмуніс лэчыд гӧлӧс шыа старик. — Эн пов: жмурикыд оз нин понды чатрасьны ни тэнӧ кватлавны...

Зонка висьталіс, мый мамыс кувсьӧма лун куим сайын.

— Но, видзӧд пызан вывсьыс, — шуис дядьӧыс улӧс вывсьыс сувтігмоз.

Кезйӧдлӧмсӧ и весьӧпӧрлӧмсӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кӧртвомалӧмӧн зонка пондіс видзӧдавны ёна лӧзӧдӧм да шыграсьӧм морт шойяс.

— Абу тані...

— Лок либӧ пыралам мӧд жыръяс, — шуис дядьӧыс.

Сэні, мӧд жыръяс, руд цемент джоджас, нӧшта на ыркыдджыкинын, сьӧкыда шлапвидзисны пӧвйысь тувъялӧм кымыньтӧм воръяс. Квайт вор, весиг удитіс казявны коньӧр зонка. Дядьӧ пондіс ӧти бӧрся мӧдӧс лэптавны найӧс да мыччӧдавны ӧні нин дзикӧдз топалӧм лола Сашлы воръяс улын куйлысь пасьтӧм турдӧм морт шойяс.

— Абу тайӧ.. Абу... — сӧмын и шуаліс тірзьысь вом доръяснас зонка... Абу жӧ... Абу...

Сэсся и ӧти лыбӧдӧм вор улысь петкӧдчис мамоыс...

— Мамо! — дзикӧдз семдылӧмӧн горӧдсис сэсся зонкалӧн.

Дзик пасьтӧг куйліс мамоыс кӧдзыд цемент джоджас. Ыджыда вундалӧм гырдӧсь морӧса. Лӧзӧдыштӧм, но век на дона-мича чужӧм гӧгӧрыс лязьялысь веж юрсиа.

Бара на сир курыд синваӧн бӧрддзис татчӧ коньӧр зонка, Йӧра Саш. Копыртчис мамыс весьтӧ, ляскысьліс бандзибнас чужӧмыс дінӧ. Ок, кӧдзыд тай дона-муса чужӧмыс! Ваысь лэптӧм из кодь кӧдзыд да лапыд. И немтор оз вермы шуны дона пиыслы, кӧть эськӧ и быттьӧ мыйкӧ кӧсйӧ шуны...

— Да мӧй нӧ тэкӧд керӧмаӧсь, мамо! — бӧрдӧ и шуалӧ коньӧр зонка. — Бурдӧдӧм пыдди... Ме вед видлыны тэнӧ вои... Гӧснеч со вайи... Ёртъяскӧд ӧтвылысь чукӧртім... Да мӧй нӧ ӧні миянкӧд лоӧ, куим йӧюкыскӧд?.. Кыдзи нӧ мийӧ пондам водзӧсӧ олны?.. Ой, мамо, мамо!..

Но мый нӧ ӧні водзӧсӧ вӧчны сылы? Лёк олӧмыслӧн медся джаггӧрӧднас шыртыштӧм Йӧра Сашлы?

Тайӧ мӧвпыс неуна быттьӧ и бӧр садьсьӧдыштіс коньӧр зонкаӧс. Сійӧ, дзикӧдз матӧ воӧмаыс, весиг ырыштчыліс старикыс вылӧ:

— Мӧй нӧ та дыра куйлӧданныд коньӧрӧс кӧдзыд джоджас? Мӧй нӧ он юӧртӧй ли, мый ли?

— Меным нӧ кутшӧм делӧ, — моргыслӧн кодь жӧ кӧдзыдлунӧн вочавидзис старик. — Ме кӧ став кулысьсӧ понда дзебны, уна ковмас. — Тэ вай, бурджык, ветлы больнича контораӧ да сэні и тӧдмав, кыдзи да мый.

— Мыськалны кӧть колӧ мамосӧ... Эстшӧма вирӧсьтӧмаӧсь...

— Колӧ, дерт, — небзьӧдчыштіс дядьӧ.

— Тані менам мӧйсюрӧ сёян-юанъяс эмӧсь... Нянь чӧлпан... Компот банка... Калбастор... Ме тэныд коля ставсӧ тайӧс... Вай тэ, дядьӧ, та пыдди мичаа мыськав мамосӧ... Сӧстӧм ваӧн...

Тувсов кӧин кодь косньӧд дядьӧлӧн ловзьылісны чусмӧм синъясыс татшӧм сёянтӧ вӧзйӧмысь да сійӧ кытшлавтӧг шуис:

— Ладнӧ, мыськам. Ставсӧ бура керам-дасьтам... А тэныд колӧ ветлыны загсӧ, справит бумагаяс, мед кодлыкӧ тшӧктасны вӧчны горт, вӧла-телегаа мед сетасны. Талун жӧ, ӧні жӧ колӧ ветлыны! Аски вӧскресенньӧ, некодӧс он аддзы. Аски сӧмын дзебны верман... Он жӧ ӧд понды кытчӧкӧ ылӧдз нуны татшӧм жарнас? Сэсся и эн вунӧд больничасьыс мамыдлысь кӧлуйсӧ босьтны. Мыйӧнкӧ ӧд ковмас пасьтӧдны шонъянӧйӧс, пасьтӧгыс гуас он сюй...

— А эг кӧ ме лок, мӧй нӧ эськӧ керисны мамоыскӧд? — чорыд дука ыркыд моргысь петігмозыс юаліс Йӧра Саш бурмыштӧм дядьӧлысь.

— Мый?.. Видзыштісны эськӧ мыйкӧ дыра тані, а сэсся ӧтувъя гуӧ сюйисны. Этатшӧм война чӧжыс велалісны нин тай йӧзтӧ ӧтувъя гуясад шыблавны...

И пыр жӧ писькӧс вежӧра, мед кӧть и ӧнісӧ матӧ воӧм зонкалы, казьтыштсис батьыс. Войналӧн медводз нырас моз зутшкисны сійӧс, да регыд и вошис лёк вир кисьтанінас. «Пропал без вести» воліс кабала. Гашкӧ и, ӧтувъя гуӧ жӧ сок ни мок ӧдйӧджык йӧткыштісны сійӧс? Нимсӧ ни овсӧ тӧдмавтӧг. Кодъяскӧ кӧ быттьӧ удитісны гусӧ кодйыны. А, гашкӧ и, коньӧр, уна мукӧдъяс моз, уна сюрсъяс моз, сідз кӧнкӧ сісьмӧ...

Больнича контораын, туй мӧдарса пу керкаын, дыркодь лукйысьӧм бӧрын сӧмын сюрис мамыслӧн кувсьӧм йылысь юӧрыс. Матӧ воӧм зонка дзикӧдз нин пузьыліс татшӧмторсьыд. Кутны позьтӧм синва сорӧн бара на пондыліс горзыны:

— Мӧй нӧ тійӧ татӧні керсянныд, понъяс! Этша на тіянлы, мӧй мамосӧ поналінныд! Бурдӧдӧм пыдди! Карса врачьясӧн шусянныд-а! Ӧні сэсся весиг и юӧртнытӧ морт моз онӧ вермӧ! Кӧдзыд джодж вылын сы дыра куйлӧданныд коньӧрӧс. Пасьтӧм мортсӧ!

Но мый нӧ ӧні горзынысӧ да бӧрднысӧ тайӧяс водзын! Таысь ӧд мамоыс оз жӧ нин бӧр ловзьы-а. Да и коньӧрушкоӧс лёк ногӧн кырлалысь врачьяссӧ корсьлыны да налысь ставсӧ бурджыка тӧдмавны ӧнісӧ нинӧмла жӧ нин. Найӧ оз жӧ нин асьнысӧ мыжанас пуктыны-а. Некод абу мыжа, мый комын ӧкмыс арӧса, мича-кыпыд баба, куим пилӧн мам, тадзи помасис. Федя Мелехинъяслӧн тай мамныс, Маша, нӧшта на томджыкӧн, комын квайт арӧсӧн тадзи кымын жӧ, тані жӧ кувсьӧма да некод жӧ эз коль мыжаӧн... Гортын ни, татӧні ни... Сідзкӧ и сылы, Йӧра Сашлы, нинӧм и весьшӧрӧсӧ лукйысьны да содтӧд дойдавны асьсӧ... Сылы колӧ ӧдйӧджык мыйкӧ водзӧ вӧчны мамыскӧд... Босьтны нин коньӧрӧс кӧдзыд джодж вылсьыс... Да кӧть нин пасьтӧдны...

Ёртъясыс дінӧ лестехникумӧ шог юӧрӧн бӧр мунігӧн быд ногӧн песіс мӧвпсӧ и ловсӧ дзикӧдз матӧ воӧм зонка. Дерт эськӧ, коліс катӧдны мамсӧ гортас да Дзолтаягӧ дзебны, бабушкӧд орччӧн, косінас да гажаинас. Дашкӧ и, водзвыв кӧ юӧртісны, позис и тадзи керны. Дашкӧ и, кыдзкӧ-мыйкӧ эськӧ леспромхозсянь отсыштісны?.. А ӧні кыдзи катӧдан? Да нӧшта нин татшӧм шоныднас? Лыда машина сӧмын ветлӧ кузь вӧлӧкӧд. Да и вӧлсӧ некод сылы эз дасьты карас. Да и кӧть и петан та кузьта вӧлӧкас вӧлӧн, дзикӧдз нин вермас тшыксьыны коньӧр мамоыс... А сэсся: колӧ-ӧ сылы бӧрсӧ бергӧдчыны гортланьыс? Ӧд со мӧдӧдчисны Кардорӧ, Архангельскӧ, мастеръяслӧн куим тӧлысся курсъяс вылӧ. Колӧ-ӧ сылы эновтчыны татшӧм велӧдчӧмсьыс? Водзӧ лоан мастералан уджсьыс?.. Ӧд, тыдалӧ, бур вылӧ сійӧс, сиктса зонкаӧс, бӧрйисны. Директор сідзи и шуис: ме пӧ тэ вылӧ ыджыд надея кута. Тэ пӧ бура пӧрӧдчин, асьтӧ бура петкӧдлін, а ӧні сэсся водзӧ кыптыны колӧ. Миянлы пӧ водзӧ вылас ёна ковмасны Коми вӧр-ваын ас уджалысьясыс, торйӧн нин тӧлка да шань веськӧдлысьяс. Мыйтакӧ пӧ мастералыштан, а сэсся и начальникӧ пуктам. А сэсся и водзӧ на кыптан... А ӧні кӧ кувсьӧм мамнас бӧр бергӧдчас, дерт нин, велӧдчынысӧ мунтӧм лоӧ. И код пӧ тӧдас, сэкисӧ кыдзи бергӧдчас сылӧн, да тшӧтш и вокъясыслӧн, олӧмыс... А сэсся и сылы, Йӧра Сашлы, ылі сиктын чужӧм-быдмӧм зонкалы, сэтшӧм окота аддзывны помтӧм-дортӧм мирсӧ! Паськыд Двина ю да, гашкӧ, тшӧтш и Вой моресӧ!

Мый нӧ вӧчны?!

Сы вылӧ нем виччысьтӧг усьӧм сир курыд шогнас песӧм, кыз синваӧн нюкрӧдлӧм Йӧра Саш лестехникумӧ, ёртъясыс дінӧ, бӧрсӧ воис пыдзыртӧм бон ветьӧк кодьӧн.

А найӧс аддзӧм бӧрын выльысь чепӧсйис синваыс. Весиг некыдз оз вермы шуны, мый лоӧма.

Но найӧ и сытӧг нин пондісны гӧгӧрвоны ставсӧ. Сюзь Митрей, фронтӧвик, неуна кисьтыштіс стӧканӧ спирт, сорыштіс ваӧн да тшӧктіс Сашлы юны. Матӧ воӧм зонка кывзысис. Чорыд юаныс чажнитӧдіс гырк пытшкӧссӧ, а вочасӧн сэсся, гажмыштӧмыскӧд тшӧтш, быттьӧкӧ и лӧньыштіс да зумыдмыштіс лолыс.

Вӧлись сэсся вермис дженьыдика висьтавны лёк лоӧмаыс йылысь.

Сыктыв йывсаяс ӧтвыв пондісны мӧвпавны, мый водзӧ вӧчны. Тані дзебны мамсӧ Йӧра Сашлысь да Кардорӧ велӧдчыны мунны, али сылы колӧ кыдзкӧ катӧдны мамсӧ гортас? Сэки, дерт, велӧдчӧм йылысь немтор нин мӧвпавны.

Нывъяс, кыкнанныс, шуисны, мый колӧ катӧдны, мый сэсся вӧчан, Сашӧлы пӧ колӧ бӧр бергӧдчыны. Торйӧн нин сы вӧсна, мый кык ичӧтджык вок на сылӧн колисны гортас. Мый накӧд, коньӧрушкояскӧд, лоӧ, кор кывласны татшӧм шог йывсьыс?

— Но, шуам, найӧ абу нин сэтшӧм ичӧтикӧсь, ичӧтджыкыслы нин дас кык арӧс, ме сійӧ каднас ёна нин вӧравлі ӧтнам, — шуис фронтӧвик Сюзь Митрей. — Саш вотӧдз кыдзкӧ да мыйкӧ олыштасны. Пӧрысь вежаньясыс да дядьясыс отсыштасны. Сэсся ӧд налы и нянь карточкаяс сетӧ леспромхоз Сашсянь... А ӧні кӧ оз мун Сашыс велӧдчынысӧ, став олӧмыс — ставныслӧн! — мӧдар путкыль вермас бергӧдчыны. Локтас кӧ гортас леспромхозысь... Вай мийӧ, ӧтвылысь, лючки да бура дзебам тані, карас, шонъянӧй Граняӧс да и ставӧн водзӧ мӧдӧдчам. Вокъясыдлы, дерт, ковмас юӧртны-а...

Ӧні Александр Ивановичӧс, ылі муысь татчӧ веськалӧм Хохол Йӧра Сашӧс, выльысь ырзьӧдӧны тайӧ казьтылӧмъясыс, бара на пӧсь синваӧн ойдӧдӧны. Сылы и ӧні на бара колӧ гулькнитны вина вом тыр, кытчӧкӧ лӧньтасӧджык сайӧдчывны. Сійӧ чеччӧ да мунӧ сук козъя-ньывъя пельӧсокӧ, сэні лӧньӧдчӧ ӧткаджык скамья вылӧ. Судзӧдӧ сумкасьыс вина доз, кузь голяа да кыз кынӧма болгарияса коньяк «Слынчев бряг» («Солнечный берег»), разьӧ винта пробкасӧ, шуыштӧ: «Эн дивит, мамо, тэнӧ кодӧртӧм могысь...» — да и гулькнитӧ ыджыдкодь вом тыр. И регыд пондӧ кывны, кыдзи бур винаыс шонтӧ гырк пытшкӧссӧ да быттьӧкӧ и неуна вежыштӧ, вынсьӧдыштӧ лов русӧ.

Коркӧя коз понӧльясыс нэм джыннас зэв жӧ гырыся быдмӧмаӧсь-кызӧмаӧсь тані. Но сэсся сійӧ казялӧ, мый унаӧн вожа-чукыляӧн лоӧмаӧсь, мукӧдыслӧн кыз йӧгъяс петӧмаӧсь, мыйысь сійӧ весиг мӧвпыштӧ: «Дашкӧ, тані найӧ, больнича йӧрас, уна висьысьыс пӧвстын, тшӧтш жӧ висьӧны?»

Да, ёна ыдждӧма-паськалӧма больнича йӧрыс — важ дінас уна судта выль корпусъяс содтӧмаӧсь, сідзкӧ, висьысьыс ӧтарӧ содӧ. Кӧть эськӧ и ыджыд войнасяньыс сымда кад нин колис, а олӧмыс некыдзи оз бурмы. Ӧтарӧ лёкмӧ олӧмыс! Век нин кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ неминуча суӧма миянӧс! Власьт бердӧ воӧдчысьяс помтӧг вежньӧдлӧны олӧмсӧ ӧтар и мӧдар, кужтӧг да сямтӧг, а инмӧ да кучкӧ сы кодь мырсьысьяслы. Да вед кыдзи на эшшӧ кучкӧсӧ? Кыдз пу нӧшкӧн моз косьӧбтӧ! Дзугсьӧм олӧм гудырас кынӧмпӧт пондаыс вийсигӧн лёкмӧны йӧзыс, быд ногыс нетшкӧны да орӧдӧны асьнысӧ, ӧта-мӧднысӧ лёкысь дойдалӧны. Со сэсся и став пӧлӧс висьӧмъяснас висьӧны.

А сэкисӧ, кыза визувтӧм воясыс сайын, вӧлі татшӧм жӧ гажа гожся лун. Тӧдтӧм карын тырыс йӧз ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзӧны, больнича йӧрын пижамаа висьысьяс куткырвидзӧны, нимкодясьӧны шоныднас да югыднас. Сӧмын тай сійӧс, татчӧ ылысь воӧм зонкаӧс, оз козьнав нимкодьнас югыд гажа ывлаыс! Сылы ковмӧ вӧчны сьӧлӧмсӧ кырлӧдлан доя ыджыд нок!..

Котӧртіс кар шӧрӧдз загсӧ, мынтысис гортйысь, гуысь да вӧлысь. Сэсся котӧртіс мастерскӧйӧ, кӧні пӧ вӧчалӧны кувсьӧмаяслы гортъяссӧ да синва петмӧныс корис, мед асыв кежлас эштӧдасны горт. Сэсся корсис да пыраліс конюшняӧ, асыв кежлас жӧ корис вӧла-телегаа. Ставсӧ корсис и аддзис тӧдтӧм карысь, быттьӧкӧ быдтор удитіс керны. Весиг мамыслӧн кольӧм кӧлуйла на бӧр котӧртлісны больничаӧ. Кӧть эськӧ и, коньӧрушколӧн, кык улыс дӧрӧм-кӧрӧмаысь да платтьӧ-ковтаысь, ситеч чышъянысь да ботинки гозйысь ӧтар немтор сэсся эз и вӧв.

Но ӧтвылысь тыртчӧм бӧрын нывъяс ньӧбисны базар вылысь кутшӧмсюрӧ ситеч, выль чышъян, тшӧтш и гортсӧ лэдзны кузь ки чышкӧдъяс. Нянь карточкаяс вылӧ кутшӧмсюрӧ сёян босьтӧмаӧсь, тшӧтш и спирт доз.

Быттьӧкӧ и ставыс лои дась дона мамуксӧ медбӧръя туйӧ колльӧдӧм могысь. Медбӧрын колӧ нин босьтны коньӧрӧс кӧдзыд цемент джодж вылсьыс, пасьтӧдны да шоныд пу гортйын лючки лэдзны шоналӧм кос муӧ.

Асылкинас Сыктыв йывсаяс, квайтнанныс, медводз мӧдӧдчисны конюшняӧ. Сэні уджалысьыс, кыдъя рочӧн сёрнитысь немеч, доддяліс телегаӧ ыджыд раминик вӧлӧс, босьтіс сьӧрсьыс гоз зыр, да и ставӧн жӧ, телегаа вӧвнас, мӧдӧдчисны гортла. Бур, мый став тайӧ овмӧсъясыс вӧліны матынӧсь ӧта-мӧдсьыныс, да и лестехникумсянь абу ылын.

Кӧсйысисны да, тувъялӧмаӧсь жӧ гортсӧ, абу ылӧдлӧмаӧсь. Весиг кос пӧвъяс на кыськӧ сюрӧмаӧсь — мед шоныдджык лоӧ Сашлӧн мамукыслы куйлыны, кӧнкӧ ӧд, сэтшӧма нин кынмаліс цемент джодж вылас... Но бара крестсӧ мыйлакӧ абу керӧмаӧсь! Сетысьыс, лэчыд гӧлӧса баба, шуӧ: абу пӧ тіян немтор гижӧма квитанцияас крест йывсьыс! Ёна и пондыліс майшасьны таысь Сашӧ! Ме пӧ чайті, ӧтвылысь ставыс тайӧ керсьӧ. Загсас некод немтор лючкисӧ эз висьтав ни... И некод сэсся абу талун мастерскӧяс, шойччан лунад, дежуритысь бабаыс кындзи.

Сэки Сюзь Митрей пондіс корсьысьны гӧгӧр мастерскӧйсьыс да аддзис кыз пӧв, ён плака, гӧгӧр стружитӧма и быдтор. Тувйыштіс бабаыслы кутшӧмсюрӧ сьӧмтор да няньтор, чер да пила корис. Орӧдісны кыз пӧвсӧ сажень кузьта кымын, ӧтар помсӧ шыльыда гӧгрӧстісны черӧн.

— Та понда огӧ пондӧй манитчыны, асылки миянлы водзӧ колӧ мунны, — юрнуӧдіс Сюзь Митрей. — Лючки гижам пӧвъяс ним и ов, кор чужис да кор куліс, и мед сулалӧ. Сирӧд да ён тай, дыр оз сісьмы. А коркӧ сэсся, кад лоӧ да, позяс и вежны кӧрт крест вылӧ.

Весьӧпӧрӧм Сашӧ нинӧм эз куж шуны талы вочасӧ...

Петкӧдісны телегаӧ горт и вевт, крест пыдди кыз пӧв да и мӧдӧдчисны больнича карлань. Телегаын пукалысь ямщикыс, кузь ныра немечыс, дерт, бура нин тӧдӧ тайӧ шог туйсӧ, кӧнкӧ ӧд, тайӧ сьӧкыд воясас не этша мортӧс нин нуліс медбӧръя овмӧдчанінас. Лестехникум дінӧ сувтовкерлісны, босьтісны дасьтӧм кӧлуй да кутшӧмсюрӧ кодрасянторъяс. Сэсся и Пушкин нима уличӧд мӧдӧдчисны шойналань.

«Ӧні тэнӧ, мамукӧй, татчӧ вайӧдысь горт уличыд оз нин бӧрсӧ катӧд гортӧдзыд!» — чӧла восьлалігмозыс виччысьтӧг дӧжныштчис коньӧр Йӧра Сашлӧн юрын, и татшӧм доя мӧвпсьыс бара на кыза пычкысис синваыс, немтор гӧгӧрсьыс оз аддзы сійӧ. Весиг кутшӧмкӧ здукъясӧ ставыс пондыліс чайтсьыны зонкалы не збыльысьӧн, а лёк вӧт кодьӧн.

Да кыдзи нӧ вермас лоны, мый куим зонкалысь мамсӧ, сэтшӧм на том мамсӧ, тӧдтӧм карын кыз му улӧ дзебны найӧ мунӧны?!

Но немтор тай оз вежсьы, кор кыдзкӧ-мыйкӧ личкыштан шогыслысь ёсь дойӧн чунгӧмсӧ. Олӧм збыльысь тай медся шуштӧм вӧтсяыс лёкджыкӧн на вӧлӧма!

Шуштӧм моргын чукырӧсь чужӧма косіник дядьӧыс сёян-юан тубрас вылад лэптӧма мамсӧ пызан вылӧ, бура мыськӧма, да озджык нин сэтшӧма весьӧпӧрт ӧні сійӧ, кӧть эськӧ кулӧмаыд кулӧма и эм да и морӧс кузялаыс вундасыс сідзи жӧ этшвидзӧ, мед кӧть и кыдзисюрӧ вотйӧма-вурышталӧма.

Нывъяс — Тоня да Анук — бӧрдіг-оллялігтырйи пондылісны пасьтӧдны коньӧрушкоӧс. Сэсся и ӧтвылысь кувсьӧмаӧс пуктісны кос пӧвъя шоныд гортйӧ.

Сідзсӧ ныр-вомыс мамукыслӧн ёнасӧ быттьӧ абу и вежсьӧма, весиг абу ёна лӧзӧдӧма ни сьӧдӧдӧма, мый сӧмын омӧльтчӧма-а, да ӧні, мыськӧм бӧрад, да веж-сук юрсисӧ лючки лӧсьӧдӧм бӧрад, бӧр важ моз лӧсьыдіникӧн лоӧма. Сӧмын тай, коньӧрушколӧн, личӧдтӧм ыджыд дойыс да шогыс чужӧм вылас сідзи и кынмӧма. Да нӧшта быттьӧ сійӧ, сё мусаӧй, мыйкӧ кӧсйӧ на шуны.

Мый медбӧръя мӧвпыс вӧлі сылӧн, коньӧрлӧн? Великомученицалӧн? Кодӧс эз нин удит шунысӧ да ӧні, помӧдз вылӧ нин, нуӧ сьӧрсьыс? Дерт, кӧнкӧ, ӧтнасӧн кольысь челядьыс дінӧ лэбӧ вӧлі кусысь думыс...

Татшӧм пӧсь казьтылӧмъяссьыс ӧні сизимдас арӧслань матысмысь Хохол Йӧра Сашлӧн выльысь вазьӧны синъясыс, весиг тӧдлытӧг пондылӧ тшӧтш и нырнас кыскавны, кӧсичаясас швачӧдчӧ вир, да и юрыс дзоньнас жувгыштны мӧдлӧ. Сійӧ бара на судзӧдӧ сумкаысь кузь голяа да кызкодь кынӧма доз да бур вом тырӧн гулькнитӧ-юӧ. И выльысь лӧньӧдыштӧ сійӧс шондіа виналӧн шоныдыс.

«А ёна быдмӧм-пашкырмунӧм кыдзьясыс да козъясыс тані, больнича йӧрас, кӧнкӧ, мыйта мортлы нин шувгылісны медбӧръя сьылансӧ...» — мӧвпыштӧ сэсся Хохол Йӧра Саш да сувтӧ водзӧ мунны.

Больнича йӧр сайӧд матыті и кежӧ веськыдвыв карса важ шойна вылӧ туйыс. Пыранінас, аслас потшӧсыс сайын, неыджыд пу керка со век на сулалӧ, абу на жӧ вунӧма сійӧ Хохол Йӧра Сашлӧн. Коркӧсӧ стӧрӧж петіс сэтысь колльӧдчысьлы воча, гӧрд чужӧма ёнкодь дядьӧ, да юасьӧ: кодӧс ваянныд?

Со пӧ, мамсӧ тайӧ зонмыслысь. Шонъянӧй, томӧн-кадӧн кувсьӧма карса больничаын. Операция керӧм бӧрын кувсьӧма да вайӧдам...

Да, эм пӧ сы вылӧ гуыс, тӧрыт кодйим. Но колӧ пӧ эшшӧ загсысь справка, ыштӧ збыльысь кувсьӧма сійӧ, абу нин ловъяяс лыдын. Сэтшӧм справкатӧгыс пӧ ме некодӧс ог лэдз. Закон сідзи тшӧктӧ!

Ставӧн весьӧпӧрисны-шызисны таысь.

— Да кыдзи он лэдз?! — ырыштчис татшӧм законникыс вылӧ фронтовик Сюзь Митрей. — Кытчӧ нӧ ми мортсӧ воштам? Канаваӧ вед ог чапкӧй! Миянлы талун быть нин колӧ дзебны сійӧс! Сідз нин коньӧрӧс нёль-ӧ-вит лун видзӧмаӧсь моргын, гортас юӧрттӧг... Да и миянлы асылки водзӧ колӧ мунны, Кардорса лесинститутын велӧдчыны...

— Справкатӧг ог лэдз! — дӧжнасис, буракӧ, висян юра дядьӧ.

— Да, былялӧм бугыль, кысь миянлы справкаыс выходнӧй луннас? — дзикӧдз нин ярмис Сюзь Митрей, кватитіс киас кузь воропа зыр. — Нуӧд буди гу дорас, йӧй мегар, а то колмас ӧтик морт пыдди кыкӧнӧс дзебны!

Тшӧтьсялӧм чужӧма стӧрӧж садьтӧгыс повзис татшӧм вувзьысьӧмсьыд. Сійӧ, дерт, кӧнкӧ, мӧвпышттӧг эз ов, мый тайӧ гимнастёркаа, морӧсас медальяса салдатыс збыльысь вермас и тшапкыны лэчыд зырнас, капуста кӧчанӧс моз, пельпомъяс вывсьыд юртӧ. Ӧд войнаыс муртса на помассис, йӧзыслӧн лёклуныс эз на удит пактавны-бырны. И, вомгорулас мыйкӧ тшетшкӧдчигтыр, нуӧдіс сійӧ колльӧдчысьясӧс муртса на лэптӧм сёйӧд муӧн лӧсталысь гу дорӧ.

Гуыс вӧлі неуна керӧсаинын, кӧть и дзоньнас сёйӧд, но кос, тӧрытсянь ва войт абу воӧма пыдӧсас. «Кӧть нин тайӧ бур!» — кутшӧмакӧ весиг личмуныштіс лолыс матӧ воӧм-весьӧпӧрӧм коньӧр Йӧра Сашлӧн.

Гу вомӧныс тасалӧм кык пӧв вылӧ лӧсьӧдісны гортсӧ. Чӧла да шога сувталісны том чужӧма на шонъянӧй весьтӧ. Тшӧтш и небзьӧм сьӧлӧма стӧрӧж сувтіс. Тшӧтш и вӧлӧн вайысь кузь ныра немеч. Да вылісянь нӧшта югыд шонді видзӧдӧ. Да шувгыштӧ коз лапъяс пӧвстын меліник тӧвру.

Сюзь Митрей, кыдзи Сыктыв йывса колльӧдчысьяс пӧвстысь медыджыд да медуна аддзылӧм морт, корис шуны кыв. Лӧсьӧдыштіс гимнастёрка вывсьыс паськыд тасмасӧ, ёсь тшӧка лыа чужӧмсӧ шылькнитіс зумыд кинас. Лӧзӧдз бритӧм вуджрасьысь чужӧм сертиыс тӧдчытӧг эз ов, мый сійӧ кӧсйӧ мыйкӧ бурджыкӧс шуны. Сэсся и кызӧктӧмӧн весалыштіс голясӧ да шуис:

— Дона вокъясӧй да чойясӧй! Ми талун дзебам тані кадысь водз кувсьӧм Глафираӧс. Мӧй сэсся керан да он кер!.. Этшаӧнӧсь мийӧ дзебысьясыс. Оркестр оз колльӧд шонъянӧйӧс бӧръя туйӧ ни. Но таысь югыд шонді Гранялӧн бур морт нимыс ни доныс оз чин. Оз чин ни миян сьӧлӧмъясын, ни став йӧз водзас, кодъяс тӧдлісны сійӧс. Ыджыд сьӧлӧма шань нывбаба аслас дженьыдик нэм чӧжыс мый вермӧмсьыс вийсис-уджаліс. Куим пиӧс чужтіс да, позьӧ шуны, быдтіс нин. Кузь война чӧж ӧтнасӧн быдтіс, сы вӧсна мый верӧсыс, Матвей Сергеевич, первой нырнас муніс фронт вылӧ воюйтны фашистъяскӧд. Да и пуктіс лёк вӧрӧгкӧд тышын том юрсӧ. Сы понда пуктіс, мед мийӧ водзӧ да бура олімӧ. Думыштлӧй ӧні асьныд, кутшӧмджык вӧлі олнысӧ-вылнысӧ та бӧрын комын ӧкмыс арӧса аньыслы, верӧстӧг кольӧм гӧтырыслы да мамыслы?.. Тшыг нисьӧ пӧтсӧ... Да кор эшшӧ кӧдзыд сьӧлӧма йӧз оз гӧгӧрвоны тэнӧ... Некыдзи оз дорйыны... Кивыль оз керны, мед кӧть нин кыдзкӧ-мыйкӧ кокньӧдыштны олӧм-вылӧмтӧ... Ни ассьыд, ни сирӧтаясӧн кольӧм челядьыдлысь... Со сэсся и ӧтияс да мукӧдъяс да, комын ӧкмыс арӧсӧн со гуӧдз вайӧдісны...

Фронтӧвик Сюзь Митрейлӧн татчӧ тшӧкмуніс-орис гӧлӧсыс. Сійӧ весиг кимӧдзнас ниртыштіс синъяссӧ. Мукӧдыс, кывзысьяс, пондісны жӧ нырнаныс кыскавны да синнысӧ косӧдавны.

Сэсся мыйтакӧ зумыдмыштӧм Сюзь Митрей водзӧ шуис:

— Мед кӧть и дженьыдика тэ олін, Глафира, но шаня да бура олін. Куим пилы олӧм сетін. Кыдзи вермин да сяммин быдтыштін найӧс... Ӧні сэсся найӧ тэнсьыд да верӧсыдлысь, Матвей Сергеевичлысь, олӧмъяснытӧ водзӧ нуӧдасны... Пеж война босьтіс тіянлысь сӧстӧм ловъястӧ томӧн-кадӧн... Окма жӧ эськӧ да!.. А сэсся, водзӧсӧ, дыр на оз помась сійӧ и тіян пиянлы... Бура узьны тэныд чужан муын, Граня!.. Мед кӧть и абу дзик гортын тэ, но тані, карас, ас Коми му жӧ!.. А сӧстӧм раминик лолыд тэнад, шань сьӧлӧма аньӧй, мед веськыда лыбӧдчас райӧ...

Пӧсь синваӧн бара на ойдӧм Йӧра Саш медбӧръяысь окыштіс мамукыслысь нёпмунӧм бандзибсӧ, гожся шонді водзас ӧні сылӧн чужӧмыс быттьӧкӧ и неуна вӧлі шоналыштӧма. Сэсся и вевттисны коньӧрушкаӧс горт вевтӧн, тувйыштісны кӧрт тувъясӧн, кузь чышъянъяс вылын лэдзисны ыркыд сёйӧн ӧвтысь гуӧ. Медводдза му ёкмыльяс гораа таркнитісны горт вевт вылӧ, сэсся и зыръясӧн пондісны путкылявны сьӧкыда личкысь сёйӧд му.

«Прӧщай, мамо, сы дыра мийӧ тэнӧ и аддзылім! Сы мында и тэ миянӧс, пиянтӧ ассьыд, быдтін-меліалін!» — и коньӧр Йӧра Сашлӧн бара кутны позьтӧма чепӧсйис пӧсь синва.

Бура тэчисны-мылькйӧдісны гусӧ вылісяньыс, кыз пӧвсӧ крест пыдди пыдӧ да зумыда сюйисны. И сирӧд вылас, мед нин дырджык оз вушйы, лэчыд пуртӧн вӧлалісны: «Новосёлова Глафира Кирилловна. 1906 — 1945».

Сэсся вольсыштісны гу мыльк вылӧ кольӧм кык пӧвтор да лэпталісны сэтчӧ сёян-юан. Мед бур ногӧн вошйӧдны мӧдар югыдӧ мӧдӧдчӧмаӧс. Спирт доз сэні лои, ыджыд банкаын америкаса тушёнка, сола треска, нянь чӧлпан. Сюзь Митрей ветлӧма «Комилесӧ» да мыйсюрӧӧн отсыштӧмаӧсь сэтысянь. Ӧд ставӧн найӧ вӧрын уджалысьяс, ӧні ӧтлаын мунӧны Кардорӧ, уджалан сямнысӧ водзӧ кыпӧдыштны... Тшӧтш корисны матыстчыны да кодӧртны шонъянӧйӧс и кузь ныра немечӧс, сійӧс татчӧ вайысьӧс, да и лӧза-гӧрда чужӧма стӧрӧжӧс, коді эськӧ и пондыліс на шуны мыйкӧ дорйысянаӧс, но винасьыд эз пыксьы.

Ыджыд шогысла да нокысла ёна нин укшальмӧм Йӧра Саш гулькнитіс жӧ чорыд юансӧ да пырысь-пыр и коддзыштіс, весиг окота лои сёйны.

«Мӧй сэсся керан, мамо, миянлы кыдзкӧ водзӧ колӧ олны, — вийсис сылӧн лов вылын. — Ӧні миянлы кыдзкӧ тэтӧг колӧ олны... Сӧмын тай он тӧд, кыдзи-а...»

А вылісянь лышкыда пӧжис гожсякодь на шонді, и козъя вӧра шойнаыс гӧгӧр вӧлі небзьӧма-онялӧма шоныдсьыс да югыдсьыс.

Пажын гӧгӧр Сашӧ мӧдӧдіс гортас ичӧтджык вокъясыслы телеграмма, ӧнӧдзса аслас олӧмын медшог юӧр: «Дзеби мамонымӧс муна водзӧ».

Мый лоӧ вокъясыскӧд тайӧ шуштӧм юӧрыс воӧм бӧрын? Ӧд дзик на зонкаяс найӧ. И куш ӧтнаныс ӧні гортын. Эстшӧм жальӧсь вӧліны найӧ Сашӧлы!

Но ӧд он кӧ мун велӧдчынысӧ, ставыс вермас вошны. И удж, и мукӧдтор. Ӧд ӧні со сійӧс, бура пӧрӧдчӧмсьыс быттьӧкӧ и морт туйӧ нин пуктӧны леспромхозын. Весиг сысянь нянь карточкаяс мый дыра нин сетӧны вокъясыслы. Велӧдчигкостіыс век кӧсйис сетны директорыс и...

И паськыд мирсӧ тшӧтш ӧддьӧн окота аддзывны писькӧс вежӧра зонкалы! Ыджыд пароходӧн кывтны Эжваӧд да Двинаӧд, а сэсся, гашкӧ и, петавны Вой мореӧдз.

Но и вокъяссӧ, ӧтнанныссӧ, ӧні некыдз оз позь эновтны! Сідз и тадз ӧні, мамоыс кувсьӧм бӧрын, вежсяс ставныслӧн олӧмыс. И мый найӧс, куш ӧтнаныс кольӧм сирӧтинаясӧс, виччысьӧ водзӧ вылас?

Аскинас Сыктыв йывсаяс, мукӧдлаысь воалӧм унакодь войтыркӧд тшӧтш, сӧлісны еджыд юсь кодь, Гоголь нима кык судта пароход вылӧ да мӧдӧдчисны шлопӧдны-лэччыны паськыд Эжваӧд ылі-ылі Кардорлань.

А снимайтчыссьӧма, буракӧ, мамсӧ дзебӧм бӧрын, рытъявыв...

Ӧні шойнаыс, пыранінӧдзыс на, кузяла и пасьтала, дзик нин тырӧма кыдзисюрӧ сувтӧдалӧм крестъясӧн, звезда йыла кӧрт турышъясӧн, из плитаясӧн, ёсь йыла кӧрт потшӧсъясӧн. Ӧні пӧ тані некытчӧ кодь нин дзебсьынысӧ. А сэкисӧ, нэм джын саяс, гӧгӧр быттьӧ тыртӧмкодь на вӧлі. «Мӧдар югыдӧ мунӧмаыс, дерт, ёна унджык тані олысьыс серти, — весиг виччысьтӧг мӧвпыштсис та кузя Хохол Йӧра Сашлы. — Збыльысь, ставӧн ми гӧсьтъяс кодьӧсь и эмӧсь таладор югыдас...»

Кутшӧмсюрӧ йӧз паныдасьлӧны сылы. Кодсюрӧяс чӧла куткырвидзӧны ёсь йыла потшӧма сайын. Ракаяс кравзӧны. Дерт, кӧнкӧ, рӧдмӧдчӧны найӧ кодрасян сёян колясъясӧн. Катша-ракаыд тай быдлаын рӧдмӧ...

Со таті мыс йыв моз кайыштӧ ёна быдмӧм-нюжалӧм козъя вӧрыс, сэні, керӧскодяс и куйлӧ мамоыс.

Хохол Йӧра Саш пырис кызӧм-ёнмӧм козъяс пӧвстӧ. Мыйтакӧ муныштӧм бӧрын воис вӧсньыдик кӧрт трубаясысь куснялӧм крест дінӧ, коді ӧткӧн моз сулаліс турунзьӧм-шылялӧм му веркӧсын. Кӧрт йӧр потшӧсъяс тані вӧліны шочджыкӧсь, да и ёна нин вожмалӧм пӧлыньтчӧм крестъясыс тыдалісны гежӧдджыка. Война кадся да войнабӧрсяыс дзебалӧмаяс!

Хохол Йӧра Саш улӧдз копыртчыліс да джӧмдылӧмӧн шуис:

— Видза олан, мамо!

Крест вылын, сэтчӧ пузьӧдӧм пластинка вылын, бура на тӧдчис мамыслӧн ним-овыс да чужан да кувсян пасыс. Фото эз вӧв, сы вӧсна мый мамыс, ловъя дырйиыс, абу и удитлӧма снимайтчыны.

Хохол Йӧра Саш пуксис ыджыд коз улӧ, сылӧн ёна нин лыбӧм кыз вужйыс вылӧ. И сэк кості пырысь-пыр жӧ вирдыштіс юрас: «Дашкӧ и, мамолӧн вир-яйсянь тшӧтш сійӧ татшӧмасӧ быдмӧ?» Восьтіс сумкасӧ, вольсаліс рузум, лэпталіс сы вылӧ кодрасянторъяс. Кык стопкаӧ кисьталіс вина. Бара шуис ловъя мортлы моз:

— Со ме и бара вои тэ дінӧ, мамо. Ылі мусянь бара на вои. Ӧні нин ӧддьӧн сьӧкыдпырысь локті... Вай ӧтлаын юыштам бур винасӧ... Кӧть эськӧ тэ, дашкӧ и, некор эн и юлы таладор югыдас олігӧн...

Хохол Йӧра Саш юис ассьыс стопкасӧ, ичӧтик банкаысь паньыштіс куттятор. А мӧд тыра стопкасӧ койыштісмоз козъя-креста коластӧ. Сы вӧсна мый дзик стӧчасӧ мамыслысь гусӧ сійӧ оз нин тӧд. А тайӧ кӧрт крестсӧ найӧ, вок сикас, — отпускӧ воалӧм шахтёр да кык салдат — дас во мысти дзебӧмсяньыс сувтӧдлісны ылӧсас моз нин, сы вӧсна мый кыз сирӧд пӧвйыс, кодӧс индылісны гу вылас дзебигӧн, сэки эз нин сулав. Буракӧ, лёк йӧз пес пыдди сотӧмаӧсь татшӧм добрасӧ, а гу местаясыс гӧгӧр шылялӧмаӧсь да тӧдтӧмӧсь лоӧмаӧсь...

Ӧні ставыс тайӧ, дерт, вуджӧрттӧг эз ов Хохол Йӧра Сашлӧн лов вылын, и кутны вермытӧма чепӧсйис пӧсь синва. И сійӧ бара тырталіс стопкаяс.

— Эн дивит, мамо, меным ӧддьӧн шог да ме эшшӧ на юышта. Тэнӧ кодӧрта. Ме, мамо, дашкӧ эськӧ и, абы на сӧлсем юсьӧм морт, но и тэнад да батьӧлӧн велӧдтӧг олігад, дашкӧ и, ёнджыка жӧ лои видлалӧма винасӧ. Быд ногсӧ оліг-вылігад. Олігчӧж уна шогъяссӧ нюшкиг-кыскигад...

Но ӧні сэсся винаыс — мед кӧть и бур юаныс! — дугдіс нин лӧньӧдны сійӧс — тані, мамыслӧн код тӧдас корсянь нин узянінын, винанас ырзьӧдӧм лолыс вылын веж быгъя гыясӧн моз пондіс нӧйтчыны сир курыд шог.

Кымыньӧн шлапкысис сэсся Хохол Йӧра Саш турунзьӧм шоныд муыс вылӧ, дона-муса чужан му вылӧ, паськӧдіс кияссӧ-сойяссӧ да и пондіс оллявны-лыддьӧдлыны синва сорыс:

Сё муса Мамукӧй

Дай Югыд Шондіӧй,

Некор вунӧдлытӧмӧй

Дай куслытӧм дойӧй!

Кылан-ӧ тэ менӧ

Да кыз му улас,

Пӧсь радейтӧмӧс менсьым

Да бырлытӧм шогӧс кылан-ӧ?

А ме тай тэнӧ, Мамукӧй,

Век ловъяӧн тэнӧ аддза —

Мелі чужӧмаӧн,

Томӧн да мичаӧн,

И шаньӧн-бурӧн ме тэнӧ аддза —

Бӧръя шӧрӧмсӧ пияныдлы мыччысьӧн,

И лёк йӧзӧн дойдалӧмӧн ме тэнӧ аддза,

Омӧльтчӧмаӧс и вирӧн ойдӧмаӧс.

Ӧні ме, Мамукӧй, пӧрысьӧдз нин олі,

Тэланьӧ мунан кад менам матысмӧ,

Дашкӧ, медбӧръяысь нин ме вои тэ дінӧ,

Ас чужанінӧ, сё муса Коми муӧ...

Ылын вед ми, Мамукӧй, олам тасянь,

Кор тэнӧ дзеби-водтӧді татчӧ,

Регыд вед мийӧ, айтӧм-мамтӧм позтыр,

Чожа вед мийӧ разгысим му пасьтаыс,

А важ позным миян, батьлӧн керӧмаыс,

Ӧтнас сісьмӧ уна тулыс-ар нин,

Да лёк йӧз жулльӧны ӧшиньсӧ,

Да муса стенсӧ сотӧны пес вылӧ.

Ок, Мамукӧй тэ миян, Югыд Шондіӧй,

Тӧдан-ӧ тэ, кутшӧм вӧлі тэтӧг быдмынысӧ?

Да тшӧтш и батьтӧг?..

Да ӧтарӧ гудрасьысь лёк олӧмас?..

Вед вӧлін кӧ эськӧ тэ, Мамукӧй,

Эг орӧдчӧй ми гӧг сюрӧсӧн ас му дінысь,

Эг орӧдчӧй ас йӧз дінысь,

Сё муса коми кыл дінысь.

Сэки эськӧ вед, кӧть мыйкӧ и лоис миянкӧд,

Кӧть мыйкӧ и лёктор да дойданатор,

Сэки эськӧ вед воим мийӧ тэ дорӧ,

Муса-мелі дінӧ,

Да и ӧтвылысь шогсьыштім да бӧрдыштім,

Вирӧн ойдӧм дойсӧ нюлыштім,

Тэнад пызан сайын пӧсь шаньгаӧн чӧсмасьыштім

Да и бӧр содісны вынъяс водзӧ олӧм вылӧ.

А тэтӧг вед миянлы некод дінӧ вӧлі тадзи вонысӧ,

Пазалӧм пыжаяслы, миянлы, эз вӧл татшӧм лӧньтасыс,

Та понда, дерт, и олӧмным эзджык сідзи артмы,

Кыдзи тійӧ батьӧкӧд кӧсйылід быдтыны дона пиянтӧ.

Ок, Мамукӧй, Югыд Шондіӧй и Шоныд Зэрӧй!

Бур вылӧ олӧм миянлы сетысьӧй!

Эгӧ тай вермӧй ми тэнӧ лёкторсьыс видзны,

Ичӧтӧсь на вӧлім да, йӧйӧсь на вӧлім да,

Сідзи сэсся тэ эн и тӧдлы быдмӧм пиянтӧ,

Кутшӧмӧсь лоим мийӧ гырысьнас,

Кутшӧмӧсь челядьным лоиныс,

Кутшӧмӧсь внукъяс лоиныс...

Ок, Мамукӧй, медся шудтӧмӧй тэ миян!

Мийӧ вед абу жӧ ёна шудаӧсь,

Лёк олӧмыс разӧдіс миянӧс тэ дінысь и ӧта-мӧдысь,

Ӧта-мӧдӧс омӧля и аддзылам.

Война вылын вошӧм батьӧыд некытысь эз сюр ни,

Ӧти шог дінӧ мӧд шог ӧтарӧ кӧлъясьӧ...

Прӧстит миянӧс, Мамукӧй, мӧйкӧ кӧ не сідзи артмис!

Прӧстит миянӧс, Мамукӧй, став мыжтӧм мыжъяссьыс!

8

Жельнӧг Васьлы, редакцияын вӧвлӧм уджалысьлы, а медсясӧ, дерт, кыдз важ шоперлы, лун-мӧд-коймӧд кежлӧ сетӧмаӧсь машина, важмыштӧм нин веж лыс рӧма «Жигули» — мед кайлӧ Сыктыв йылӧдз да вайӧ газетӧ ассьыс кутшӧмсюрӧ пасйӧдъяс. А чужан гортлань нетшкысьысь Хохол Йӧра Сашлы таысь бурджыксӧ немтор и вӧлі мӧвпыштны!..

Кор бара на, ӧні нин мӧд вожӧд, петісны карлӧн шума-буса дзескыдінысь, кор пондісны шлывгыны Выльгорт пӧлӧнса степ кодь паськыд да шыльыд му-видз весьтӧд, код сайын ӧдва-ӧдва тыдаліс вӧр визь, да машиналӧн восьса ӧшиньясӧд мӧдіс уркйӧдлыны дзик мӧд кӧра небыд шоныд тӧв, Хохол Йӧра Сашлы бара на лои кокни да кыпыд. И ставыс быттьӧ — вильыш тӧвруыс и машиналӧн небыда дзужгӧмыс, ӧшинь сайын бергӧдчысь серпасъясыс и быдтор! — кайтісны и сьылісны сылы: гортлань тӧвзямӧй! Важӧн нин аддзывтӧм сё муса чужанінлань! И быттьӧ став личкӧдъясыс да сьӧктӧдъясыс ӧні дзикӧдз нин гольсмунісны-чуктісны лов вывсьыс, и весиг быттьӧ Сыктыв вожлань веськӧдысь туйыс мӧдіс качӧдны сійӧс кытчӧкӧ вывлань, и Украина муысь воӧм Хохол Йӧра Саш, сыръя бордъя варыш моз, паськыд бордъяснас шеныштчывтӧг, сӧмын и шлывгӧ — сӧмын и шлывгӧ! — гожӧм помся шондіӧн югзьӧдӧм вӧра да видз-муа, сэтшӧм дона да муса му весьтӧд.

Сэсся сійӧ шуис:

— Ок, лӧсьыд тай! Таті тай мӧдкодьджык ыллаыс...

— Аддзан мый пасьтаӧсь муясыс! — воча шуис рульсӧ велалӧм сӧнӧд кияснас кутысь Жельнӧг Вась. — Мый пасьта Сыктывнымлӧн ковтысыс.

— И сэтшӧм шыльыд! Ме водзтіясӧ мыйкӧ эг и казявлы татшӧмсӧ, — шензис Хохол Йӧра Саш.

— Лӧсьыда тэчӧма-шыльӧдӧма юыс уна сюрс вояс чӧжӧн! — шуис Жельнӧг Вась. — Дерт, берегыс коркӧ вӧвлӧма Выльгорт пӧлӧнӧдыс. Аддзан, кырйыс сідзи и мунӧ. И, дерт, вадорӧ пуксьылісны медводдза олысьясыс. А сэсся тай визулыс ылӧ бокӧ вешйӧма...

— Ок, бисова, бура кӧ вӧдитны татшӧм муястӧ! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Подув ваыс, кӧнкӧ, матын, ёна киськавны оз ков. Сыктылыс, дерт, пасьталаыс юкталӧ...

— А тані со тай велӧдӧны бурасӧ вӧдитны. Видзӧд, выліас, мыйта судтаӧн дізьвидзӧ видз-му овмӧс техникумыс...

— Татчӧ петкӧдісны карсьыс?

— Важӧн нин.

— Бур тай, матӧджык му-видз дінӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш, сэсся, вежӧрас важ казьтылӧм мовкнитӧм бӧрын содтіс: — А коркӧ, матӧ нэм джын сайын, ми, новобранечьяс, карса сельхозтехникумас войковтім... Ачыд тӧдан... Сыктыл вожысь, и Эжва вожысь, и Луз вожысь чукӧрмӧмаяс... Миянлы сэки вӧлі кызь арӧсӧн... Миян водзын вӧлі быдса олӧм... Ыджыд надея вӧлі... Ӧддьӧн ыджыд кӧсйӧм... — Хохол Йӧра Саш ыджыда ышловзис да чӧв усис.

— А олӧмыс пусь-паськерис унатор... — шуис Жельнӧг Вась.

— А мӧй нӧ, сідзи кымын тай и лои...

— А техникумыс, радио висьталӧ, ӧдва жӧ нин пӧ лолалӧ. Немтор вылӧ пӧ сиктса ныв-зонсӧ велӧдны, сьӧмыс абу. Ӧти и эм сэтшӧмыс паськыд Коми муын — быдторнас озыр республикаын! — а сійӧс оз вермыны лючки кутны! Сідз нин став видз-му овмӧсыс киссян выйын-а... Медся ичӧт кӧшас воӧмаӧсь.

— Бисова, ӧти «бур» олӧмысь мӧд «бурӧ» веськалім! — шуис Хохол Йӧра Саш, но сэсся сійӧс бара на шыбӧлитіс важ казьтылӧмӧ: а коркӧ мир туйыс вӧлі мунӧ Выльгорт шӧрӧдыс. Помнита, ӧддьӧн ыджыд сикт! Дыр колӧ вӧлі мунны ӧтар помсяньыс мӧдӧдзыс.

— Ӧні выль туйыс быдлаті веськыдаліс, — шуис Жельнӧг Вась. — Сыктыв кузяла пӧшти став сиктыс бокӧ кольӧны. Кежаланінъяс сӧмын эмӧсь.

— Сідзкӧ, ми тэкӧд лючкисӧ немтор ог и аддзылӧй, вӧрысь да ю-ёльясысь кындзи? — весиг падмыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Мыйла нӧ, кытчӧсюрӧ кежалам! Асланым тай машина... А сэсся и ме тэныд мыйсюрӧсӧ висьтавлыны понда, мый ачым тӧда... Да тэ ӧд, кӧнкӧ, и ачыд на уна быдторсӧ помнитан...

— Кыкысь эськӧ подӧн кайлі да, карсяньыс Койгортӧдз да Кажымӧдз... Та понда, дерт, кыкысь жӧ лэччылі Сыктыл кузя карӧдзыс...

— Видзӧд со! — кыпыдаліс Жельнӧг Вась. — А шуны кӧ Выльгорт йывсьыс, сэні водзті вӧлӧма кызь сайӧ грезд. И быдӧн аскодьджык руа да сяма. Кӧні пипу пыж кокалӧны да паськӧдӧны, кӧні сёйысь гырнич бергӧдлӧны, кӧні ыж вурунысь шоныд гынкӧм гындӧны, кӧні пызан-улӧс тотшкӧдӧны. Уна мастерӧвӧй йӧзыс водзті вӧлӧма Выльгортад! Абу ӧд весьшӧрӧ сэсь петавлӧма балалайка вӧчысь мастер Налимов. Россия пасьта сылӧн нимыс тӧдса вӧлӧма! Сы киӧн лӧсьӧдӧм-йитлӧм сигудӧкъясыс Страдивари скрипка кодьӧсь жӧ, бурӧсь-гораӧсь артмылӧмаӧсь. Доныс налы абу вӧлӧма!..

— От бисов сын! Дивӧ тай тэ висьталан! — шензис Хохол Йӧра Саш. — А мийӧ, быдмигӧн, немтор эг и тӧдлӧ татшӧмторъяс йылсьыс!

— Кысь нӧ тӧдлан, кор нацияыслысь историясӧ и культурасӧ быд ногыс ӧтарӧ сӧмын личкисны да пӧдтісны! Шуам, вӧліс кӧ сэтшӧм мастер Налимов, сійӧ, дерт жӧ, роч морт. Кӧнкӧ ылі Чукоткаын кӧ Колыма ю восьтіс Зырянӧн шусьысь морт, сійӧ, дерт жӧ, роч Зырян...

— И Каллистрат Жаков пӧ тані жӧ, Выльгортас, чужлӧма, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Книгасӧ тай меным ыстылін. Питирим Сорокинлысь да... Эшшӧ ӧтчыд ӧддьӧн ыджыд пасибӧ тэныд таысь... Сэтшӧм пӧсылкасьыд...

— Лыддялін?

— Но, кыдзи нӧ? Эстшӧм коми йӧз вӧлӧмаӧсь, бисов! А мийӧ, быдмигӧн, бара жӧ немтор эг тӧдлӧй ния йылысь.

— «Врагъяс» йывсьыс нӧ позьӧ ӧмӧй уна тӧдны? Сӧвет власьтлы паныд мунысьяс йывсьыс? Кӧть эськӧ и кыкнанныс сарлӧн самодержавиелы паныд век вийсисны, йӧзлы бурджык олӧм лӧсьӧдӧм вӧсна... Олӧмыслӧн дзескыд строй пыр ас выннаныс да сямнаныс писькӧдчисны. Пыр водзӧ да югыдлань чашйысисны! Мир пасьтала нималысь учёнӧйясӧн-гижысьясӧн лоисны!.. А гортаныс бӧр воны ловъя юрӧн эз лэдзны... Ӧні тай сӧмын, неважӧн, олӧмыс личалыштіс да, Жаковыслысь колясъяссӧ вайисны... А ӧд сійӧ жӧ Жаковыс мыйта мӧвпавлӧма важ коми олӧм йывсьыс! Да рӧдвуж кывъя йӧзлӧн олӧм йылысь. Кытысь ми петім? Кыдзи лоим? Кыдзи олім ёна важӧнсӧ? Кутшӧмӧн сӧвмис миян этшным?.. А кутшӧма отсавлӧма Петербургас Питирим Сорокиныслы кок йылӧ сувтан кадас? Кор мӧдыс дзик тӧдтӧг на воӧма столицаас?

— Да, ме лыдди жӧ Питиримыслысь «Кузь туй» книгасӧ. Синваӧй не ӧтчыд доршасьліс татшӧм коми йӧз йывсьыс тӧдмалігӧн... И быд ногыс думайті... Мися, со кодъяс ас кадӧ эз тырмыны Коми мунымлы... Мися, найӧ кӧ вӧліны Коми муӧн веськӧдлӧмын, дашкӧ эськӧ и, мӧд кодьӧнджык вӧлі олӧмыс ставнымлӧн...

— Лыйлісны эськӧ найӧс гортын... — курыда ышловзис та вылӧ Жельнӧг Вась. — Нёбдінса Виттор со сэтшӧма нин Сӧвет власьт понда вийсис, быд ногыс служитіс сылы, и то мортсӧ помалісны, ӧнӧдз весиг огӧ тӧдӧй, кӧні гуыс... И то националисталісны... Но, век жӧ, дивӧ!.. Коркӧ ёна важӧн ичӧтик зонка Палалей Кальӧ котравліс тайӧ ыбъяс вывтіыс, Сыктыв дорын кельчи вугравліс, вичкоын батьыскӧд ӧбразъяс гижавліс... А сэсся лои Россия пасьтала тӧдса гижысьӧн да учёнӧйӧн. А Питиримыс и став мир пасьта нималанаӧн!

— Унджык коми зонка кӧ эськӧ ас кадӧ думыштчыліс татшӧм коми йӧзыслӧн олан туй йылысь! — сьӧлӧмсянь шуис Хохол Йӧра Саш. — Сэки эськӧ, сідз нин этшаникъясыс, эгӧджык разалӧй мир пасьталаыс!

— Да эськӧ, тэ коддьӧмыс кӧ ставӧн вӧліны гортынӧсь, мыйта содтӧд бурыс вӧлі эськӧ чужан мулы! — шуис Жельнӧг Вась. Сэсся сійӧ, виччысьтӧг, шыньмуніс аслас виччысьтӧм мӧвпысь: — Тӧдан, кутшӧм нима вӧлӧма Выльгортса ӧти грезд?

— Кутшӧма?

— Сьӧд Яков!

— Сьӧд Яков?! — чӧскыда серӧктіс Хохол Йӧра Саш. — Збыль али мый?

— Да но, сё збыль! Ӧти важ олысь меным висьтавліс.

— Дерт либӧ, тайӧ Сьӧд Яковыс медводзӧн воліс сэтчӧ да олмӧдчис, — пондіс та кузя посйысьны век на нюмъялысь чужӧма Хохол Йӧра Саш. — Лун и вой мошкоритчис сійӧ выль му вылын. И сэтшӧма вужъясис да лэптысис аслас керӧсын, мӧй Сьӧд Яковысь ӧтар некутшӧм мӧд ним сэсся эз нин лӧсяв сэтчӧ. Толькӧ Сьӧд Яков!

— Кыдзи, шуам, Удораын эм Катша, Эжва дорын — Сітбар, Эжва йылын — Биа сюръя, Сыктыв йылын — Карвуджӧм, Визинын — Сильӧпиян да Рай!..

— Весигтӧ — Рай?! — Дивӧнад он тырмы! — шензьӧмӧн шензис ставсӧ тайӧс ёна нин вунӧдлӧм Хохол Йӧра Саш.

— Быд ногыс тай чудитчылӧмаӧсь важ коми дядьяс. Сэсся ӧд кодлӧн кутшӧм мывкыд да сям вӧлӧма! Вежӧрыс бордъяджык либӧ ныжджык вӧлӧма! Мыйкӧ вӧчигӧн-керигӧн либӧ аслас выль оланінлы ним сетігӧн...

— А ӧні нӧ мыйӧнкӧ нималӧ оз Выльгортыс? — юаліс Хохол Йӧра Саш.

— Но, шуам, ӧні век на гындӧны вурунысь гынкӧм...

— О, тайӧ бур! Ичӧт дырсянь помнита — катаникысь бурджык кӧмкотыс абы! Сэтшӧм небыд и шоныд! И кокыд век кос пытшкӧсас...

— Сэсся и ӧти мастер челядьӧс дыркодь нин велӧдӧ сёйысь гырнич да чача вӧчны...

— Сідзкӧ либӧ абы на жӧ сӧлсем кусӧма йӧзыслӧн важ сямыс?

— Пондам эскыны, мый оз кус...

А Выльгорт сайса джуджыд кыр йывсянь паськыда да ылӧдз тыдаліс ловтӧ кыпӧдысь керӧсъясӧн да лайковъясӧн гӧгрӧсталӧм быттьӧкӧ и помтӧм на вӧр. Здук кежлӧ сувтовкерлісны кыр йылас да, Хохол Йӧра Саш весиг кияснас паськыда шевкнитліс, быттьӧкӧ, дыр кежлӧ янсавлӧм бӧрас, зілис сывъявны став тайӧ вӧльнӧй мичсӧ, дзоньнас босьтны да олӧм помасьтӧдзыс нин тӧрӧдны лов вылас.

Но мыйӧн сӧмын лэччисны чой горулӧ, Мельнича ёль пос улӧ, ныраныс ӧвтыштіс зэв лёк, клящӧй дук.

— Чипан фабрикаысь татшӧм дукиыс лэччӧ, — ныр-вомсӧ лёкысь вежыньтӧмӧн шуис Жельнӧг Вась. — Дерт, Сыктылӧ став пежыс лювгӧ...

— Омӧля весалӧны?

— А-а, эн нин сёрнит! — кисӧ руль вылысь босьтлӧмӧн ӧвтыштіс мӧдыс. — Сіт эм, а чипан абу... Ёнджыкасӧ Америкаысь вайӧм «ножки Буша» нямам... И зарни кольк чӧвталӧны асланым сітӧсь чипанъясыс...

Хохол Йӧра Саш серӧктіс, сэсся сылӧн вежӧрын быттьӧкӧ востымыштӧмӧн бара на югнитіс кутшӧмкӧ важ казьтылӧм:

— Чӧвлы, мыйкӧ тӧдсатор тай тэ шуин... Но быттьӧ и вунӧма нин...

— Но, кыдзи нӧ! Татшӧмторыд тай оз вун! Дерт, кӧнкӧ, ме тэныд коркӧясӧ нин висьтавлі... Миян грезданым роч морт пыраліс зятявны. Соседъясыс, коми дядьяс, тӧвбыд кӧч кыйӧны. А сылы, дерт, завидь. Со и мунас да тшӧтш капкан октас. А кӧчыд матыстчылӧма капканыс дінӧ дай бӧр бергӧдчӧма. Сӧмын и пасйысьӧма гӧрдов гӧгыльясӧн. А кыйсьысьлы, дерт, дивӧ тайӧ, шензьӧ-висьтасьӧ гортын: «Сит эм, а кэч абу!..»

Кыкнанныс сьӧлӧмсяньыс сералыштісны тайӧ важ казьтылӧмсьыс. Сэсся Жельнӧг Вась такӧд йитӧдын содтіс на:

— Ӧнія олӧмас тай сідзи кымын жӧ артмӧ: «ситыс» уна быдлаын эм, а «кэчыс» и век абу. Лавкаын ёнджыкасӧ куйлӧны ылі муясысь мичаа гаровталӧм чипанъяс. Асланым пӧ донаджык сувтӧ да, коньӧрджыкӧсь да, оз на и ньӧбны...

— Да, бисова, сідзи, Жельнӧг Вась! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Быдсяма сітнас паськыд му вывсӧ тыртім, а лючки сёйны-юны ми вокыс огӧ вермӧй!..

Но кӧть и сёрнитісны тадзи туй дор серпасъяс аддзигӧн кык ёрт кӧть и татшӧм дойясыс матынӧсь налӧн вӧліны сьӧлӧм выланыс, дырсӧ зэлалӧманас лоны некыдз эз вермыны: ӧд луныс вӧлі гажа, и югыд шондіӧн ойдӧдӧм вӧр-ваыс лышкыда нюмъяліс налы. Да ӧд сэсся и важ гортъясланьныс тӧвзисны найӧ паськыд шыльыд туй кузя, му вылас меддона да медмусаинӧ — Чужанінӧ!

Тыла-ю вомӧн пос вуджигӧн да сэтысь гижӧд-пас казялігӧн Хохол Йӧра Саш ыпмунӧмӧн шуис:

— А миян гортын, Сыктыл йылын, вӧллі коркӧ Тылавыл...

— А Эжва горулын эм Айкатыла... — шуис Жельнӧг Вась.

— Быдлаын, сідзкӧ, Коми му пасьталаын, миян пӧльясным тылатӧ ёна вӧдитлӧмаӧсь, — шуис Хохол Йӧра Саш, сылы вӧлі муса тшӧтш и тайӧс ловзьӧдны вежӧрас.

— Да, сідзи, вокӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Вына му вылад лючки ректӧм-сотӧм кыз пӧима тылаыд бур нянь сетӧма. Ме коркӧ ӧти пӧлькӧд сёрнитлі та кузя. Ӧти пуд сюысь пӧ тыла вылас воліс сизимдас пудйӧдз нянь!

— Сизимдас пудйӧдз! — чуймӧмӧн чуймис Хохол Йӧра Саш. — Ӧти пудйысь! Ну, бисова, колӧ жӧ!

— Сотӧм бӧрас кык во пӧ татшӧм бурасӧ быдмӧ. Сотчӧм вӧрыслӧн-лӧптыслӧн пӧим вылын. Вӧр-пуыслӧн дыр кад чӧжӧн ӧкмӧм пӧтӧсыс вылын. А сэсся пӧ и бырӧ выныс, эсы мында няньыс ставсӧ нёньыштӧ. Кӧсъян кӧ и водзӧ мусӧ вӧдитны, кӧсъян кӧ няняӧн лоны, колӧ бурджыка куйӧдавны...

— Сідзкӧ колӧ лӧсьӧдны унджык мӧс да вӧл, унджык ыж! — гӧгӧрвотӧг эз ов ставсӧ тайӧс Хохол Йӧра Саш.

— А мед лючки да бура найӧс видзны-вердны, колӧ паськӧдны му и видз, — шуис Жельнӧг Вась.

— А мед ставнас тайӧн ас кадӧ бергӧдчыны, колӧ ӧддьӧн уна морт вын, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Унджык челядь колӧ лӧсьӧдны семьяын.

— А сэсся и челядьыс быдмигкежлӧ, аслыныс нин налы семья лӧсьӧдігкежлӧ, бара колӧ мӧс и вӧв дасьтыны. Выль керка колӧ тшупны. Выль видз-му лӧсьӧдны, бара тыла сотны да мыр бертны... Со и лоӧны вочасӧн Тылавылъяс, да Выльгортъяс, да Выльыбъяс... Нэм заводитчигас, Столыпинӧн му юклігӧн, да торйӧн нин нэп дырйи, мыйта выль пӧчинок да грезд лолӧма Коми му пасьталаын... Лючки-бура кӧ водзӧ сӧвмас эськӧ ставыс, мыйта выль сикт вочасӧн паськӧдчис эськӧ насянь... Мыйта выль йӧз чужисны-лоисны... Но... сэксянь мӧдарӧ тай ставыс песовтчис, — бара на дзугыльмыштліс Жельнӧг Вась. — Коми олӧмыс тай йывмӧмланьӧ мӧдӧдчыліс... Пӧшти став грезд и пӧчинок бырисны... Сиктъяс тыртӧммисны... Том йӧз каръясӧджык сетчӧны... Джынвыйӧ рочьясӧ пӧрӧны... Ӧні, шуам, карын волывлӧны телевизор да холодильник дзоньтавны мича том йӧз... А кор и милиция кутшӧмкӧ могӧн кежалас... унаӧнлӧн коми овъяс... Но комиӧн, ас кыв вылын оз нин сёрнитны...

— Но вед позис жӧ кӧть нин столицанымӧс ёнджыка коми карнас керны! — пӧся шуис Хохол Йӧра Саш. — Нэмӧвӧйся коми карнымӧс! Мед и локтӧны карӧ том йӧз! Мед быдторас велӧдчӧны, но коми серсӧ оз воштыны!

— Кысь нин!.. — шуис Жельнӧг Вась. — Кор сы ыджда Империя уна нэмъяс чӧж быд ногыс личкӧ неыджыд йӧз котыръяс вылӧ... Сьӧкыд водзсасьнытӧ... Сьӧкыд ас кодьнад кольнытӧ... Кор разнӧй йӧз котыръяссӧ кыдзисюрӧ гудралісны ӧта-мӧдныскӧд, и быдӧн кодъяслыськӧ не сы мында бурсӧ босьтӧ, мыйта лёксӧ... Ёна унджык лёксӧ!.. И некод некодысь оз вежавидз ни оз яндысь...

А шыльыд асфальтӧн вольсыштӧм выль туй веськыда моз юковтӧ и юковтӧ шонді водзын онялысь вӧр-васӧ, чуксалӧ и лэбӧдӧ водзӧ. Со нин и лӧзымса керкаяс кольӧны веськыдвыв нӧрыс йылӧ, а шуйгавылас, тасянь тыдавтӧм Сыктывланьӧ, Выльгорт горулын моз паськыда жӧ пластвидзӧ выльӧн вӧчлӧм му-видз.

Бергӧдчӧ ставыс тайӧ Хохол Йӧра Сашлӧн син водзын, и мортыс шӧйӧвошӧмакодьӧн быттьӧ пукалӧ небыда жургысь шыа машиналӧн топыд пуклӧс вылын. Ӧтарсянь кӧ, ставыс тайӧ кажитчӧ нин сылы, быттьӧкӧ и тӧдтӧмӧн, некор аддзывтӧмӧн — кадыс мыйта кольӧма, да и быдлаті гӧгӧр ёна вежсьӧма! — но сэк жӧ и сиктъяслӧн да юяс-ёльяслӧн важ нимъясыс да мыгӧръясыс быттьӧкӧ и бӧр уськӧдлӧны сійӧс важас, ылӧ бӧрӧ кольӧмаас, и сійӧ тшӧтш пондылӧ аддзыны асьсӧ дас квайт — дас сизим арӧсаӧн. Збыль ӧмӧй, бисова, быдса олӧм нин визылтіс сэксянь?!

Сэсся Хохол Йӧра Саш шуис рульсайса ёртыслы:

— Нелямын витӧд воын, кор мийӧ подӧн кайим гортӧ ценнӧй вӧр моль бӧжӧн карӧдз кывтлӧм бӧрын, быд сиктӧд тапсьӧдім. Ёна и чатрасим ӧтарӧ-мӧдарӧ. Кӧть вед и Сыктыв пӧлӧнса жӧ олысьяс таті, но сӧлсем мӧд кодь басниаӧсь... И толькӧ на кусіс пеж война... И сэтшӧм томӧсь мийӧ вӧлімӧ... Сэтшӧм югыд олӧм виччысим водзысь...

— Бур кӧсйӧмъясӧн пӧ посйӧма адӧ туй, — ылӧсас шуис та вылӧ Жельнӧг Вась. — Миянлысь став бур кӧсйӧмъяснымӧс ад горшӧ моз ньылыштіс мути политикъясӧн керӧм гартлана да ӧтарӧ бертласяна олӧмыс...

А регыд сэсся и выль сикт тыдовтчис — важ керкаяс дінсянь паськыд ыб вылӧ воськовтӧмаӧсь кык судта ӧтсямаджык короминаяс, джынвыйӧ кисьтӧм важ вичко еджвидзӧ, да медбӧрын, тшӧтш и лӧз Сыктывлӧн отыс лӧстыштіс.

— Пажга-Гаръя! — нимкодьпырысь тӧдіс Хохол Йӧра Саш.

— Сійӧ... — долыдаліс жӧ ёртыс понда Жельнӧг Вась.

— Ӧддьӧн тай вежсьӧма, ортсысяньыс кӧ видзӧдны. Каменнӧй керкаяснас... Но пазӧдӧм йыла важ вичкоыс сэтшӧм на жӧ быттьӧкӧ. Сыктыл кусыньыс да...

— Кыз стена гора вичкоас век на клуб вӧлі пажгасаяслӧн, — висьтасис Жельнӧг Вась. — А вичкодорса ӧти керкаын Семен дядь овліс, эстшӧм киподтуя морт! Пуысь да сюмӧдысь, вужляысь да быд дивӧсӧ вӧчысь. Пань и туис! И быдсяма мойдсӧ! Ма-астер! Выльгортса важ Налимовӧс моз ӧні быдлаын нин тӧдӧны сійӧс. И, гашкӧ и, мый медбурыс — сиктса челядьӧс тшӧтш велӧдіс вӧчасьнысӧ! Весиг школа бердын мастерскӧй эм налӧн!..

— От це добже! — сьӧлӧмсяньыс шуис Хохол Йӧра Саш. — Меным, ичӧт дырсянь, ӧддьӧн жӧ окота вӧлі пунас да сюмӧднас ноксьынысӧ. — Мӧйяскӧ керны. Но пӧла наберушкаысь кындзи, буракӧ, немтор эг и удитлы велалны. Некодлы вӧлі велӧднысӧ да...

— А пажгаса челядьыс весиг туис кужӧны вӧчны...

— Видзӧд со! — шензис Хохол Йӧра Саш. — Туистӧ керны ӧддьӧн ыджыд сям колӧ! Кор да кутшӧмджык кыдз колӧ пӧрӧдны. Эсся дойдалтӧг, тулъяс отсӧгӧн, кыртӧдны орӧдӧм чуркасьыс сюмӧд гӧгыльсӧ... Це, бисова, знатно дило!..

— Семен дядьсянь тайӧ бурыс ырзис, — шуис Жельнӧг Вась. — Дерт, шуам, татшӧм вӧчасян руыс... Пуӧн-сюмӧдӧн ноксян руыс кыдзкӧ да мыйкӧ олӧ быд коми мортлӧн лов вылын... Но ичӧтсяньыс кӧ оз восьтыны сійӧс, нэм чӧжыс сэсся вермас и не тыдовтчыны... Либӧ вина юӧм-кодалӧмӧн да мыйӧн да, дзикӧдз вылӧ вермас пӧдны...

— Ӧнӧдз помнита, кутшӧм любӧ вӧлі кусыньтны сюмӧдсӧ би водзын шонтыштӧм бӧрын, — синсӧ куньтыртыштӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Эсся нюдза кусыньтӧмасӧ зэлыда вурыштан шӧри поткӧдӧм да ёсьтӧмӧн вӧсньӧдалӧм пелысь ньӧрйӧн... Нюдз сюмӧдтӧ кусыньталан да, вурыштан да, ва оз вияв чумансьыд... А эсся тасма кодьӧн перйӧм сюмӧдысь вугсӧ топыда гартлан! Ок, бур удж! Ӧддьӧн ёна кажитчыліс меным!..

— Сідзкӧ, и ачыд тэ верман бура донъявны, мыйта бурсӧ козьналіс пажга-гаръяса челядьлы — да и став комияслы — Семен дядь!

— Да вед эсся татшӧм бурыс наялы нэм кежлас пырас! — лов тырнас шызьӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Олігчӧжыс лоӧ миянкӧд! А вед кужысь кырыма мастер мортыдлы кык пӧл любӧджык олны му вылас! Дашкӧ, кежалам на ордӧ? Ӧддьӧн окота меным татшӧмторъяссӧ видзӧдлыны!

— Кадыс кӧ лоӧ да окота кӧ лоӧ, бӧр лэччигӧн позяс пыравны, — шуис Жельнӧг Вась, кодлӧн юрын ылӧсас вӧлі водзвыв нин артыштӧма ветлӧм-мунӧмсӧ. — А огӧ кӧ нин слӧймӧй, ме тэныд гортысь козьнала ыджыд пу пань. Ок, мича да лӧсьыд! Семен дядьыс жӧ и сетліс. Мортыс сійӧ сэтшӧм вӧлі — сы ордӧ быд волысьлы мыйкӧ да мыйкӧ век нин козьналас... А поводдяыс кӧ татшӧм жӧ гажа лоӧ, ӧти сайын сэки позяс и вӧрӧ кежавны. Тані быдлаын, торйӧн нин Сӧп-ю пӧлӧнъясас, ельдӧг бура петӧ. Гортладорын кӧ огӧ веськалӧй ельдӧг сик вылас... А увланьджыксьыс, Сыктывлӧн Гаръя кӧджысь, ме гоз-мӧдысь кыдз пу йӧг кодь зумыд яг рыжик вотлі, позяс и сэтчӧ машинаӧн лэччывны... А ӧні вай ми тэкӧд Ыбӧдз нин веськыда дзужнитам. Сэтчӧ сувтлам дырджык кежлӧ. Сэтӧні бурджыка чатрасьыштам гӧгӧр... Ыбад коми сиктыдлӧн став серыс и рӧмыс, гашкӧ и, медбура петкӧдчӧ...

— Коркӧсӧ, нелямын витӧд воас, карсянь гортӧ подӧн кайигӧн, Ыбас мийӧ медводдзаысь войколтім, — пыр жӧ казьтыштсис татчӧ Хохол Йӧра Сашлӧн.

— А век тай сідзи вӧвлӧма — миян, и миян батьяслӧн, и миян пӧльяслӧн! — шуис Жельнӧг Вась. — Карсянь Ыбӧдз ветымын километр, лунтыр ковмӧ тапсьӧдны, мудзтӧдзыд. Сэсся, сэні узьмӧдчан-шойччыштан да, бара водзӧ...

Сӧп-ю вомӧн пос вуджӧм бӧрын веськыд-паськыд туйыс ёнджыка пондіс сунласьны ӧтарӧ джудждаммысь сён лайковъясӧ да бӧр каттьысьны Чурк дзибъясӧ. Кымын водзӧ, сымын крутджыкӧсь лоӧны чойясыс, кӧть эськӧ и выль туйсӧ писькӧдігӧн ёна нин лэптӧмаӧсь сён горувъяссӧ, а крутджык чой йывъяссӧ вундӧмӧн ляпкӧдышталӧмаӧсь.

— Ыб гӧраясыд тай и татӧні тӧдчӧны! — пырысь-пыр казьтыштсис Йӧра Сашлӧн да тӧдтӧг эз ов сійӧ гӧгӧрсӧ.

— Абу на жӧ либӧ вунӧмаӧсь? — шыньмуніс Жельнӧг Вась. — Нелямын витӧд восяньыс ӧд, буракӧ, туй кузяыс эн нин кайлы гортад?

— Эг эськӧ да... Кыкысьтӧ вӧлі да, кыкнанысьсӧ еропланӧн лэбзьылі... Но вунас ӧмӧй Ыбыд! Эстшӧм ыджыд сикт вӧвлі! Помтӧм!.. Мунан да мунан... Чойысь чойӧ лэччан да каян... Ӧнӧдз быттьӧ син водзын ӧтка машина буксуйтӧ кузь чойын... Пидзӧсӧдз няйтын... Буракӧ, дас куим километр вӧлі помысь помӧдзыс?..

— Да, сідзи кымын...

— А кылтігӧн Сыктылыс лунтыр кытшлалӧ мылькъяс гӧгӧрыс... Кутшӧмкӧ часуння, тӧдӧмысь, ставсяыс вылын мыс йылас, дасысь кымын тыдовтчылӧ... Петкӧдчылас да бӧр вошлас да...

— Дас куимысь пӧ, — шуӧны вӧлі унджыкысь кывтлысьяс.

— Ӧддьӧн джуджыд кыръя берегъяс помнита и...

А сэк кості, медджуджыд чойсӧ кайӧм бӧрын, кежисны шуйгавыв, дзужкнитісны ылӧдз тыдалысь, паськыд ота ыбъяс вомӧн, сэсся и Жельнӧг Вась сувтӧдіс машинасӧ. Да шуис:

— Со тэныд, воканӧй, и Ыб!

Хохол Йӧра Саш, коссӧ личӧдігмоз, веськӧдчис, видзӧдліс гӧгӧр и нимкодьысла ымӧстіс и окӧстіс. Син водзас воссьысь ывла пасьтасьыс да мичлунсьыс! Ӧтарын и мӧдарын гӧгрӧса кыпӧдчалісны-чурвидзисны джуджыд веж мылькъяс, воймӧм-сьӧдасьӧм керкаяс, койт вылын таръяс моз, сэні мыгӧрасисны, а мылькъясыс торъявлісны ӧта-мӧдсьыныс паськыд веж лайковъясӧн. А горулын сӧстӧма-лӧня визувтіс, яра лӧсталіс лыбӧм нин шонді водзын Сыктыв ю — дона-муса Сыктыл! — и кӧнкӧ на и ылын, ӧтилаын и мӧдлаын, веж вӧръяс-видзьяс пӧвстын, сійӧ жӧ дзирдышталіс, ӧд быд ногыс кытшлалӧ да гӧгралӧ сійӧ тані, и мӧдлапӧвса помтӧм парма, кытчӧдз синмыд судзӧ, синтӧ пӧртана лӧзаліс да вераліс да быттьӧ вочасӧн вывлань жӧ кыпӧдчис. А дзик водзын, неуна шуйгавыв, еджыда зымвидзис югыдлӧз юръяса вичко. А ылынджык веськыдвылын, буракӧ, медся джуджыд мыльк йылас рудӧдіс ӧтка юра пу часовня, тӧдӧмысь, буретш сійӧ и эм, код йылысь казьтыштсис ӧнтай Хохол Йӧра Сашлӧн.

— Но, бисова, ёна жӧ гажаин бӧрйылӧмаӧсь ыбсаяс! — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш, кодлӧн лов вылӧ не сӧмын став тайӧ мичыс да гажыс ылькмуніс, но и ӧтпырйысьӧн тшӧтш быттьӧ бӧр воссис ылӧ кольӧмаыс, да гора-югыд томлуныс ясыдджыка мыччӧдчис. — Да вед татшӧминас куш нин ӧти олӧмсьыс... Татшӧм гажсӧ да мичсӧ куш нин быд лун аддзӧмсьыс Енмыслы пасибӧ колӧ шуны!

— Гашкӧ, та понда и ыбсаяс пӧшти некор эз дугдывны юрбитны Енмыслы, — шуис Жельнӧг Вась.

— Уджалӧ вичкоыс? Бура тай краситӧмаӧсь да баситӧмаӧсь...

— Да... Ме коркӧ ӧтчыд пыралі пытшкӧсӧдзыс. Ок и гажа да кыпыд! Кӧть и абу Енлы эскысь, мукӧдыскӧд ӧтлаын тшӧтш окота лолі копыртчывны да юрбитны.

— Ӧні тай, бисова, пӧшти нин ставӧн и пондім юрбитны! — виччысьтӧг чорыдакодь дӧжныштсис та вылӧ Хохол Йӧра Сашлӧн. — Тӧрыт на вичкояс кисьталім... Попъясӧс да дякъясӧс медся лёк лӧпсӧ моз берталім... Медся яр безбожникъясӧн вӧлім... А талун со дзоньӧн кольӧм вичкоясын сиськӧн сулалам... Эстшӧм эскысьясӧн друг лоим!

— Сідзи, вокӧ... Тайӧ странаас, буракӧ, некор нин — немтор! — дзик сьӧлӧмсяньыс оз вӧчсьы! — чорыдакодь жӧ шуис Жельнӧг Вась. — Сэтшӧма век дзугӧны олӧмсӧ, мый йӧзыслы ӧтарӧ лоӧ кык банаӧн лоны... Гуга-банаӧн овны...

— Сэсся тай, бисова, со кытчӧдз и вайӧдіс татшӧм кык банаасьӧмыд! Кор ӧти ногӧн думайтан, а мӧд ногӧн керан!

— Да, вокӧ, сідзи... — ышловзис Жельнӧг Вась. Сэсся, коставлыштӧм бӧрын, сійӧ бӧр кежӧдыштіс сёрнисӧ: — А со этійӧ керкаас, вичкоыслы паныд моз, олӧ коми гижысь, писатель...

— Писатель?! — ёнакодь чуймис Хохол Йӧра Саш. — Тані олӧ? Татчӧ локтіс олны?

— Мыйла нӧ... Век тані олӧ, чужлӧма и быдмылӧма тані... Том дырйиыс, армияын служитігъясӧ, Союз пасьтала уна ветлӧдлӧма, быдлаын жӧ вӧвлӧма, а сэсся тай бӧр гортас кыскӧма...

— Керкаыс тай быттьӧкӧ мукӧдсьыс ёнасӧ оз и торъял?

— Ачыс сійӧ сиктса мукӧд войтырсьыс нинӧмӧн оз торъяв ни оз лэптысь ни... Сэсся и коми гижысьыдлы сьӧкыд озырджыкнас лоны. Кор на гижан книгатӧ, да кор на сійӧ петавлас. А сэсся и ньӧбысьыс этша, доходыс абу. Кӧть и мырдысьӧн сорӧн коркӧ-мыйкӧ лэдзласны, сы вылӧ дворечьястӧ он лэпты. Торйӧн нин ӧнія кадъясӧ...

— А бура гижӧ?

— Бура гижӧ комиӧн, мича кывйӧн... Серамбанаджык серӧн... Коми йӧз ёна радейтӧны лыддьыны... Сиктса олӧмсӧ бура тӧдӧ, йӧзсӧ тӧдӧ, налысь кывсӧ да сёрнисӧ... Вӧр-васӧ бура кылӧ да гӧгӧрвоӧ... Сэсся и, гижӧмсьыс ӧтар, ачыс быдтор кужӧ вӧчны... Керка тшупны и йӧр вӧдитны, чери кыйны и тшак вотны... Юӧм вылӧ мортыс оз сетчы... Мый не гижны, Енмыс кӧ козьнавлӧма татшӧм сямнас!..

— Да, бисова, кор эшшӧ татшӧм гажаинын, шу, олан! — дзикӧдз шызис Хохол Йӧра Саш.

— Позьӧ шуны, чужан сиктыс, гажа чужан муыс лэптіс мортсӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — А ӧні сэсся сійӧ, ачыс, воча нимӧдӧ да лэптӧ найӧс!

Хохол Йӧра Сашӧс ёна вӧрзьӧдіс татшӧм сёрниыс да татшӧм збыльыс. Сылы ӧддьӧн жӧ окота лолі пыравны да видзӧдлыны татшӧм мортыс вылӧ. Весиг, гашкӧ эськӧ, и кутшӧмкӧ книга на ассьыс вермас козьнавны сійӧ. Весиг аслас кырымпасӧн, а сэсся эськӧ, ылі Украинаӧ бӧр мунӧм бӧрын, сьӧлӧмсянь лыддис сійӧс да выльысь на пондыліс кывны чужан муыслысь серсӧ и гажсӧ. Но сійӧ, Йӧра Саш, вӧлі вывтіджык яндысьысь да вежавидзысь мортӧн, и некыдз эз лэпты сьӧлӧмыс тадзисӧ дӧсадитчыны. Ӧд быд ветлысь-мунысь кӧ пондас торкавны татшӧм мортӧс сылӧн ыджыд уджысь, сэки нӧ сылӧн кыдзи артмас бур гижӧдыс?.. А гижӧм-лӧсьӧдлӧмад сійӧ, Йӧра Саш, ачыс вӧлі не этша жӧ гӧгӧрвоӧ, ичӧтысяньыс век ёна лыддьысьліс, корсюрӧясӧ ачыс мыйкӧ сьылан сямаӧс зільліс лӧсьӧдавны, письмӧяс радейтліс гижны. А мый, гортын кӧ эськӧ оліс, тадзи жӧ ас сиктын, ас сёрниа йӧз пӧвстын, гашкӧ эськӧ, и тшӧтш жӧ мыйкӧ сэтшӧмыс вермис ёнджыка вӧрзьыны сылӧн лов вылын? Аслыс вылӧ моз лӧсьӧдлан сьыланъясысь ӧтар? Да кутшӧмсюрӧ пасйӧдъясысь ӧтар? Тшӧтш и мукӧд йӧзлы коланатор, гашкӧ и, вермис артмыны?.. Но кысь, абу нин сідзи шуӧма да...

— Карӧ бӧр бергӧдчам да, кӧть ӧти нига колӧ судзӧдны татшӧм гижысьыслысь, — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Позьӧ эськӧ и ӧні кежавны да, дась горт дінасӧсь нин да, — шуис Жельнӧг Вась. — Ме сымда-мындасӧ тӧдсакодь сыкӧд, мортыс некодысь оз ӧтдортчы...

— Абы лӧсьыд... — эз вермы воськовтны вежавидзӧмыс вывті Йӧра Саш. — Юасьтӧг-висьтасьтӧгыс... Татшӧм морт дінӧ...

— Но, ладнӧ либӧ, мӧдім водзӧ! — шуис Жельнӧг Вась. — Ме тэнӧ, кежим кӧ нин Ыбас, мӧд татшӧм кымын жӧ сяма морткӧд тӧдмӧда. Сійӧтӧ нин менам бур тӧдса и ёрт.

9

Сикт кузя, чорыд асфальтӧн жӧ вевттьӧм туйӧд ньӧжйӧндзи дзужгигӧн, Хохол Йӧра Саш син войтыштмӧныс дзоргис-видзӧдіс сьӧдасьӧм-воймӧм важ керкаяс вылӧ — унджыкӧныс вӧліны гырысьӧсь, чужан дырся гортын моз гожся и тӧвся джынъяӧсь, мышсяньыс сараяӧсь, гырысь керйысь лэптӧмаӧсь, унаӧнӧс коз керйысь, пельӧсъяссӧ чача моз лӧсьыда-топыда тшупӧма. Унджык важ керкасӧ, тӧдӧмысь, бара жӧ нэп кадӧ на лэптылӧма, кор крестьяналы му да бур вӧля сетлісны овнысӧ. Но унакодь важджык керка вӧлі дзикӧдз нин эндӧма да ропмунӧма, вужинь-вежиньӧн пӧлыньтчӧма, муас вӧйӧма, ӧшиньясыс кыз пӧвйӧн тувъялӧмаӧсь! Татшӧм ракашойясыс вылӧ видзӧдігӧн пырысь-пыр жӧ ёсь дойӧн быттьӧ сотыштіс Хохол Йӧра Сашӧс, весиг синваыс доршасьны пондыліс — ӧд и аслас сылӧн важ гортыс, пӧльысӧн да батьысӧн лэптылӧм муса позйыс, татшӧм жӧ коньӧр моз сісьмӧ сымда нин тулыс и ар...

Но со Жельнӧг Вась юасьӧ:

— Нелямын витӧд воас, таті тапсьӧдігӧн, кӧні нӧ эськӧ узьмӧдчылінныд?

— Ог нин помнит керкасӧ, — бӧр сайкалыштіс таысь Хохол Йӧра Саш. — Старик гозъя тай вӧлі олӧныс-а... Но, помнита, узьнысӧ вӧзйысьтӧдз пӧшти сӧлсемнас вуджим сиктсӧ, мед асылки кежас этшаджык кольӧ. Мыйкӧ жӧ вӧлі лэччам да каям чойысь чойӧ. Кӧть и война помасис, унаӧн усиныс война вылас, но йӧзыс тырыс на вӧліс...

— Да, уна йӧза вӧлӧма Ыбыд! — шуис Жельнӧг Вась. — Эта ыджда олан позйыд... Ӧні тай со сымда керка ӧшинь пӧвйӧн тувъялӧма-а... Колхоз-совхозъяснад тай кӧдзӧдісны йӧзсӧ сиктса олӧмыс да уджыс дінӧ. Карӧ да, леспромхозъясӧ да, кытчӧ да уськӧдчисны йӧзыс бурджык олӧм корсьны... А сэсся, дерт, и лёк войнаыс нӧшта на ёнджыка мӧрччис, сымда медбур уджалысьыс бӧрсӧ эз лок... А водзті пӧ мыйта нянь быдмылӧма тайӧ шондіа ыбъяс-керӧсъяс вылас! Туруна виддзыс мыйта вӧлӧма Сыктывлӧн ӧтар и мӧдар пӧлӧныс! Мӧдарас усьысь Лопъю пӧлӧн да. Ачым на ме, карсянь, кайлі ытшкыны тӧдсалы: мӧс вӧлі видзӧдӧны да, шӧрипӧвйӧн вӧлі босьтлӧны совхозлысь видзсӧ, ӧти зорӧд аслыныс, а мӧдӧс сэтшӧмӧс жӧ — совхозлы. Мӧдлапӧлас сэні уна видз нин вӧлі вӧрӧн бӧр кыскӧма да вутшсялӧма... Столыпин дырйи да нэп дырйиыд ёна пондылӧмаӧсь паськӧдчыны сиктса йӧзыд, быдлаын, оз вӧлӧм тырмы му ни видз, выль пӧчинокъясӧ мыйтаӧн сетчӧмаӧсь, Лопъю пӧлӧныс, и Мет-ю пӧлӧн... Став коми му пасьталаса юяс пӧлӧн! Ӧд со и миян, Сыктыв йылад, мыйта выль пӧчинокыс вӧлӧма! Миян быдмигӧн на!

— Да! — тшӧтш ыззис Хохол Йӧра Саш. — Тылавыл! Вӧзим! Улдзи! Пошняг! Карвуджӧм! Лётма... Збыльысь вед — помтӧм!

— Ӧні ставыс бырис... — кузя ышловзис Жельнӧг Вась. — Бара жӧ став Коми му пасьталасьыс бырис... Сиська би моз сылісны став посни грездъясыс и сиктъясыс... Ӧні пондан мӧвпавны: мый вермис лоны эськӧ, немтор кӧ эз торксьы?.. И мый эз ло, страналысь олӧмсӧ и йӧзлысь олӧм-вылӧмсӧ ӧтарӧ бергалӧмысь да песӧмысь?.. И сэтшӧма шогӧдлӧ!.. Мыйта ми воштім! Сідз нин этшаник йӧз котырыс... Олан этшын и культураын... Видз-му вӧдитӧмын... Вӧралӧм-кыйсьӧмын... Челядьӧс быдтӧмын...

— А ме коддьӧмыс бара, кӧть и мыйӧкӧ кутшӧмакӧ велӧдчышталісны, разгысисны му пасьтала, — шуис ёртыслӧн кодь жӧ руӧн Хохол Йӧра Саш.

Но тані нин Жельнӧг Вась выльысь сувтӧдіс «Жигульсӧ» — дзик Сыктыв весьтын вылӧ кыпалысь кыр йылӧ ӧні найӧ петісны. Видзӧдліс гӧгӧр Хохол Йӧра Саш, и ӧнтаяысь на ёнджыка шенмуніс и чуймис син водзас воссьысь гажсьыс да мичсьыс. Лӧз югыд Сыктылыс, буракӧ, ыджыда кытшовтӧм бӧрын, кысянькӧ вӧръяссянь веськыда вӧлі швачкӧ таланьӧ, а сэсся и, зумыд подула кыръяс зутшнитчӧм бӧрын, крута песовтчӧ шуйгавыв, и мӧдлапӧвса вӧрыс помтӧм ылӧдз лӧзалӧ, и пыдӧстӧм енэжыс югыд лӧзӧн-сӧдзӧн став гажа му вывсӧ сигӧртӧма...

Жельнӧг Вась кыпыда шуис берег дор истан моз нимкодясьысь ёртыслы:

— Сыктыв кузялаын, гашкӧ и, медся гажаинас вайӧді ме тэнӧ, Хохол Йӧра Саш!

— Буракӧ, сідзи и эм! — шудаа вашъяліс ылі муясысь воӧм морт. — Но, чӧвлы, чӧвлы!.. А ме вед помнита тайӧ чукыльсӧ и кырсӧ!.. А со эстчаньті, веськыдвылас, паськыд виддзыс ойдылӧ тулысын... Ён визулыс сэтчӧ тшӧтш швачкӧ ыджыд ва дырйиыс... Вылісянь кылтысь пуръяясӧс вӧлі сюйӧ да гӧгрӧдлӧ сэтӧн... Волся улын моз жӧ... Кор мийӧ, бӧртиджыкнас, ценнӧй моль бӧжнас лэччылім, кык плот татысь перъялім...

— Да? Татысь? Абу на вунӧма? — ӧні нин ёнакодь чуймис Жельнӧг Вась. — Сідзкӧ тай либӧ рӧдня кодьӧсь ті вӧлӧмаӧсь!..

Важмӧм, му бердас ёна нин дзобалӧм керкаысь петіс да на дінӧ матыстчис косіник мыгӧра, дзор тошка да сэтшӧм жӧ еджыд юрсиа тэрыбкодь дядьӧ. Бур тӧдсакӧд моз киасис и кутчысьліс Жельнӧг Васькӧд.

— Но, кыдз нин овсьӧ да уджавсьӧ тані ыджыд мастерыслы? — паніс сёрнисӧ аддзысьӧмсьыс водзӧ на нимкодьмӧм Жельнӧг Вась.

— А мый, олам тай, выль дӧраяс тшыкӧдалам, — гӧрдовӧдз банйӧм косіник чужӧм тырнас нюмъялігтыр, виччысьтӧм кыз-сук гӧлӧсӧн шуис мӧдыс. — Зэв рад, мый кежинныд!

— А тайӧ менам томдырся ёрт! Украинаысь воис...

— Хохол Йӧра Саш! — кисӧ нюжӧдіг шуис Александр Иванович.

Художник серамбана гыгмунліс таысь, сэсся юаліс тшӧтш и ним-вичсӧ.

— А том дырйиыс Хохол Йӧра Сашыс тэнад ӧшинь увті ценнӧй вӧр пурйӧн жунькйӧдлӧма-кывтлӧма, — шуис Жельнӧг Вась. — Весиг со эстчаньӧ, вабергачас, нӧбӧдлӧма кывтысьясӧс...

— Но?.. Дивӧ тай... Ыбсаяс сэтісӧ Войтӧн нимтӧны... — нӧшта на ёна шызис дзор тошка да гӧрдов чужӧма художник. — А корджык нӧ эськӧ том дырйиыссӧ?

— Дас квайт-дас сизим арӧсӧн... Война помасян воӧ... — шуис Хохол Йӧра Саш, и сэк жӧ весиг ачыс чуймис, кутшӧм нин важӧн ставыс тайӧ вӧлӧма.

— Да ӧд сэки, кӧнкӧ, зонка кодь на вӧлін? — шуис художник, лэчыд сӧдз синъяснас выль тӧдсаӧс юр вывсяньыс да кок улӧдзыс мурталігмоз.

— Оз тай вӧлі юавны, зонка ли, весиг нывка ли, — шуис Жельнӧг Вась. — Сӧлӧдасны пур вылад да и лэдзасны тувсов визув кузяыс и пасьтаыс...

— Бура вӧлі нӧбӧдӧ, немтор норасьны, — шыньмуніс казьтылӧмсьыс сідзсӧ долыд сьӧлӧма Хохол Йӧра Саш. — Сӧмын тай со татшӧм «войтъясас» корсюрӧ нӧбавлӧ... Да Чушки-Вишки кодь плешъясӧ чорыда зяткылӧ...

— Чушки-Вишки? — эз гӧгӧрво художник.

— Грива улын вӧвлі сэтшӧм нальк! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Кылтысьяс ёна повлісны сыысь...

— Интереснӧ! — шуис художник. — Ставсӧ кӧ тайӧс бурджыка вежӧртны... А ныр-вомыд тэнад, зонмӧ, лӧсьыд... Абу ныжа, а лэчыд черӧн лӧсалӧма... Веськыд ныр... Мича гырысь синъяс... Ме эськӧ шуи весиг — нывлӧн кодь синъяс... Юрсиыд век на сэтшӧм сук да пашкыр...

— Вот и рисуйтін эськӧ! — кыпыда шуис Жельнӧг Вась. — Тӧдан, кыдзи эськӧ ме рисуйті?

— Кыдзи нӧ? — чошкысьыштіс художник.

— Паськыда ыльгысь Сыктылыс ӧдйӧ нӧбӧдӧ пуръяӧс. Томиник зон — зонка на! — киас кузь зібъя, сулалӧ пур дорышын да шызьӧмӧн дзоргӧ водзас ӧтарӧ и мӧдарӧ вожалысь паськыд ва вылӧ... Сійӧ кутшӧмакӧ тӧдыштӧ, мый шуйгавылас — вабергач да полӧ, мед эськӧ эз сюй сійӧс сэтчӧ... Ӧддьӧн ёна полӧ сэтчӧ сюйӧмсьыс!.. Мый нӧ сылы колӧ вӧчны, мед эськӧ эз зутшкы сійӧс сэтчӧ! Кыдзи венны лёк визулсӧ?! Ӧд сылы сэтшӧм окота лючки-ладнӧ воӧдчыны карӧдз!..

— Да ӧд тайӧ — сюжет! — Жельнӧг Васьлӧн ырзьӧмысь тшӧтш ӧддзис художник, сэсся сійӧ ышмӧмӧн ӧвтыштіс сӧнӧд кузь кинас. — А лэччылам мастерскӧйӧ!..

— Мый ті! Ме понда кӧ, оз кол! — яндзимӧн ыпнитіс Хохол Йӧра Саш.

— Лэччылам, лэччылам! — кыз-сук гӧлӧснас сьӧлӧмсяньыс нуӧдіс мастер. — Вадорӧдзыс тшӧтш лэччылам. Матысяньджык выльысь видзӧдлан Сыктылыд вылӧ. Пуртӧ ылӧдысь вабергачыд вылӧ. Дерт, ӧнісӧ сэті косьмӧма-а... Таысь лов вылад ёнджыка вӧрзясны коркӧя ырзьылӧмъясыс...

Вылісяньыс крут тшупӧда поскӧд лэччисны джуджыд кырлӧн джынвыйӧдзыс кымын. Тані, быттьӧ сы вылӧ и шыльӧдӧм эрдкодьын, вӧлі мастерлӧн шӧр уджаланіныс — югыд вагонка пӧвйӧн ортсысяньыс и пытшкӧссяньыс эжӧм мастерскӧй.

Сэні, кильчӧ пос тшупӧд вылын, пукаліс да куритчис шӧркоддьӧм тушаа, сывдӧм кӧртысь кисьтӧма кодь зумыд пельпомъяса да сойяса, тшӧтшыда шырӧм гӧрдов уска-тошка мужичӧй. Сійӧ вежавидзӧмӧн и яндысигтыр сувтіс лэччысьяслы воча. Художник тӧдмӧдіс ставнысӧ ӧта-мӧдныскӧд, а сыв пасьта пельпома том мужичӧй йылысь меліа шмонитӧмӧн шуис:

— А тай миян Ладимер. Ыджыд кӧзяинӧн кӧсйӧ лоны. Фермачӧн!

— А-а, артмылас кӧ коркӧ мыйкӧ! — бара на яндысигтыр ӧвтыштчис мӧдыс.

— Мыйла нӧ озыс? — пырысь-пыр жӧ сюйсис юалӧмӧн газетса важ гижысь Жельнӧг Вась. — Сетӧма тай вӧля!..

— Вӧляыс, гашкӧ эськӧ и, эмышт, да быттьӧкӧ эськӧ и чуксалӧны фермернас лоны, но... — Ладимер падмыштліс, кыйкнитліс лӧз синъяснас ставныс вылӧ да содтіс: — Но ӧтарӧ дикмысь олӧмыс быдторӧн тай падмӧдӧ...

Пырисны неыджыд мастерскӧйӧ. Паныда стен пасьтала, рамаӧ зэвтӧмӧн, сулаліс да уна рӧмӧн ворсіс ыджыд серпас, кодӧс, кыдз медводдза здукас чайтсис Хохол Йӧра Сашлы, быттьӧкӧ вӧлі ловъянас видзчысьӧмӧн пыртӧмаӧсь татчӧс ывла вывсьыс. Сы вӧсна мый сэні ставыс сійӧ жӧ вӧлі, мый тыдалӧ джуджыд кыр йывсянь! Сыктыл ю и сылӧн паськыд отыс-ковтысыс, берег дор видзьяс и мӧдлапӧвса парма, и весиг тувсов вабергач — Войт... А муртса на вежӧдысь ласта вылӧ вӧлі сувтӧдӧма кузь пызан, кутшӧмсюрӧ сёян-юанӧн да вина дозъясӧн, гажмӧм нывбабаяс и салдат паськӧма, орденъяса да медальяса мужичӧйяс гажӧдчӧны сэні. А ӧти нывбаба зэв шог чужӧма пукалӧ, ӧтнас сӧмын оз гажӧдчы. Буракӧ, лолыс оз лэпты гажӧдчынысӧ!.. И тайӧ аньыс вылӧ медводдза видзӧдлӧмсьыс жӧ Хохол Йӧра Сашлы пырысь-пыр жӧ бара на казьтыштсис татшӧм жӧ томӧн кувсьылӧм мамыс. Весиг эз сідз-тадз казьтыштсьы, а веськыда сьӧлӧмӧдзыс чунгӧмӧн чунгис.

И тайӧ здукас художник мыйлакӧ чӧла видзӧдіс буретш да сы вылӧ, Украинаысь воӧм Йӧра Саш вылӧ, буракӧ, сылӧн лов вӧрзьӧм серти медъёна кӧсйис тӧдмавны, кыдзиджык мӧрччӧ йӧзлы сы киӧн да вежӧрӧн вӧчӧмаыс.

А Жельнӧг Вась, коді таӧдз нин тӧдіс серпасыслысь чужӧмсӧ и лоӧмсӧ, юаліс Хохол Йӧра Сашлысь:

— Но кыдз? Мый шуан?

— Да, бисова, лӧсьыд тай! — сьӧлӧм кылӧмсӧ восьтіс мӧдыс. — Буракӧ, война помасигӧн тайӧ...

— Да, сэки, тӧдін!.. — долыдмис художник. — Ыбсаяс нимкодя пасйӧны война кусӧмсӧ.

— А ӧти том нылбаба шогсьӧ, — водзӧ шуис Хохол Йӧра Саш. — Ставыслы празьник, а сылы — шог... Оз вермы венны шогтӧ весиг татшӧм лунӧ... Тайӧ, гашкӧ и, меным медъёна мӧрччис...

— Александр Ивановичлӧн мамыс томӧн-кадӧн кувсьылӧма, — шуис лоӧм костас Жельнӧг Вась. — Буретш война помасьӧм бӧрас...

— А-а, со кыдз... — ышловзис художник. — Дерт, ыджыд шог... Муртавны позьтӧм шог... А батьыд, кӧнкӧ, война вывсьыс эз волы?..

— Эз волы... — курыда артмис Хохол Йӧра Сашлӧн.

— А челядьыс унаӧн кольлінныд?.. Дерт, абу лӧсьыд юасьӧмнас выльысь дойдавны тэнӧ...

— Куимӧн кольлім... Куим вок... Мамлӧн кулсьӧм бӧрын тай сэсся артмис сідзи, мӧй куимнанным разалім Союз пасьтала... А ӧні сэсся и разнӧй государствоясын лоим...

— Да, — ышловзис художник, — важыс дінӧ сы мында выль драма лоис!..

Сэсся сійӧ мӧдіс корны, мед эськӧ Ӧльӧксан Иванэч, Хохол Йӧра Саш, мыйкӧ дыра кежлӧ пуксьыштліс ӧшиньдорса улӧс вылӧ. Окота пӧ гоз-мӧд серӧн стӧчджыка серпасавны тэнӧ. Чужӧмыд пӧ тэнад ачыс сідзи и вӧзйысьӧ дӧра вылас. Аддзысим кӧ нин тадзи, мед кольӧ казьтылантор. А водзӧсӧ сэсся видзӧдлам, кыдзи лоӧ. Кутшӧмкӧ копия позяс и гортад мӧдӧдны...

Хохол Йӧра Саш яндысигтыр пондіс пыксьыны, мый нин пӧ менӧ, чукырасьӧм ныр-вома пӧльсӧ рисуйтны, дона кадсӧ весьшӧрӧ воштыны. Но тшӧтш и Жельнӧг Вась мӧдіс каймӧдлыны: мый нӧ пӧ тані лёкыс, ыджыд мастерыс кӧ серпасалас тэнӧ? Сылӧн ӧд тайӧ и эм медшӧр уджыс. А тадзи сьӧлӧмсяньыс кӧ корӧ, сідзкӧ, лов вылас мыйкӧ вӧрзис мортыслӧн, кутшӧмкӧ зэвтӧм си триньӧбтіс, а сідзкӧ и мыйкӧ буртор вермас артмыны. Ыджыд сяма мастерыдлӧн, кодӧс Енмӧн да таланӧн пасйӧма...

Хохол Йӧра Саш сэсся пуксис, мый вермис личӧдчис, а мӧдыс, художникыс, уна нин аддзылысь синъяснас сы вылӧ лэчыда видзӧдлывлігтыр, зэв ӧдйӧ пондіс шарӧдны-рисуйтны ёсьтӧм сьӧд графитӧн вель ыджыд рамаӧ зэвтӧм дӧра вылӧ. А пельӧсӧ сувтӧдӧм татшӧмкодь жӧ мӧд дӧра вылысь Хохол Йӧра Саш казяліс гӧрдов уска-тошка том мужичӧйӧс.

А еджыдӧдз дзормӧм, косньӧд лысьӧма мастерыс, кӧть и ёна нин олӧма, тӧдӧмысь, арлыдаджык нин наысь, Йӧра Сашысь и Жельнӧг Васьысь, буракӧ, ёна на мырсьӧ тадзи, бура на керӧ ассьыс татшӧм уджсӧ, бур уджсӧ!.. Вот эськӧ томджык дырйиыс кӧ рисуйтіс сійӧ Йӧра Сашӧс! Сэки, збыльысь, ӧддьӧн лӧсьыд вӧлі сылӧн ныр-вомыс и быдлаті, нывъяслы весиг не этша кажитчыліс... А ӧні мый, ӧні вед сылӧн внукъяс нин котралӧны... Бурджык нин эськӧ сійӧ, ёна кӧ нин колӧ, томдырся фото мӧдӧдіс художникыслы, мед сы серти рисуйтӧ... А сылы, видзӧд со, ловъя ныр да вом колмӧма... А нӧшта Хохол Йӧра Саш пукалӧ да тшӧтш быттьӧ аддзӧ на кыр горувті визувтысь дона Сыктылсӧ. Сэсся весиг и асьсӧ быттьӧ аддзыштлӧ сэті шуньгысьӧн-кылтысьӧн. Жельнӧг Васьлӧн сідзжӧ ӧнтая висьталӧм бӧрын мыйкӧ буретш да сэтшӧм-татшӧмыс лов вылас мӧвкнитлӧ... Да кор нӧ тайӧ вӧвлӧма? Кор нӧ сылӧн сулавлывсьӧма кузь зібйӧн кыз керъя пур дорышын?.. Збыль ӧмӧй сыкӧд, Хохол Йӧра Сашкӧд, татшӧмыс вӧвлӧма? Сы дыра нин Украина му вылын олыськӧд?.. А мастерыс — збыльысь ӧд! — шогсьысь мамсӧ сылысь быттьӧ рисуйтӧма, коді кузь война чӧжыс виччысис дона верӧссӧ, батьсӧ налысь, да сідзи и эз вермы виччысьнысӧ... Война помассис, кодъяслыкӧ кыпыд олӧм воссис, а сылы, коньӧрушколы, аслыс тшӧтш ковмис пырны кӧдзыд гуӧ...

— Тэ, маэстро, ме видзӧда да, тӧвсӧ весьшӧрӧ он чужъяв тані! — сэк кості шуис Жельнӧг Вась, дась нин серпасъяс да сьӧдас на гижалӧм серъяс-пасъяс видзӧдаліг.

— Тані эськӧ меным бура уджавсьӧ да, — рисуйтчӧмсьыс орӧдчывтӧг шуис мастер. — Но тшӧкыда жӧ ылавлӧмыс овлӧ: то вӧрӧ мунан, то берег дорын кыснанасян, то пызан сайын кодкӧдкӧ «чорыдджыка» пукалан...

— Гажаинад лолыд, дерт, кыпыдджыка ветлӧ, — тшӧтш шыасис яндысьыштӧмсьыс дзикӧдзсӧ век на палявтӧм Хохол Йӧра Саш.

— Менӧ том дырсянь на, кор ковмыліс мунны Ыб кузя, век шензьӧдліс тайӧ керӧсыс, — шуис художник. — А кор сэсся, кыдз тай шуласны, сувтышті ас кок йылӧ, ньӧби тайӧ важ керкасӧ. Дзоньталі кытсюрӧ, выль пывсян вӧчи, мастерскӧйсӧ тайӧс вӧчи... Ӧні водз тулыссянь да сёр арӧдз век татӧні нокся... Карӧ сӧмын кӧдзыдъяс дырйи лэччыла...

— Сідзкӧ либӧ тэ абы татчӧс? — юаліс Хохол Йӧра Саш.

— Чужлыссьӧма менам Волсяын, — шуис художник.

— Да? — вочасӧн варовмис Хохол Йӧра Саш. — Тӧда ме Волсятӧ! Сыктыл мӧдарас сія... Татшӧм жӧ джуджыд кыр йылын дізьвидзӧ ӧддьӧн мича вичко! Кор мийӧ ценнӧй вӧр моль бӧжӧн лэччим... Да Волсяул вабергачсьыс перйим жӧ сибдӧм плот, шойччигмоз весиг кайлім да пыралім вичко пытшкас... Ӧнӧдз син водзын — ӧддьӧн мича картинаяс быдлаӧ рисуйтӧма!.. Эстшӧм яръюгыд краскаӧн!..

— Со кыдз! — шенмуныштіс художник да здук кежлӧ весиг дугдыштліс визьйӧдлыны кинас. — А менӧ сэтчӧс Енъясыс да Анделъясыс, позьӧ шуны, нэм кежлӧ пыркнитӧдісны да ышӧдісны. Челядь лов вылӧ сэтшӧма мӧрччисны, мый аслым тшӧтш окота лои сідзсӧ вӧчны.

— Но, дерт, быд ногыс ковмис ёна велӧдчыны та могысь? — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Да... Велӧдчыны и быдторсӧ аддзывны... Батьӧй менам вӧлі кадрӧвӧй военнӧйӧн, быдлаын овлім сыкӧд... А сэсся и Ленинградын помалі Суриков институт. Художникӧ велӧдӧны сэні...

— Мастерыс миян сиктын уна нин быдторсӧ керис! — сьӧлӧмсяньыс шуис татчӧ гӧрдов уска-тошка том мужичӧй, Ладимер. — Уна йӧзӧс рисуйтіс. Сідзкӧ, тшӧтш и карса йӧзлы петкӧдліс миянлысь олӧмнымӧс. Тані и Коми му сайын. Весиг неыджыд музейкодьӧс лӧсьӧдісны художникъяс...

— Со тай! — бур ногӧн шензис Хохол Йӧра Саш. Аслыс сылы, том дырйиыс, ӧддьӧн жӧ окота вӧлі рисуйтчынысӧ. Школаас учитель вӧлі шуӧ, мӧй велӧдчас кӧ та кузя, вермас бур сямлун петкӧдлыны. Но пансис война, велӧдчӧм сылӧн помасис. И кутшӧм нин сэн рисуйтчӧм! Олӧмыс мӧд туйӧд мӧдӧдчис — черӧн да багырӧн ковмис рисуйтчыны, шахтаын отбойнӧй молотокӧн... А тайӧ мастерыс, видзӧд со, кыдзкӧ велӧдчылӧма и сэтшӧма велалӧма... Вот эськӧ татшӧмыс дінӧ ичӧт дырсянь кӧ веськалны!..

А сэк кості художник шуис ньӧти ошйысьтӧг да ыджыдӧ пуксьытӧг:

— Тшӧтш окота мыйкӧ вӧчыштны коми сикт ловзьӧдӧмас. А сэсся, ме кодьыд вылӧ видзӧдігӧн, гашкӧ и, кодлыкӧ челядь пиысь окота жӧ лоӧ рисуйтчыны.

— А мӧй нӧ, бисова, ӧддьӧн бур тадзитӧ! — сьӧлӧмсяньыс шуис Хохол Йӧра Саш. — Кодкӧ рисуйтчӧ, кодкӧ сьылӧ да йӧктӧ, кодкӧ туис керӧ да вӧралӧ...

— А кодкӧ нянь быдтӧ да бур скӧт рӧдмӧдӧ, — шуис Жельнӧг Вась художниклӧн удж бӧрся тшӧтш видзӧдысь мича уска-тошка Ладимерлы.

— Кӧсйӧмыс эськӧ, дерт, эм да! — воча шыасис мӧдыс.

— Вын-эбӧсыд, ме видзӧда да, тырмымӧн жӧ! — водзӧ сёрнитӧдіс зумыд Ладимерӧс газет нимсянь ветлӧдлысь Жельнӧг Вась.

— Сы вылӧ ог жӧ норась и... Ачым сиктса морт и... Ичӧтысянь му дінын да скӧт дінын. Сельхозтехникум помавлі Выльгортын... Трактор и машина тӧда... Армияын танкистӧн вӧлі, механик-водительӧн...

— Но-о, татшӧм сямъяснад мый и не фермеравны! — шуис Жельнӧг Вась. — Унджык му-видз босьтны да...

— Э-э, шунытӧ кокньыд! — варовмис вына соя-пельпома Ладимер. — А ме кӧсъя сэтшӧм овмӧс, сэтшӧм ферма, мед эськӧ тшӧтш и бур оланін вӧлі, аслыным и челядьлы! Мед и внукъяслы тшӧтш колис! Мед тырмымӧн му-видз вӧлі гӧгӧр. Мед вӧлі быдсяма скӧт. И быдсяма техника... Мед ставыс ӧта-мӧдыскӧд вӧлі йитчӧма... Мед скӧт картаысь воӧ муяс вылӧ куйӧд, а муяс вылысь воӧ скӧтлы нянь и мукӧд пӧтӧс кӧрым... И мед ставыс тайӧ ӧтарӧ бурмӧдӧ семьялысь олӧм... Доход вайӧ!.. Кытчӧ колӧ унджык вузалӧмӧн...

— А полыштансӧ мыйысь? — эз лэдзчысь гижысь Жельнӧг Вась.

— Ӧти-кӧ, кытчӧ татшӧм овмӧссӧ лӧсьӧдны, — падъявтӧг нин, ёна нин мӧвпалӧма йылысь моз сёрнитіс Ладимер. — Сикт шӧрӧ, батьлӧн керка гӧгӧр? Некыдз оз артмы, дзескыд сэні... Му ни видз гӧгӧрыс абу... И сикт шӧрас кыдзи меным лэдзасны паськӧдчыны?..

— А гашкӧ, мунны кутшӧмкӧ эновтӧм грездӧ? Пӧчинокӧ? Уна тай гӧгӧр эндӧма...

— Ме и та боксянь ёна жӧ нин мӧвпалі. Но ӧд сэтчӧ колӧ туй. Техника колӧ. Кокниджык машинаяс, мед сибавны му вылӧ и видз вылӧ. Кытысь ставыс тайӧ?.. Водзті ӧд кыдзи вӧлі, кор миян пӧльяс сетчавлісны сьӧд вӧр шӧрас? Пӧчинокъясас?.. Мед кыдзкӧ да мыйкӧ кынӧмпӧтсӧ перйыны, челядьнысӧ быдтыны... Кызмырдысьӧн му-видз перйисны, нянь быдтыштісны, скӧт видзисны, вӧралісны... Ставсӧ ки помысь бергӧдісны. Тӧв и гожӧм вийсисны, ныр выланыс сутшкысьтӧдз... Но ӧнія кадӧ, эстшӧм вына техника дырйи, электроника кадӧ, тадзисӧ оз нин позь!.. Он нин вермы тадзисӧ овны!.. Ӧні машина вынӧн колӧ ставсӧ бергӧдны!.. Мед и кокниджыка быдтор керны, но сэк жӧ и унджык! Мед и челядьтӧ бура быдтыны и велӧдны! Мед и аслыд пӧтӧсджыка да кыдзкӧ югыдджыка овны, но сэк жӧ и уна мукӧд йӧзлы лишӧдны тэӧн вӧчӧм сёян-юансӧ...

Пӧся сёрнитӧм бӧрын Ладимер чӧв усис. Жельнӧг Вась эз на жӧ сэсся юась. Художник ӧтарӧ шарӧдіс-вӧчис ассьыс шензьӧдана уджсӧ — вуджӧдіс рудов куш дӧра вылӧ мортлысь ловъя кодь чужӧм. Сійӧ то водзлань ӧдӧба воськовтліс да ки пыдӧс увсяньыс ёсьджыка дзоргысьліс сы водзын пукалысь вылӧ, то ылӧджык бӧрлань чепӧсйыліс да сӧмын аслыс сылы гӧгӧрвоанаӧс мыйкӧ быттьӧ арталіс да сэсся и бара на визьнитліс дӧра вылӧ. А йӧз син водзын мыччасьысь Хохол Йӧра Сашлӧн тӧв йылын ӧтка кор моз летйысис лолыс. Гортланьӧ со татшӧм воӧмсьыс и татшӧм ас йӧзкӧд аддзысьӧмысь. А ёнджыкасӧ, дерт, кӧнкӧ, сыысь, мый ачыс сійӧ, Ӧльӧксан Иванэч, Йӧра Саш, оз вийсьы тайӧяскӧд ӧтлаын татшӧм могъяснас, ставыс тайӧ важӧн нин сытӧг керсьӧ.

— А мӧй нӧ, ӧддьӧн бура тай тэ кӧсъян ставсӧ керны! — шуис сэсся Ладимерлы Хохол Йӧра Саш. — Силаыд, буракӧ, Пера-багатырлӧн мында и... Мед и ставыс бура артмылас тэнад... Кодкӧ мед нянь быдтӧ да скӧтӧс рӧдмӧдӧ... Кодкӧ туис керӧ да вӧралӧ... Кодкӧ со мичаа рисуйтчӧ... Тадзинад кӧ, дашкӧ, оз на сӧлсем йылмы коми олӧмыс...

— Мед сӧмын эз падмӧдны да эз торкалны ми воксӧ-а! — татшӧм сьӧлӧм сетӧмысь бара на ырзис Ладимер. — Да мед во-мӧд кымын отсалыштісны кок йылӧ сувтны... Со менам дедӧ, гӧрд партизан, кор кызьӧд воын, белӧйясӧс вермӧм бӧрын, воӧ гортас, сылы сетісны квайт пуд нянь кӧйдыс вылӧ да деньга вӧв вылӧ...

— Кызьӧд воын сідзи сетлӧмаӧсь? — чуймис да весиг дугдыліс рисуйтчыны художник. — Гражданскӧй война дырйи дзикӧдз орлӧм бӧрын?..

— Да, сідзи и вӧлӧма, батьӧ висьтасьліс та кузя, — бӧр варовмис Ладимер. — Дедыс пӧ миян, тадзитӧ отсыштӧм бӧрад, пондас сэсся мырсьыны гортас. Сэки тай буретш и нэпыд пансяс. Позьӧ пӧ мыйта колӧ озырмӧдчыны... Ӧнія моз жӧ... Пӧшти нинӧм абусянь заводитас дедыс, а кызь витӧд во кежлӧ сылӧн вӧлӧма нин кык вӧл да нёль мӧс, тӧв кежлӧ кольлӧмаӧсь вит-ӧ-квайт ыж. Содтӧд вылӧ, тӧв кежлассӧ дедыс ветлывлӧма Урал заводӧ пес кералны, сэтысь унакодь деньга нажӧвитлӧма. Выль коромина лэптӧма бать-мамыслӧн пӧлыньтчӧм керка дінӧ... Сэтӧні мийӧ ӧні на олам... Вӧл гид и мӧс гид, жытник и кӧбрег... Кызь квайтӧд воын, землеустройство дырйи, Вӧр-ю пӧлӧн содтӧд му-видз юкӧмаӧсь... Эстшӧм зумыда овмӧдчылӧма гӧрд партизан... Кык война пыр мунӧм салдат... Быдтор эм... Быдтор тырмӧ... Челядь быдмӧны да тшӧтш нин отсасьӧны... Шуда олӧм пондаыс сымда воюйтіс да, медбӧрын пуксис жӧ тай сія...

Ладимер чӧв усис да ыджыда ышловзис.

— А сэсся? — юаліс художник. — Тэ тай меным та йылысь эн на висьтасьлы?

— А сэсся заводитчис «Великӧй перелом...» — дзугыля шуис Ладимер. — Кызь ӧкмысӧд восянь, буракӧ... Колхозъясӧ пондісны сюявны гӧльджык да шӧркодя олысь крестьянаӧс... Озырджыкъяссӧ кулакалны... Миянлысь дедӧӧс моз... Сылысь пӧ дзик ставсӧ мырддясны... Асьсӧ пуксьӧдасны Човйӧ... Сэтӧні сэсся и сгинитас гӧрд партизан... выль олӧм тэчысь...

— Ой, бисова, кутшӧм драма мортыслӧн! — дойӧн йиджтысьӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш, сылӧн весиг синваыс пондіс доршасьны, и став рисуйтчӧмъясыд вунлісны.

— Нда! — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась, мусянь тэчӧм кодь Ладимер вылӧ быттьӧ выль синъясӧн видзӧдіг. — Тайӧ нин абу драма, а быдса трагедия. Морт воюйтӧ выль олӧм вӧсна. Вир кисьтӧ... А сэсся гӧг вӧрзьӧдана пӧсь уджӧн судзсянаджык пӧтӧс олӧм лӧсьӧдӧ. Челядьыслы кӧсйӧ унджык кольны, мед найӧ водзӧ эз корысявны. Мед бурджыка да югыдджыка олісны, водзӧ нуӧдісны сылысь бур рӧдсӧ... А сэсся мортыслы виччысьтӧг нӧшкыштӧны юрас... Ӧти здукӧн ставыс орӧ-бырӧ... Коньӧр, кыдзи, кӧнкӧ, вийсис ловнас тадзисӧ помасигӧн! Енмыс сӧмын тӧдӧ...

— Но, Вась Вась, тэ талун сеталан сюжетъяс! — весигтӧ тшӧкмунлӧмӧн шуис художник. — Сӧмын вот кыдзи татшӧмторъяссӧ серпасавны?..

— Со тай ме и шуа: мед эськӧ и ӧні эз ло мыйкӧ сэтшӧмыс жӧ! — водзӧ на личӧдіс пытшкӧсас чӧжсьӧмасӧ Ладимер. — А то текника лӧсьӧдан, скӧт лӧсьӧдан... Му и видз дасьтан... Семьятӧ та вылӧ бергӧдан!.. Кок йылад султыштан... А сэсся мыйкӧ бара путкыльтчас власьтыс бердын, да дедӧӧс моз, лёкысь нӧшкыштасны... А завидьтысьыс да лӧгалысьыс помӧдз нин талялас... А ӧд ӧнія кадӧ ёна сьӧкыдджык лои кок йылассӧ сувтны... Торйӧн нин ӧткӧннас... А унджыкӧныс оз кӧсйыны юксьыны совхозысь да петны ас овмӧсыс вылӧ... Сэки вед ковмас дас пӧв ёнджыка мырсьыны... Быд ногыс бергавны... А йӧзыс миян абу велалӧма... Колкозъясад-совкозъясад личалісны йӧзыс... Не этша тшыксисны... Тышкас-мышкас ставсӧ керӧны... Ӧні дзоньнасӧн ас овмӧс вылӧ петӧмыд унджыкӧныслы чайтсьӧ ад гуранӧ пырӧм кодьӧн... Да кор ещӧ гӧгӧр гусясьӧны да мырддялӧны... А государство лючкисӧ оз вермы дорйыны... Да кор гӧгӧр ставыс сэтшӧм дона, торйӧн нин текника да ломтас, а видз-му дінын вӧчӧмасӧ, кӧть и ёна донтӧмджыка, сэтшӧм сьӧкыд иналны...

— Да, бисова, тайӧ дик олӧмас быдторыс на вермас лоны! — курыда жӧ шуис Хохол Йӧра Саш. — Со тай ми вокыс ас кӧсйытӧг — да весиг и тӧдлытӧг! — друг лоимӧ мӧд государствоынӧсь... Мӧд ногӧн жӧ колӧ лӧсьӧдны олӧмнымӧс... Пӧрысьӧ-нэмӧ... Дашкӧ и, сӧлсем мӧд нога олӧм пуксяс!.. Да сідзи он и вермы нин сэсся велавнысӧ... И важ гортад бӧрсӧ он вермы локны... Став пыдӧ лэдзӧм вужъяссӧ орйӧдлыны... Друг лыбӧм джуджыд потшӧсъяссӧ вуджны... Кӧть эськӧ и важ гортас керка пӧв на жӧ куткырвидзӧ... Да пӧльӧлӧн на пӧсьӧн киськавлӧм йӧр эндӧма...

Тадзсӧ сёрнитігӧн Хохол Йӧра Сашлӧн быттьӧ вуджрасис-вежласис пӧлыньтчыштӧм кузьмӧс ныра лэчыда лӧсйӧм чужӧмыс, дерт, сэні тӧдчытӧг эз ов матӧ воӧм лолыслӧн вийсьӧмыс. Художник асьсӧ мый вынсьыс ёсьмӧдӧмӧн зілис казявны ставсӧ тайӧс да бурджыка пасъявны дӧра вылӧ. Сылы, дерт, бур на вӧлі, мый татшӧм вӧрзьӧдана сёрниыс лыбис. Сэсся художник шуис:

— Да, миян кадӧ бара на тай косьыштіс глобальнӧй катаклизм... Взрыв... Лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзӧс сійӧ лёкысь пыркнитіс... Александр Иванович коддьӧмъяс веськалісны сылӧн шӧр нырас... медся пасьвартана вылас... Он ёна вежӧкты налы...

— Но татшӧм пыркнитчӧм бӧрас йӧзыс оз ӧмӧй нӧ тӧлксявны?! — пӧся ызнитчис Ладимер. — Быдлаын?! Олӧмыс вед оз жӧ султ сэсся!.. Мед, коді вермӧджык, ас овмӧс кыпӧдӧ... А кодъяс озджык вермыны, мед и ӧтув бергӧдчӧны... Либӧ вынаджык овмӧсъясын бур донысь уджалӧны... Бур донысь пуктӧны налы ассьыныс пайсӧ ли... Лючки ногӧн кӧ, му-виддзыс и вӧр-ваыс быдӧнлы на тырмас!.. Лым ваыс и шоныд зэрыс!.. Югыд шонді югӧрыс и!.. Бур ногӧн кӧ, мый пӧ и не быдтыны нянь и картупель, помидор и ӧгуреч, мӧс и ыж!.. Ӧнія кадӧ!.. Ӧнія текника вынӧн!.. Да кутшӧм нӧ ми сэсся страна, асьнымӧс кӧ некыдзи огӧ вермӧй вердны?! Эта пасьта, помтӧм-дортӧм му вылас?! Да дыр-ӧ нӧ позьӧ сэсся корысь туяс олнысӧ?! Эк, кияс лудӧны ловзьӧдны мусӧ и быдтор!..

— Но кыдзи сэсся татшӧм йӧзтӧ он рисуйт? — шуис Ладимерлӧн тадзисӧ ыззьылӧмысь чуймыштӧм художник. — Кыдзи он зіль кольны налысь чужӧмсӧ и лов кылӧмсӧ водзӧ лоысь йӧзыслы?..

— А бара на кӧ немтор оз артмы миян? — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Сідзи и немтор кӧ оз гынмы?.. Странаас чӧжсьӧм лёк вынъясыс кӧ оз лэдзны гынмынысӧ? Гынмысь вурунсӧ кӧ быдсяма пежнас урӧстасны?..

— Сэки сэсся, ме ногӧн, странаыслы водзӧсӧ не олны нин, — ышловзьӧмӧн шуис Ладимер. — Ӧнія личӧдчылӧм бӧрын... Этатшӧма гыпмунӧм бӧрын... Выль надеяӧн ышмылӧм бӧрын... Куш сӧмын лёкалӧмӧ да лӧгалӧмӧ кӧ ставыс вуджас, ыджыд вир кисьтӧм бара вермас лоны...

— А мед эськӧ оліс странаыс! — шуис ассьыс уджсӧ ылӧсас сигӧртысь художник. — И Коми му мед бура оліс! И Сыктыв! И тайӧ гажа керӧсыс, кӧні кыпыда лолавсьӧ и уджавсьӧ! Кутшӧм шань йӧз бӧрйылӧмаӧсь тайӧ гажаинсӧ...

Сэсся ӧтвылысь пондісны видлавны мастерӧн сӧмын на вӧчӧмасӧ. Ыджыд руд дӧра вылӧ сьӧд рӧмъясӧн ляснитчӧм чужӧмсӧ Хохол Йӧра Сашлысь. Жельнӧг Вась да Ладимер шуисны, мый бура пӧ вуджӧдӧма чужӧм серсӧ-пассӧ и лов русӧ. Аслыс Йӧра Сашлы чайтсис, мый неуна быттьӧ озджык мун сійӧ ас вылас, фото вылын моз, но, яндысьысь мортыд, сійӧ эз понды та вӧсна няргыны. Да и таӧдз-ӧ вӧлі ӧні сылы, ылі муясысь воӧм мортлы? Ӧд ставсьыс таысь сійӧ вӧлі лов тырнас личалӧма и кыпалӧма, а тшӧтш и нормӧма. Кутшӧм шань ас йӧз! Кутшӧм муса и ыджыд сёрнияс! Кутшӧм меліа и небыда малтыштӧ сійӧ быдлаті! Кольыштӧма на жӧ тай коми руыс!.. Ок, тшӧтш эськӧ уськӧдчыны налӧн тӧждъясӧ да могъясӧ!.. Но кыдзи? Кыдзи?! Кор ёна нин вынтӧммӧм кузь бӧжыд дзескыда сибдӧма ылі муясӧ...

Сэсся найӧ лэччисны нӧшта ӧти ыджыд тшупӧд юланьӧ, но и тасянь на ва дінӧдзыс джуджыдкодь. Визьӧн-визьӧн сувталӧм козъяс да ньывъяс муртса кывмӧн шувгӧмӧн видзаалісны найӧс, шонді водзын пычкысьӧм сир мырдӧн пальӧдісны мастерскӧйын дырджык вӧлӧмысь.

А вылісянь шлывгис-визувтіс югыдлӧз ваа Сыктыл! Вӧръяс да видзьяс пыр, лыдтӧм чукыльяс-мукыльяс кытшовтӧмӧн сійӧ воис талань кӧнкӧ ёна на ылын гортладорсянь...

Дзикӧдз ырзьӧм лола Хохол Йӧра Сашлы тайӧ югыд здукас пондыліс чайтсьыны, мый сё муса Сыктылыс ӧні визувтӧ тшӧтш и сылӧн вир сӧнӧд! А нӧшта сылы чайтсис, мый дона Сыктылыслӧн чукыльясӧ да со татшӧм войтъясас пыр кежлӧ, некор бырлытӧм вылӧ тшӧтш кольӧмаӧсь и сылӧн, Йӧра Саш ловлӧн кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ торпыригъяс-войтъяс...

Но мыйкӧ быттьӧ вӧлі и оз тырмышт югыд ваа Сыктылын... Мый нӧ эськӧ сэтшӧмыс? Мыйджык?.. И Хохол Йӧра Саш гӧгӧрвоис. Гожӧм шӧрын Сыктыв кузя эз кывт кер! Тайӧ вӧлі дивӧ кодьӧн!.. Ӧд мыйӧн сійӧ тӧдӧ, керйыд, водз тулыссянь да сёр арӧдз, век нин люзьгис лэччыліс кытчӧкӧ ва кузяыс... И Хохол Йӧра Саш юаліс войтырлысь:

— Дугӧдіныс ваӧд лэдзны керсӧ?

— Йӧй рынокыд, буракӧ, ачыс дугӧдіс, — шуис Жельнӧг Вась. — Вӧр овмӧсыс дзикӧдз киссис. Ӧні неважӧнся серти, витӧд пайсӧ оз керавны вӧрсӧ. Немтор кылӧднысӧ лои. А коді эмышт, кос туйӧд петкӧдӧны... Мый дыра вийсим, мед эновтчыны кер кылӧдӧмсьыс, но немтор оз вӧлі гынмы. А ӧні со, видзӧд, вӧр овмӧс киссьӧм-пазалӧмыс кӧть нин тайӧ бурсӧ керис. Кӧть эськӧ, шуам, уна дас сюрс пӧрӧдчысь-кылӧдчысь татшӧмторсьыд дзикӧдз матӧ воис. Уджтӧг колисны, оз тӧдны, кыдзи овны...

— Но мед и шойччыштӧ сё муса Сыктылным! — кӧть нин таысь тшӧтш жӧ нимкодьмыштіс Хохол Йӧра Саш. — Вед, кӧнкӧ, пӧдны жӧ нин пондыліс уна дас вояс чӧжыс вӧрсӧ сэтшӧма кылӧдігӧн. Буракӧ, ёна чинӧма челядь дырйиным серти.

— Челядьдырся сертиыд ӧні, гожӧмнад, позьӧ шуны, джын ваыс овлӧ Сыктылад, — дзугыля шуис Жельнӧг Вась. — Став вӧрсӧ гӧгӧрсьыс кыдзисюрӧ гындім-пӧрӧдім... Ёльяс косьмалісны... Ичӧт юяс ямисны... Некытысь лои уна ваыслы чукӧрмыны. И тадзи быд ю ковтысын... Эжваын кӧть Печораын, Лузын кӧть Мозымын... Быдлаын!.. Ӧти морт нэмӧ бура и куштім да пӧдтім мича-озыр вӧр-васӧ... А лючки олӧм эз и пуксьыв... А олӧм век ӧтарӧ лёкмӧ... Став озырлуныс чунь костъясӧд ва моз и визувтіс...

— Ӧні тай эськӧ быттьӧкӧ быдлаын пондісны мошкоритчыны выльысь ловзьӧдчӧм вӧсна да, — шуис тайӧ жӧ сёрни визулӧдыс художник. — Быдлаын медбергалысь кывйыс — сӧвмӧдчӧм, возрождение...

— Сӧмын тай, ёнджыкасӧ, больгӧм кежсьыс на и кольӧ ставыс, — пытшкӧс дойӧн шуис Ладимер. — А сійӧ жӧ вӧртӧ, картупельӧс да идйӧс моз, ӧти гожӧмӧн он быдты... Ӧні жӧ миян матігӧгӧрысь лючки керка лэптӧм вылӧ оз и сюр бурджык пуыс-керйыс... Ставсӧ леспромхозъяс шырзьӧмаӧсь.

— Но ладнӧ, варышпиян, сэтшӧм бура тӧдмасьӧмнымӧс вайӧ огӧ пондӧй дзугыльтны шог сёрниясӧн!. — койтысь чукчилӧн кодь зэлыд ён гӧлӧсӧн шуис сэсся художник. — Вай пыралам керкаӧ чай юыштны.

А кор сэсся бӧр кыпӧдчисны джуджыд кыр йылӧ да пырисны лӧсйӧм стенъяса, важиник улӧс-лабичьяса да пызанъяса керкаӧ, кӧні быттьӧ кыліс на нэмӧвӧйся олысьяслӧн лов шыыс, художник лэптіс пызан вылӧ вина доз да сола тшак. Кисьталіс винасӧ буркодь стопкаясӧ да шуис:

— Тіян вӧсна, коми пиян! Мый кӧть эз ло, миянлы эськӧ оз ков дзикӧдзсӧ усьны сьӧлӧмнаным. Мый вермам, мыйкӧ век пондам вӧчны водзӧ. Кыдз шулӧма Наполеон: миянӧс, асьнымысь кындзи, некод оз мезды ни оз спасит...

Сэсся медбӧръяысь ӧтлаын сувтыштлісны керкаводзса гажа кыр йылӧ. Син водзын вераліс-пӧртмасис Сыктывлӧн паськыд-гажа ковтысыс! Век кӧть видзӧд! Век кӧть кыпъяв-нимкодясь!.. Но сэк жӧ быттьӧкӧ и норкодь вӧлі Хохол Йӧра Сашлӧн сьӧлӧм вылын: сылы ӧд регыд бӧр ковмас ылӧ мунны том дырсӧ сэтшӧм шоныда матыстлысь тайӧ гажсьыс! А нӧшта сылы вӧлі быттьӧкӧ и жаль, мый ылӧ бӧрӧ кольӧм томлунас, во ветымынъяс саяс, кор сӧмын на вӧлі борд йылӧ сувтӧ, олӧмыс эз паныдав сійӧс, со татшӧм мывкыд мастерыскӧд. Сы кодь кымын жӧ мукӧд мастеркӧд... Сэки ӧд эськӧ, гашкӧ и, мӧд ногӧнджык катовтчис сылӧн олӧмыс...

10

Бӧрсӧ петігӧн, Ыб вичко дорын, налӧн машинаӧ вӧзйысис косньӧд мыгӧръяса ыджыдкодь дядьӧ. Лэчыд кыпыд гӧлӧсӧн юасис:

— Абу-ӧ Визинлань кайысьяс?

— Сыланьӧ эськӧ да, — шуис руль сайын пукалысь Жельнӧг Вась.

— Зэл тай бур! — нимкодьмис олӧма морт. — Коми йӧз тай вӧлӧмаӧсь и. Дашкӧ, менӧ тшӧтш босьтанныд да? Визинӧдзыс гургӧданныд?

— А мый нӧ пӧ огыс, радпырысь! — нимкодьмисны жӧ кык ёрт. — Пуксьы пӧ да ваксьы. Окота кӧ, висьтась. Буракӧ пӧ, тэ, миян серти, дырджык нин олан му вылас, унджык аддзылін, унджык тӧдан. А сёрни-баснинад пӧ и туйыс дженьыдджыкӧн лоӧ.

Увлань йывмысь бур вирпаса на чужӧмыс дядьӧлӧн вӧлі кузьмӧс векни ныра, ортсылань чошкысьӧм гырысь пеля, рудовлӧз тэрыб синъясыс видзӧдісны сӧдза на и ёся.

Хохол Йӧра Сашлы, медводз видзӧдласыс серти, дядьӧыс чайтсис ар сизимдас витӧ кымын воӧдчысьӧн. Ныр-вомсӧ пӧрысь чукырасьӧмыс, дерт, вӧлі босьтӧма жӧ нин, но абу на пыдіа нямралӧма да шӧралӧма. Но кор дядьӧ шуис, мый сылы регыд тырӧ кӧкъямысдас вит, кык ёртлы ёна и ковмис чуймыны таысь...

Ӧтлаын пукалігад, да торйӧн нин туяд, кыдзи сёрниттӧг олан татшӧм мортыдкӧд?..

— Бур арлыднад нин да, он на и пов ылікодь туяс петавнысӧ? — пыр жӧ пондіс юасьны газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Визинсяньыд пӧ Ыбӧдзыд ёна-ӧ мунантор? Ӧнія бур туйӧдыд? Ветымын километртӧ? — лэчыд-кыпыд гӧлӧснас варова шуис дядьӧ. — Машинаӧн дзужкнитӧдісны соч керка дорӧдз. Важӧн нин эг аддзысьлӧ да, видлыны лэччылі. Ыбас сійӧ миян верӧс сайӧ петавліс, вичко дорсяньыс матын и олӧ. Гӧсьтитышті сы ордын, дашкӧ, медбӧръяысь нин волӧмыс лои да. А сэсся и вичкоас окота жӧ вӧлі пыравлыны.

— Эскан Енмыслы? — пыр жӧ юаліс татчӧ Жельнӧг Вась.

— Том дырйи богохульник вӧлі, — виччысьтӧг шуис дядьӧ. — А сэсся, гӧтраси да, кевмысьны тай понді. Дашкӧ, сыысь, мый сьӧлӧм бурмӧдана гӧтыркӧд Енмыс тӧдмӧдіс. А сэсся и ӧтчыд, коркӧ сэкиясӧ жӧ, лэчыд пиня-гыжъя ошкысь ловъя юрӧн мынтӧдчи...

— Вӧралысь? — водзӧ ӧзйысь ловруӧн юаліс Хохол Йӧра Саш.

— Кытчӧдз верми, век вӧралі.

— Но ӧд Енмыс оз тшӧкты начкынысӧ! Ловъя ловсӧ! — асланьыс на синіс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Шуӧма жӧ: не убий!

— Ме ӧд ог мортӧс начкы, — эз падмы таысь вӧралысь. — Сэсся и ме сідзи да сымда кыя пемӧс кӧть чери, мед не орӧдны Енмыслӧн сетӧм вӧр-васӧ. Мед не дугӧдны налысь водзӧ рӧдмӧмсӧ.

— Сідзкӧ, тэ эскан, мый олӧмнас и мирнас веськӧдлӧ Ен? — водзӧ посйысис тайӧ лӧсасӧдыс Жельнӧг Вась.

— А мӧй нӧ, кодкӧ и эм, кодкӧ и веськӧдлӧ, — ыджыда шуис дядьӧ.

— Веськӧдлӧ кӧ либӧ бур кодкӧыс, мыйла нӧ либӧ лёк олӧмсӧ йӧзыслы лэдзӧ? — пыр жӧ бытшнитіс татчӧ Жельнӧг Вась. — Мыйла вир кисьтана войнаяссӧ лэдзӧ?..

— А мыйла сылы колӧ кутны ӧтарӧ лёкмысь йӧзсӧ? — воча юаліс та вылӧ варов дядьӧ. — Любӧй зьверысь ёнджыка зьвермӧмаяссӧ?.. Енмыс сетӧма налы эстшӧм гажа му! Эстшӧм мича да озыр вӧр-ва! Быдсяма быдмӧгсӧ и пемӧссӧ. Рӧдмӧдчӧй да олӧй бур ногӧн. Вӧдитчӧй бур ногӧн. Ачыд ол и мукӧдлы эн торкал олнысӧ!.. Ог кужӧ! Ог вермӧ! Ог тӧрӧ!.. А вед сэсся и Библияас шуӧма, мӧй коркӧ пӧ лоӧ Страшнӧй Суд. Енмыс пӧ бӧр локтас му вылӧ да и пондас судитны да нырны став лёк йӧзсӧ. Став лёка олысьсӧ. Лёк керысьсӧ... Та понда, дашкӧ и, сійӧ жӧ войнаяссьыс оз и ӧлӧд Енмыс... Оз кӧ пӧ кужны бурӧнсӧ олны, мед и песӧны лёксӧ, мед и нырӧны ӧта-мӧднысӧ. Меным пӧ, кор бӧрсӧ лэчча на дінӧ, этшаджыкӧнӧс колмас судитны...

— Ну, бисов пӧль, чорыда тай тэ думайтан! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ачыд али мӧй татшӧм думӧдзыс воин?

— А коді нӧ ме пыдди думайтас, — шыньмуніс кузь ныра дядьӧ. — Аслам на юрыс уджалӧ да. А сэсся и Библияыд менам матын, шкапын сулалӧ.

— А ачыд нӧ тэ Страшнӧй Судсьыс он пов? — водзӧ юасис Жельнӧг Вась. — Вӧралысьӧн шусян да? Сымда ловъя лов, кӧнкӧ, босьтін да?

— Вӧр пемӧссӧ сы вылӧ и лӧсьӧдлӧма Енмыс, мед мортлы лючки кыйны-вийны сійӧс, — шуис визинса. — Таысьтӧ менам полӧм ни падъялӧм абу.

— Но, а сідз кулӧмсьыс, кӧнкӧ, ӧд полан жӧ? — юаліс Жельнӧг Вась.

— Но, коді нӧ кулӧмысь оз пол, — кытшлавтӧг шуис дядьӧ. — Но мед тірзьӧмӧн полны — абу сэтшӧмыс. Ме, ас пайысь, олышті. Быдторсӧ аддзылі да тӧдлі. Мед сӧмын бурджыка помасьны отсаліс Енмыс-а. Ӧні ме гортъяс вода бура кисьмӧм шобді кольта моз, кыдз тай шуӧма сійӧ жӧ Библияас. Сійӧ, шобдіыс кольтаас, мый вермӧма, босьтӧма нин му вылысь да югыд шонділысь, водзӧсӧ сылы немтор нин оз кол...

— Да тэ тай нӧ важ коми тун кодь жӧ быдтор тӧдысь вӧлӧмыд! — ёна шензьӧмӧн шуис татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Тун не тун, а сы дырасӧ олігад мыйкӧ ӧд песӧма жӧ мӧвпнас, — тадзисӧ донъялӧмсьыд лов бурмытӧгыс эз ов визинса. — Сэсся и лючки мортыдлы тай, олігчӧжыс, век тай окота унджык тӧдны да быдтор вежӧртны.

— Буракӧ, кокньыда на олӧмыд, кӧкъямысдас витӧдз кӧ век на вуж кодь винёв, — та бӧрын парсыштіс дядьӧӧс Жельнӧг Вась.

— Ме — кокньыда? — пыр жӧ ёкыштчис та вылӧ лэчыд гӧлӧса визинса. — Тэныд эськӧ мед нӧбасьліс менам «кокньыдыс»! Ме, кӧсъян кӧ тӧдны, вит арӧссянь муні вӧралны!

— Витсянь?! — татчӧ нин чуймисны кыкнан ёртыс.

— А мӧй нӧ! Пӧльӧкӧд муні, маті чӧс туйӧ. А сэсся и, вочасӧн, век водзӧ да ылӧджык.

— Да ӧд визинсаыдлы, кӧнкӧ, лючкисӧ вӧралны некӧн вӧлі? — шуис Жельнӧг Вась. — Йӧзыс уна, гӧгӧр ыджыд сиктъяс пуксялӧмаӧсь. Кысь быдӧнлы чӧс туйыс?..

— А мийӧ, визинчи, му пуксьӧм дырсяньыс вӧраллім Вель-ю йылъясын...

— Вель-ю? — кӧрыштліс кымӧссӧ Жельнӧг Вась. — Ме тай нӧ эг и кывлы татшӧмыс йылысь? — Кӧть эськӧ и Коми мусӧ кузяла и пасьтала гежмалӧма нин лои?

— Мӧд ногӧн кӧ, Вилядь ю, — веськыд кинас ӧвтыштӧмӧн стӧчмӧдіс лэчыд сёрниа дядьӧ.

— Но оз ӧмӧй Вилядьыс кытчӧкӧ Эжваӧ визувт? — ёнджыка на чуймис Жельнӧг Вась. — Кыдз помнитсьӧ, дзик нин Эжва горувланяс усьӧ, матӧджык Котлас-Пырас дорӧ.

— Сідз и эм, бура тай тӧдан! — кыпыда вашмуніс пӧрысь вӧралысь. — А йылыс сылӧн миянладорсянь чепӧсйӧ. Ичӧт Визин йылсянь матын.

— Менӧ, том дырйи, век жӧ шензьӧдліс, кутшӧм матынӧсь Войвыланым ӧтарӧ-мӧдарӧ исколтысь ю йылъяс! — шоналӧмӧн казьтыштіс коркӧя сьӧлӧм кылӧмсӧ Хохол Йӧра Саш.

— И бура, шуан, коркӧясас вӧравлісны Вель-ю йылас? — водзӧ на ёсьтіс сёрни визьсӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Бура! — лов тырнас, кос кинас ӧвтыштӧмӧн шуис визинса. — Дерт, миянсянь абу зэл матын сэтчӧдз, но воӧдчан да ок и добра! Лӧнь! Олысьыс некӧн абу. Вӧр-ва озыр. Пӧткаыс гыбзьӧ... Миян, визинчилӧн, сэтчань нэмӧвӧйся вӧла туй вӧлі писькӧдӧма, вуж доддьӧн вӧлі кыскасям... Арнас, Степан лун бӧрын, сентябрын сійӧ, вӧлі каям да кыз лым усьтӧдз кыйсям. Кытчӧдз понйыдлы дзикӧдз оз сьӧктӧд да пык лымйыс...

— Чӧс туйяс вӧліны сы ылнаас и? — юаліс татшӧм сёрнинас дзикӧдз босьтчӧдӧм Хохол Йӧра Саш.

— А кыдзи нӧ! Чӧс туй и лэч туй. Пӧткатӧ ёна кыйлім. Ур вылӧ петтӧдз понтӧг на вӧлі лэчкасям. Сійӧс домавлӧма чом дорӧ. Пон увтчӧм шы ни лыйсьӧм шы на оз кыл. Сӧмын чӧс да лэч уджалӧ... Эстшӧм лӧнь да гажа вӧрыс!.. Медводзсӧ ме кайи сэтчӧ дедушкӧд кӧкъямыс арӧсӧн. А сылы, дашкӧ, ӧнія ме моз жӧ, матӧ кӧкъямысдас жӧ вӧлі...

— И лысьтіс петны сы ылнасӧ? — шензьӧ Хохол Йӧра Саш. — Сэтшӧм мырсьӧм вылӧ?..

— Важ йӧзыд ёнӧсь да винёлӧсь вӧліны, — шуис вӧралысь. — Коді олысьыс... Дерт, кодсюрӧ водз жӧ кулалісны-а, ӧтарӧсӧ сьӧкыда вийсьӧмсьыс...

— И сы дырасӧ сьӧд вӧр шӧрас олігӧн абу гажтӧм? — юасьӧ Хохол Йӧра Саш.

— Оз тай помнитсьы гажтӧмыс-а, — шоныда казьтылӧ вӧралысь. — Кытшлалан чӧс туйӧдыд, шедӧм пӧтка мездалан да выльысь октысян. Бура шедӧ да, сьӧлӧм вылад нимкодь. Дедушыдлысь кылзан сёрнияссӧ да велӧдӧмсӧ. Сійӧ миян, шонъянӧй, бур ныриса пон моз вӧлі тӧдӧ и кылӧ вӧр-васӧ! Кодкӧ кӧ чӧс туйӧдыд мунас мӧд морт, куш ӧти дук сертиыс нин вӧлі тӧдӧ мунысьыс йылысь. Татшӧм морт дінад кутшӧм али гажтӧм быдтор тӧдны кӧсйысь зонкаыдлы!.. А сэсся и, шойччан лун босьтасны да, пукалыштны воласны матын кыйсьысьяс мукӧд чомъясысь. Миян торъя пылсян вӧлі, жара ломтасны да пӧттӧдзыс корӧсясясны, сёясны-юасны да быдтор йылсьыс варовитасны.

Визинса чӧв усис, важ йывсьыс казьтылӧмыс, тӧдӧмысь, шоныда ойдӧдіс ловсӧ.

Сэсся кыйсьӧм-вӧралӧм йылысь сёрнисӧ ёна радейтысь Хохол Йӧра Саш юаліс сылысь:

— Тэ вӧлі шуан, мӧй Енмыслы эскыны тшӧтш ыштӧдіс тэнӧ ёсь пиня-гыжъя ошкысь ловъя юрӧн мынтӧдчӧм? Кыдзи нӧ эськӧ тайӧ вӧлі?

— Хӧ! — шыньмуніс вӧралысь, а сэсся и окотапырысь пондіс висьтасьны лэчыд гӧлӧснас: — Важӧн нин эськӧ вӧлі тайӧ да, но татшӧмыд тай некор оз вун... Кайим мийӧ тӧварышкӧд Чуимлань, ош гу дорас, тулан кыйигӧн на казявлі водӧмсӧ да, сэсся и лызьӧн, буркодь лымъя дырйи нин, воӧдчим. Кузькодь зіб керыштім да, бура лӧсьӧдчим да, пондім гурйыны-сверлитны зібнас гу пытшкас. А, лешакыд, некод оз пет! А тӧдчӧ, мӧй кодкӧ эм гуас, лов шысьыс да шоныдсьыс лымйыс вижӧдыштӧма... Мӧй нӧ керны? Бӧр куш киӧн мунны? — Абу лӧсьыд... Тӧварышыс сэсся босьтіс да и лыйис гу пытшкас... Пырысь-пыр жӧ кодкӧ лёкысь марӧстіс, сэсся и брынснитчис гу вомӧдыс топыдик ош... Ме ӧтчыд лыйӧмӧн и чергӧді сійӧс, а тӧварышыс сэки выльысь зарадитіс пищальсӧ, кык ствола пищальясыд ӧд миян сэки эз на вӧлны... А гуас ӧд, буракӧ, кодкӧ эшшӧ на эм! Лыйӧмаыслӧн мам ли коді ли... Тайӧыс ӧд, тыдалтӧг оз ов, томиник ош на... Тӧварышыс, бура лӧсьӧдчис да, мӧдысь косьӧбтіс-лыйис паськалӧм гу вомас... Сэсся мӧйкӧ лёкысь ружӧктӧм кодь кыліс... Пищальӧй менам бара дасьтӧма, ӧтка пуляа... Чер и пурт дасьтӧма жӧ... Гусьыд вӧтлӧм ыджыд ошкыд ӧд ок лёк да яр!.. Он кӧ пырысь-пыр дзенгы сылы сьӧлӧмас пӧсь сьвинечнад, лым пытшкас бура вермас пурны-чашйыны... Но, лешакыд, бара на некыдзи оз кӧсйы петны югыд ывлаас!.. Мӧй водзӧ керны?.. А, меся, мӧй лоанаыс ло!.. Пищальӧс тӧварышлы сеті, босьті киӧ кузь пуртӧс да увлань юрӧн понді пырны гуас...

— Ош гуӧ пондін пырны куш ӧти пуртӧн? — шемӧс босьтіс Хохол Йӧра Сашӧс.

— Ме сэки том на вӧлі, ён и полтӧм, — кинас ӧвтыштӧмӧн тӧдчӧдіс вӧралысь. — Сэсся и кыз кучик лаз вылын кышалӧма, юрӧ кучик шапка зэлӧдӧма... Сэсся и Енмыслы ас кежысь келмысьышті жӧ... Меся, эм кӧ Тэ кӧнкӧ, видзышт-дорйышт менӧ... А, меся, ловъя юрӧн кӧ мынла кыйӧдчысь гундырсьыс, нэм чӧж сэсся понда келмысьны Тэныд...

— Но и мый водзӧсӧ лои? — лов шысӧ кутӧмӧн тэрмӧдлыштіс вӧралысьӧс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— А эз нин вӧл ловъя Ыджыд Ошкыс! — серӧктыштӧмӧн разис зэлыд гӧрӧдсӧ вӧралысь. — Кыдзкӧ тай веськыда сьӧлӧмас жӧ инмӧма пуляыс. — Сэсся, ышлолалыштӧм бӧрын, вӧралысь содтіс: — Ӧнісӧ ме, мӧвпала да, шулывла аслым: дашкӧ, меся, эз нин ков лыйнысӧ сэки... Ӧти сюрис и — тырмас... Но сэкисӧ мийӧ, шуи нин тай, томӧсь вӧлім, ыкшаӧсь, ыджыдджык подвиг миянлы коліс... Со ӧд пӧ мийӧ кутшӧмӧсь!.. Сэсся, дерт, и сідз кольнысӧ полім жӧ... Друг да виччысьтӧг брынснитчас гусьыс Ыджыд Гундырыс?.. Кор пондан ноксьыны лыйӧмаыс дінын?.. Сэки он и удит пищальтӧ лэптыны... Со тадзи сэсся и кык ошкӧс лои кыйӧма миян сэки...

— Но пуртӧн пырны ош гуӧ? — некыдз эз вермы палявны Йӧра Саш. — Тэ вед эн тӧд, ловъя але кулӧма сійӧ сэтӧні.

— Помӧдзсӧ, дерт, эг тӧд, — шуис вӧралысь. — Кӧть эськӧ и, оз шыав да, чергысьӧмыс вӧлі жӧ тӧд вылын... А сэсся и, шуи нин тай, Ен дінас шыӧдчӧмыс вӧлі жӧ...

— А та бӧрын паныдасьлін-ӧ ошкыскӧд? — юаліс Жельнӧг Вась.

— Ставсӧ дас ӧтикӧс кыйлі. Кодӧс ош капканӧн — пуд сьӧкта пиня капканъяс менам эмӧсь, — а кодӧс и лыйӧмӧн зӧр му вылысь. А вот кӧинтӧ унджыкӧс кыйлі, быд кӧинысь содтӧд премия вӧлі сетӧны. А медъёнасӧ, позьӧ шуны, ме вӧравлі мудер тулан да вурд вылӧ. Найӧлӧн куыс мича да дона, тырыс вӧлі мынтасны деньга, и пызь, и мукӧдтор. Да и аслад эм бур окота татшӧм мудер да пельк ловъяссӧ кыйны. Лыйсьӧмӧн и, капканӧн и, лэчкӧн-налькйӧн и, быд ногыс кыйсьылі... Куш сӧмын лызьыс менам кӧкъямыс гоз век вӧвлі...

— Мыйла нӧ сы мындаыс? — водзӧ на шензьӧ вӧралӧмъясас ёна нин ылалӧм Хохол Йӧра Саш.

— А ставыс тай колӧ! — шаня кывзысьяскӧд сьӧлӧмсяньыс сёрнитӧ вӧралысь. — Коді кӧр ку кысӧн эжӧма, мед лым вывті мунігад бӧрӧ эз сет, торйӧн нин чой паныд кайигӧн. А коді кыстӧм да тэрыбджык. Коді паськыдджык, мед небыд лым вывті уйны, а коді векньыдджык, мед чарӧмасигӧн тэрыба шливӧдны... И мед любӧй поводдя дырйи колана и лӧсялана лызь вӧлі! Вӧрад ветлӧдлігӧн-кыйсигӧн быдтор йылысь колмӧ мӧвпалны...

— Но, тэ тай ӧддьӧн бур вӧралысь вӧлӧмыд! — шензьӧ и нимкодясьӧ ылі Украинаысь воӧм коми морт Йӧра Саш татшӧм коми дядьыскӧд виччысьтӧг паныдасьӧмысь.

— Вӧлі эськӧ коркӧ да... — ышнясьтӧг ни асьсӧ омӧльттӧг шуӧ вӧралысь. — Но кольӧма тай кадыс, визул юясыс кылӧдӧмаӧсь вын-эбӧссӧ, сьӧкыд нопъясыс нёньыштӧмаӧсь... Кӧть эськӧ и, шуам, верст кызь кӧ мунан, позьӧ на и ӧні кыйсьыны да... Да ӧд бара омӧлик олӧмнас, кӧть и вермыштан на, вӧрас петалны полны пондім. Мыйкӧ кыйыштан да, кыйдӧстӧ на мырддьыны вермасны вермытӧм пӧльӧыдлысь... Со ӧд кытчӧдз воим...

— Да, вӧралӧмыд, вӧр-вакӧд йитчӧмаыд вӧліны миян пӧль-пӧчлӧн олӧмын медшӧр сюрӧснас, — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. Сэсся сійӧ жӧ ышловзьӧмӧн содтіс: — Но ӧти морт нэм олӧмӧн став тайӧ бурыс вошан выйӧдз тай воис.

— А медбурыс вӧлі сійӧ, мӧй оз кол вӧлі полны, мӧй кодкӧ мӧйкӧ лёкысь вӧрзьӧдас тэнсьыд! — пӧся шуис татчӧ визинса. — Вӧр чӧскысь-ӧ, вадор ветельысь-ӧ, игантӧм керкаысь-ӧ. Мортыс мед кӧть и сьӧкыда уджаліс, но сёйис чӧскыд свежӧй сёян. Сӧстӧм ва юис. И лолыс сылӧн, душаыс, вӧлі сӧстӧм и лӧнь. Ӧнія моз эз вийсьы да тірав быдсяма лёксьыс-пежсьыс. Тайӧн эз нетшкы да пазӧд вир-яйсӧ.

— Да, бисова житуха, йӧз олӧмысь чинӧ тай бурыс! — шуис тшӧтш Хохол Йӧра Саш. — Быдлаын чинӧ.

— А ӧд, мукӧддырйиыс ме ас кежысь мӧвпала да, миян Коми муын сэтшӧм олӧм позис лӧсьӧдны! — водзӧ шуис шань кывзысьяслы вӧралысь. — Эстшӧм озырлунъяснас! Вӧр-ваыслӧн эстшӧм мичлуннас! Мед кӧть и вылтіджык уна йӧзӧс нин вайӧдісны татчӧ, мый сэсся керан... Ӧтвылысь ылӧ водзӧ видзӧдӧмӧн... Коми йӧзлы татчӧ нэм кежлас пуксьӧм мукӧд йӧзкӧд ӧтвылысь бура олӧмӧн... Важ бурсӧ бӧр ловзьӧдны... Мый позянаыс на... Олӧм-вылӧмысь и вӧр-ваысь... Быд кылъя йӧзыслы ӧта-мӧднымӧс бурджыка гӧгӧрвоӧмӧн мыйкӧкертны... Ӧд бурджыка кӧ мелуйтны Коми мунымӧс, мыйта бурсӧ сійӧ вермас сетны... Озырлунсӧ и мичсӧ... Кынӧм пӧткӧданасӧ и лов бурмӧданасӧ... Ӧнія йӧзлы и внукъяслы... Э-эк, водзджык кулсис Межадорысь петлӧм ыджыд юралысьыс! Иван Палэчыс! Ӧнія дзуг пӧранас сійӧ эськӧ, дашкӧ, ставсӧ вермисджык мыйкӧкертны! Ӧтултны став вензьысьсӧ да водзӧ нуӧдны... Йӧзыс вӧлі кылзысьӧны сылысь, республика пасьталаын...

— Тӧдлін сійӧс? — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась, сійӧ вӧлі чуймыштӧма сёрниыслӧн тадзи бергӧдчӧмысь.

— Но, кыдзи нӧ? Иван ёртсӧ! — татшӧм тӧдӧмсьыс асьсӧ вылӧджыка кылӧмӧн шуис вӧралысь. — Межадорлы и Визинлы уна керис сійӧ. — Скӧт видзан комплекстӧ и бур туйтӧ. Да и, ме чайта, Коми муыслы, дзоньнас босьтӧмӧн, уна жӧ бурсӧ керис мортыс!

— Но и лэдзис сэтшӧма таргайтны ассьыным озырлуннымӧс, — шуис Жельнӧг Вась. — Вӧр-ванымӧс сэтшӧма куштыны лэдзис. Быдсяма лёк йӧзсӧ татчӧ вайӧдӧмысь эз вермы пыксьыны.

— Сэкся чорыд кадъясас, дашкӧ, выныс-эбӧсыс эзджык судзсьы мортыслӧн, — дорйыштіс земляксӧ вӧралысь. — Мед кӧть и медыджыд юралысьӧн вӧлі.

— А гашкӧ, эзджык лысьт водзсасьны Москвасянь ӧтарӧ личкысьяскӧд? — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Сэсся и, кызь во чӧж медшӧр руль саяс сулалӧм бӧрын, ас местаас коми мортӧс эз сяммы дасьтыны да кольны.

— Да, тайӧтӧ, дерт, абу бур, — дзугыльмыштіс жӧ вӧралысь. — Тайӧ менӧ сьверлитӧ жӧ... Коми муын олам, Коми республикаӧн шусям, а медыджыд веськӧдлысьыс абу коми морт... Кыдзкӧ нелӧсьыд тайӧ... И мукӧд кылъя войтырыслы кыдзкӧ эськӧ тшӧтш колӧ бурджыка гӧгӧрвоны тайӧс... Но тай пӧ шонъянӧйлы, Иваныслы, аслас жӧ ёртъясыс пӧ и отсалӧмаӧсь помасьнысӧ... Пленум вылӧ пӧ корӧмаӧсь ыджыд удж вылсьыс петӧм бӧрас нин... Призидюмӧ тшӧтш пуксьӧдӧмаӧсь. Кӧнкӧ, виччысис, мӧй ошкана бур кыл шуасны тшӧтш и сы йылысь... Сымда вын и став дзоньвидзалунсӧ Коми мулы лои сетӧма... Но кыдз пӧ тай мӧдасны, кыдз пӧ тай пондасны няйтӧсьтны и быд ногыс сіталны мортсӧ! Эстшӧм пӧ сар вӧлі! Паныд кыл пӧ эн лысьт сылы шуны! Ас ногыд немтор эн лысьт керны!.. Да ӧд — дивӧнад он тырмы! — тадзисӧ ӧбыдитысьясыс пӧ найӧ жӧ и вӧлӧмаӧсь, кодъясӧс ачыс вайӧдлӧма веськӧдлана удж дінас, кодъяскӧд ӧтлаын дас вояс чӧж ӧтлаын вӧлӧма... Дашкӧ, и ӧтлаын вина юыштавлӧма... Со ӧд кӧні юдаясыс...

— Да, сідзи вӧлі, — шуис Жельнӧг Вась. — Ме вӧлі жӧ сійӧ Пленум вылас, газетӧ гижыштлі... Аддзылі, кыдзи лӧза-гӧрдаӧн ымраліс Президиумын пукалысь Иваныслӧн чужӧмыс.

— Мӧй со, коньӧр, думайтіс сэки-а?! — ӧні на вийсис вӧралысь. — А сьӧлӧмыс пӧ мортыслӧн ёна нин висьӧма... Та бӧрын регыд пӧ сэсся и кулсьӧма...

— Регыд, — шуис Жельнӧг Вась. — Эз кӧ коркӧ аскияснас жӧ.

— Да, бисова, мӧй нӧ шензянныд?! — пӧся жӧ шыасис та вылӧ Хохол Йӧра Саш. — Россия-матушкаас кор нӧ мӧд ногӧныс вӧвлі?

— Ок, ёна и жаль татшӧм мортыд! — кинас ӧвтыштӧмӧн шуис вӧралысь. — Томиникӧн на воюйтлӧма да сьӧкыда ранитчӧма, уна велӧдчӧма. Сэсся и сэтшӧм сьӧкыд додь сы дыра кыскис! Мыйкӧ жӧ колмис сылы песны юрсӧ и сьӧлӧмсӧ! Эсы мында йӧзнас да эта пасьта мунас веськӧдлігӧн!.. Но и сёрнитігад бура шмонитны вӧлі кужӧ. Коркӧ, паныд лоим да, шуӧ вӧлі меным: ме пӧ эськӧ и тэ моз абу рыбак, но том сирпиянӧс пӧ, тшулюкъясӧс, ёна жӧ радейта! Кор пӧ небыда пӧжан-тшынӧдан найӧс лов пу жарӧн-тшынӧн... Сы бӧрын гоз-мӧдысь ме весиг кыйлі сылы татшӧм тшулюкъяссӧ... Эз, меным тай мортыс эз кажитчыв ыджыдӧ пуксьысьӧн-а, кӧть и ёна вылын сулаліс... Ӧні сэсся Межадор-Визинсьыд кор на бара выльысь петавлас татшӧм ыджыд мортыс?! Да и петавлас-ӧ нин коркӧ ӧнія дзугсьӧм олӧмас?! — ыджыда ышловзис вӧралысь.

Выль туйсянь бокӧ жӧ кольысь Межадор бердса чурк йылын Жельнӧг Вась сувтӧдіс машинасӧ. Ставӧн петісны шонді гож водзын небзьӧм онялысь ывлаӧ.

Мый пасьта татӧні восьсаиныс! Мый ылнаӧдз тыдалӧ! Ставсӧ гӧгӧр аддзӧмысь медъёна шызьӧма, дерт жӧ, Хохол Йӧра Саш. Ӧд сы дыра нин эз вӧвлы сійӧ тані! Тэрыб кока да кыпыд руа томдырсяньыс эз вӧвлы! Сы бӧрын кӧть и кыкысь сетчыліс жӧ важ гортланьыс, но самолётӧн лэбавліс... Матынджыкыс, дерт, Межадор тыдыштӧ, ыджыд-гажа сикт. Кӧні и чужлӧма-быдмылӧма ыджыд морт Иваныс. Эстчаньын, ылын, буракӧ, Волся вичко еджвидзӧ. Хохол Йӧра Саш тӧдтӧг оз ов на, мый зэв джуджыд кыр йылын сійӧ зымвидзӧ. Ок, мича вичко! Уліас, Сыктыв кӧджын, ытва дырйи ыджыд вабергач бергалӧ, вылісянь кывтысь пуръяӧс тшапйӧдлӧ да гӧгрӧдлӧ... А эстчаньын со Куниб, Пустӧш, а сэсся и Визин... Тшӧкыда татчӧ пуксялӧмаӧсь коми сиктъяс. Уна йӧза сиктъяс вӧліны водзті. Уна видз-му лӧсьӧдлӧмаӧсь.

— Оз на ков тэныд и Украина, а, Йӧра Саш! — руль сайын пукалӧмысь бура веськӧдчигмоз шуис Жельнӧг Вась. — Видзӧд со, асланым тані Украина кодь паськыд ыбъяс!

— Да-а!.. — нимкодьлунсӧ кутны вермытӧг шуис Хохол Йӧра Саш.

— Водзті миян няньыд во гӧгӧр чӧж тырмыліс, — кайтыштіс томджыкъяслы визинса вӧралысь. — Ид и сю, зӧр и. Весиг тшӧтш и шобді. Скӧттӧ уна видзлім, вермысьджыкъясыслӧн дас мӧскӧдз вӧлі картаас...

— Дас мӧскӧдз?! — шензис Хохол Йӧра Саш.

— А мӧй нӧ! Мед унджык куйӧд вӧлі. Миян вӧр муястӧ ӧд ёна колӧ куйӧдалны, абу Украинаад кодь вына сьӧд муяс миян. А сэсся и йӧл да яй семьяыдлы пӧттӧдзыд. Куш ӧти вӧралӧм помсьыд тай пыр сьӧкыдджык и сьӧкыдджык нин лои ыджыд позтыртӧ вердны... Визинын кучик завод вӧлі, ассьыным кучик кӧмкот вурисны. Латкин да Митюшов. Весиг кыз пӧтшва кучиксӧ нёйкӧдлісны ӧш мышкуысь. А Волсяын ыж ку пасьяс вурлісны...

— Эз кӧ эськӧ ставыс торксьыв тайӧ, кутшӧм олӧм вермис лоны! — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Сідзи, пиӧ... Сӧмын тай уна вояс чӧж став бур му вылас мырдысьӧн сісь картупель да турун быдтылімӧ, и то некыдзи оз вӧлі быдмы, — курыда чӧвтіс татчӧ вӧралысь. — Водзті няньыд вӧлі стын моз султӧ, буратӧ куйӧдалӧм бӧрад, а лёк туруныд — оз, шонді водзын нярмӧ да косьмӧ, кӧть и бур му вылас кӧдзан.

— Ӧні, гашкӧ, вӧлясӧ быттьӧкӧ сетӧны да, быдӧнлы аслыс му-видз вӧзйӧны да, бӧр ловзясны важ ыбъясыс? — юалана моз шуис Жельнӧг Вась. — Со пӧ и лӧсьӧдӧмаӧсь Визинад ӧтувъя овмӧс-котыр: видз-муын уджалысьяслысь и налысь быдтӧмасӧ керысь-бергӧдысьяслысь... Сэсся ӧд и зіля мырсьысьыд абу на жӧ йывмӧма Сыктыв вожад. Со тай и тасянь орчча Чуклӧмын кывсьӧ Николай Лапшин. Ӧддьӧн ыджыд овмӧс пӧ лӧсьӧдӧма. Кызь мӧскӧдз да сы мында жӧ куканьӧдз пӧ видзӧны гӧтырыскӧд да рӧдняыскӧд...

— Кызь мӧскӧдз да куканьӧдз?! — водзӧ на чуймис татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Да... Сэсся, дерт, и асланыс жӧ эм колана техника, трактор да машина, видз и му. Ӧнӧдз вӧлі быдтӧны-вӧчӧны сёянсӧ да асьныс жӧ и вийсьӧны-вузалӧны... — Жельнӧг Вась сувтовкерліс, сэсся шоныда нюмдіс да содтіс. — А мича том гӧтырыс Лапшиныслӧн, Вераыс, помавлӧма Выльгортысь техникум, кужӧмӧн уджалӧ овмӧсас и коркӧясӧ на удитӧ тэчны кывбур. Ме «Войвыв кодзулысь» лыддьылі. Ёна на и сьӧлӧм вылӧ воис...

— Да, бисова, мӧй тэ баитан?! — водзӧ на шензьытӧг эз ов Украинаысь воысь Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн тай бура либӧ аддзысьӧмаӧсь найӧ, гозъя!..

— Ме тай и шуа, — гӧрӧдаліс ставсӧ тайӧс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Мися, гашкӧ, татшӧм йӧзнад кыдзкӧ-мыйкӧ бӧр на ловзьыласны тайӧ паськыд ыбъясыс...

— Сія вед пӧ, Лапшиныс, водзджык удитӧма да кужӧма овмӧссӧ лӧсьӧдны, ачыс инженерӧн совхозас уджалӧма да, техникатӧ кыдзкӧ чуктӧдӧма и, — шуис быдторсӧ жӧ тӧдысь вӧралысь. — А мукӧдыс?.. Ог тӧд... — весиг ӧвтыштіс кинас визинса. — Мыйкӧ тай оз на ёна и уськӧдчы быдӧн татшӧмторыд вылӧ. Сэки ӧд, кор аслад му-видз лоӧ, кор ачыд кӧзяинӧн лоан, ёна колмас тільсьыны. Менам ичӧт дырйи вед, дас мӧскӧдзыд видзлісны да, кык вӧлтӧ да, ыжъястӧ да, — дак вед мийӧ вӧлі гожӧмбыд став ыджыд семья кодьӧн страдуйтам. Лунысь-лун шонді петӧмсянь шонді лэччытӧдз. Сы мында скӧтсӧ вед эсы кузя тӧвбыдсӧ мыйӧнкӧ колӧ вердны! А ӧнія кадӧ ӧмӧй быдӧн сідзисӧ уськӧдчас мырсьыны?..

— Со тай и дачаясад эськӧ ёна жӧ уджалӧны йӧзыс да, — шуис Жельнӧг Вась. — Кор аслыныс вылӧ мыйкӧ да мыйкӧ вӧчӧны. Куш сӧмын чер помысь да зыр помысь, некутшӧм техникатӧг, сымда удж бергӧдӧны. Керкатӧ лэптӧны и лунвыв помидор быдтӧны... — Газетӧ гижысь да аслас дачаӧн ноксьысь Жельнӧг Васьӧс шонӧдіс и пӧсьӧдіс татшӧм сёрниыс. — Да, уна йӧз на эськӧ вермисны быдтор керны Лапшин моз жӧ ыджыдасӧ да бурасӧ, нинӧмысь кӧ эз повны! Ни гусясьӧмысь, ни кодӧнкӧ мырддьӧмысь. Помӧдз кӧ эскисны йӧзыс, мый государство быд ногыс доръяс найӧс. Быд лёкысь доръяс! Непӧштӧ ачыс государствоыс, оз вӧрзьӧд, а став лёк вӧчысьяссӧ топӧдас. Став пежсьыс видзас и мездас. А керасны кӧ кутшӧмкӧ урӧн, вештысяс-мынтысяс сыысь!.. А сытӧг, збыльысь, лючкисӧ немтор, буракӧ, оз и артмы. Ды-ыр оз артмы! Кор быдтор колӧ гусьӧн вӧчны. А вӧчӧмасӧ нин пыдӧ дзебны. А сэсся дзебӧмасӧ юр кушмытӧдзыд бӧр корсьны. Джын кадыс сы вылӧ и мунӧ. А сэсся и кыдзсюрӧ дзебӧмаыс ёнджыка тшыксьӧ, сы мында удж пуктӧмаыс весьшӧрӧ вошӧ. Быдторысь содӧ майшасьӧмыд, лолыд пӧсявлӧ и кӧдзавлӧ, сьӧлӧмыд висьмӧ...

— Да, пиӧ, лёк олӧмӧдз тай бара на воимӧ, — ӧтикывъясис пӧся шуысь Жельнӧг Васькӧд визинса вӧралысь. — Немтор он гӧгӧрво, мӧй керсьӧ гӧгӧр. Он гӧгӧрво, кодарлань синсьӧ олӧмыс. Ӧтияс яндысьтӧг кульӧны деньга, — бӧр пӧ мунам капитализмӧ! Мӧдъяс некыдзи оз кӧсйыны петны совкозысь, — миян Войвылын пӧ ӧтувъя олӧмыс медся на бур! А сэк кості лёк гудырас кодъяскӧ юӧны, вийӧны, гусясьӧны... Кузятӧ олігӧн быдторсӧ аддзылі, война пыр муні, бурджык олӧм понда век жӧ быттьӧ вийси, но верми ӧмӧй чайтны, мый нэм помланьӧ татшӧмӧдз воа?! Ӧнтай эськӧ и шуи ме тіянлы, мӧй кулігӧн кисьмӧм шобді кольта моз лӧня вода, но, буракӧ, сьӧкыд лолӧн колмас воднысӧ...

— Но тійӧ кӧть гортаныдӧсь, ас муын... — курыда ышловзьӧмӧн шуис сэсся Хохол Йӧра Саш. — Век нин ас йӧз дінынӧсь... Ас вӧр-ваын... А ми вокыс?.. Эстшӧм джуджыд потшӧс сайӧ торъялім чужан муысь... Некыдзи вуджнысӧ он вермы... Сідзи нин и колмас водны ылі йӧз муас... Вӧлін да эн ло!..

Хохол Йӧра Сашлӧн тадзсӧ шуӧмыс медъёна дзугыльмӧдіс ставнысӧ.

А югыд шонді улын гӧгӧр вералісны паськыд ыбъяс. Ӧтилаын-мӧдлаын воймӧм-сьӧдасьӧм керкаяс тыдышталісны. Ылын век на чусмытӧм еджыда дӧввидзис Волсяса вичко.

11

Визинса вӧралысьӧс вайӧдісны горт дорӧдзыс — гырысь керъясысь топыда тшупӧм да ёна нин воймӧм-сьӧдӧдӧм керка дорӧдз, сулаліс сійӧ бокиджык грездын, кодлӧн пӧ нимыс — Рай. Жельнӧг Вась, косіндзи чужӧм тырнас шыннялӧмӧн, шуис та кузя:

— Со и ми тэнӧ, ыджыд вӧралысьӧс, райӧдз катӧдім!

А Хохол Йӧра Саш, дерт, чуймавтӧг эз ов татшӧмторъяссьыд — сетласны жӧ ним! Том дырсяньыс тай сійӧ оз нин помнит татшӧм нима грездсӧ. Вунӧма нин ли... Кодлыкӧ пӧ, буракӧ, медводзӧн пуксьысьясыслы, сэтшӧма нин сьӧлӧм вылас воӧма тайӧ гажаиныс! И, дерт нин пӧ, татшӧм нима грездад олігӧн, веськыда веськалан сэсся тасянь мӧдар югыдса раяс. Кор кисьмӧм шобді кольта моз медбӧръяысь водан.

Кузь ныра да чошкысьӧм пеля вӧралысь сьӧлӧмсяньыс аттьӧаліс бур коми войтырӧс ставсьыс да пондіс нуӧдны пыравны гортас, неважӧн кыйӧм сынпиян да мыкъяс пӧ менам солыштӧма, пукыштам пӧ да шойччыштам.

Но Жельнӧг Вась шуис, мый ӧнісӧ пӧ некор миянлы ёнасӧ манитчынысӧ, кыдзкӧ колӧ Сыктыв йылӧдз воӧдчывны, ыджыд аттьӧ нин пӧ тэныд сыысь, мый сэтшӧм лӧсьыда быдтор йылысь сёрнитім, а бӧрсӧ лэччигӧн пӧ, ставыс кӧ лючки да бур лоӧ, гашкӧ, позяс и кежавны, ӧд ӧні тай керкаыд и ачыд тӧдса лоин...

— Татшӧм мортыд ордӧ ӧддьӧн окота эськӧ пыралнысӧ да! — сьӧлӧмсяньыс содтіс тшӧтш и Хохол Йӧра Саш.

А Визин кузя ньӧжйӧникӧн гургигӧн Хохол Йӧра Саш азыма кыйкъяліс ӧтар и мӧдар. Ёна пӧ тай ыдждӧма да паськалӧма Визиныд! Ыджыд мыс йылас со уна кирпич керка кыпӧдчӧма.

— Да, весиг со нин и вит судта керкаяс эмӧсь, — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Шуам, сійӧ жӧ ПТУ-са велӧдчысьяслӧн оланіныс. Позьӧ шуны, неыджыд кар кодь нин лоліс Визиныд. Ӧні кӧ оз понды бӧр киссьыны.

— ПТУ-ыс нӧ училище?

— Да, сійӧ. Матігӧгӧрса ныв-зон, а тшӧтш и Сыктыв йывса да Луз дорса том йӧз тані ёна велӧдчӧны, куимсё ветымын морт. Ӧкмыс класс помалӧм бӧрын лоӧны механикъясӧн, вермӧны тшӧтш сэсся и трактористалны да шопералны, мукӧдъяс бара туй вӧчысьясӧн петӧны. А нывъясӧс велӧдӧны нуӧдны ас овмӧс: скӧт видзны, град йӧрын быдтысьны да весиг пусьыны-пӧжасьны.

— Тайӧ тай эськӧн ӧддьӧн бур да! — шоныда шуис Хохол Йӧра Саш. — Карӧ лэччытӧг позьӧ велӧдчыны. Гортсяньыд матынджык. А сэсся и ас олмӧс панны. Чуклӧмса Лапшинъяс моз...

— Сэтшӧм эськӧ и мӧвпыс да. Сӧмын тай ӧнія сьӧкыд кадъясад налӧн ставыс жӧ ёна дзуртігтыр артмӧ.

Ю дорын Хохол Йӧра Сашлы пӧся казьтыштсис:

— А Ыджыд Визин вомӧныс ӧддьӧн лӧсьыд пу пос коркӧ вӧвлі, лыбӧдчысь фермаяса! Кӧрт туй пос модаа, некӧн сэсся татшӧм мӧд поскыс эз вӧл...

— Да, вель дыр сійӧ оліс, — шуис Жельнӧг Вась.

— А вичкоас вӧвлі сур завод! — шудаа водзӧ казьтыліс Хохол Йӧра Саш. — Ме ачым на юлі ыджыд кружкаысь кода сурсӧ...

— Ме юлі жӧ, — ёртыслӧн лов руӧн йиджтысьӧмӧн руль сайын шынняліс Жельнӧг Вась. — Небыд быгъя да чӧскыд вӧлі...

— Ок, Визин! Водзті сія миянлы Сыктыл йылсаяслы, кар кодьӧн жӧ вӧлі! — кыпъяліс Хохол Йӧра Саш. — Мийӧ вед сы улӧ жӧ пырам вӧлі, сы районӧ. Кӧть эськӧ и ылынӧсь олім татысянь, туй кузяыс сё кызь вит километр. Тані меным, дас сизим арӧсалы, сетлісны комсомольскӧй билет. Ме весиг помнита на, коді секретарнас вӧлі сэки...

— Амплеева?..

— Да, сія... А бӧртиджыкнас тані жӧ миянлысь, кызь арӧсаяслысь, армияад мунігӧн, шырисны юръяснымӧс...

— Сэки тай ми тэкӧд и медводдзаысь тӧдмасим, тані Визинас, — шоныда тшӧтш шуис Жельнӧг Вась. — Эн на вунӧд?

— Но, кысь нӧ татшӧмыд вунас! — асылын дзоридз моз лов тырнас воссьылӧ Хохол Йӧра Саш. — Тӧл шӧр сэки вӧлі, уна лымъя... Сыктыл йылсянь татчӧдз миянӧс шливӧдісны-лэччӧдісны турун додьясын... Кузь туяд гортысь петігӧн бур додь тырӧн вӧлі тӧбӧма турунсӧ. Мийӧ, гажа юра рекрутъяс, выліас туплясям да тӧвся лӧнь вӧр пасьталаыс косялам-сьылам.

— Ми, палаззясаяс, вӧлӧн жӧ лэччылім, — небыда шуис Жельнӧг Вась.

— А со тай кык судта колкозник керка! Век на тай сулалӧ!.. Матын столӧвӧй вӧлі... — шудаа вӧйтӧдчӧ и вӧйтӧдчӧ ылі кольӧмаас Хохол Йӧра Саш. — Тырыс сэтчӧ чукӧрмӧма новобранеч... Быд сиктса торйӧн-торйӧн аслас чукӧрӧн пукалӧ да вина юӧ пызан сайын. Мийӧ веськалім палаззясакӧд орччӧн...

— Спирт юим да ёнакодь гажмим...

— Гӧлӧсъяс лыбӧны, быдӧн медъён да медудал лоӧма!

— Медся повтӧм да...

— Кӧть ме сэки и технорукалі нин, но чер-пилатӧ век на жӧ вӧлі босьтан киӧ. Лэчыд черӧн кын кер да лы кодь чорыд ув век любӧ вӧвлі меным сапйыны... Сӧн-везъясӧй менам сира гез кодь винёлӧсь да чорыдӧсь вӧліны.

— А ме дас квайт арӧссянь трактористалі, — водзӧ тшӧтш шоналіс Жельнӧг Вась. — ХТЗ вылын. Сир-сёя керӧсъяс гожӧмбыдъясӧн путкылялі. А тӧвбыдъяснас тракторсӧ ӧтарӧ разялі да бӧр чукӧрталі... Сэтшӧм вынанас ме некор нин сэсся эг вӧвлы. Кӧть и омӧлик сёян вылын олім...

— Сэсся тай и, татшӧм багатыръясыс, кывйысь кывйӧ, воимӧ венӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Винаыс тай кыв вужтӧ ёна гильӧдӧ... Мися, ми койгортса евӧястӧ нюдз мегыръясӧс моз синам.

— А мийӧ, мися, палаззяса азя шыд панялысьястӧ додь заветкаясӧс моз песолтам и гартолтам!

— «Азя шыд панялысьяс»? — чуймӧмӧн кӧрыштліс сук сьӧд синкымъяссӧ Жельнӧг Вась. — Ме тай нӧ татшӧм нимтысьӧмсӧ эг на быттьӧ кывлы?

— А мӧй нӧ? Лӧсьыда тай артмӧ: «Палаззяса азя шыд!..» Менам тай кыськӧ кольӧма паметьӧ... Эз жӧ вед кыськӧ ӧнія здукӧ ачыс во?..

— Ми вӧлім гагшорсакӧд ӧтлаын...

— Спиртнад чажнитӧдӧмаясыд сэтшӧма тай ыззим кыкнан чукӧрыс. Ставыс вуніс. Сӧмын асланым сиктлӧн чесьт вӧсна вийсьӧм колис. Да кыдз найӧ, бисовы сыны, лысьтӧны воны миян вылӧ! Лёк кылйӧн миянӧс лысьтӧны дэльӧдны да омӧльтны?!

— Да, мортыдлы, буракӧ, чужӧмсяньыс нин вирас пырӧ йӧз мортыд вылӧ, не ас мортыд вылӧ кӧдзыдджыка видзӧдӧмыс, — важ вӧлӧмасӧ ыджыдджыка вежӧртӧмӧн шуис ӧні Жельнӧг Вась. — А нӧшта и шензям, кор ӧти кывъя йӧз мӧд кывъякӧд лёкысь юкӧны мыйкӧ, вир кисьтӧны...

— Кыдзкӧ тай сэсся эг жӧ столӧвӧяс уськӧдчӧ ӧта-мӧдным вылӧ. Ыззьӧмӧн петім ывлаӧ. Лым пытшкас ӧти чукӧр мӧд чукӧрлы паныд султіс... Ставӧн тшӧтясьӧмаӧсь да эралӧны...

— Сэки койгортса чукӧрысь водзӧ воськовтіс ӧти, лэптіс кисӧ, кӧсъя пӧ шуны мыйкӧ. Йӧз лӧньыштісны, и сійӧ пондіс гораа шуавны...

— Помнита, бисова! Меся, мӧй миянлы ставнымлы косясьнысӧ! Вай керам важ воюйтысьяс моз... Бӧръям асланым войскаясысь ӧти мортӧн, и мед найӧ косясьӧны. Кодныс вермас, сылӧн армияыс и лоӧ вермысьнас...

— И ӧд мӧрччис татшӧм сёрниыс новобранечьяслы! — нюмъялӧ ӧні Жельнӧг Вась.

— Сэк жӧ палаззяса чукӧрысь воськовтіс водзӧ ме кодь кымын жӧ мыгӧра морт. И ышӧдӧ сійӧс аслас чукӧрыс:

— Давай, Жельнӧг Вась! Петкӧдлы пуж койгортса евӧыслы!

— А койгортса чукӧрыс мӧдарӧ усьӧдӧ: тэджык, Йӧра Саш! Чӧс плака моз жамкнит палаззясасӧ. Азя шыд панялысьсӧ. Эн уськӧд вына Йӧра нимтӧ...

— Сэтшӧмсӧ тай ме ог помнит-а...

— Сэсся мийӧ, кык меж, пидзӧсӧдз лым пытшкас, уськӧдчим ӧта-мӧдным вылӧ, бисовы сыны...

— Но бур на тай, мый некоднанным огӧ кучкасьӧй кыдзисюрӧ да кытчӧсюрӧ. Кӧть и кодӧсь вӧлім, но, буракӧ, век жӧ эгӧ вунӧдӧй, мый армияӧ мунысьяс — пазалӧм ныр-вомнад ӧд кыдзи пыран комиссия вылас?..

— Чераньяс моз шашаритчим ӧта-мӧдным дінӧ. Быдӧн зілям тшапкысьны косканым, сэки вед лэптыштан и пӧрӧдан выныс уна пӧл содӧ...

— Ме кӧть и ёна гажа вӧлі, пырысь-пыр жӧ казялі, кутшӧм зэлыдӧсь койгортса евӧыслӧн сойясыс...

— Ме казялтӧг эг жӧ ол, кутшӧм кӧрт кодь зэлыдӧсь тэнад сойясыд...

— Но, мед кӧть мый, сёр нин вӧлі бӧрыньтчыны тэнӧ ышӧдысь-лыбӧдысь йӧз водзын!

— Да, бисова, кор эшшӧ аслад муса сиктлысь чесьтсӧ доръян!

— Дыркодь ми сэні тойласим да кватласим фуфайкаа сойяснаным...

— Медбӧрын, бисова, шедіс меным тэнад коскыд! Сы бӧрын эсся эз нин вӧл сьӧкыд лэптыштны тэнӧ да бруткӧбтыны лым пытшкӧ. А лым пытшкад личкӧмаыд кыдзи петан улсьыс? Сьӧд чукчисӧ кӧ жамкнитіс чӧс плакаыс?

— Но тай эг скӧрмы ме сэки тадзи сетчӧмсьыс. Помнита весиг, серамӧй пондіс петны. Тадзи помасис войнаыс да, кык войска эз уськӧдчыны ӧта-мӧдныс вылӧ да... Мир лоис да...

— Эсся тай мийӧ бӧр пырим столӧвӧяс да ӧтлаалім пызанъясӧс, ӧтлаын водзӧ пондім юны.

— Таясянь сэсся и пондісны лӧсявны тэа-меалӧн виръясным, — шоныда шуис Жельнӧг Вась.

— Ок эськӧ, бисова, ӧні кӧ, ӧнія синмӧн кӧ видзӧдлыны миян вылӧ, сэксяясыс вылӧ! Сэкся волтузитчысьясыс вылӧ! — виччысьтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Дерт, быттьӧкӧ и ставыс на вежӧрын, и лов вылын, шоныд ру моз гӧвкъялӧ... Но век жӧ... век жӧ ӧні некыдз нин он вермы помӧдз кылны ни тӧдны, кутшӧмджыкӧсь мийӧ вӧлім кызь арӧсаясыс... Муса гортъясысь, парма шӧрысь код тӧдас кытчӧ мунысьясыс...

— Но окота тай вӧлі муннысӧ! — падъявтӧг шуис Жельнӧг Вась. — Мед кӧть и сэки эгӧ на тӧдӧй, мый дыра ковмас служитнысӧ. Война бӧрас ӧд тай ми медводдзаясӧн вежим воюйтысьяссӧ... Паськыд мирсӧ окота вӧлі аддзывны. Менам, помнитсьӧ, вӧлі сэтшӧм сьӧлӧм кылӧм, мый пемыдінысь кытчӧкӧ югыдінӧ ми петам. Мый тані миян, муса гортын, медся пемыд да лёк олӧмыс. Быдлаын бурджык миянысь. Ог тӧдӧй сӧмын, мыйла тадзисӧ лоӧма миянын-а. Кодъяс тадзисӧ вӧчӧмаӧсь-а...

— Ме, бисов сын, сідзи кымын жӧ ырзьӧма вӧлі! — ышловзьӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Меся, толькӧ миян татшӧм медлёкыс! Война помасьӧм бӧрас вед со нёльӧд во нин... Йӧзыслӧн, гӧгӧр, ставыс нин бурмис... Газет гижӧ та йылысь, радио висьталӧ... Книгаысь корсюрӧ лыддян... Кино вылысь видзӧдан... А миян тані?! Война кадӧ моз куш толькӧ сьӧдас мыркӧм. Да, содтӧд вылӧ, юӧм!.. И мудзӧма нин ме вӧлі тадзисӧ сьӧдас мыркӧмсьыс. Кӧдзыд ывлаын кын пусӧ ӧтарӧ камгӧмысь. Лым пытшкын да йиа ваын морӧсӧдз келалӧмысь. А сэсся и тшыг нисьӧ пӧт йӧзкӧд ноксьӧмысь-вийсьӧмысь. Югыдлун тӧдтӧм олӧмсьыс!.. Меся, тадзи али мӧй эсся и коляс нэмыд?! Ок, Визин, Визин! Шырин тэ менчым сэки сӧдз шабді юрсиӧс, да эсся и ме, тадзисӧ кокняммӧмаыс, нэм кежлӧ тай лэбовті сё муса гортысь... Сэкисӧ, дерт, ме эг на тӧд... Эг на вермы тӧдны, мӧй ме вошті... Мӧй став вужъясӧс ассьым ме сэки быттьӧ орӧді... Му вылас менӧ кутысь и лэптысь вужъяссӧ... А выль вужтӧ тай ок ёна сьӧкыд лэдзны вылинад, кӧть быдмӧглы кӧть мортлы... Но кытысь нӧ меным вӧлі тӧдны тайӧс? Кытысь меным, йӧй юралы, вӧлі тӧдны, мӧй медыджыд гажыс и шудыс вӧлӧма «сьӧд-пемыд» гортын...

Хохол Йӧра Саш корис ёртсӧ сувтыштлыны столӧвӧй дорӧ: коркӧя вермасьӧминъясӧс пӧ бурджыка видзӧдлам. Но мыйӧн сӧмын петісны машинаысь, на дінӧ пырысь-пыр жӧ матыстчис тшак чуман тыра паськыд тошка дядьӧ.

— Оз-ӧ ков карса господалы чӧскыд тшак? — пондіс вӧзйыны сійӧ. — Яг выв еджыд гоб и пиня тув кодь зумыд гӧрд гоб? Талун на вотӧма, номыр туй абу.

Карсаяс шензьӧмпырысь видзӧдісны тшак вузалысь вылӧ. И медсясӧ, дерт, сы понда, мый дядьӧыс вӧлі пипу зыр пасьта да дзормалыштӧм тошка. Кӧть и тыдавтӧг эз ов, мый мортыс сідзсӧ абу на зэв пӧрысь, гашкӧ, ар ветымынъяса, ёна кушалӧм юрыс и чужӧмыс, ус-тошнас вевттьытӧминыс вӧліны тыр вира гӧрдӧсь, тош пиас гӧрдӧдіс и кызкодь льӧбйыс да тшӧтш и топыд пожӧм коль моз чурвидзысь ичӧтик тешкодь нырыс. Дзик яг выв яла нитш пиысь моз, ёсьнас вывланьӧ, чурвидзис дядьӧыслӧн чангыля нырыс.

Тайӧс аддзигӧн кык ёрт нинӧм шутӧг ас кежаныс быдӧн шыньмунлісны.

А сідзсӧ и, дзоньнас, шыльыд вир-яя да зумыд на вӧлі дядьӧыс.

— Мый нӧ ачыд он жарит тшаксӧ? Тӧв кежлас он косьты ли? Вузасян... — шуис татшӧм гӧна сюзьсӧ пырысь-пыр жӧ сёрнитӧдны ӧзйысь газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Юрӧй лунтыр поткӧдӧ-висьӧ, веськӧдчыштны колӧ, — кытшлавтӧг шуис ыджыд тошка дядьӧ.

— Мича тай и эм эськӧ тшакыд да, — донъяліс Хохол Йӧра Саш. — Толькӧ вед миян вель кузь на туйыс, номырзьыны вермас шоныд машинаас.

— Абу либӧ карлань лэччысьяс? — дзугыльмыштіс тошка.

— Катыдланьыс эськӧ визгам да, — шуис Жельнӧг Вась. Сылы зэв на окота вӧлі сёрнитӧдыштны татшӧм типсӧ. Сэсся и Жельнӧг Вась шуис: — Сэтшӧма нин кӧ юрыд висьӧ, стопка винатӧ вермам сідз на кисьтны.

— Да? — падмыштіс дядьӧ татшӧм лышкыдлунсьыд. — Лунтыр эськӧ ёна чашкӧдӧ да... Толькӧ вед менам тшаксьыс ӧтар немторӧн вештысьнысӧ. Он кӧ коркӧ, мӧдысь волӧй да, пулйӧн мынтысь. Эмӧсь жӧ тай таво пулъясыс...

— Пувйӧдзыд ылын на, а юртӧ ӧні поткӧдӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Пыралам ставӧн машинаӧ.

Пырисны да пуксялісны. Жельнӧг Вась судзӧдіс пуклӧс сайысь джынъявлӧм нин водка доз, кодӧс казялӧм бӧрын пашкыр тошка дядьӧлӧн пырысь-пыр жӧ югзьыштісны гудырмылӧм руд синъясыс.

— Стопкаыс эськӧ менам век сьӧрын да... — дасьпырысь шуис сэсся дядьӧ да перйис зепсьыс век колана струментсӧ.

Жельнӧг Вась буль-буль кисьтіс тырыс.

— Мӧй нӧ сэсся, ӧтнам але мӧй юа? — быттьӧкӧ и вежавидзыштіс на дядьӧ, дзӧрыштысь киас тыра стопкасӧ кутіг.

— Веськӧдчы вай, веськӧдчы! — шуис Жельнӧг Вась. — Ми руль сайынӧсь, миянлы оз позь... — Сэсся, мед дзикӧдз нин такӧдны дядьӧӧс яндысьыштӧмсьыс, содтіс на: — Ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пуксьылам руль саяс...

— Но, дерт, руль саяд, — быттьӧкӧ и личмуныштіс Пашкыр Тош. — Но пассибӧ!.. Зэл тай бур коми йӧз вӧлӧмаӧсь... Дай Бог здоровйӧ тіянлы. — Сэсся и юис чӧскыда чурсйӧдлӧмӧн.

Жельнӧг Вась пондыліс корсьны сумкасьыс мыйкӧ вомас сюянтор, но мӧдыс кутіс ӧвтчыны кинас:

— Немтор оз кол! Закускатӧгыс бурджыка босьтӧ винаыс!.. Ок, бур тай лоис!.. Ок, лӧсьыд!.. Но, пассибӧ!.. Но тай, вӧлӧмаӧсь на тай бур йӧзыс... Весиг ӧнія дик кадас... Сідзкӧ инӧ катыдлань кайысьяс?

— Сыктыл йылъясӧдз кӧсъям воӧдчылны, — тшӧтш сюртчис сёрниӧ Хохол Йӧра Саш.

— Тӧдчӧ сёрни сертиыд, мӧй сэтчаньысьӧсь, — гажмыштіс да водзӧ на варовмыны пондіс Пашкыр Тош.

— Ӧти стопкаыд, гашкӧ, этша на лоис? — шуис пансьысь сёрнисьыс нимкодьмӧм Жельнӧг Вась. — Юрыд эз на веськав войтнас?

— Дерт, позис эськӧ и мӧд син пӧлсӧ да... — быттьӧкӧ и бара на яндысьыштчис Пашкыр Тош. — Но кыдзкӧ абу лӧсьыд... Дарӧвӧйтӧ... Да ӧтнамлы...

— Мун сэтысь!.. Ас йӧз тай! Сыктылсаяс!.. — шоналӧм лов тырнас шуис ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш. Сылы весиг и аслыс окота лои Пашкыр Тошыскӧд юыштны винасӧ, но эз вӧв лӧсьыд Жельнӧг Васьысь, да, торйӧн нин, кор сійӧ шуис, мый сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн пӧ пуксьывлам руль саяс.

Мӧд стопка юӧм бӧрын Пашкыр Тош водзӧ на гажмис да пыр ӧтарӧ ёнджыка пондіс воссьыны, куш юрыс и чужӧмыс восьсаинъястіыс, и еджгов яла письыс пожӧм коль моз чурвидзысь нырыс водзӧ на вирсялісны, ымравны пондісны...

— Кыдзи нӧ асьтӧ кӧть шуӧны? — юаліс сэсся Жельнӧг Вась.

— Шуӧнысӧ? Веняӧн... — окотапырысь висьтасис Пашкыр Тош. — Вениамин!.. А сиктын медбурасӧ тӧдӧны менӧ Воньӧ Веньӧн...

— Воньӧ Веня?! — нюмсерсӧ кутны зілиг выльысь юаліс Жельнӧг Вась.

— Да, сідзи тай, — дӧвӧльпырысь шынняліс Пашкыр Тош.

— Мӧйла нӧ Воньӧ? — татшӧм сёрнисьыс винатӧг гажмис и Хохол Йӧра Саш.

— Код тӧдас сэсся мӧйла? — гыгъяліс Пашкыр Тош. — Батьӧ вӧліс Воньӧ Васька. Пӧль вӧлӧма Воньӧ Петыр. А водзӧсӧ буди ог и тӧд-а...

— Сідзкӧ, Воньӧ рӧд? — шуис Хохол Йӧра Саш.

Пашкыр Тош тадзи юалӧмсьыс падмыштліс, но шуис яла нитш пытшсяньыс нюмсӧ кусӧдтӧг:

— Сідзи тай артмӧ...

— Но мӧйла нӧ — Воньӧ? — чуймаліс на Хохол Йӧра Саш, сійӧ некыдз эз вермы кутны лолыслысь чиктылӧмсӧ: колӧ жӧ пӧ эстшӧм ним сетны быдса рӧдлы!..

— А код пӧ тӧдас, — шуис Воньӧ Вень. — Дашкӧ и, кодкӧ чиганитчысь медводз нимтіс тадзисӧ, а сэсся и кӧлъясис. Коми сиктъясад вед кутшӧм сӧмын прӧзванньӧыс абу да... Бырган Дарьяыд и Калябеч Митрейыд...

Татчӧ нин ылысь воӧм Хохол Йӧра Саш эз вермы кутчысьнысӧ да чӧскыда серӧктіс.

А сыкӧд тшӧтш и мукӧдыс пондісны гыгъявны-серавны. Да пӧ, жвачкасны пӧ мортыдлы содтӧд выль ним, да быттьӧ сідзик и колӧма, кульыштны ни нетшыштны сэсся он нин вермы сійӧс. Аслыд ковмас нэм чӧжыд новлӧдлыны, а сэсся и пияныдлы на вуджас. И выльысь чужысь кагаӧс водзвыв нин виччысьӧ рӧдыслӧн чорыда вужъясьӧм ним — Воньӧ...

— А ме чайта, кодкӧ тіян рӧдлӧн вужйын вӧлӧма Вонифатий! — шуис коми кывйӧн ёнджыка вӧдитчысь Жельнӧг Вась. — Пыртігас сиктса поп, гашкӧ и, гажа юрӧн сетіс сылы тайӧ гора нимсӧ, а войтырыслы сьӧкыд лои шунысӧ сійӧс, кывныс некыдзи оз бергӧдчы быдысьсӧ шуны, со и кокньӧдісны. Вонифатий пыдди — Воньӧ! Дженьыд и лӧсьыд!

— Да? Ог тӧд... — чуймис Воньӧ Веньӧ. — Ме татшӧмторӧдзыд эг воӧдчыл думӧн...

— Ачыдсӧ нӧ он нин уджав? — кежӧдыштіс татшӧм сёрни визьсӧ Жельнӧг Вась. — Пенсия вылын?

— Абы на эськӧ да... Ветымынсӧ толькӧ на тырті. А пенсияыд тай тані миян, мужичӧйыдлы, ветымын витсянь... Ӧні ме, братанъяс, уджтӧмалысь, безработнӧй! — шогӧ усьтӧг, весиг кыпыда на шуис гажмӧм Пашкыр Тош.

— Пособие сетӧны? — юаліс Жельнӧг Вась.

— Сетыштӧны! Первойсӧ мукӧд уджалыссяыс, мукӧд том мортсяыс унджык на босьтлі! — нитшсялӧм чужӧм тырнас вашъяліс Пашкыр Тош. — Зэ-эл бура эськӧ тайӧс керис выль демократияыд да! Он уджал, а деньга локтӧ! Сӧмын тай ӧні чинтыштісны-а. Быд ног жӧ топӧдӧны и уджтӧмалысьтӧ.

— А таӧдзсӧ нӧ эськӧ мӧй уджаллін? — юаліс Хохол Йӧра Саш.

— А, быдторсӧ! Бӧръя помланьыс совхоз мастерскӧйын слесариті. А водзджыксӧ трактористалі, тшупсьылі...

— А сэсся нӧ мӧй? Эн понды колны? — шуис Хохол Йӧра Саш.

— А ӧні, видзӧд тай, став уджыс быдлаын топалӧ да чинӧ, ставыс киссьӧ да ичӧт кӧшас воӧ. Картупель совхозын быд во этшаджык пуктӧны. Скӧт юр лыд чинтӧны, ӧтарӧ начкӧны и начкӧны важ лӧсьӧдӧмсӧ. Немторӧн верднысӧ тӧлнас да... Да и йӧзсӧ, уджалысьсӧ, оз вермыны вердны-видзны, со и мынтӧдчалӧны колтӧмджыкъяссьыс...

Татшӧм сёрнисьыс пузьыштіс газетӧ гижысь да аслас дачаын ёнакодь мырсьысь Жельнӧг Вась:

— Да ӧд тшак вотӧм пыддиыд кӧ, сюра-тошка мужик, мунін да турун пуктін совхозыдлы... Ачыд скӧт лӧсьӧдін да аслыд пуктін турунсӧ... Мӧд тэ моз жӧ петіс да ытшкыштіс, коймӧд да нёльӧд... Сэки эськӧ эз ковмы скӧтсӧ начкыны...

Но нитшсялӧм чужӧма Воньӧ Веняӧс эз вӧрзьӧд тадзисӧ ырзьыштӧмыс:

— А пета ытшкынысӧ да, мӧйӧн меным мынтысяс совхозыс! Сідз нин некымын тӧлысьясӧн руб оз сетлыны уджалысьясыслы-а... Сійӧ жӧ яйнас да мыйӧн да кыдзкӧ-мыйкӧ мынтысьӧны-а... А ӧні меным, безработнӧйыслы, быд тӧлысь — пӧжалуйста, Вениамин Васильевич! Мед кӧть и этшаник.

— Вот, бисова, олӧм лоӧма! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Тӧл чужъялысь шыньгӧ-олӧ, а уджалысь морт виньгыртӧ.

— Демократия! — ус-тош пытшсяньыс шыньмуніс Воньӧ Веньӧ. — Да и менсьым тай эз юасьны олӧмсӧ пузылтысьясыс, кыдзи да мӧй бурджыкасӧ керны.

— Сэсся нӧ мый, гожӧмбыд тадзи вотчан? — водзӧ юасис Жельнӧг Вась.

— Чери кыйыштала да, вотча да, — окотапырысь варовитіс шань йӧзкӧд гажмыштӧм Воньӧ Веньӧ. — Кор юр оз ёна вись... Аръявылысджык пул позяс унджык вотны да вузалны. Дона вед пулйыд лоӧ, дашкӧ, сюрс ветымын кымын ӧти ведраыс. Гӧтырӧс да нылъясӧс кӧ нуӧдлыны пулсикас, позяс нажӧвитчыштны. Вӧр-васӧ кӧть эськӧ быд ногыс жӧ нин пазӧдісны да, но тай чӧсмӧдышталӧ на и вердышталӧ на, батюшко... Дерт эськӧ, ӧні и чӧд позис жӧ вотышталны, но дыш, коскад сюйӧ и, чӧд вотӧмыд сьӧкыд удж, мед бабйӧяс кӧть нин аслыным сёйӧм вылӧ мыйтакӧ ӧктыштӧны...

— Лӧсьӧдін эськӧ ассьыд бурджык овмӧс! — бара на пондіс каймӧдлыны гажмӧм мортӧс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Му босьтін унджык, ӧні тай сетӧны. Вочасӧн техника лӧсьӧдін...

— Да эськӧ да! — бара на шыньмуніс пашкыр тош пытшсяньыс Воньӧ Веньӧ. — Но — кысь нин миянлы... Выныс ни сямыс эз судзсьы. Терпенньӧыс эз тырмы. Вина румкасьыс вир сӧныс вылтіджык нярмӧма... Да сэсся и ставыс дона! Помӧ ни дорӧ он во!.. Миян гоз-мӧд эмӧсь жӧ сэтшӧмъясыс, сідз шусяна пермеръясыс. Но кор бурджыка видзӧдлан налӧн ноксьӧм-вийсьӧм вылӧ, юрсиыд сувтлӧ, он кӧсйы да, синваыд петӧ. Дурпопъяс моз бергалӧны. Югыдлунсӧ оз аддзылны, асьныс ни челядьныс. Ме вед мӧй, муна вӧрӧ да, юр кӧ висьӧ, гатш вода небыд нитш вылӧ да лов бурмытӧдз куйла, лӧз енэжыс вылӧ видзӧда, ассьым думӧс каття... Мийӧ кыдзкӧ-мӧйкӧ сідз нин олам, тшакӧн да вотӧсӧн да... Кельчи юкваӧн да... Асланым йӧрторӧн да... Сэсся, видзӧд, и пособиеыд менам. Безработнӧй! Огӧ на тшыглы дзикӧдзсӧ виньгыртӧй!.. Ме, братанъяс, кӧсъянныд кӧ тӧдны... — но татчӧ Воньӧ Веньӧ тшӧкмуныштіс, сэсся читкыртліс син пӧвсӧ да шуис: — Эшшӧ кӧ стопар кисьтанныд, ассьым секрет на верма висьталны...

Татшӧм вугырад шедӧм ёртъяс, дерт жӧ, ньылыд мунісны, Жельнӧг Вась кисьтіс коймӧд стопка.

Воньӧ Веньӧ чӧскыдпырысь юис, шылькнитыштіс ки пыдӧснас ус-тошсӧ, сэсся и шыннялігтыр восьтіс ассьыс секретсӧ:

— Ме, братанъяс, безработнӧйыс, пӧдруга на видза...

Кык ёрт татчӧ сідзи и чур-чермунісны.

— Татшӧм тошкаыс?! — шуис Жельнӧг Вась.

— От хохмач бисов! — серӧктіс Хохол Йӧра Саш.

— О-о, ме, братанъяс, верма на! — водзӧ на гажмис да пондіс ошйысьны Воньӧ Веньӧ. — А тошкыд... Мед кӧть и пипу зыр лоп пасьта, бабатӧ любитны оз мешайт... Гы-гы-гы...

Ӧтвылысь сералыштӧм бӧрын Жельнӧг Вась водзӧ юаліс:

— Сэсся нӧ мый, век али мый пондан пособие вылӧ овны? Уджтӧмалысьӧн лоны?

— Видзасны кӧ бытьтӧ, деньгасӧ кӧ сетны пондасны да, олі эськӧ да...

— Мыйкӧ дыра мысти дугдасны, кӧнкӧ. Сэки мый? Тӧвнас ӧд тшак ни пув оз быдмы...

— Сэки?.. — Воньӧ Веньӧ яла нитш пытшсяньыс наяна читкыртліс вижоват син пӧвсӧ да дзик нин виччысьтӧма дӧжныштіс: — Сэки, дашкӧ, попалны понда...

Татчӧ кык ёрт дзикӧдз нин серамсьыс пезьдылісны, а мӧдыс винаӧн гильӧдана кывнас водзӧ печласис:

— Волсяын пӧ тай, матын тасянь, часуння лэптӧмаӧсь, пазӧдӧм важ вичко дінас... Колӧ пӧ попыс...

— Тошкыд тай эськӧ тэнад лӧсялӧ да!.. — чиктылӧмпырысь шуис Жельнӧг Вась.

— Оз нин колмы быдтыны, — быттьӧ сідзи и колӧ, водзӧ тшӧкӧлдывайтіс гажмӧм дядьӧ. — Ӧні пӧ Волсяас волывлӧ ыбса батюшко, а меным эськӧ, Визинсяньыс, матынджык вӧлі... Батюшкоясыдлы вед, кӧнкӧ, оз лёка олсьы?.. Телевизор пыр тай петкӧдлӧны — тош уланыс зэ-эл шыльыдӧсь ныр-вомъясныс. Да и кузь пӧдрасникъяс уланыс вир-яйныс шыльыд да гӧгрӧс и. Буракӧ, ыджыд видзьяс да ичӧт видзьяс дырйиыд оз на быдӧн на пиысь тшыгйӧдчы... Йӧзтӧ вед Ен ногӧн олны чуксалны кокньыдджык, а аслыд сідзисӧ олны сьӧкыдджык... А ме эськӧ, корасны кӧ быттьӧ, муна попалнытӧ! Муна! Этатшӧм тошнад!

Кык ёрт ӧдва и мынтӧдчисны сэсся попавны кӧсйысь дядьӧысь. Сійӧ водзӧ на пондіс корны «стопарик», кисьтанныд кӧ пӧ, эшшӧ на пӧ висьтала секрет. Но ёртъяслы водзӧ на колӧ вӧлі катыдланьӧ гургыны, да и майшасьтӧг эз овны найӧ сыысь, мый Воньӧ Веньӧ дзикӧдз вермас коддзыны да матӧ воштыны найӧс.

12

— Бисова, эмӧсь жӧ нін тай комияс пӧлстад лэдзчысьӧм да мудеритысь йӧзыд! — шуис Хохол Йӧра Саш вӧрзьӧдчӧм бӧрас. Сійӧ быттьӧкӧ и гажмыштліс Воньӧ Веньӧлысь больгӧмсӧ кывзӧмысь, но кыдзкӧ быттьӧ и эз вӧв лӧсьыд сылы татшӧм сюра-тошка коми дядьыслӧн олӧмысь.

— Но, эмтӧм абу, — ышловзис руль сайын пукалысь да ас кежас мыйкӧ ыджыда мӧвпалысь жӧ Жельнӧг Вась. — Ми ӧд тані ас кежаным огӧ торйӧн олӧй, джуджыд потшӧсӧн абу саймовтчӧмаӧсь ыджыд мусьыс. Кыдзи быдлаын, сідзи жӧ нин, позьӧ шуны, и миян. Газетъясын, веськыда водзбанас, век ӧтарӧ гижӧны йӧзлӧн быд ногыс лёкалӧм-йӧйталӧм йылысь. Миян ӧні тані мукӧдлаын моз жӧ нин кодалӧны и тышкасьӧны, гусясьӧны и морт виӧны. Сюрӧмаяс-мыжаяс пӧвстас коми овъясыс тшӧкыда жӧ нин паныдасьлӧны. Казялан татшӧм овсӧ, да сьӧлӧмыд морӧсад сідзи и муткыртчылӧ... Да, ёртӧ, важ бурыс вошӧ и вошӧ Коми му вылысь да коми олӧмысь, а выль бурыс омӧля пырӧ... Да и кыдз пӧ сылы пырнысӧ да вужъясьнысӧ век ӧтарӧ дзугсьысь да гӧгӧрвотӧм олӧмас...

Выльмӧдӧм паськыд туйыс веськыда лӧсалӧ-кайӧ лунланьӧ, Абъячой — Мураш — Вяткалань, а налы колӧ кежны сэтысь асывланьӧджык. Туйвежас сувтовкерлісны, Жельнӧг Вась весигтӧ куимысь тутӧстіс, быттьӧкӧ татшӧм ногӧныс вӧзйысис туйыслысь бур ногӧн лэдзны найӧс ас кузьтаӧ. Некутшӧм индӧд ни пас кежанінас абу, тӧдтӧгыд он и гӧгӧрво, кытчӧ пӧ нуӧдӧ туйыс.

Хохол Йӧра Сашлӧн шоныда-меліа и гажтӧмтчана ёвкнитліс сьӧлӧмыс — быттьӧкӧ ёнджыка нин важ горт рунас ӧвтыштіс сылы тасянь. А сэсся и машинаныслы воча котӧртысь Визин сайса кольыштӧм на пожӧма ягъясыс мыйкӧ татшӧм сямаӧс жӧ — мусаникӧс да нориникӧс — шӧпкисны сылы.

Пӧёл дінӧ матыстчигӧн Хохол Йӧра Саш юаліс ёртыслысь:

— А мӧйла эськӧ сідзи нимтылӧмаӧсь? Пӧёл?

— А код пӧ тӧдас... Дерт, кӧнкӧ, кутшӧмкӧ ёль дін вӧлі... Гашкӧ, Пӧд Ёль дін... Коркӧясӧ пӧ Пылда нимӧн шусьылӧма и. Сійӧ ӧд медважся сиктъясысь ӧти, медводдзаысьсӧ гижӧмнас казьтывсьӧ Москва сарлӧн 1485 вося Жалуйтана Грамотаын. А сыӧдзсӧ на код пӧ тӧдас мый дыра нин олісны сэні коми йӧзыс... А сэсся и роч гижасьысьясыд, коми кывсӧ тӧдтӧг, налы гӧгӧрвотӧм шуанногъяссӧ гижалісны кыдзи ылӧсас кылӧны, мыйысь, дерт, уна тешкодьыс артмыліс... Шуам, сійӧ жӧ Визинас коркӧ вӧвлӧма Мӧдарыб грезд, мӧд ногӧн кӧ — Мӧдлапӧвса Ыбын. И тӧдан-ӧ, кыдзи сійӧс рочнас гижлӧмаӧсь важӧнсӧ?

— Кыдзи?

— Модоробка...

Хохол Йӧра Саш виччысьтӧмысла чарс серӧктіс:

— Колӧ жӧ!

— Со пӧ сэсся и гӧгӧрво тӧдтӧгыд, мыйджык сійӧ висьталӧ, — кывкӧрталіс Жельнӧг Вась.

Сэсся и джуджыд мыс йылын тыдовтчис Пӧёлса ёна пазӧдӧм вичко — миян ышмалысь-йӧйталысь нэмлӧн нӧшта ӧти чорыд киподтуя пасыс. Асфальта туйыс таті муніс сикт кузя, Жельнӧг Вась ньӧжмӧдыштіс ӧдсӧ, и ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш азыма мӧдіс кыйкъявны ӧтар и мӧдар, пондіс сӧдзӧдны шызьӧм лолыс вылӧ уна нэмъясчӧжся Пӧёллысь серсӧ и бансӧ.

Важ керкаясыс пӧёлсалӧн, мед кӧть и ёна нин воймӧмаӧсь-сьӧдасьӧмаӧсь да пӧлыньтчӧмаӧсь, вӧліны гырысьӧсь, югыда сярвидзисны уна ӧшиньясӧн, найӧ быттьӧкӧ кыпыда чолӧмасисны йӧз муясӧ ылавлӧм тӧдсакӧд.

— Пӧёлсаыд водзті бура овліныс да, видзӧд, и керкаяссӧ зумыда пукталлӧмаӧсь, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Да, муясыд налӧн бурджыкӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь Сыктыв йылад серти. Паськыдджыкӧсь да вынаджыкӧсь. Сідз жӧ и видзьясыд. Няньтӧ унджык кӧдзлӧмаӧсь и скӧттӧ ёнджыка видзлӧмаӧсь. Карын менам тӧдса пӧрысь пӧльӧ эм, сійӧ вӧлі висьталӧ, мый водзті пӧ батьӧ век кайлывліс вӧлӧн Пӧёлӧ пызьла да аскурла... Сэсся и унаӧн, вӧлӧм, вурсьӧны пӧёлсаыд, Сибырӧдз ветлывлӧмаӧсь да бур нажӧтка вайлывлӧмаӧсь. Судзсьӧмӧнджык олігад найӧ и челядьнысӧ бурджыка велӧдлӧмаӧсь мукӧдлаын серти, уна коми учёнӧй петавлӧма Пӧёлсьыс.

— Ӧні тай, тыдалӧ, выль керкаыс этша жӧ-а...

— Пӧёлыд, уна мукӧд важ коми сиктъяс моз, бӧръя каднас ёна жӧ нин гежӧдмис-кусіс. Сиктсӧвет ув пасьталаас пӧ овлӧма кык сюрс да куимсё сайӧ мортӧдз! Матӧ абу кызь грезд вӧлӧма! Сэні и Корольгрезд, и Манастыр, и Тяпурсикт, и Каргорт, и Кузиван, и Гортвыл, и Бӧртӧм... И быдлаын тырыс олӧма-мырсьӧма йӧз!.. А 1989 воын и сюрсыс нин абу кольӧма. Миян олігкості пӧшти кык да джын пӧв чинӧма. Но, а йӧз лыд кӧ чинӧ да бырӧ, дерт, и мукӧдтор тшӧтш кусӧ...

— Ок тэ, бисова! — тшӧтш жӧ дзугыльмытӧг эз ов Хохол Йӧра Саш. — А вед найӧ и война дырйиыс миянся бурджыка оліныс... Ме тӧдышта... Менам весиг ӧти тӧдса ныл вӧлі Пӧёлсьыс...

— Да? — бӧр долыдмис Жельнӧг Вась. — Быдлаӧ тай тэ судзсьылӧмыд, Йӧра Саш!

— Сыктыл йылса Кужйӧ воліныс тӧлсӧ уджалны кык колкоз Пӧёлсьыс — Бӧртӧмса «Красин» нима да Каргортса «1 Май» нима. Вӧр кыскалны. Буракӧ, 1943 воӧ. Вӧлъясыс вӧліны ӧддьӧн мичаӧсь да ёнӧсь, турунӧн пӧттӧдз вердчисны да тшӧтш и зӧрйӧн на. Ме сэки, дас вит арӧса, пӧрӧдчыны нин понді. Рытъяснас тшӧтш вӧлі ветлӧдла найӧлӧн баракъясӧ, Куж мӧдарас...

— Модоробкаӧ? — шыньмуніс ёсь кывъя Жельнӧг Вась.

— Да, Модоробкаӧ! — шудаа серӧктіс Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн мича да шань вӧлі нылыс!.. Но, век жӧ, медся ёнасӧ менӧ, буракӧ, шензьӧдіс сійӧ, мӧй меным, ыліджыкас петавлытӧмыслы на, сійӧ чайтсис кыськӧ мӧд муысь воӧма кодьӧн. И кӧть эськӧ и комиӧн жӧ байтіс, но миян серти ёнакодь торъялӧ вӧлі сылӧн мелі басьниыс. Ме, дерт, ёна на вӧй вӧлі сэки, вежавидзысь да яндысьысь... Но кырымсӧ, мичаник шоныд кырымсӧ нылыслысь, мед кӧть сійӧ и вӧлі варччышталӧма ӧтырышъя ывла уджсьыс, вӧлі лысьта нін кутыштавлыны аслам кырымын.

— Сӧмын кисӧ?

— Сӧмын кисӧ... Да, дашкӧ, мичаник лӧз синъясас вӧлі тшӧтш пӧся видзӧдлывла...

— Гашкӧ, петалам да корсьлам ӧні ми тэнсьыд пӧёлса мича нылтӧ?

— Мун сэтысь, мӧй тэ! — ӧвтыштчис Хохол Йӧра Саш. — Ветымын сайӧ во кольӧм бӧрас?! Сэки вед сія нылка вӧліс... А ӧні, дерт, кӧнкӧ, старука нін. Да и ачым ме ӧні — старик...

— Да, ёртӧ, визувтӧма тай кадыс... — дзугыльмыштӧмӧн шуис татчӧ Жельнӧг Вась. — Быттьӧ лючкисӧ эгӧ на и овлӧй, а колӧ нин мӧдар югыдӧ мунӧм йылысь мӧвпыштавлыны...

Мыйкӧ дыра кежлӧ кыкнанныс чӧв усьлісны татшӧм водзӧ лоанасьыс. Сэсся Хохол Йӧра Саш бара на юаліс:

— А мӧйла нӧ — Каргорт?

— Кар — оланін, горт — городок, — окотапырысь юксис ылӧ муясӧ ылалӧм ёртыскӧд аслас сьӧлӧм кылӧмъясӧн да кутшӧмсюрӧ тӧдӧмлунъясӧн Жельнӧг Вась. — Водзті, буракӧ, важ комиясыдлӧн, быд ӧтувъя оланін нимтысьыліс карӧн. Кыдзи, шуам, кодзувкоткар. Со и Сыктыв усянінын — Изкар. Перым Великӧйлӧн юркарыс — Изкар жӧ вӧлӧма... Ковмыліс ӧд не сӧмын овны да вылны, мырсьыны да челядьӧс быдтыны, но тшӧтш и видзны асьнысӧ, дорйысьны лёк йӧзысь... Дас витӧд-дас квайтӧд нэмъясӧдзыс ӧд, кор роч государствоыс эз на вӧв ӧтувтчӧма ӧтилаӧ, торъя княжествоясыс ӧд ёна пузйысисны да шырйысисны войвыв пасьталаыс — новгородсаяс, вяткасаяс, а войвывсянь — норманъяс, асыввывсянь — вогулъяс... Сыктыв кузялаыс, важ сиктъясас, быдлаын вӧлӧмаӧсь джуджыдінӧ лэптысьӧм да ёнмӧдӧм каръяс-крепосьтъяс. Наӧ войтырыс, кодлӧнкӧ уськӧдчылігъясӧ, дзебсьылӧмаӧсь-сайӧдчылӧмаӧсь да сэтысянь дорйысьӧмаӧсь. Сэнъясӧ жӧ, дерт, быдсяма дорйысян ӧружиесӧ видзлӧмаӧсь... Ыбын вӧлӧма сэтшӧм карыс, Волсяын, Ужъяын. Дерт, кӧнкӧ, тані, важ Пӧёлас, вӧлі жӧ. Та понда и — Каргорт. Видзӧд со и ывла вылыс талы лӧсялӧ — джуджыд мыльк, ылӧдз тыдалӧ, вылісяньыд позьӧ бурджыка дорйысьны — изъяс да кыз керъяс быглявны каттьысьысьяс вылӧ, а гашкӧ, тшӧтш и пӧсь сирӧн койны. А улітіыс, кыті ӧні ми гургам, коркӧясӧ, тӧдӧмысь, визувтліс Сыктыв. Сӧмын сэсся, уна нэмъяс чӧжнас, мӧдарӧ сетчис-а...

Шензьӧмӧн кывзысь Хохол Йӧра Саш шуис:

— Чайтан тадзи ставыс и вӧліс?

— А мый нӧ эзыс? Коми йӧзыс ӧд кыз нэмъяс чӧж нин му вылас олӧны. Асланыс кывйӧн да ӧбичаӧн. И быдтор налӧн шуӧма да нимтӧма ас ногӧн. Сюрсысь унджык во сайын нин найӧ не сӧмын вӧравлыны-кыйсьыны кужлӧмаӧсь, но и быдтыны нянь да сывдыны ыргӧн и кӧрт. Да сэки вӧчавны шемӧсмӧданаторъяс — пуртъяс и тасма кӧртъяс, дивӧ кодь чачаяс и мичӧдчанъяс... Тайӧ кадыс налӧн весиг мирӧвӧй историяӧ пырис, сідз шусяна Пермскӧй Зверинӧй Стиль нимӧн... Ме, часлы, коркӧ петкӧдла тэныд нига: кутшӧм сӧмын фигураяс налӧн абу сывдылӧма кӧртсьыс да ыргӧнсьыс! Ӧнӧдз ми весиг некыдз огӧ вермӧй лючкиасӧ гӧгӧрвоны найӧс!.. Шуам, мирсӧ-олӧмсӧ куим пӧвстаӧн налысь аддзӧм-кылӧмсӧ...

— Куим пӧвстаӧн?

— Да но... Выліса, кӧні олӧны быд лун петысь шонді, да войся тӧлысь, да лэбачьяс да кытчӧ кувсьӧм бӧрын кыпӧдчӧ быд мортлӧн и пемӧслӧн лолыс; шӧркостса, кӧні и ноксьӧ-олӧ морт и пемӧс, пу и быдмӧг, да уліса, кытчӧ лэччӧ тані помассьӧм бӧрас быдӧнлӧн вир-яй тушаыс... И тайӧ куимнан мирыс топыда везъясьӧмаӧсь-йитчӧмаӧсь ӧта-мӧдныскӧд, ӧта-мӧдтӧгыс некыдзи оз вермыны лоны. Сідзкӧ и колӧ лов тырнад вежавидзны быдӧн водзын, ёна пыдди пуктыны ставнысӧ... Ӧні ӧд ми куш асьнымысь кындзи немысь-немтор огӧ тӧдӧй-а, огӧ кӧсйӧй тӧдны ни...

— Ӧні мийӧ, бисова, тӧлькӧ и тӧдам, кыдзи эськӧ лавкаысь судзӧдны няньтор да калбастор... Да кыськӧ горилка сулея...

— Да, мортыслӧн куш сӧмын асьсӧ тӧдӧмыс, эгоизмыс, рак висьӧм моз тай паськалӧ му вылас...

— Но вед и важ коми йӧзыслӧн тай абы жӧ райын кодь вӧлӧма олӧмыс. Ачыд тай шуан, лёк йӧзлӧн усьласьӧмысь пӧ век ковмылӧма ёна видзчысьны, овмӧс сотӧмысь-рӧзӧритӧмысь полны...

— Код нӧ шуӧ, мый кокни налы вӧлі, — ышловзигтыр шуис Жельнӧг Вась. — Лыддян рочьяслӧн важ гижӧдъясысь, кор нин Москва дінӧ кӧрталӧма лои Коми мунымӧс, и шогпырысь тӧдмалан, мый сійӧ жӧ Пылдаас, либӧ Ыбас, либӧ «Ужговскӧй вӧлӧсьтын» уна овмӧс тыртӧм, некод оз ов... Коді тшыглы кулӧма — «Помре с голоду...» Коді «сшёл кормица в Сибирь», коді «во Вятскую Землю». А коді «сшёл кормица божьим промыслом...»

— Корны петіс?

— Ӧтка пӧрысьыслы да висьысьыслы быть ковмылӧма и корны. Пенсиятӧ ӧд сэки эз сетлыны... Но вочасӧн, дас квайтӧд нэмъяссянь, коми гортъясыс-каръясыс бӧр ловзялӧны да зумыдмӧны, уна йӧзаӧн лоӧны, лыдтӧм-тшӧттӧм выль пӧчинокъяс да грездъяс сатшкысялӧны — Выльгортъяс, Выльтылаяс, Выльыбъяс... Миян нэмса кызь витӧд воясӧдзыс быдлаӧ тырыс коми войтыр овмӧдчалӧны, му-видз паськӧдӧны, скӧт юр лыд содтӧны, вӧралӧны, вотчӧны, керкаяс лэптӧны, сюмӧдысь-пуысь кӧлуй да дозмук вӧчӧны, а кодсюрӧ тшӧтш и велӧдчӧны каръясын, югдӧдӧны юр. Гыбзьӧ-туӧ-пуӧ олӧмыс, кӧть эськӧ и мирӧвӧй да гражданскӧй войнаяс чорыда жӧ падмӧдлісны быдторсӧ... — Аслас сёрниысь ёнакодь ӧддзӧм Жельнӧг Вась коставлыштліс татчӧ, а сэсся и усьыштӧм шыӧн нин водзӧ тӧдчӧдіс: — А сэсся коллективизация лои... Ас ногыс да вӧльнӧя олысь коми мортӧс кызвыннас мырдысьӧн сюйисны колхозӧ. Му-видз кӧзяин быри. Чӧс туй видзысь чиніс да вочасӧн быри жӧ. Вӧрсӧ пондісны кыдзисюрӧ чашйыны-пӧрӧдны. Озыр и коньӧр коми вӧр-ва вылӧ нем думайттӧма вувзьысис кӧрт вын, Кӧрт Айка — промышленносьт... Каръяс пондісны кыптыны-быдмыны. Кызвын йӧзыс каръясас уськӧдчис — шоныд ортсыасяніна кокньыдджык олӧм корсьны... Енэжлань качысь би киньяс моз кусалісны выльӧн гӧрддзасялысь ордъяс да грездъяс. Тыртӧммалісны бокынджык лоӧм гырысьджык сиктъяс. Быдлаын лӧнисны коми сьыланъяс, лаймавны пондіс коми кыв...

Та бӧрын кыкнанныс чӧв усьлісны. А сэсся Хохол Йӧра Саш дзугыля шуис:

— Со и ме, бисов сын, сшёл кормица в Хохляндскую Землю...

— А ме — Сыктывкарсаӧ, — ышловзьӧмӧн жӧ шуис Жельнӧг Вась.

Пӧёл помланьын, бокӧ кольысь Бӧртӧм грезд туйвежын, налӧн машинаӧ бара на пондісны вӧзйысьны мунысьяс. Кык дядьӧ, мышканыс нопторъяӧсь, сулалісны орччӧн да азыма чурйӧдлісны кинысӧ.

— Мый нӧ, босьтам? — шуис ёртыслы Жельнӧг Вась. — Миян кодь кымын арлыдаӧсь тай, видзӧднысӧ. Абу шпана кодьӧсь...

— Босьтам! — ньӧти падъявтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Пондам юасьны да, бара на мӧйкӧ висьталасны. — Сылы, чужан мусьыс ёна нин гаж бырӧм мортлы, дерт, телепит окота вӧлі пыр унджык и унджык быдторсӧ казьтыштны да мыйкӧ и выльӧс на тӧдмавны.

Сувтісны. Мӧдъясыс тэрыба пуксялісны бӧръя пуклӧс вылӧ, сьӧлӧмсяньыс аттьӧасьӧны. Кыкнанныс, буракӧ, квайтымын арӧсысь петӧмаӧсь жӧ нин, ӧтиыс сьӧдджык, муговджык, тыдалӧ коркӧясӧ чим сьӧдӧн вӧвлӧм сук юрсиыс зэв еджыдӧдз дзормӧма; а мӧдыс — Йӧра Саш этшӧн рудовджык да дзормӧмыс озджык на тӧдчы.

— Ниашорӧдз, дашкӧ, катӧданныд? — шуис муговыс-дзорыс тӧдчана кыдъя комиӧн. — Тайӧ абу ылын, дас вит гӧгӧр километр.

— Тӧдам эськӧ да, — воча шуис Жельнӧг Вась. — Но ӧд сэні ӧні немтор абу. Некод оз ов. Дзик кушӧн этшвидзӧ Ниашор иныс вӧр пытшкас... — Сэсся и содтіс на: — Вомын нетшыштӧм пинь гуран моз.

— А мийӧ, каям да, кушинас сулыштам... — пырысь-пыр жӧ нормыштӧмӧн шуис едждӧмыс-дзорыс. — Асланым керка месталы копыртчылам... Тшак вотанінъяс кытшолтыштам...

— Тійӧ сэтӧн чужлінныд? — пырысь-пыр жӧ лов тырнас воссис татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Олліныд сэтӧн?

— Да, ме сэтӧн овлі, — кывъяссӧ бӧръялӧмӧн, мед кӧть и кыдъяа, комиӧн сёрнитіс дзормӧмаыс. — Варччӧм кокъяса кӧмтӧм челядьдырӧй менам сэтӧні коли, югыд шондіа пӧраӧй... А чужлысьӧмасӧ менам Пӧёлын, Бӧртӧмын... Мийӧ Алёшакӧд... кыдз эськӧн тіянлы бурджыка шуны... — молочные братики... Сылӧн батьыс, Петра, мила голова, комиӧнсӧ нимтӧ вӧлі миянӧс нёньпом вокъясӧн... Ӧльӧксей пӧ да Прокопей — вода не разлей, нёньпом вокъяс...

Жельнӧг Вась да Хохол Йӧра Саш, дерт, ёна шызисны таысь, но ӧтпырйысьӧн моз шуисны, мый абуджык пӧ гӧгӧрвоана.

— Месӧ, ачым, эськӧ пӧёлса да, — шуис мича комиӧн мӧдыс, Ӧльӧксей нимаыс.

— А миянӧс, казакъясӧс, вайӧдлӧмаӧсь татчӧ Дон ю дорысь, — кыпыдджыка нин шуис едждӧм-дзор юраыс. — Волга вывса Самара гӧгӧръясысь да. Волга бердсьыс жӧ немецъясӧс да... И, тӧданыд кӧ, вайӧдӧмаӧсь буретш да менам чужигкежлӧ... Ме мырдысьӧн вӧзйыся мамӧ кынӧмысь, пемыдінсьыс да дзескыдінсьыс... — мугов дзор морт ыджыда ышловзис. — А сэні, югыд вӧльнӧй светас, вӧлӧма ӧвадӧсь, и кӧдзыд зэра ар матысмӧ, а сы бӧрын и ныртӧ чеплялысь кӧдзыд тӧв, а юртӧ сюйны некытчӧ...

— Ниашор местаас сэки, Пӧёла-Гагшора костас, лючкисӧ кералтӧм вӧр на сулалӧма, — шуис Ӧльӧксей. — Сэтчӧ олмӧдӧм вылӧ и вайӧдӧмаӧсь лунвыл муясысь кулакъяссӧ. Кӧсъянныд кӧ пӧ выль ногӧн лючки олны-вылны, кералӧй вӧрсӧ, керкаяс лэптӧй, видз-му лӧсьӧдӧй...

— Тӧдам... — шуис татчӧ Жельнӧг Вась. — Тӧдыштам ставсӧ тайӧс... Ме ӧд ачым палаззяса, матын жӧ тасянь, сэні чужлі-быдмылі.

— Да-а? — радпырысь чуймисны выльӧн сӧлысьяс.

— И ёна юасьлі став татшӧмторыс йылысь... Сюрс ӧкмыссё комынӧд воын пӧ вайӧмаӧсь — мийӧ сэки Йӧра Сашкӧд кык арӧсаӧсь вӧлім...

— А мийӧ толькӧ на чужим сэки, — шуис еджыд дзор юра Прокопей.

— Коркӧ пӧ аръявылыс Сыктыл кузя, — водзӧ висьтасис Жельнӧг Вась. — А Сыктылыс сійӧ гожӧмнас уна ваа вӧлӧма... Миян Палаззяса пристань дорӧдз катӧмаӧсь паракодӧн кулак войтыр тыра баржаяс. Ставнысӧ чеччӧдӧмаӧсь миян Палаззяӧ... Пӧёл дінсьыд да Гагшор дінсьыд ӧд, ӧнія кадъясӧ, ылӧдз нин кежӧма Сыктылыс... А сэсся... Менам синваӧй доршасьӧ таысь, коми йӧзлӧн шаньлунысь да бурлунысь... Ставнысӧ, вайӧдӧм дзик тӧдтӧм йӧзсӧ, овмӧдӧмаӧсь коми семьяясӧ, коми йӧзлӧн керкаясӧ. Ставнысӧ! Кодӧс миян Палаззяӧ, кодӧс Кыддзашорӧ, кодӧс Гагшорӧ, кодӧс Пӧёлӧ. Миян ордын арбыд и тӧвбыд олӧма нёль челядя семья, Мельниковъяс пӧ. Ме вӧтӧн моз мыйяскӧ помнитыштала нин, коймӧд арӧс тыртігсяяссӧ... Весиг пӧ мияныс ӧтлаын пондӧмаӧсь сёйны-юны вайӧдӧм рочьясыскӧд. Кодлӧн мый эм... Найӧ пӧ весиг еджыд пызьтор на мыйтакӧ вермылӧмаӧсь кыдзкӧ вайны да еджыд кӧлдумӧн чӧсмӧдлӧмаӧсь миянӧс, а миянъясыс найӧс номсӧдлӧмаӧсь дозмӧр шыдӧн да юмов пувйӧн, кодъяслысь кӧрсӧ найӧ, дерт, некор на эз тӧдлыны... Кодлӧн мый вӧлӧма пӧ, сійӧн и юксьылӧмаӧсь... Дерт, и посниджык челядьыскӧд ӧтлаын миян ворслысьӧма. Медводдза роч кывъясыс буретш сэки вужъясисны менам вежӧрӧ, а роч челядьыслы — коми кывъяс... А сэк кості воӧм мужичӧйяс да став гырысьджык войтырыс ветлӧдлӧмаӧсь кыпӧдны аслыныс выль оланін Ниашорӧ, а кодъяс и Сыктыв катыдланьӧджык — Воквад да Рабӧг лэптыны...

— А эз кӧ эськӧн лэдзлыны комиясыс ті воксӧ асланыс керкаясӧ, сэки эськӧ, бисова, мӧй вӧлі? — ырзьӧм и топалӧм лов тырнас шуис Хохол Йӧра Саш. — Мӧй эськӧ лоис кӧдзыд тӧлнас?

— Сэки эськӧ ме коддьӧмыслы, только на чужӧмаыслы, нявзысь-лявзысьыслы, кӧин гуын колмис тӧлйыны. Рем да Ромул моз, кодъясӧс пӧ тай важ Рим местаын энь кӧин нёньӧдлывлӧма. Но ӧд татӧні тіян Рим дорсьыд неуна кӧдзыдджык. Да и тӧлыс пӧв-мӧд-коймӧд кузьджык...

— А кыдзи нӧ эськӧ тэ Ӧльӧксейыскӧд нёньпом вокнас лоин? — кост лолӧм бӧрын водзӧ юаліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Висьтав нин водзӧ, абу кӧ сьӧкыд тэныд.

— А видзӧд сэки менам мамалӧн, вольнӧй светас менӧ лэдзӧм бӧрын, вошас морӧссьыс йӧлыс. Дерт, кӧнкӧ, став вийсьӧм-шогалӧмъяссьыс... Ӧд чужан му вылысь нетшыштісны... Озыр-шоныд муысь... Ставсӧ мырддисны... Код тӧдас кытчӧ туркнитісны... И кагаыд колтӧм кадӧ чужӧ, сідз нин кыкӧнӧсь эмӧсь да... Таысь не только йӧл вез, таысь и олӧм везыд дзоньнас вермис тупкысьны и орны... А ме пӧ, нявзысь-лявзысьыд, некыдз ог кӧсйы гӧгӧрвоны тайӧс... Нёнь йӧл вай и — только!.. Сэки Алёшалӧн мамыс, зарни ань Домна Александровна, Алёшакӧд сорӧн тшӧтш пондас нёньӧдышталны менӧ...

Шуис тайӧс Прокопей да и тшӧкмуніс сэсся, сы вӧсна мый сылӧн курзис горшыс, да тшӧтш и синъясыс ёна вазисны.

Но не сӧмын ӧтнаслӧн сылӧн тадзисӧ лоис. Лов тырнас пыркмунісны да помӧдз нормисны тшӧтш и Жельнӧг Вась да Хохол Йӧра Саш. Весиг и Ӧльӧксей тшӧкыдджыка пондіс кыскавны чатрӧскодь нырнас.

Медводз ыркалыштіс татшӧм сёрни-баснисьыс руль сайын пукалысь да асфальта шыльыдкодь туй вылӧ видзӧдны не вунӧдлысь Жельнӧг Вась:

— Но, зонмӧ, дивӧ тай тэ висьталін! — шуис сійӧ. — Да ӧд та йылысь кӧть ӧні жӧ висьт гиж газетӧ...

— Гижны — не гижны, а ме со ловъя висьт тіян дінын пукала... Ловъя кылйӧн висьтася тіянлы... Квайтымын сайӧ во нин ола вӧльнӧй светас... Быдторсӧ аддзылі... Мед кӧть и уна лёксӧ да сьӧкыдсӧ тӧдлі, но тшӧтш и бурсӧ тӧдлі, тшӧтш и шудаӧн вӧвлі... Югыд шонді петӧмъяс аддзылі... Невестакӧд мусукасьӧмысь сывлі... Челядьӧс меліалӧмысь и... А не кӧ Домна Александровна, дорогая зарни ань, сэки ме эськӧ немтор татшӧмсӧ эг тӧдлы ни эг аддзыл... Сійӧ жӧ арнас либӧ кӧдзыд тӧлнас шойна вылӧ эськӧ нуисны менӧ...

— Кыдзкӧ эшшӧ йӧлыс тырмылӧма на ӧтувъя мамныдлӧн кыкӧныслы... — шуис татшӧм висьтасьӧмъясысь ёна вӧрзьӧдӧм Хохол Йӧра Саш.

— Сійӧ миян, шонъянӧй, винёв да ён вӧлі, ыджыд морӧсъяса, — шуис Ӧльӧксей. — Но сэсся и, дерт, мӧскаӧсь век вӧлӧмаӧсь мияныс. Кӧть и гоз мӧс да кык вӧл сэк кежлӧ нуӧмаӧсь нин колкозӧ... Ёнджыкасӧ, дерт, кӧнкӧ, мӧс вӧра йӧлджык вичмыліс Прокӧыслы, меным да мукӧд челядьлы и...

— Да сэсся и пӧёлсаыдлӧн мукӧд сёяныс сэкъясӧ вӧлӧмаджык на жӧ и, — шуис Жельнӧг Вась. — Висьтавлӧны вӧлі, мый весиг миян, Палаззяын олысь кулачитӧмаясыс, корны лэччывлӧмаӧсь Пӧёлӧдзыд. Дерт, кӧнкӧ, медводдза тӧвйигас ёна сьӧкыд налы вӧлі...

Веськыдладорын, шочиника колялыштӧм пожӧмъяса чаш лыаа кос яг вылын, кольӧ Бӧртӧм База. Латшкӧсіник кузь баракъяс весьтын и ӧтка олысьлӧн пелькӧсджык керкаяс весьтын уна ногӧн везъясьӧмаӧсь теле- да радио антеннаяс, скӧт гидъяс гӧгӧр тыдалӧны сутугаӧн потшалӧм вижӧдны пондӧм картупель йӧръяс.

— Пӧсь копыр, Бӧртӧм! — ырзьысь лов тырнас шуис Прокоп. — Уна сійӧ менӧ вердіс-юктавліс... Да жилок потягал... Кыдз нин тіян ногӧнсӧ?.. Чӧвлы-чӧвлы!.. Сӧнъясӧс нюжйӧдліс... Ичӧтдырсянь меным бура йиджолтчӧма тіян сёрниныд да оз и вун...

— Уджалін жӧ вӧрас? — юаліс Хохол Йӧра Саш, коді ачыс лучковкаӧн пӧттӧдзыс пӧрӧдчыліс вӧрын, а сэсся и, велӧдчыштӧм бӧрын, мастераліс да весиг мыйтакӧ и технорукаліс.

— А кыдзи нӧ сытӧгыс? Коми Пармаас... — мышкыракодь ныра мугов чужӧм тырнас нюмдіс-личӧдчис Прокоп. — Ӧд, буракӧ, ми воксӧ, ёнджыкасӧ, тіян муӧ сы могысь и вайӧдлісны — мырдысьӧн гӧнитлісны! — мед кыдз позьӧ унджык вӧр пӧрӧдны сэтысь... Да мукӧд пӧлӧс озырлун унджык курыштны...

— Из шом да непть да, — шуис Ӧльӧксей.

— Висьтасьыштін эськӧ, кыдзи водзӧсӧ артмис тэнад олӧмыд? — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Но, шуам, ловйӧн тэ колин кага дырйиыд. Кӧть и мам йӧвтӧг... Коми аньлӧн йӧлӧн... Сылӧн мӧс вӧра йӧлӧн да... А сэсся мый лои?

— Кузь висьтасьнысӧ ставсӧ... — ышловзис лым байдӧг юра Прокоп. — Дай абу ёна долыд... Ниашорӧдзыд кайигкості он удит, дженьыд таті туйыс...

— А тэ кӧть дженьыдика висьтасьышт! — пондіс тшӧтш корны Хохол Йӧра Саш.

— Но мый, сиктын тӧлйӧм бӧрын, мӧд гожӧмнас, мияныс мунӧмаӧсь олны Ниашорӧ. Бать да мам, ыджыдджык вокӧяс да ме... — Прокоп сувтовкерліс да курыда содтіс: — Пӧль да пӧч эшшӧ вӧлӧмаӧсь эськӧ, но ме найӧӧс эг нин аддзыл. Бабушкаыс овмӧссӧ мырддигӧныс кувсьӧма, дерт, кӧнкӧ, ёна вийсис-шогаліс, коньӧр... А дедушкаыслӧн татчӧ воигӧн, сьӧкыд кузь туй вылас сьӧлӧмыс султӧма... Томджыкъясыс кыдзкӧ тай ловйӧн кольӧмаӧсь-а... Сэсся со и ме, сӧлсем нин колтӧминас, чужи... Но тай шыбӧлитіс менӧ... Петім мийӧ ниашорса выль баракӧ... Кӧнкӧ, вед он нин помнит, кутшӧмджыкӧсь найӧ вӧліны? — шыӧдчис сійӧ Жельнӧг Вась дінӧ.

— Помнитышта, — шуис палаззяса Жельнӧг Вась. — Ми корсюрӧясӧ лэччывлім гӧститны Мельниковъяс ордӧ. Найӧ миян ордӧ волывлісны и... Кузь баракъяс ӧні на быттьӧ син водзынӧсь, ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс пыранінаӧсь. Быд семьялӧн торъя жыр, кузь коридорсяньыс пырӧ. Быдӧнлӧн ӧти жыр, кӧть сэсся кымын морта семьяыд... Быд жыр весьтын пач труба... Помнита, не миян моз джуджыд вевтаӧсь нюжвидзисны ыджыд керкаясыс.... Быд пач трубаысь еджыд тшын петӧ...

— Но, тэ тай, палаззяса, быдтор тӧдан! — шензьыштіс Прокоп.

— А ме, койгортса, Ниашорсьыд помнита толькӧ нин тӧл мельнича, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн джуджыд вышка кодь йылын вӧлі бергалӧ паськыд лопта ыджыд гӧгыль... Тӧлсӧ юӧ да бергалӧ... Тайӧ вӧлі миянлы дивӧ кодьӧн... Вед мийӧ изӧдчылім усьысь ваа мельничаясын...

— Да, вӧлі и тӧв мельнича, — нимкодьмыштіс тшӧтш и мӧд мортлӧн казьтылӧмысь Прокоп. — Кулакъяс ёна пондісны уджалны, пырысь-пыр жӧ босьтчисны быдтыны нянь, и регыд сэсся и асланыс мельничаын пондісны изны. Тӧлӧн бергӧдлан изкиясӧн... Видзьяс тшӧтш ӧтарӧ вӧчалісны да уна скӧт пондісны вӧдитны... Ведерницаясӧн мӧсъясыс лоисны! Рысьтӧ вӧлі шоммӧдӧны и выйтӧ гудралӧны...

— А торйӧн нин уна, буракӧ, вӧлі кӧзаыс, — шуис Жельнӧг Вась.

— Да, лыдтӧм-тшӧттӧм кӧза лои! — югдіс чужӧмнас Прокоп.

— Роч посёлокъясад, буракӧ, быдлаын тырыс кӧзаыс вӧлі, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Миян, Койгортын, Мехбазаын, ыджыд табун жӧ вӧлі вӧтлывлӧны йирсьӧдны. Миянлы, сиктса челядьпиянлы, ассьыным мӧс видзысьяслы, тешкодьӧн вӧлі кажитчӧны татшӧм тошка мӧсъясыс.

— Миянлы сідзи жӧ, — шуис этшаджык сёрниа поёлса Ӧльӧксей.

— Да, регыдӧн быдторсӧ выльысь бертісны да лӧсьӧдісны уджалысь-сяммысь йӧзыд! — сьӧлӧмыс бурмымӧна шуис Прокоп. — Няня муясысь вайӧдӧм нянь и скӧт вӧдитны кужысь йӧзыд. Мед кӧть и колхозын жӧ лоины. Вед му вӧдитан руыс налӧн воштытӧм на вӧліс... А тӧданныд-ӧ, кыдзи нимтысис миян колхозным Ниашорын? — виччысьтӧг песовтчис сійӧ сёрнинас.

— Ме тай ог нин помнит тайӧс, — шуис Жельнӧг Вась.

— Ме ог жӧ, — шуис Ӧльӧксей.

— А ме, буракӧ, эг и тӧдлы, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— «Сталинец»! — тӧдчӧдӧмӧн висьталіс Прокоп.

Сэкся кадъясас, дерт, абу шоча овлысь ним, но ӧні войтырсӧ тайӧ быттьӧкӧ и кезнитӧдыштіс.

— О, Енмӧй! — курыда шуис Жельнӧг Вась. — Олӧм драмаыслӧн... — трагедияыслӧн! — нӧшта ӧти сер.

— Да... — матӧ воӧмӧн моз жӧ шуис Прокоп. — Сідзи, хлопче... Сталин ёрт нетшыштіс тайӧ йӧзсӧ — уна-уна йӧзӧс! — асланыс чужанінъясысь. Шоныд няня муясысь. Пӧтӧс муясысь... Став овмӧссӧ и эмбурсӧ лои эновтны, керка и карта, скӧт и му-видз... Пӧсьӧн и синваӧн киськалӧм ыджыд овмӧс и пӧшти куш киӧн мунны код тӧдас кытчӧ, тӧдтӧм Войвылӧ... Кузь туйын кулалӧны пӧрысьяс, посни челядь... А тані сэсся, сьӧд вӧр шӧрын, панӧны выль овмӧс, выль вужъяс лэдзӧны... Тӧдтӧм йӧзкӧд ӧтувъя овмӧс лӧсьӧдӧны... Кутшӧмысь гортаныс дявӧлысь моз повлісны... И сылы сетӧны ним — Сталинец... Налысь жӧ олӧмъяснысӧ медъёна пазӧдысьлысь ним...

— Да, бисова, бурджыка кӧ думыштны, тайӧ, збыльысь, драма и трагедия! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Да и мӧй нӧ пӧ и шензьынысӧ? Абы ӧмӧй ставнас миян олӧмным — медсатӧк драмаыс да трагедияыс и эм?

Та бӧрын, сёрни коставлӧм бӧрын, Жельнӧг Вась бара на юаліс:

— А водзӧсӧ сэсся кыдз-мый тіян лои?

— Олім-быдмим Ниашорын войнаӧдз, — висьтасис Прокоп. — Вочасӧн пыр гажаджыка и пӧтӧсджыка пондім овны. Вӧр-ва дінӧ тшӧтш велалыштім... Школаын велӧдчим и... А сэсся и гымӧбтіс война, будь она трижды проклята!.. Батьӧс нуисны фронт вылӧ... Регыд и усис сійӧ сэтӧні... Видзӧд, кӧть и кулак сійӧ вӧлі, кӧть и мироедӧн нимтісны, но кор ёна ковмис державаыслы, пырысь-пыр жӧ чукӧстіс асьсӧ дорйыны. Весиг извинитчынысӧ вунӧдіс сэтшӧма дойдалӧмъяссьыс... А мӧдъясыслы, менам бать коддьӧм жӧ кулакъясыслы, вӧлі нин, гашкӧ, и нимкодь, мый тшӧтш корӧны найӧс вӧрӧгкӧд тышкасьны, мукӧдкӧд ӧтлаын бӧр морттуйӧ пондӧны пуктыны... Но тай регыд и усис сійӧ война вылас... Тіянлы вед оз ков висьтавлыны, мыйта йӧзӧс нырыштӧма лои сэки немечлӧн кӧрт нӧш улын первой нырас. Кор державаыс дзоньнас, «мудрӧй» веськӧдлысьяс улад, вӧлі нин дзикӧдз пазалан выйын... Кыдз шуласны, дышала на ладан... — Прокоп сувтовкерліс да ышловзис, сэсся водзӧ нуӧдіс шог висьтасьӧмсӧ. — А мамлӧн важ висьӧмъясыс бӧр садьмисны, гыжнас и пиньнас сатшкысисны коньӧрлы морӧсас. И кусіс сійӧ туберкулёзысь... Дон юбердса казачка нылӧс дзебӧма лои Визин шойна вылын. Сэні больничаас куліс, сэтчӧ и дзебисны...

— Мийӧ мамӧӧс, война помасян воас, сідзи жӧ гуалім карса шойна вылӧ, — ас кӧсйытӧгыс шусис доршасьысь синваа Хохол Йӧра Сашлӧн.

— А воккӧд миянӧс лэччӧдісны Пӧёл детдомӧ, — шог казьтылӧмнас ӧддзӧдӧмвывсьыс эз нин вермы сувтны Прокоп. — Дашкӧ, тӧданныд, вичко дорын, медгажаинас тай вӧліны детдом керкаясыс — ӧти ыджыд да нёль крестьянскӧй керка... Сэні и олі-вылі да велӧдчи... Сизимӧд класс помалі... А сэсся вӧрӧ мунім уджалны, Бӧртӧм Базаӧ... Увйыси, сэсся ачым пӧрӧдчыны понді... Лучкӧвӧй пилаӧн... А сэсся вайисны Вакооп электрическӧй пилаяс... А сэсся «Дружба» бензопилаяс... Тіян гажа Коми мусьыныд уна мича ягъяс отсалі жӧ куштыны... Позьӧ шуны, и та кузя ми тіянкӧд нёньпом вокъяс жӧ...

Ставнысӧ ёна чуймӧдіс Прокоплӧн тадзисӧ виччысьтӧг вежӧртӧмыс. Татчӧ бара на шыасис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась:

— Татшӧм сяма нёньпом вокыд тай миян уна ӧні лои... Но тэсӧ, буракӧ, сьӧлӧма да шань вок на... Сёрнитан со миян ногӧн... Кысянькӧ ылысь воӧмыд выльысь видзӧдлыны чужанінтӧ... Мед кӧть кутшӧм эз вӧв сэні тэныд... Сыкӧд ӧтлаын шогсьыштны... А мукӧдыс?.. Не сӧмын чӧскыд-пӧтӧс йӧвсӧ, но тшӧтш и пӧсь вирсӧ дасьӧсь горша ньылыштавны ӧтувъя мамныслысь... Регыд сэсся коньӧр Коми мусьымным немысь-немтӧ оз коль... Лыыс да кучикыс кындзи... Дзикӧдз бонзяс-косьмас... Тэнад мамӧыд моз...

— А кӧнкӧ, сідзи и лоӧ, — гӧгӧрвоана ышловзис Прокоп. — Мортыдлӧн ӧд горшыс тай пыдӧстӧм. Ӧні вед татчӧ, тіянӧ, не миян ногӧн воӧны йӧзыс. Миянлы ӧд, медводз, кыдзкӧ-мыйкӧ колӧ вӧлі ловйӧн кольны... А ӧнія нёньпом вокъясыдлы медтыкӧ унджык курыштны, аджавтӧдзыс нёнявны, мый шедӧ и оз шед... Ме вед абу синтӧм, дыр кежлӧ ылавлӧм бӧрын казяла, кыдзи урӧсмӧма тані тіян гӧгӧр... Вӧр-ваыс и дзоньнас коми олӧмыс... Ичӧт кӧшас воӧма... Сійӧ жӧ гажа-мича важ Пӧёлыс... Матушка, пӧрысь пӧчӧ моз корсьӧма и нюкыртчӧма, этшаник йӧза кольӧма... Но, кӧть кытӧні ме ог ло, меным сійӧ век коляс донаӧн и мусаӧн... Кулӧмысь менӧ мездысьӧн!..

Сувтісны Ниашор кушин шӧрӧ. Восьтісны ӧдзӧсъяс да медводзӧн машинаысь лэдзисны Прокопӧс.

Сувтіс сійӧ, лым еджыдӧдз дзормӧм, тӧвся байдӧглӧн кодь сук-еджыд юрсиа, вазьӧм синма, сувтіс туй пӧлӧнӧ, кокъясыс ӧдва кутӧны морттӧ, сувтіс да ӧтар и мӧдар ыджыда копыртчыштіс ылын тыдалысь вӧр визьӧбъяса ыджыд кушиныслы. Сэсся веськӧдчис да шуис кыдъя рочӧн-комиӧн:

— Менӧ чужтысьӧй да быдтысьӧй, Ниашорӧй! Лэдзлы жӧ тэ менӧ бара тувччывны ас му вылад. Дашкӧ и, медбӧръяысь шогсьыштны.

Сэсся и мукӧдыс тшӧтш петалісны да тшӧтш копыртлісны юрнысӧ ыджыд кушмӧм позыслы.

А ыджыдсьыс-ыджыд, ылі вӧрӧн дорӧсалӧм шыльыдкодь кушинын пуритіс-быдмис сӧмын лёк турун. Сэсся немысь-немтор эз тыдав.

И тайӧ дзерӧдана здукас нёльнан письыс некодлӧн лов выланыс эз кыпав некутшӧм сёрни. Ставӧн кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн вӧліны шогӧ усьӧмаӧсь...

А вылісянь, ясыд сӧдз енэжсянь, пӧся ыпъяліс гожӧм помланься яр шонді да мый вынсьыс югзьӧдіс-шонтіс личӧдчӧмӧн онялысь вӧр-васӧ да, дерт, кӧнкӧ, тшӧтш и ыджыд кушиныс весьтӧд лэбалысь кулӧмаяслысь и ловъяяслысь на ловъяссӧ.

Прокоп разис нопторсӧ да судзӧдіс водка доз. Кык топыдик кружка перйис, сэк жӧ видзӧдласнас и кияснас шевкнитӧмӧн тӧдчӧдіс, мый сэсся пӧ абу тараыс... Мортсӧ бура гӧгӧрвоысь Жельнӧг Вась сюйліс юрсӧ машинаӧ да тшӧтш судзӧдіс кык стӧкан. Прокоп юкис курыд юансӧ нёль пельӧ. Да шуис:

— Вай ӧтлаын казьтыштам татчӧс кулӧмаяссӧ и мир пасьтала разгысьӧм ловъяяссӧ... Коркӧ вед тайӧ кушинас нӧйтчис-пессис морт олӧм...

Юисны помӧдз ставӧн. Весиг Жельнӧг Васьлӧн эз лыб лолыс дугӧдчынысӧ тайӧ здукас — ме пӧ ӧд руль сайын...

Сэсся, мыйкӧ дыра сулыштӧм бӧрын, катыдлань кайысь ёртъяс бӧр сӧлісны машинаӧ да мӧдӧдчисны водзӧ.

Яр шондіӧн югзьӧдӧм да кыдзисюрӧ турунзьӧм ыджыд кушинӧ колисны сулавны ӧтнаныс нёньпом вокъяс.

13

Кушин помын важ моз на раминика дзольгысь Ниашор вуджӧм бӧрын Хохол Йӧра Саш медбӧръяысь бергӧдчылӧмӧн видзӧдліс дӧбӧлькиӧдз тыртӧммӧм йӧз олан поз вылӧ да шуис ёртыслы:

— А мӧй пондаджык нӧ эськӧ сэтшӧм чожа бӧр киссис Ниашорыс? Чожа артмис да чожа жӧ и бӧр пазаліс?

Руль сайын пукалысь Жельнӧг Вась кӧрлалыштіс джуджыд кымӧссӧ, выныштчис мӧвпнас да шуис:

— Дерт, кӧнкӧ, тшӧтш и сы понда тані ставыс ӧдйӧ киссис-пазаліс, мый кызмырдысьӧн вужйӧдӧма лои ставсӧ... Ӧд тай и быдмӧгтӧ кӧ мӧдлаӧ мырдысьӧн сюян, важ вужсӧ лючки шедӧдтӧг, мусинсӧ и мукӧдтор артышттӧг, бура вынсьӧдтӧг, — сэки тай и быдмӧгыд лючкисӧ оз босьтчы да оз позтысь. А мортыд ӧд аслыс ногӧн быдмӧг жӧ, сы моз жӧ вӧр-ваыслӧн, природаыслӧн, быдтас... Нетшыштісны тайӧясӧс асланыс вына, ёна нин велалӧм мусинсьыныс да и, ньӧти бӧрйысьтӧг-дасьтысьтӧг, сатшкисны татчӧ... Дерт, мед тшыглы не кувны да не турдыны кӧдзыдінас, мый вермисны вийсисны найӧ, уджач да сяммысь йӧзыд. Но сэсся, мыйӧн личӧдыс лоис, война бӧрын, бӧр пондісны мунавны важ гортъясаныс, коді ловйӧн колис. А кодлысь войнаыс важ гортъяссӧ пазӧдіс, лесопунктъясӧ, кызвыннас, сетчисны. «Постояннӧй кадрӧн» лоины. Ӧд мыйта леспромхоз, мыйта лесобаза быд ю вожын восьтӧма комынӧд вояссяньыс! Шуис тай Прокопыс: ми пӧ тшӧтш и тіянлысь Коми мунытӧ куштӧм кузя нёньпом вокъяс...

— Гӧгӧрвоысь мортыд да, чорыда гӧрддзаліс тайӧс, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Олӧмас чорыда и артмис ставыс да! — ӧддзӧмвывсьыс водзӧ нуӧдіс мӧвпсӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Ӧтарсянь кӧ, ми, тані олысь коми йӧз, быдӧнлы быттьӧ бур керны зілим. Весигтӧ, со, асланым мам йӧвнаным, жаляддза, нёньӧдім пикӧ воӧм йӧзлысь кагаяссӧ, асланым керкаясын шонтім-тӧвйӧдалім найӧс, дозмӧр шыдӧн да сола тшакӧн чӧсмӧдлім. Пармаын вотчыны и вӧравны велӧдім... А бӧртинассӧ мый артмис таысь? Шаньджык мывкыда кулачитӧм войтыр бӧрын судитӧм йӧзӧс пондісны вайӧдны, а на пиысь ӧд эз ставӧн мыжтӧмӧн вӧвны... Вӧръяс и тундра эрдъяс бытшкасьысь сутугаӧн потшалісны... Сэсся война вылын мыжмӧм власовецъясӧс вӧрын уджавны лэдзисны... И пӧдны-вошны ми пондім ӧтарӧ вайӧдан йӧзыс пӧвстын... Асланым неыджыд котырнаным... Асланым кывнаным и олан ногнаным...

— Да кор эшшӧ ми вокыс — сымдаӧн сӧлсем ылалім чужан муысь... — курыда ышловзьӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш.

Но аслас мӧвпӧн вачкалӧм Жельнӧг Вась ӧні быттьӧ эз и кыв ёртыслысь тайӧ шогсӧ. Сійӧ пыр сёрнитіс водзӧ:

— Дерт, став тайӧ йӧзыслӧн, кыдзи и Прокоплӧн, олӧманыс ыджыд жӧ драмаыс. Шогыс и дойыс. Уна жӧ курыд синваыс и весиг вирыс. Но мисӧ нӧ мыйӧн мыжаӧсь таысь? Мыйла нӧ тшӧтш и миянлысь, уна нэмъяс чӧж тані олысь войтырлысь олан сямнысӧ колӧ вӧлі дзоньнас пузувтны и пазӧдны?.. Енмӧй-мездысьӧй, мыйла нӧ тэ тадзисӧ лэдзан лоны?.. Али нӧ Россияас, вежӧртны позьтӧм ыдждаӧдз кыдзисюрӧ гудралӧм-суктӧм империяас, век на ставыс вӧчсьыліс сы могысь, медым быд сикас сёрниа йӧзсӧ ӧтчукӧрӧ лойны. Ӧти кывйӧдз да ӧткодь мӧвпӧдз вайӧдны... Мед кокньыдджык вӧлі веськӧдлыны найӧн... Кокньыдджык вӧлі личкыны на вылӧ.. Сӧмын тай, дивӧ босьтӧ, кыдзкӧ ӧнӧдз на эз вермыны вӧчны тайӧс... Ок, Йӧра Саш, дона морт, Ӧльӧксан Иванэч, олӧмад ыджыд жӧ шог, ыджыд жӧ трагедия — аддзыны и лов тырнад кывны, кыдзи вочасӧн чинӧ и кусӧ тэнад народыд — уна сюрс вояс пыр вуджӧм тэнад котырыд! — чинӧ и кусӧ, тэ аддзан и кылан ставсӧ тайӧс, но лючкисӧ немтор он вермы вӧчны, мед кыдзкӧ кутыштны таысь... Но, шуам, вайӧдӧм йӧза Ниашор эз ло... Сэсся и миян Сыктыв вожад жӧ Воквад да Рабӧг бырисны жӧ... Жальӧсь, дерт... Но ӧд миян нэмын, миян олігкості, мыйта коми сикт да грезд нин эз ло! Торйӧн нин тіян, Койгорт гӧгӧрад! Шуам, сійӧ жӧ Гобӧрыс, быдса сельсӧвет ӧд быри!

— Да, бисова, ме тӧда... Гобӧрас миян батьӧлӧн бур рӧдня на овліс, Ӧндрей дядь, — пыр жӧ юковтіс ловсӧ Хохол Йӧра Сашлысь шоныд казьтылӧм. — Праздник дырйи пыравлывліс миянӧ... Коркӧ ме на дырйи ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдла вӧлі джодж кузя, батьӧ, буракӧ, дӧзмыштіс да ӧлӧдіс — дугды пӧ жӧдзнысӧ! А мӧдыс, гобӧрсаыс, нюмъялігтыр шуис:

— Казито...

— Мый сійӧ лоӧ?.. — эз гӧгӧрво Жельнӧг Вась.

— А миян, Койгортын, эм сэтшӧм кыл — казитӧ. Немтор керигмоз тшапитчӧмӧн ветлӧдлӧ. А гобӧрсаясыс «о» вылӧ вӧлі байтӧны. Муно, чего... Чӧллы, чӧллы, кутшӧмкӧ тай нӧ эшшӧ лӧсьыд кыл вӧліс... Кыдзи нӧ?.. А, сюрис! Жуто! — сьӧлӧм бурмымӧныс шуис Хохол Йӧра Саш.

— Тайӧ нин мый лоӧ сэтшӧмыс? — бара на эз гӧгӧрво Жельнӧг Вась.

— Миян, Койгортын, жутӧ — топӧдӧ, а найӧлӧн, гобӧрчилӧн — жуто: ок пӧ олӧмыс ёна и жуто!

— Ме тай нӧ, газетӧ гижысьӧн шуся-а, ог и тӧд татшӧм кывъяссӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — А топыда ӧд маркнитӧма: ок пӧ, олӧмыс жуто! Ӧні, гашкӧ, медъёна нин жуто!.. Видзӧд со, боки сиктад да, асланыс сёрни ног вӧлӧма... Дерт, кӧнкӧ, и асланыс олан сям. Но тэ тай, Хохол Йӧра Саш, немтор на абу вунӧдӧмыд, сы дыра нин ылі муясын олан-вылан-а?

— Менам эськӧ быттьӧкӧ и вунӧма нин вӧлі ставыс тайӧ, но овлӧ тай, шоналіс лолӧй да, кыткӧ быттьӧ и бӧр воссис... А Гобӧрас кайигӧн вӧлі на Тылавыл и Вӧзим... Кажымӧ кайигӧн Улдзи. Мӧдар пельӧсынджык — Пошняг. Сэсся Ыджыд Вениб и Ичӧт Вениб вӧліныс, Ыджыд Венибас ме том дырйи гӧститны на кайлывлі, сэні менам бур друг овліс, Микей Васька... Ужгаладорын Мырпонаиб вӧлі, Грива гӧгӧрын Улыс да Вылыс Дал, Лётна, Карвуджӧм... Быдлаын оліныс да мырсиныс коми йӧз... Ӧні пӧ некӧн немысь-немтор абы кольӧма...

— Да, пӧшти абу кольӧма, ме тӧда, кытшовтавлі сэтчӧясті, — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Синваыд доршасьӧ, кор кежавлан татшӧм кушмӧм-тыртӧммӧм позъясас. Сэки медъёна кылан, кыдзи вочасӧн кусӧ коми олӧмыс.

— Кӧть эськӧ и ӧні, буракӧ, мыетшкӧ и керсьӧ нин да, мед бӧр ловзьӧдыштны сійӧс, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Радио пыр пондӧмаӧсь ёнджыка байтны коми йӧз йывсьыс... Телевизор пырыд и... Кӧнкӧ, газетад ёнджыка гижанныд и...

— Мыйтакӧ татшӧм вӧрзьӧмыс, дерт, эм, — шуис Жельнӧг Вась. — Гӧгӧрвоысьджык йӧзыс ӧні, дерт, збыльысь, ёнджыка пондісны вийсьыны коми олӧм-вылӧмсӧ выль вылнаын бӧр ловзьӧдӧм вӧсна... Ёнджыкасӧ культура боксянь... Но бара выль ногӧн пондіс пазавны сійӧ жӧ коньӧр сиктыс, кольыштӧм на сиктса олӧмыс... Колхоз да совхоз киссьӧ, а ӧтка ыджыд овмӧс кутны, фермеравны, оз быдӧн кӧсйы, оз быдӧн лысьт да и оз быдӧн вермы. Шӧйӧвошӧм да матӧ воӧм морт оз тӧд, кытчӧ воштысьны, оз тӧд, кыдзи водзӧ овны, оз тӧд, мыйӧ велӧдны челядьсӧ... А сэсся и медбӧръя сьӧмтор вылас босьтӧ вина да юӧ...

— Окма жӧ эськӧ да, быдлаын нин тай морттӧ жуто олӧмыс! — ыджыда ышловзьӧмӧн шуис Украинаысь чужан мусӧ, гашкӧ и, медбӧръяысь видлыны воӧм Хохол Йӧра Саш.

— Да, жуто... — пырысь-пыр жӧ пыдіа гӧгӧрвоис тӧдлытӧм на кывсӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — А сэсся и миянлы, комияслы, шулі нин тай, сьӧкыд выльысьсӧ бура ловзьӧдчыны сы вӧсна, мый асланым муын вошӧмакодьӧсь ми лоим. Уна вайӧдӧм да воӧм йӧз пӧвстас сьӧд вӧр шӧрӧ вошӧмакодьӧсь... Да кор нӧшта воӧм йӧзсяньыс миянӧс лючки гӧгӧрвоӧмыс абу... Либӧ вывті этша... Сьӧлӧмсянь сэтшӧм гӧгӧрвоӧм, мый миян тані дзик ӧти чужан, ас кыв вылын, ас олан ногӧн сӧвмӧдчан му... И ассьыным чужӧмнымӧс воштытӧг некытчӧ нин миянлы татысь воштысьнысӧ...

— Да, воӧм йӧз пӧвстад, дерт, кӧнкӧ, абу ставыс Прокоп кодь нёньпом вокъяс, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Кызвыныслы мед сӧмын унджык курыштны быдторнас озыр войвыв муысь да и бӧр усйысьны «материк» вылӧ. Налы ӧд ми, кӧнкӧ, кыдзи вӧлім, сідзи и колим ГУЛАГ-лӧн діӧн. Быттьӧ ми, коми йӧз, тшӧтш мыжаӧсь, мый миян му вылын сымда лӧсьӧдлісны ГУЛАГ діяссӧ...

— Окма, Жельнӧг Вась, империяыс мыйта морт олӧм песовтіс да пазӧдіс... Да мый сэн ӧтка йӧз, быдса народъяслысь олӧм-вылӧмсӧ пазӧдаліс... — курыда шуис Хохол Йӧра Саш. — А ӧні сэсся, киссьӧм бӧрас, эшшӧ на ыджыд драма и трагедия лоис: кызь вит миллион морт ӧтпырысьӧн лоины джуджыд потшӧсъяс сайын. Кӧні на вылӧ оз век меліа видзӧдны.

А водзын, выль шыльыд туйсянь веськыдладорын, тыдовтчис нин Гагшор, важ коми сикт жӧ, кыкнан ёртыс, дерт, казявтӧг эз овны, мый сьӧдасьӧм-воймӧм важ керкаяс сорыс шочиника кыпӧдчалӧны тшӧтш и югыда ворсӧдчысь керъяса выль керкаяс. Медъя, медъя!..

Кежавны Гагшорӧ катыдлань гургысьяс эз жӧ мӧдны, сы вӧсна мый налӧн водзвыв вӧлі шуӧма дырджык кежлӧ сувтлыны Палаззяӧ. Но век жӧ шонді водзын онялысь, бӧрӧ кольысь важ сикт вылӧ мӧвпалана видзӧдіг, Хохол Йӧра Саш шуис:

— Кодкӧ эськӧ тай абы ёна кыпыд ним сетлӧма шорыслы и сиктыслы да...

— Мортыс, тыдалӧ, не сэтшӧма мич йылысь мӧвпалӧма, а сы йылысь, кыдзи эськӧ стӧчджыка нимтыны, — кайтыштіс Жельнӧг Вась. — Ог тӧд сӧмын, кутшӧмджык гагъяс ёнджыка рӧдмӧдчылӧмаӧсь ёляс-а... А уна кӧ вӧлі гаг, уна и вӧлі чери.

— А, водзын, эз на кӧ вун менам, воас Кыддзашор, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Абу на вунӧдӧмыд, шаньӧй-бурӧй! — долыдасис ёртыслӧн важ моз на ёсь вежӧрысь Жельнӧг Вась. — Но ӧні Кыддзашорыд абу жӧ нин, неважӧн медбӧръя керкасӧ нуӧмаӧсь пес вылӧ.

— А ыджыдкодь грезд вӧвлі, — казьтыштсис Хохол Йӧра Сашлы.

— Да, уна йӧз жӧ овліс сэтӧн, уна бур йӧз... А миян Палаззяын эм Шор грезд, кытӧні ме чужи-быдми...

— Видзӧд со! — Ниашорын дзугыльмыштлӧм бӧрын водзӧ бӧр нимкодьмис ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш. Орччӧнӧсь — Ниашор, Гагшор, Кыддзашор, тіян Шор...

— Сӧмын тай миянлысь Шорнымӧс стӧчмӧдӧм вылӧ кодлӧнкӧ вежӧрыс, буракӧ, абуджык нин судзсьыштӧма! — голькнитіс-серӧктіс Жельнӧг Вась.

— А миян, Койгортын, эм Рутш-шор, тӧлбыд оз и кынмыл, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Толькӧ тай сы серти немтор абы нимтылӧмаӧсь. Чӧскыд кӧдзыд вала вӧлі ветлывлам Рутш-шор дорӧ...

— А тайӧяссӧ нимталысьыс, дерт, кӧнкӧ, вӧлі миян палаззяса, — шуис Жельнӧг Вась. — Мӧвп визьыс ӧткодь да. Тӧдӧмысь, вӧралысь морт, паськыда ветлӧдлӧма-кытшлалӧма да.

— И, тэ ногӧн, корджыкъясӧ эськӧ сія таті кытшовталіс?

— Код тӧдас... Ме сӧмын тӧда, мый миян Палаззяным медводдзаысь казьтывсьӧ гижӧда кабалаын 1586 воӧ, а Гагшор — сё во мысти. Дерт, кӧнкӧ, палаззяса олысьыс и мунліс Гагшорас. Аслас чӧс туйӧ... Налӧн да миян овъяс ӧтсямаӧсь...

— Кутшӧмджыкӧсь со вӧліны найӧ, сэкся коми йӧзыс? — ырзьӧ татшӧм сёрнияссьыс ӧдйӧ босьтчысь Хохол Йӧра Саш. — Кӧнкӧ вед, нимкодь жӧ вӧлі сылы, важ кыйсьысьыслы, кор сеталіс тӧдтӧм шоръяслы и юяслы нимъяс... Шуам, сулалӧ сійӧ да видзӧдӧ ёль дорын кыпӧдчысь, арся зарниӧн ворсӧдчысь кыдзьяс вылӧ да лов тырнас нимкодясьӧ. И бур кыйдӧсъясысь сьӧлӧмыс чиктылӧ. А гортас, дашкӧ и, мича-мелі гӧтыр виччысьӧ, зумыда быдмысь питор да... А мӧй, шуас, нимта кӧ ме тайӧ сӧдза дзольгысь ёльсӧ Кыддзашорӧн? А? А мӧй, лӧсьыд лоӧ... Дай югыд кыддзыс со тай тані медъёна быдмӧ-лыбӧдчӧ... А мӧд ёль дорын шочджыка овлысь небыда-веж лыска ниаяс лыбӧдчӧны, лӧсялӧ налы сэтчӧс вына мусиныс... А, Жельнӧг Вась? Сідзи али не сідзи вӧліс?.. Дашкӧ и, сія мортыс весиг кутшӧмакӧ кыліс асьсӧ Ен кодьӧн? Мусӧ и енэжсӧ и став вӧр-васӧ вӧчалысь Ен кодьӧн?.. И казяліс Ен, мый тадзисӧ бур, — сідзи, буракӧ, Библияын донъялӧма...

— Но, сё морӧ, Хохол Йӧра Саш! — мӧвпалана нюмъяліс мӧдыс. — Лӧсьыда тэ и вежӧртін тайӧс!.. Не меным, а тэныд эськӧ колӧ вӧлі лоны газетас гижысьнас. Да, гашкӧ и, не сӧмын газетӧ гижысьӧн!..

— Петлӧ, мӧй тэ! — яндысьыштіс Хохол Йӧра Саш, сэсся, чӧв усьлӧм бӧрын, курыдакодь содтіс: — Кысь нин ылалӧм мортыслы... Дӧбелькиӧдз ылалі ас муысь да... Ас йӧз дінысь да... Ас кыл дінысь да...

— Нда... — сӧмын и ышловзис та вылӧ газетӧ гижысь, ылі муысь воӧм Йӧра Сашлӧн томдырся бур ёртыс — Жельнӧг Вась.

Веськыдвылын, керӧс йылын, тыдовтчыштлӧ Джуджыс. Жельнӧг Вась висьталӧ ёртыслы, мый тані пӧ коркӧ вӧвлі лесопункт, ме пӧ, война дырйи, ёна на котравлі татчӧ карточка вылӧ нянь ньӧбны, орс лавкаӧ, карын олысь, война вылысь воӧм ыджыд вок вӧлі мӧдӧдыштлас талонтӧ да. А кор пӧ став вӧрсӧ гӧгӧрсьыс куштісны-кералісны, лесопункт тупкысис. Сэсся, дась оланінас, восьтісны дзик нин вермытӧм йӧзлы керка.

— Карын менам эм ӧти тӧдса, — висьтасис Жельнӧг Вась. — Сылӧн вӧлі зонка, дзик йӧйӧн чужлӧма, лючки оз быдмы, лючки оз сёрнит, син еджыднас видзӧдӧ, нырулыс век вазьӧма, гортсьыс вӧлі ставсӧ жулльӧ-пылльӧ, некыдз нин вӧлі оз вермыны видзны сійӧс гортас да татчӧ, Джуджысас, нуӧдӧмаӧсь...

— А татӧнсӧ нӧ либӧ кыдзи сійӧс видзӧны?

— Ог тӧд...

— Лючки йӧзсӧ быд ногыс начкалӧны, война вылын нырӧны, а татшӧм коньӧръяссӧ мырдысьӧн колмӧ видзны, — дзугыльмыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Тайӧ лёкалысь мирас, гашкӧ, сӧмын йӧйясыслы и овсьӧ бурджыкасӧ-лӧньджыкасӧ, — сы ногӧн жӧ ышловзис татчӧ Жельнӧг Вась.

Но регыд сэсся, буриник ёль пос вуджигӧн, Жельнӧг Вась бӧр долыдмӧмӧн шуис:

— Тайӧ миян Меглей! Менам гажӧй и челядьдырӧй!

— Меглей? Тадзи шусьӧ ёльыс? А мӧйла буретш — Меглей?

— Дерт, кӧнкӧ, сы понда, мый ёна веглясьӧ-меглясьӧ... Абу кӧ кодлӧнкӧ, миянӧдз олысь йӧзлӧн на нимыс кольӧма... Кытшлалӧ Меглейыс Палаззя гӧгӧрным моз, чӧскыд туруна видзьяс да тшака керӧсъяс аслас сӧдз ваӧн юктӧдӧ... Ком чери рӧдмӧдӧ... Сэсся и ӧти Меглейыс мӧд Меглейкӧд ӧтлаасьӧ...

— Весиг ком олӧ сэні? — чуймыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Менам челядь дырйи тай ёна на оліс-а, — вӧйтӧдчис казьтылӧмъясӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Вугыр шатин да нидзув доз босьта, пӧскӧтина йӧръяс костӧд веськыда пета Меглей дорӧ. Регыд и казяла, кыдзи синва кодь сӧдз ваа йирын шывъялӧны-уялӧны чӧрс кузьта швычӧк комъяс... Чӧвта вугырӧс — син водзын и тшапнитӧ мича чериыс менсьым чӧскыд самӧс. И ырснита-лэпта... Ок, мича да винёв чери! Посни лытӧм, сыла-чӧскыд чери... А мукӧддырйиыс нидзув вылас оз вӧлі босьт. Но сэк кежлӧ менам кӧрӧбкаын водзвыв нин дасьтӧма лӧдз да гут, найӧн ылӧдла пискаясӧс... Мукӧд кайлӧмнас вӧлі кызьӧдз лэпта... Комсӧ либӧ кыз мык... Ком кодьыс жӧ тшӧг да чӧскыд...

— Шуда морт тай тэ вӧлӧмыд! — весиг вежыс петіс Хохол Йӧра Сашлӧн. — Миян челядь дырйи комыд, рытъявылыс, вӧлі чеччалӧ на жӧ Сыктыв йывланьын. Но вугырӧ ме коддьӧмыслы эз нин шедлы. Визулінтіыс кылӧдчигӧн, чирк самалӧмӧн, миян эшшӧ шуӧныс сійӧс кӧбылкаӧн, кватитлӧ вӧлі сын, весиг ӧддьӧн мича сын тшапнитлӧ, но комыд-каръюсыд эз веськавлы... А ӧддьӧн ичӧтик дырйи шор лыа бӧжысь вӧлі пежга-гурина лэпталам, зеп тырӧн кыям, ӧддьӧн небыд чери сійӧ, гортад кайигкості кынӧм улыс нёльснитӧ-потӧ. А сэсся мамыд ыджыд латка тыр йӧлӧн да колькӧн пражитас... Кор гурина, а кор и порсьпи кодь тшӧг сын...

— А ме, оз кӧ комыс ли мыкыс сёй нидзув вылӧ ни лӧдз вылӧ, Меглей бокса шондіа керӧсъясӧдыс гежмала-вожъяла, ельдӧг да ягсер вота, гӧрд гоб да. Либӧ кык Меглей костас воштӧдчыла, кӧні, козъяджык вӧраинас, уртшак ёна вӧлі петӧ. Кызвыннас — йӧг кодь зумыд да тшӧг лӧз уртшак! Эстшӧм яя да чӧскыд уртшак! Но миянлы, шорсаяслы, дерт, ылынджык вӧлі сэтчӧдз, а вот Грезда-Шора костын вӧвлі ӧткӧн моз сулалысь керка, Карпо рӧдлӧн, и найӧсянь медматын вӧлі веськыдасӧ Меглейӧдзыс, и налӧн ичӧт нывныс медъёна гежмавліс чукльӧдлысь ёль дорӧсъясӧдыс. Тадзи жӧ аръявывъясӧ, видзӧдан да, весиг школа бӧръясӧ вӧлі пестерасяс да бара нин котӧртӧ сэтчань. Тырыс вотас да ӧдва тішкӧ-кыскӧ тшаксӧ. Сэтшӧм лют вӧлі вотчынысӧ!..

— Ӧтнас и котӧртӧ вӧрас нылкаыс? — чуймыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Ӧтнас тай, — ӧні весиг и ачыс тшӧтш чуймис важ казьтылӧмсьыс Жельнӧг Вась. — Видзӧд, гырысьджык чой-вокыс вӧлі быдмалӧмаӧсь нин да муналӧмаӧсь коді кытчӧ, и война кадӧ ставӧн воюйтісны, весигтӧ чойыс тшӧтш, а тайӧ, сёрӧн нин чужлӧм нывкаыс, век ӧтнасӧн вӧлі котралӧ Меглей дорас, первойтӧ, дерт, кӧнкӧ, мамыс жӧ велӧдыштіс-а... Кымынысь аддзылі — не сӧмын тшак, но и комтӧ вӧлі медуна лэпталас сэтысь... И чӧскыд турун мӧскыслы найӧ, эня-ныла, вӧлі гусьӧникӧн ытшкывлӧны сэтчӧясысь жӧ, мед колхозса ни сельсӧветса предъяс оз казявны. И тулысъясӧ пес керавлісны, а тӧлын даддьӧн кос коз кыскавлісны кӧрт пачнысӧ ломтыны...

А улынджык, Меглей вылас жӧ, кык вожыслӧн ӧтлаасьӧм бӧрын нин, важ мир туй пӧлӧнын, вӧлі мельнича, вель ыджыд прудъяс быд пӧлӧс чериыс бура жӧ рӧдмӧдчыліс, а вылісянь ызгысь-усьысь ва бергӧдліс гырысь изкияс, став палаззясалы изӧдліс небыд-посни пызь. Мамӧкӧд мыйтаысь ме изӧдчылі сэні...

— Ичӧтик и Меглей, а мыйта бурыс вӧлӧма тіянлы сысянь! — пӧся шуис ёртыслы тадзи воссьӧмысь-висьтасьӧмысь да аслас казьтылӧмысь лов тырнас шоналӧм Хохол Йӧра Саш.

— А ӧд быд коми мортлӧн коркӧ вӧвлі аслас ичӧтик-мусаник Меглей... Ыджыдджык Сыктыл да... Эжва да... А ӧні быттьӧкӧ и эм, да абу... — лов ру вежсьӧмӧн вочасӧ ышловзис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

Но со нин сэсся вӧрыс ыджыда и югыда воссис да водзын, гажа керӧс пасьталаын, тыдовтчис выль ыджыд сикт — гора, но пыдӧсӧдзыс гӧгӧрвотӧм нима Палаззя.

— Да вед пӧшти быдлаын сэтшӧм гажаинъясӧ олмӧдчылӧмаӧсь важ коми йӧзыс! — синва доршасьмӧныс небзис да шуис Хохол Йӧра Саш. — Эстшӧм гажаа видзӧдчӧ керӧсыс-сиктыс Сыктылӧ!

— Да, медводдза пуксьысьясыд, Сыктыл пӧлӧнад, век нин медвыліас овмӧдчылӧмаӧсь, — шуис быдторсӧ тӧдысь да быдторсӧ ас ногыс казялысь Жельнӧг Вась. — Ме тай шулі нин, уна сё вояс саяд ковмылӧма на и ӧтвылысь дорйысьны важ комиясыдлы. Новгородса ушкуйникъясысь и яр-тэрыб вогуличьясысь. Оланін гӧгӧрыс стынъяс лэптавны, изъяс да керъяс вылісяньыс быглявны... А сэсся ӧд и вылісяньыс ылӧдзджык тыдалӧ, югыдджык-шондіаджык сэні, лолыд кыпыдджыка ворсӧ, аслад и челядьыдлӧн... Дерт сэсся, бӧртиджыкъясӧ нин, йӧз лыд содӧм вӧсна, ковмылӧма гӧгӧрыс овмӧдчавны, миянлӧн моз Шор горувъясӧ лэччавны... Сэсся ӧд и сэк кежлӧ Москваыд лӧньӧдіс нин и новгородсаӧс и вогуличӧс...

— Но мыйла нӧ Палаззя? — юаліс сэсся Хохол Йӧра Саш. — Эстшӧм гора да мича ним. — Кӧть и Визинад мийӧ, Сыктыл йылсаяс дэльӧдчим, мӧй азя шыд сёйысьяс, абы жӧ вед, кӧнкӧ, сыысь...

— Веськыда кӧ шуны, ме и ачым на пыдӧсӧдзсӧ ог и тӧд, — шуис Жельнӧг Вась.

— А дашкӧ, йитчӧма «узя» кылкӧд? Шуам, Палӧын узя? — водзӧ на посйысис ышмыштӧм Хохол Йӧра Саш. — Шуам, Сыктыл йылсаяс, сійӧ жӧ медваж ужъясаяс, кузь туйӧ петӧмаяс, кузь лунтыр восьлалӧм бӧрын, узьмӧдчӧны тані, кутшӧмкӧ Палӧын либӧ Колаын... Колаыд, дерт, миянлы тӧдса...

— Ме чайта, тайӧ важ коми кыв, кодлысь вежӧртассӧ ми, буракӧ, воштім нин, — шуис Жельнӧг Вась.

А сэк кості шуйгавылын югыда лӧстыштіс Сыктыв, коді, выль туй кузя гургигад, Ыбсянь эз на и тыдовтчыв, югыд эзысьӧн дзаркнитіс сё муса Сыктыл, и бара на пӧся сыркмунліс лолыс ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Сашлӧн.

Выль туйыс ӧні веськыда муніс Сыктыла-керӧса костӧд, сиктыс бара на колис бокын, веськыдвывланьынджык.

— Но ми, кыдзи и кӧсйысим, кежалам Палаззяӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Шляпкинӧд пырам, кытшовтыштам Грездӧд да Вичкодорӧд, кытчӧсюрӧ сувтлам, мыйсюрӧ казьтыштам, радлыштам и шогалыштам, а сэсся и шойна дорӧд бӧр петам мир туй вылас.

— Шляпкинӧд пырам? — эзджык гӧгӧрво да чуймыштіс Хохол Йӧра Саш. — Татшӧм ним? Менам тай вунӧма нин...

— Со тайӧ медводз грездыс — Шляпкин! — кыпыда тӧдчӧдіс Палаззяын чужлӧм-быдмылӧм Жельнӧг Вась. — Серав кӧть бӧрд сэсся, кодкӧ шляпкылӧма Шляпкин.

— Ёльыс — Меглей, грездыс — Шляпкин! Кодкӧ тай ӧддьӧн шмонитысь вӧлӧма ним сеталысьыс...

— Пӧрысь йӧз та кузя вӧлі шуӧны со кыдз: чукӧртчасны пӧ мужикъяс выль грездыслы ним сетӧм могысь да жуглӧны юрсӧ: кыдзи нӧ нимтыны. А ӧти тешитчысь дыр падъявтӧг сідзи и шуӧ: вай пӧ Шляпкин шляпкам дай!

— И сэксянь — Шляпкин! — кыпыда сераліс Хохол Йӧра Саш.

Кыпӧдчисны Грездӧн шусьысь грездӧ, сувтісны чурк йылас, медся гажаинас. Ӧтарын и мӧдарын топыдакодь и зумыдакодь сулалісны ыджыд важ керкаяс, кӧть эськӧ и кузя олӧмнысла вӧйыштӧмаӧсь-ляпкалыштӧмаӧсь нин. А кутшӧмсюрӧ керка увъясын этшвидзисны нин кушалӧминъяс...

Гӧгӧр ылӧдз тыдаліс тасянь! — И мылькъясӧн лайкъялысь помтӧм вӧрланьӧ, сэні пӧ Мӧдлапӧв Грезд, и Меглей сайын дзебсясьысь Кыддзашорланьӧ, но торйӧн нин гажа-кыпыд вӧлі видзӧдны горулӧд шлывгысь юланьӧ: вӧръяс пиысь ылькнитысь-петысь Сыктылыс таті мыйлакӧ крутакодь чегсьӧ да чепӧсйӧ веськыдвыв, и ылӧдз-ылӧдз тыдалӧ сылӧн паськыд ковтысыс, тшупӧдӧн кыпӧдчысь да помтӧг лӧзалысь вӧр-ваыс!

— Ок, мамӧй-чужтысьӧй гажыс! — бара на эз вермы кутны сьӧлӧм нимкодьсӧ Хохол Йӧра Саш. — Эстчаньын, Сыктыл кусыньтчанінас, пристань вӧлі! Моль бӧжӧн лэччигӧн мийӧ сувтлім сэтчӧ, кутшӧмсюрӧ сёян-юан босьтавлім сэтысь...

— Быд тулыс сувтлӧны вӧлі сэтчӧ вывлань катысь паракодъяс, пызь и сакар, вина и табак вайӧны, — шуис Жельнӧг Вась. — А комынӧд воӧ, гожӧмнас нин, тадзи жӧ аръявылыс, ыджыд ваа сэки вӧлӧма Сыктылыс, сэтчӧ жӧ чеччӧдӧмаӧсь кыськӧ вайӧм кулакъяссӧ...

— Позьӧ кӧть нин ылӧсас вежӧртны, мӧй керсис сэки тані, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Нопъя-тубраса йӧз петӧны, мудзӧм-омӧльтчӧм йӧз, люзьгӧны-петӧны баржаясысь, рочьяс, немечьяс... Найӧ пӧ татӧн, матігӧгӧрын и пондасны олны... Сиктса йӧз шензьӧмӧн и майшасьӧмӧн видзӧдӧны на вылӧ... Кодъяскӧ нянь шӧрӧм мыччӧны бӧрдысь кагаяслы, йӧл сулея да... Мыйсяма нӧ пӧ тайӧ йӧз?.. Дашкӧ, медлёкъяссӧ татчӧ вайиныс?.. Кыдзи найӧкӧд ӧтлаынсӧ пондан олны?.. Кыдзи лӧсялны? Мӧйла нӧ налӧн гажа-лӧнь сиктӧ найӧӧс вайӧдіныс?.. Ассьыныс найӧлысь, палаззясалысь, юасьтӧг ни висьтасьтӧг?.. Ӧтарсяньыс — трагедия и мӧдарсяньыс — драма...

— Да, вокӧ, сідзи, миян гӧгӧрвотӧм странаын тай йӧзыдлысь некор ни немтор оз юавлыны, — ыджыда ышловзьӧмӧн шуис та вылӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Власьт кутысьяс век нин ратшйӧдлісны-керлісны сідзи, кыдзи муткыртчыліс налӧн дявӧл вежӧрыс. Кодъясӧскӧ няняджык лунвылысь нетшыштісны да вайӧдісны миянӧ. А сэк жӧ асланым ӧткымын крестяналысь керка и карта мырддисны да тодмышкалісны Човйӧ.

— Тіян вӧліны жӧ сэтшӧмъясыс?!

— Кыдзи нӧ эз! Миян Шор грездысь сӧмын кыкӧнӧс кулачитӧмаӧсь. Миян Малання тьӧтлӧн верӧсыс кувсьӧма Човйын, а ачыс сійӧ вой шӧра войӧ босьтас посниджык ныла-пиасӧ да и чӧвтчас гортсьыс. Гусьӧникӧн Москвалань сетчас, сэні пӧ вӧлӧм ыджыд пиыс уджалӧ-олӧ да. Роч кыв тӧдтӧг кузь туйӧ ковмас петны. Мый сӧмын выланыс вӧлӧма да.

— Но бисова, мӧй керсьӧ олӧмас! — сьӧлӧм дойӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Мӧйта шогыс-вийсьӧмыс!.. А Малання, шуан? Миян Маланняыс — чардби. Кор ёнджыка югнитас енвелтас, ок пӧ кутшӧма маланняасьӧ!

— Енвевт малання кодьыс и вӧлӧма тьӧткаыс — тэрыб и яр... Ме коркӧ, ёна сёрӧнджык нин, корсьлі найӧс Москва дорсьыс, Удельнӧйысь. Ёна нин пӧрысь сійӧ вӧлі, но сӧдз вежӧра на. Быдторсӧ казьтыліс вина румка сайын пукалігъясӧ. Кад кӧ лоӧ, коркӧ висьтасьышта...

— Ме кӧть ӧні жӧ дась кылзыны татшӧмторъястӧ!

— А ӧні со видзӧдлы пыдіджыкас сулалысь кык судта керкаыс вылӧ.

— Уна ӧшиня да ӧддьӧн на тай кыпыд?

— Сэні ӧні сельсӧвет... — мӧвпалігтыр шуис Жельнӧг Вась. — А лэптылӧма сійӧс Филимон, сиктса ногӧн — Пилимон... Сьывлӧма вичкоын... Мыйсюрӧӧн вузасьыштлӧма... Карса вузасьысьяс сувтлывлӧмаӧсь сы ордӧ... Вит-ӧ-квайт челядьӧс быдтӧма... Гӧтырыс пӧ водзджык кувсьылӧма... И кор воас ёсь дорыша кад, пӧрысь дядьӧтӧ тшӧтш кулакаласны, Малання тьӧткаясӧс моз. Нуӧдасны Човйӧ, да сэні жӧ и помасяс олӧмыс... А челядьыслы ковмас пышйыны жӧ гортсьыс... Орччӧн олысьыс мем висьтавліс, мый батьсӧ нуӧдігӧн пӧ миян сарайын дзебсясисны коньӧръяс... А некутшӧм озырлун абу и вӧлӧма керка пытшкӧсас, мый сӧмын ортсыса гажыс и чуймӧдӧма полошуйтчысьяссӧ.

— Ок, Енмӧй-мездысьӧй, мыйла нӧ тэ сымда шогсӧ да дойсӧ лэдзан?! — лов тырнас водзӧ на муткырасис Хохол Йӧра Саш.

— Но кывзыв на водзӧ, медыджыд драмаыс водзын на, — шуис Жельнӧг Вась. — Медыджыд пиыс Пилимонлӧн, Ӧльӧксан Богданов, сэк кежлӧ нималана мортӧн нин лоӧма Комиын. Помавлӧма церковно-приходскӧй школа. Сэсся и куим во велӧдчӧма учителявны. Сы бӧрын тіянланьын велӧдӧма, Кобраын.

— Да? Гобӧрын весиг? Миянсянь сэтчӧдз квайтымын километр. Вӧръяс пыр колӧ мунны. Туй вылас кык пӧчинок сӧмын водзті вӧлі — Тылавыл да Вӧзим, шуим нин тай ӧнтай, мӧй ӧні пӧ Гобӧрас некод нин оз ол...

— А водзӧ сэсся Богдановсӧ война вылӧ нуасны, кык революция аддзылас сэні. Тшӧтш салдат комитетъясын нырччас. А сэсся кыдз велӧдысьӧс лэдзӧны армиясьыс, дас кӧкъямысӧд во пансигӧн. И тані, карын, пырысь-пыр жӧ веськалӧ революция тӧв нырӧ. Бӧрйылӧны весиг карса Сӧветӧ председательӧн... Но а водзӧсӧ сэсся велӧдчӧ. Питерын помалӧма институт. Москваын велӧдчӧма аспирантураын. Олӧм тӧдӧ, экономика тӧдӧ, бура сёрнитны и гижны кужӧ... И кор 1932 во пуксигас воссьӧ Сыктывкарын пединститут — Комиын медводдза, — сійӧс вайӧдасны Москваысь директорӧн. Сійӧ вӧлӧма медбур, медтӧлка мортыс, коді туйлӧма та вылӧ! Уджав эськӧ да уджав, ачыд водзӧ быдмы и сӧвмӧд велӧдӧмӧн коми том йӧзӧс... Но... но воӧн-джынйӧн мысти Ӧльӧксан Пилимонович лыйсяс...

— Лыйсяс?! — весиг горӧдсис Хохол Йӧра Сашлӧн, морттӧ весиг йирмӧг босьтліс татшӧм юӧрсьыд.

— Да, вокӧ... Помалас асьсӧ комын ӧкмыс арӧсӧн... Тэнад мамыдлӧн арлыдаӧн жӧ оз ло!

— Енмӧй-мездысьӧй! — вийсис тшӧтш ӧні Хохол Йӧра Саш уна ӧшиня гажа керка водзын. — Кутшӧм трагедия! Да мыйла нӧ сідзисӧ?..

— Гӧтырыслы кольӧма гижӧдтор... Тэ кӧть пӧ менӧ и быд ногыс такӧдін, но ме ас выйӧ воны ог вермы... Гашкӧ и, сыысь, мый сэки пондісны нин корсявны народлысь врагъясӧс... троцкистъясӧс да буржуазнӧй националистъясӧс. А сійӧ — кулачитӧмалӧн пи. А сэсся и дас кӧкъямысӧд вонас уна гӧгӧрвотӧмтор керсьыліс. Ставсӧ бӧртинас казьтылісны. А гашкӧ и, мырдысьӧн вӧлі тшӧктӧны суклявны кодъясӧскӧ...

— Дерт нин, комын ӧкмыс арӧса, сэтшӧма велӧдчӧма мортыд немтор абусьыд эз помав асьсӧ! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Сідзи, вокӧ... Ачыд аддзан, драмаыд и трагедияыд тайӧ чорыд нэмас тырмымӧн эм и быд коми сиктын...

Улич кузя, комиӧн на гораа варовитіг-ваксигтыр, мунісны уджалан паськӧма том зонъяс, олӧма бабъяс моздор тыр нянь чӧлпанъясӧн петісны матыса лавкаысь, кодсюрӧ на пиысь сувтовкерлӧмӧн видзаасисны Жельнӧг Васькӧд. Кызвыныс найӧ вӧліны кутшӧмсюрӧ важиник кӧлуйӧ пасьтасьӧмаӧсь. Ӧнія карсалӧн моз кучик кышӧдъяс эз тыдавны.

— Тані миян сиктсалӧн медбур гажӧдчаніныс вӧвлі, — висьталіс сэсся ёртыслы Жельнӧг Вась. — Став мукӧд грездъясысь вӧлі чукӧртчасны том йӧз, войбыд сьыласны да йӧктасны... — Сэсся чӧв усьліс, небыд нюмӧн югдыліс чужӧмыс Жельнӧг Васьлӧн. — Война дырйиыс медъёна гудӧкӧн гажӧдліс Йирты Опонь.

— Йирты? — юалӧмнас тӧдчӧдіс Хохол Йӧра Саш. — Миян важ гортын вӧліс жӧ Йиртыыс!..

— Коркӧ найӧ бокын овлӧмаӧсь, Йирты дорас, пӧчинӧкын. Сэсся тай ставнысӧ татшӧмъяссӧ сиктӧ пондісны мырдысьӧн вайӧдавны. Но мортыслы Йирты нимыс коли. Сідзсӧ эськӧ Желев да... Син пӧла вӧлі Йирты Опоньыс, ичӧт дырйиыс петук кокыштлӧма ли вӧв чужйылӧма ли, война вылӧ эз нулыны. Но гармунинад бура вӧлі ворсӧ! Ставсьыс бура!.. Век вӧлі сійӧс мырдысьӧн корӧны гаж вылад. Ӧні век син водзын мортыс, кӧть и важӧн нин абу. Юрсӧ пӧлыньтас, бан бокнас ляскысяс гудӧкыс дінӧ, ӧтка синсӧ кылӧдас да мӧдас няжйыны-ворсны. Ок и гычӧдӧ-ворсӧ!.. Кыпыд морт вӧлі! Уджаліс бура, ворсіс нӧшта на бурджыка и морт кӧкъямыс кымын челядь лӧсьӧдліс...

— Да, бисова, коми сиктад быдӧн вӧлі — личность! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— А со этайӧ нетшыштӧм пинь инас, кытчӧ ӧні автобус сувтлӧ, вӧлі Ярковлӧн керка, бура вежӧра велӧдчӧм морт вӧлі, зэв ёсь кывъя да шмонлив, пемӧс лекар...

— Ярков, шуан? — пырысь-пыр жӧ вӧрзис мыйкӧ вежӧр пыдіас Хохол Йӧра Сашлӧн. — Абы-ӧ Васька Ярков? Кӧнӧвал?

— Тэ тӧдан сійӧс? — ас пайсьыс шенмуныштіс жӧ Жельнӧг Вась.

— Да вед мийӧ сыкӧд том чаньясӧс кодзлім Койгортын! — дзоньнас югдіс татшӧм казьтылӧмсьыс Хохол Йӧра Саш. — Коркӧ война помасьӧм бӧрын. Но дивӧ тай! Ӧні на быттьӧ син водзын вуджрасьӧ Ярковыс. Ловъя абы нин кӧть ачыс?

— Абу жӧ нин ловъя...

— Хы, но тай... Ӧддьӧн кыпыд да шмонлив морт и вӧліс... Сы мында лыддьылӧма, сы мында тӧдӧ... Ме том дырйи ёна жӧ лыддьылі нигатӧ да ӧддьӧн нимкодь вӧлі меным татшӧм тӧдысьыдкӧд быдтор йылысь байтны. Но, помнита, медся ёна менӧ шензьӧдіс, мӧй Ярковыс дзоньнас вӧлі кутӧ юрас да висьтавлӧ Лука Мудищев, быдса поэма. Но ёна понъялан кывъясӧн тай кодкӧ гижлӧма, вунӧді гижысьсӧ, кодкӧ, буракӧ, Пушкин кадся на...

— Барков! — серӧктіс Жельнӧг Вась.

— Да-да, сідзи и эм! Барков... Авторыс — Барков, а шензьӧдана лыддьысьыс — Ярков... Барков да Ярков! Кодзсигӧн ёна вӧлі ратшкӧдӧ миянлы Лука Мудищевсӧ. Рочӧн, дерт. Бабаяс, мӧй гӧгӧрвоиныс, ёна вӧлі сьӧласьӧны. Найӧлы, дерт, кӧнкӧ, чайтсис, мӧй кодзсьысь дявӧлыд ачыс ставсӧ тадзи лӧсьӧдлӧма... Татшӧмтортӧ оз жӧ нигаӧ гижны!

Татшӧм виччысьтӧг висьталӧмсьыд Жельнӧг Вась бурпӧт сералыштіс кыз шыа серамнас.

— Сэсся, шуан, тшӧтш кодзсин Лука Мудищевыскӧд? — синвасӧ чышкалігмоз шуис сэсся Жельнӧг Вась. — Некор эг керлы татшӧмтортӧ. Вай висьтышт!

— А мӧй, корас Ярковыс колкоз предлысь: колӧ пӧ ӧти зумыдджык детина кодзсигас, а мукӧд морт-мӧд-коймӧдыс мед кӧть и бабаяс лоӧны. Ме тай буретш гортын вӧлі, да и чукӧстісны менӧ: колӧ пӧ кодзавны чаньяссӧ, кытчӧдз абы на сёр. А то пӧ ӧтарӧ чеччалӧны кӧбылаяс вылӧ, ӧта-мӧд вылас да. А водзӧсӧ пӧ эшшӧ на лёкджык вермас лоны... А миянлы пӧ уджалысь вӧл колӧ, турун додь да кер додь кыскысь, а не кӧбыла вылӧ чеччалысь. Кӧбыла вылас чеччавнысӧ пӧ миян племеннӧй уж эм, ыджыд и мича Красивӧй, сысянь бурджык рӧдыс лоӧ.

Газетӧ гижысь Жельнӧг Вась бара на гигъялыштіс татшӧм висьтсьыд.

— А сэсся?

— А мӧй сэсся? — ёна шоналӧмӧн водзӧ казьтыліс Хохол Йӧра Саш. — Ме первой, висьталісны да, чур-чермунлі. Кыдз нӧ, мися, ловъя пемӧс вылын татшӧм лёктор керны? Весиг ачымӧс чаньыс местаӧ лӧсьӧдлі да сэтшӧма кезнитӧдліс. Но предыс шуӧ: куим кило пызь пӧ татшӧм сьӧкыд уджсьыс сетам. А мийӧ сэки, вокъяскӧд, ӧддьӧн тшыгӧма олім, торйӧн нин тулысъявылыд... Да и кӧнӧвал Ярковыс такӧдӧ, мӧй тэныд пӧ не быть видзӧдны, кыдзи ме чуктӧдала чаньясыслысь дзик колтӧм колькъяссӧ. Тэныд пӧ, кор гезйӧн шыркниталам чаньяслысь кокъяссӧ, колӧ толькӧ мый вынсьыд тракнитны гез помӧдыс да пӧрӧдны йӧй чаньсӧ, а сэсся и зумыдджыка личкыны сійӧс, мед эз вермы чужъясьны да тракйысьны. А сэк кості пӧ ме и кера «операциясӧ». Ӧнӧдз помнита, сідзи и шуис Ярковыс — операциясӧ пӧ кера. Дашкӧ, и татшӧм научнӧй кылсьыс медъёна дугді ме падъялнысӧ...

— Сэсся нӧ и кодзинныд шудтӧм чаньяссӧ? — чиктыліс Жельнӧг Вась.

— Кодзим. Ярковыс да ме да, эшшӧ куим-ӧ-нёль том баба да. Мыйкӧ дасӧс кымын, эг кӧ унджык на, лунтырнад чергӧдлім. Бӧр и водз кок гозйӧн-гозйӧн топыда гартлам, сэсся тракнитам-пӧрӧдам да мӧй вынысь личкам. Коньӧр, ёна жӧ эськӧ ползьылӧ да, весьӧпӧртмӧн гӧрдлӧ да. Гырысь мича синманыс весигтӧ чепӧсйылӧны синва войтъяс... Но мортсьыд тай бурӧн он мынтӧдчы. Мортлы колӧ уджалысь вӧл, а не кӧбыла вылӧ чеччалысь... Мийӧ кутам-личкам, а Ярковыс сэк кості, быттьӧ сідзи и колӧ, мӧйкӧ ноксьӧ мошняас, лэчыд скальпельӧн чилсйӧдлӧ, пӧсь ваӧн да спиртӧн мыськовталӧ, йодӧн мавтышталӧ. Ог нин помнит, дыр-ӧ кадыс мунӧ ӧти чаньсӧ прӧстмӧдӧм вылӧ. А сэсся бӧжсӧ ыджыда кусыньтӧмӧн, гартлам-кардъялам, мед пежыс эз веськал ранаас, сӧлӧдам вылас зонкаӧс да и рӧдтӧдӧ сійӧ лёк дойысь мынӧмасӧ. Сулавны ни куйлыны пӧ сэки оз позь чаньыслы. Ме и ачым на, ичӧтджык дырйи, мыйта жӧ вартӧдавлі кодзӧм чаньястӧ...

— Но, Хохол Йӧра Саш, ыджыд грек тай ті миян Ярковыскӧд керӧмыдӧсь! — водзӧ на чиктылӧ ёна гажмӧм Жельнӧг Вась.

— А мӧй сэсся керан, уджалысь вӧлтӧ тай век кодзліныс, нэм чӧж... Тшӧгӧдан порсьӧс да... Тайӧтӧ, дашкӧ и, абу на ыджыд грек... Но вот кор рытнас пуксим пызан сайӧ личӧдчыштны сьӧкыд уджсьыс, тшӧтш и нормӧдана уджсьыс, сэки, дашкӧ и, лоис грекыс...

— А мый нин сэки, пызан саяссӧ, вермис лоны? — чошкӧдчис Жельнӧг Вась.

— А Лука Мудищев-Ярковыс став чукӧрмӧм чань кольксӧ тшӧктӧма пуны. Ыджыд гырнич тыр лэптіныс пызан вылӧ! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Да, збыль али мый? — муртса эз семдыв татчӧ Жельнӧг Вась.

— Да но! — бур сьӧлӧмӧн казьтыліс ӧні важ кольӧмасӧ Хохол Йӧра Саш. — Ок пӧ, бур закуска! Спирт пӧ менам вичмыштіс и: этшаджык спиртӧн пӧ, а унджык пӧсь ваӧн да йодӧн дезинфицируйті. Абы пӧ нин первойысь, немтор оз ло, чаньясыс, ен сыкӧд, ёнӧсь-здоровӧсь. Да и зонкаясыс пӧ бура вартӧдласны найӧс, бур уджалысь вӧлъяс лоӧны... А мийӧ пӧ вот спиртсӧ та вӧсна тшӧтш гулькнитам да и королевскӧй закусканас личкыштам...

— Ок и Ярков! — синвасӧ чышкалігтыр шуис Жельнӧг Вась. — Сэтшӧм чиганитчысь и вӧлі!

— Том бабаяс пырысь-пыр жӧ пондіныс ӧлтчыны кыкнан кырымнас да весиг пернапас чӧлталӧны. Свят, свят пӧ, татшӧм грек пӧ ог жӧ босьтӧ ас выланым. А Ярковыс водзӧ на каймӧдлӧ ставнымӧс: чери пӧк да нек пӧ сёянныд? Сёянныд! Медчӧскыдыс на пӧ сійӧ быд чери рӧдлӧн. А вед пӧ чери пӧкыс да некыс сэтшӧм жӧ рӧдмӧдчан добра. Выль черияс пӧ артмӧны сэтысь... А тайӧ пӧ, чань добраыс, дзик жӧ сэтшӧм рӧдмӧдчан добра, и немтор пӧ чукрасьнысӧ да кезйӧдлынысӧ. Татшӧм добрасӧ пӧ понлы огӧ жӧ чапкӧ!

— А тэ нӧ? Видлін?

— Сортӧм спирт быдса стӧкан лӧсышті да видлі. А сэсся и ӧддьӧн чӧскыдпырысь сёйи пӧсь-шарыд кольксӧ... Да вед и кадыс сэки ӧддьӧн тшыгӧм вӧліс: толькӧ на война помасис, миянлы, батьтӧм-мамтӧмаяслы, дашкӧ и, медся сьӧкыд во сэки вӧліс...

— Бур казьтылӧм либӧ колис тэныд миян палаззяса Ярковыс? — шуис сэсся газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Ӧддьӧн шаньӧн да серамбанаӧн нэм кежлӧ колис! — лов тырнас шуис ылі муысь гортланьӧ бӧр воысь Хохол Йӧра Саш. — Со вед, понді сы йылысь висьтасьны да, сьӧкыд и югыд томлунӧй бара на сэтшӧма казьтылсис.

А сэсся Жельнӧг Вась, мыйкӧ ассьыс ыджыда мӧвпалігтыр, шуис ёртыслы:

— Со ӧд кыдзи, кутшӧм топыда, Сыктыв пӧлӧнаным став олӧм-вылӧмыс вӧлі йитчӧма!

— Да, — шуис та вылӧ тшӧтш Хохол Йӧра Саш. — Сідзи и эм, ёртӧ. Сыктылным и сы гӧгӧрса озыр вӧр-ваыс быд ногыс век йитліныс миянӧс.

14

Сэсся найӧ, машинааныс бӧр пуксьыштлісны да, гургисны Грезд помӧдз. Тасянь, Чурк вылісяньыс на жӧ, бура тыдаліс Палаззялӧн мӧдар помыс. Важ туйыс лэччис горув, ыджыд гӧгрӧс лайковӧ.

— Тая туйыс вед и вӧлі катӧдӧ водзті Койгортланьӧ! — пырысь-пыр и казьтыштсис Хохол Йӧра Сашлы. — Ме помнита тайӧ лайковсӧ, сэтысянь Грездас кайигӧн машина вӧлі буксуйтӧ, кизьӧр няйтӧн резсьӧ. Толькӧ сэки, улітіыс, эз быттьӧ вӧл ӧнія кодь куш. Кутшӧмкӧ керкаяс сулалісныс...

— Но, ме тай ӧнтай казьтышті нин, мый Карпо рӧдлӧн керка сулавліс, — шуис Жельнӧг Вась. — Ыджыд да зумыд овмӧс вӧвлі. Уна челядьӧн и уна скӧтӧн. Сотчылӧм бӧрын пӧ, ёна важӧн, Карпоясыс лэччылӧмаӧсь горулас. Сэки пӧ Грездыс, дзоньнас, тшынйыв лыблӧма. Но тай и сэні, торйӧннас, ёна дыр кежлӧ эз вужъясь налӧн олӧмыс — сідзи бергӧдчис олӧмыс, мый ставныслы жӧ лои разгысьны мир пасьталаӧ. Унаӧн, дерт, абу жӧ нин ловъяӧсь... А медічӧт нывкаыс, шуи нин тай, сэтысянь и век котраліс Меглей дорас... — Жельнӧг Вась сувтовкерліс, ышловзис да содтіс: — А ӧні, видзӧд, еджыд тугъя-шапкаа борщевик, лёк вӧр моз, сӧмын и лэптысьӧ гӧгӧр. Керка-картаяс инын и важ гумлаяс вылын...

— Шог серпас... — нормӧмӧн ышловзис Хохол Йӧра Саш.

— Да-а... — шуис Жельнӧг Вась. — Ӧнія коми сиктъясӧд тадзи ветлігъясӧ унаысь шогӧ усьлан. Мукӧддырйиыс меным весиг пондылӧ чайтсьыны, мый коми сиктсьыс — унджыксьыс — кытчӧкӧ лэбовтӧма нин ловъя лолыс да сӧмын нин и корпаыс кольӧма...

— Еджыд тугъя, паськыд гӧна-коръя борщевик да... — сы ногӧн жӧ шуыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Да, ставсӧ вермысь-пӧдтысь борщевик да, — кайтыштіс Жельнӧг Вась. Сэсся здук мысти содтіс: — Кӧть эськӧ быдлаын эмӧсь на жӧ зільысь да водзмӧстчысь йӧзыд. Асланыс чужанінын бура вужъясьны да вылӧдз лэптысьны зільысь йӧзыд.

— Эмӧсь, дерт, кӧнкӧ, кыдз нӧ найӧтӧгыс! — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Шуам, миян тані ёна зільӧ-вийсьӧ крестянин овмӧс кутысь Михаил Турышев. Мортыс видз-му техникум и институт помавлӧма. Бригадиравліс гортас жӧ, а сэсся и управляющӧяліс. Ӧні со кӧсйӧ кыпӧдны ассьыс овмӧс.

— Но и мӧй?

— Но тай сёрмыштіс мортыс. Босьтчис, кор нин, веськыда кӧ шуны, ставныслы веськодьӧсь лоины татшӧм йӧзыс. Техника некод оз вермы сетны сылы, а мыйкӧ кӧ и чуктӧдыштасны, сӧмын нин дӧбелькиӧдз жулльысьӧмасӧ. Аслас пай вылӧ воысь сьӧмсӧ некыдзи жӧ оз вермы судзӧдны. Со и нальсьӧ-вийсьӧ кыз йи бердӧ чери моз. Кӧні нин сӧмын абу вӧвлӧма. Норасьӧма да корӧма. Да ӧд пӧ тадзинад мийӧ сэсся тшыгъявны пондам. А видз-му овмӧс юраланінын кодкӧ и крапкас сылы: ӧні пӧ тшыгъялӧмыс сӧмын бур вайӧ...

— От бисовы дэти! — сьӧвзьыштігмоз шуис та вылӧ ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш. Сэсся чӧв олыштӧм бӧрын, водзӧ видзӧдысь Хохол Йӧра Саш юаліс:

— Эстчаньынсӧ нӧ тэнад Шор грездыд тыдалӧ?

— Да... А сэсся и Кӧртъёль да Катыдпом.

— Огӧ кежалӧй?

— Ӧні огӧ... Видзӧд и туйыс таті, важ мир туйыс, лёк, сибдыны вермам. А сэсся, кӧть и кыдзкӧ-мыйкӧ пыран, ковмас узьны кольччыны, вина доз дінын быть пукавны рӧднякӧд... Вай нин, бурджык, сӧдз юрӧн гургам тэнад гортӧдз... Вичкодорті кытшовтам, шойна вылӧ кежалам... Ме тулыснас на волі аслам грездӧ, вок ордӧ...

Орчча ыджыд важ керкаысь на дінӧ петіс гырысь сера ситеч платтьӧа, косньӧд мыгӧръяса, но веськыд на статя пӧчӧ, шыӧдчис Жельнӧг Вась дорӧ:

— Но, Василей тай вӧлӧма! Бур лун! Бара на кежин чужанінтӧ видлыны? А тайӧ нӧ, дона мортыс?

— Койгортлань кайысь... — шуис Йӧра Саш. — Украинаысь воа... Чужанінӧс жӧ видлыны...

— Ок, ылӧдз тай тэнӧ шыбӧлитӧма, муса мортӧй! — лап кучкысис бабӧ.

— Ылӧдз... — ышловзис Хохол Йӧра Саш. — А ӧні сэсся и джуджыд потшӧс сайын тшӧтш лои.

— Сідзи, сідзи, дона мортӧй, гӧгӧрвоа. Украинаыд пӧ тай ачыс жӧ государсво лоӧма. Лыддьыштлывла газетъястӧ. Радиотӧ век кылза и... — Сэсся кузь сӧнӧд кияса бабӧ быттьӧ черӧбмунліс да шуис: — А вайӧ жӧ, дона мортъяс, здук кежлӧ пырыштлам миян ордӧ. Чай чашкаӧн юыштам.

— Да ӧд ми регыдик кежлӧ сӧмын и кежыштім, Поля, — куш нимнас шуис бабӧс Жельнӧг Вась, кӧть эськӧ и мӧдыс ар дасъясӧн кымын вӧлі олӧмаджык на серти.

— Пыралам ӧти здук кежлӧ, а то лӧгася. Тӧрыт менам ныл гозъя карысь волісны да, весиг шаньга пӧжыштлі. Пажын кежлӧ самӧвар пузьӧдӧма и. Быттьӧ тӧдсьӧма тіянлысь воӧмтӧ.

— Пырыштлам и эм, Жельнӧг Вась, мортыс сэтшӧма корӧ да, — шуис Хохол Йӧра Саш, кодлы, дерт, окота вӧлі быд коми сиктӧ и быд коми керкаӧ кежавны, сэтшӧма нин гажыс бырӧма да.

Восьса джуджыд кильчӧӧд кайисны. Сэсся сарая-керкаа костса кузь посводзӧд мунісны, кытысянь зэв нин важ олӧм-вылӧм кӧрӧн ӧвтіс. Быттьӧкӧ и тӧдса, но Хохол Йӧра Сашӧн быттьӧкӧ и вунӧдлӧм нин олӧм дукыс. Пырисны керка пытшкӧсӧ. Ыджыд ӧшиньясӧд шонді югыд ыльгӧ-пырӧ, паськыдысь-паськыд краситӧм джодж плакаяс вылын ворсӧдчӧ. Сэтшӧм жӧ кыпыдӧсь да гырысьӧсь мӧд и коймӧд жыръяс — джуджыд йиркаӧсь, уна ӧшиняӧсь, югыдыс и сынӧдыс мыйта колӧ тырмӧ. Ыджыд ён керка зымкнитлӧма дядьӧыс, гашкӧ, сё во нин сулалӧ и век на зумыд, сӧмын тай дыр олӧмсьыс кытъястікӧ сунгысялыштӧма, да кыз-паськыд плакаа джоджъясыс жыръясын тӧдчымӧн пӧлыньтчалӧмаӧсь. Лӧсйӧм стенъяссӧ, пачьяс мозыс жӧ, кыза-шыльыда мавтӧма еджыдӧн.

— Миян тай, важ гортын, эз малтлыны керка стенсӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Лӧсйӧм стенсӧ, сьӧдасьыштӧм бӧрын, вӧлі мыськӧны-вуштӧны, да ӧддьӧн жӧ югыд лолӧ керка пытшкӧсыд. Свежӧй кӧра и. Пу серыс мичаа ворсӧдчӧ и...

— А миян, Палаззяын, унаӧн мавталӧны тайӧ еджыд сёйнас, — тӧдысь туйӧ висьтасис Жельнӧг Вась. — Меглей бокса керӧсысь перйӧманас. Видзӧд, кутшӧм мича да еджыд, мел оз ков. Шоныдсӧ кутӧ и. Сэсся, буракӧ, тшӧтш и лудік-тӧрӧканысь видзӧ. Ме тай, быдмигчӧж, пӧшти эг и тӧдлы тайӧ лёк зверъяссӧ-а.

— А мӧй, вермас лоны и кутшӧмкӧ дук сетӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Найӧлысь дзебсян щельяссӧ тупкӧ да, рӧдмӧдчынысӧ некӧн...

Кык ёртлӧн югыд жыръяс видлалігкості кӧзяйка лӧсьӧдыштӧма нин пызан: выйӧн тшӧга лӧсталысь шаньга да пирӧг лэпталӧма, чай чашкаясӧ кисьталӧ.

— Мукӧдторйыс немтор абу кольӧма-а, — яндысигтыр дорйысьыштчис сійӧ. — Пуксьӧй кӧть горшнытӧ веськӧдӧй туй вылсьыныд.

Хохол Йӧра Саш, дона чачаӧс моз, меліа босьтіс киас гӧгрӧса быгӧртӧм-дорӧсалӧм, вӧсньыдик коркаа рыська шаньга да, медводз, важӧн нин аддзывтӧм дивӧ вылӧ моз син тырнас видзӧдыштіс сы вылӧ. И пырысь-пыр жӧ важ гортыс бара на югнитліс лов вылас, и праздник лунӧ пачысь пӧсь шаньга кыскалысь мамыс, и ачыс сійӧ, ичӧтик на зонка, кылтын сулалӧ да выя бордйӧн мавталӧ кузь пӧв вылын небыда шляпвидзысь шаньгаяссӧ, а найӧ пырысь-пыр и азыма нёньыштӧны-йиджтӧны пытшкӧсаныс чӧскыд мавтассӧ.

А сэсся и Хохол Йӧра Саш вом тырнас амыштіс-курччис небыдсӧ-выясӧ да и шуис сьӧлӧмыслӧн медвылӧ тшупӧдӧдзыс бурмӧмӧн:

— Ок, коми шаньга! Рыська шаньга! Ок, матушка сёян! До чего ж гарно! — шуис тадзи дай мортыдлӧн синваыс пондыліс доршасьны.

— Дерт но, — гӧгӧрвоӧмӧн кайтыштіс татчӧ кӧзяйка. — Чужанінсьыд сэтшӧма ылалӧмыд да, кыдзи нӧ оз быр гажыд.

— Ставӧн ми кытчӧкӧ да кытчӧкӧ ылалӧмаӧсь, — ышловзьӧмӧн шуис та вылӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

Но сэки воссис ӧдзӧс да керкаӧ пырис неыджыд мыгӧра, гӧрдов чужӧма, важиник картуза-пинжака, катыдлань кайысь ёртъяс кымын арлыда дядьӧ. Здук кежлӧ падмыштлӧм бӧрын шуис:

— Но, гӧсьтъяс тай тіян... Бур лун!.. Меся, машина сулалӧ... — чургӧдіс кӧзяйкалы нянь чӧлпансӧ. — Со, пыралі лавкаӧ да тэныд тшӧтш босьті.

— Пасибӧ, Петыр, — долыдмис мӧдыс. — Вай пуксьы да, ӧти сайын, бур йӧзыскӧд чайсӧ тшӧтш юышт.

— А мӧй нӧ чайыд! — шыньмуніс мӧдыд. — Дашкӧ, бӧр лавкаӧ косавла да чорыдджык чай босьта. А, Васильевич? — шыасис сійӧ Жельнӧг Вась дінӧ.

— Оз позь, Петыр, ми руль сайынӧсь, — падъявтӧг ӧлӧдіс Жельнӧг Вась. — Водзӧ на колӧ миянлы кайны.

Мӧдыс, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов татшӧмтортӧ, пӧрччис картузсӧ да тшӧтш пуксис пызан сайӧ.

Чӧскыд шаньга сорӧн мыйтакӧ чай юыштӧм бӧрын Жельнӧг Вась виччысьтӧг юаліс выль воысьлысь:

— Кывзы, Петыр, тэ ӧд война бӧръясӧ Сыктыв кузя лэччывлін карӧдз моль бӧжӧн?

— Лэччылі, а мӧй? Весиг кыкысь на лэччылі...

— Сідзкӧ либӧ тэ тӧдан тайӧ молодечсӧ! — довкнитіс юрнас Йӧра Саш вылӧ. — Ӧнісӧ украинаса козаксӧ...

Мӧдыс збыльджыка чӧвтліс быгалыштӧм нин руд синъяссӧ индана казак вылӧ.

— Тшӧтш лэччылін моль бӧжнас? — юаліс пырысь-пыр жӧ ырзьыштӧмӧн. — Мыйкӧ тай чужӧмыд, збыльысь, быттьӧкӧ тӧдсакодь...

— Коркӧ Йӧра Саш ме вӧвлі, Койгортысь... — ёна шызьӧмӧн шуис ылі муысь воӧм казак. — Моль бӧжнас карӧдзыс кыкысь жӧ лэччылі. Ӧтчыдсӧ регыдджык — ценнӧй вӧр пурйӧн кылтысьяс бӧрын идралім, а мӧдысьсӧ — гожӧмбыд...

— Дерт жӧ, тӧда! — ырсмуніс Петыр. — Да кыдзи нӧ Йӧра Сашӧс ме ог тӧд?! Багатыр кодь зон вӧліс! Век нин кер дінланьӧ медводзӧн вӧлі уськӧдчӧ. Ыджыд ваӧн видз вылӧ лэптӧм кертӧ кор ылысь колмылӧ нӧбавны. Оз мукӧд мозыс йывланьыс уськӧдчы, а век нин дінланьыс. Медся сьӧкыдінас... Ва шӧрӧ сибдӧм запор вылӧ медводз жӧ вӧлі котӧртӧ и. Люллялысь-вӧйласьысь керъяс кузя... Спирт юыштӧм бӧрын ставнымӧс вӧлі чапкӧ и... Дашкӧ, сӧмын Тыбъюысь Русанов Ӧндрейӧс эз вермыл-а...

— Да, Ӧндрейтӧ эг вермыл! — чужӧм тырнас и лов тырнас асъя дзоридз моз воссис ылі Украинаысь воӧм Йӧра Саш. — Сійӧ вед вӧлі миянысь ёна ыджыдджык и ёнджык... А Иван воксӧ, миян кодь жӧ арлыдасӧ, вермылі... Но, ён морт жӧ вӧлі, помнитсьӧ, бур вӧралысь...

— Но, збыль тай, Йӧра Саш! Чолӧм-здорово! — гӧрдов чужӧм тырнас жӧ пондіс вашъявны Павел Петыр да нюжйӧдлыны кисӧ. — Но, ловъя на инӧ? А менӧ тӧдін эн, Павел Петырсӧ?

— Нырӧмыд быттьӧ мыйкӧ казьтылӧ... — Хохол Йӧра Саш воча видзӧдіс сы вылӧ да вежӧрнас мый вынсьыс зілис писькӧдчыны кыза пуксьӧм олӧм вояс пыр. — Но кыдзкӧ тай и сьӧкыд нин быттьӧ помӧдзсӧ тӧдны. Сэки вед мийӧ сэтшӧм томӧсь да шыльыдӧсь вӧлім...

— Да, ветымын во нин колис! — шуис Павел Петыр. — Унджыкыс абу нин ловъя. А тэсӧ инӧ Украинаын олан? Мися жӧ, мыйкӧ некысь он кылсьыл...

— Армия бӧрсянь, — тӧдчымӧн кусыштӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш.

— Ок, ылӧдз тай тэнӧ нӧбӧдӧма...

— Армия бӧрын Донбассӧ сетчылі, ёна вӧлі чуксалӧны пазӧдӧм шахтаяссӧ бӧр ловзьӧдны да...

— Сідзкӧ, бара на медсьӧкыдінас, кер дінланьыс уськӧдчӧмыд? — выльысь на асногаліс Павел Петыр.

— Сідзи тай артмис, мӧй сэсся керан да он кер, — ышловзис Хохол Йӧра Саш. — А вочасӧн сэсся и бӧжӧй нюжаліс да сибдіс сэтчаньланьӧ. Семья... Челядь... Внукъяс...

— Гӧгӧрвоана...

— А тэ, сідзкӧ, век гортын олан? Ӧддьӧн бур! Шуда морт!

— Мый эськӧ ёна шудаыс да, — чусмыштіс Павел Петыр. — Гӧтыр вот кулсис водзджык, эновтіс менӧ...

— А челядьыд нӧ эмӧсь жӧ?

— Эмӧсь, ныла-пиа, нукъяс и... Накӧд и гажаджыкыс-а...

— Но мӧй сэсся керан да он кер... Вочасӧн сэсся мийӧ и асьным пондам вӧччалны мӧдар югыдас найӧ бӧрся... — Хохол Йӧра Саш ышловзьыліс, сэсся бӧр бергӧдыштіс татшӧм сёрнисӧ: — Помнита палаззясатӧ! Унаӧн сэки миян дінӧ, Сыктыв йывсянь моль бӧжӧн лэччысьяс дінӧ, волісны. Сельӧ Майя, Сизь Лиди, Тыбъюысь Русановъяс — кык вок, тэ со, Павел Петыр, Уть Машӧ...

— Немтор на тай абу вунӧдӧмыд! — шензис и радліс Павел Петыр.

— Да, кыдзи нӧ том пӧраыд вунас! Олӧмад медся гажа да кыпыд кадыс... Да кор эшшӧ сё грамм спиртӧн быд лун вӧлі юкталӧны... И, позьӧ шуны, пӧттӧдз вердӧны... Мед кӧть и сьӧкыда колӧ вӧлі мырсьыны... Кӧдзыд ваын коскӧдзыд келалны...

— А ме вед и мӧд гожӧмнас на сы бӧрын, тшӧтш лэччылі моль бӧжнас, — выльысь казьтыштіс Павел Петыр. — Сэки ӧти берегас вӧлі бригадиралӧ Федя Мелехин, тіянланьысь жӧ...

— Тӧдам и Федятӧ! — кыпыда шуис Хохол Йӧра Саш. — Но сійӧ миянысь ӧти арӧсӧн ичӧтджык.

— Удал да ён зон жӧ вӧвлі, ӧні пӧ кӧнкӧ карын олӧ-вылӧ... Но тай, дивӧ тай! Пӧшти ветымын во мысти вӧлись бӧр аддзысим!.. И куш чайӧн али мый пондам пасйыны татшӧм событиесӧ... Збыльысь вед, котӧртла лавкаас... Ӧні тай, мед кӧть и дона, вина пӧрӧдниыд быдлаын тырмӧ...

— Оз ков, Петыр, — бара на падъявтӧг шуис Жельнӧг Вась. — А то ми тадзинад некор ог и волӧй Койгортӧдз. — Карысь мӧдӧдчӧмсянь, каигчӧж, тыдовтчӧ, мый Хохол Йӧра Сашлӧн ӧдва ли не быд сиктын, Сыктыв кузялаыс, том дырйиыс вӧлӧмаӧсь бур тӧдсаяс. Кодъяскӧд кӧ вӧрын ӧтлаын пӧрӧдчывлӧма, кодъяскӧд кӧ кывтлӧма, моль бӧжын лэччывлӧма, ӧтлаын мастерӧ велӧдчывлӧма...

— Ме тай и шуа, меся, биа-борда кодь вӧлі сійӧ том дырйиыс! — пӧся дӧжныштіс Павел Петыр.

Но Хохол Йӧра Саш, коді вӧлі быттьӧ коддзыштӧма томдырся тӧдсаыскӧд аддзысьлӧмсьыс, кежыштіс татшӧм сёрнисьыс:

— Но, кыдзи сэсся олсьӧ-вылсьӧ тіян тані? Гортад?

— А кыдзи нӧ бурасӧ олсяс, кор странаыс, дзоньнас, век ӧтарӧ киссьӧ, век ӧтарӧ усьӧ-вӧйӧ кытчӧкӧ, некыдзи султнысӧ оз вермы! — ӧвтыштіс кинас Павел Петыр. — Бур на, мый миянлы, пӧрысьяслы, пенсиятӧ сетӧны. Ас овмӧснад да, вӧрысь вотыштӧм тшак-вотӧсӧн да, кыдзкӧ-мыйкӧ олам на... А вот совхозса уджалысьыдлы дзескыд, веськыд мат найӧлы. Деньга лючки эз пондыны сеталны, таысь, дерт, мортыс водзӧ на кӧдзалӧ уджыс дінӧ. Ӧтарӧ скӧт лоӧ вузалны и начкыны йӧзсӧ вердӧм могысь... Йӧл лысьтӧм чинӧ. Урожай чинӧ... Том йӧз, кызвыннас, оз жӧ пырӧдчыны лэптыны видз-му овмӧссӧ и... Налы кажитчӧджык винаӧн да сникерсӧн да кыськӧ вайӧм дона лопотьӧн вузасьны да нажӧвитчыны... А садикын пӧ немторӧн челядьӧс вердны... А сэсся и, грекыд вылӧ, школаыд сотчис, эстшӧм мича да гажа школа вӧліс...

Павел Петыр ышловзис да чӧв усис. И сэки шыасис сёрнисӧ сюся кывзысь газетӧ гижысь, Палаззяысь жӧ петлӧм морт Жельнӧг Вась:

— Сэсся нӧ кытчӧдз ми тадзисӧ воам? Мый нӧ водзӧсӧ лоӧ коми сиктыскӧд? Палаззякӧд кӧть Поёлкӧд? Эжва дорса Маджакӧд кӧть Луз дорса Занульекӧд? А, Петыр?

— Тэныд вед, газетӧ гижышталысьлы, кӧнкӧ, бурджыка тӧдса татшӧмторыс, — веськыда вочавидзӧмысь песовтчыштліс на мӧдыс.

— Но тэсӧ, тэсӧ кыдз чайтан? — эз лэдзчысь Жельнӧг Вась.

Павел Петыр ружӧктыштіс, кызӧктыштіс, курыда нюммуніс да дзик нин виччысьтӧма дӧжныштіс:

— Тадзинад, ме чайта, регыд мийӧ воам... финишӧ...

Ставӧн сідзи и чур-чермунлісны татшӧм кывкӧрталӧмсьыд. Но пӧ и шуис жӧ! Но пӧ и маркнитіс жӧ! Серав кӧть бӧрд...

Сэсся Хохол Йӧра Саш шуис:

— А вед коркӧ тіян Палаззяыд ёна нималіс бур уджалысьясӧн. Торйӧн нин пӧрӧдчысьясӧн. Ме ачым вӧртӧ пӧрӧдлі, да тӧдышта, кутшӧм тайӧ удж!.. А школа дырсянь на помнита нимъяссӧ Антон Кармановлысь, Иван Подоровлысь, Егор Завьяловлысь... Школаын висьтавліныс на йылысь, газетӧ мӧйта гижліныс...

— Да, вӧлісны миян сэтшӧм ударникъясыс! — кыпыдмыштӧмӧн шуис татчӧ газетӧ гижысь да Палаззяысь жӧ петлӧм морт Жельнӧг Вась. — Звучникъяс! Лучкӧвӧй пилаӧн ӧти тӧвбыдӧн вӧлі пӧрӧдӧны сюрс кубометрӧн морт вылӧ! А сэсся и унджык на. Ӧти луннас пӧ вӧлі кызь кубометрӧдз гындӧны.

— Кызь кубометрӧдз?! — ӧні бара на ёна чуймис Хохол Йӧра Саш, коді ру пыр моз нин сӧмын помнитыштіс ставсӧ тайӧс. — Ме тай нӧ кык тӧл пӧрӧдчылі да дас кык кубысь вылӧджык эг кыпӧдчыл. Да и то ӧтчыд толькӧ сы мындасӧ маркнитлі, войтыркӧд вензим-панласим да... Дерт, миян вӧръясыс сэті, миян пӧрӧдчанінын, лёкӧсь нин вӧліны, став бур ягъяссӧ войнаӧдз на шарӧдлӧмаӧсь-пылльылӧмаӧсь...

— А миянъясыс Зимовйӧ гӧгӧръясын да Тыбъю да Чуим йывъясын пуркӧшитчылӧмаӧсь, — шуис Жельнӧг Вась. — Ок, мича пожӧма ягъяс сэні сулавлӧмаӧсь!

— Ӧддьӧн лютӧсь вӧліны найӧ уджалнытӧ! — тшӧтш шыасис кӧзяйка. — Торйӧн нин Тима Ӧнтоныс. Видзӧднысӧ быттьӧ абу и ыджыд да ён-а. Весиг и ордентӧ сылы сетлісны, медыджыд пӧ орденсӧ... А Ёгорыс да Иваныс бара война вылад усьлісны-а...

— Став Коми му пасьтаыс нимӧдісны мортъясыс Палаззянымӧс! — водзӧ кыпъяліс ас йӧз понда газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Историяӧ пырис Ӧнтоныс!.. Сэсся, на вылӧ видзӧдӧмӧн, и мукӧдлаын ыпниталіс ударник-звучникъяслӧн ордйысьӧмыс. И, ме ногӧн, тайӧ збыльысь вӧлі ордйысьӧм! Эз кодлӧнкӧ тойлалӧм понда, а вына том йӧзлӧн уджӧн вермасьӧм да панласьӧм! Коді мыйта вермас. Коді кодӧс пановтас да водзӧ петас. И ошкӧны найӧс таысь — быд ногыс ыдждӧдлӧны, премия сетӧны, газетӧ гижӧны, орденӧн нимӧдӧны. А сэкся кадъясӧ кутшӧм вӧлі орденлӧн доныс!..

— Да, ӧти серӧн некыдз оз позь донъявны сэкся кадсӧ! — ёртыслӧн ырзьӧмысь тшӧтш шоналіс-ыззис и Хохол Йӧра Саш. — Ӧтарсянь кӧ, йӧзӧс кулакалӧны, гортъяссьыныс нетшыштӧны да код тӧдас кытчӧ зутшнитӧны, тюрмаӧ пуксьӧдӧны, кулӧны найӧ сэтӧні, мыйтаӧн кулӧны. Кодъясӧскӧ весиг и народлӧн врагӧн шуӧны, медся ыджыд мыжнас клеймӧалӧны, дыр кежлӧ бара жӧ пуксьӧдӧны, лыйлӧны... Весиг со и асьныс лыйсьӧны... А мӧдарсянь кӧ — быдлаын кыпыд удж! Ӧд кымынысь ковмыліс копыртчыны пучер дінас сійӧ жӧ Ӧнтоныслы, мед пӧрӧдны кызь кубсӧ?! Быд лунсӧ? Ме тӧда, кутшӧмджык лучокнад, кык кусыньӧ синсьӧмӧн, йирны кын пусӧ. Либӧ, гожӧмын кӧ, сирзьысьӧм пилатӧ мый вынсьыд кыскавны, ӧтарӧ ковмылӧ карасинӧн малтышталны... Но страна корӧ вӧр, страна ышӧдӧ, бур уджысь сетыштӧ кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ козинтор, орден сетӧ. Почёт да слава! И морт кыпъялӧ-мырсьӧ вынсӧ ни здоровйӧсӧ жалиттӧг. Мортыдлы тай, кыдзи, буракӧ, и быд пемӧслы, нимкодь, кор сійӧ мукӧдысь водзын, кор сійӧ медъён...

— Сідзи и вӧліс, бур мортӧй! — шуис татчӧ сьӧлӧмсяньыс кывзысь кӧзяйка. — Войнаӧдз палаззясаыд ёна уджаліс вӧрад. Ылӧдз нималіс. Писательяс волісны миян пӧрӧдчысьяс дінӧ, мед нигаӧ гижны на йылысь. Да и Подоров Иваныс... Гаврил Иваныс ачыс писательӧдз воліс...

— Да? — чуймыштіс Хохол Йӧра Саш. — Ме тай нӧ ог помнит тайӧс...

— Воліс гижысьӧдз! — аслас сиктсаыс вӧсна ёнджыка на кыпмунӧмӧн шуис Жельнӧг Вась. — Не сӧмын черӧн-пилаӧн бура мырсьысь, но и кыпыд лов руа морт вӧлӧма Иваныс. Медводз аслас ёртъяс йылысь очерк гижас... Сэсся и кывбуръяс пондас лӧсьӧдавны. Ме унаӧс помнита...

Ой и, вӧрӧй, тэ,

Кудриа вӧрӧй!

Шувгы гажаа

Дугдывтӧг тэ!

Вай тшӧтш, туганъяс,

Долыда вӧрӧй, —

Гажӧн сынӧдыс

Юралас мед!

— А мӧй пӧся и мичаа тай шулӧма! — шензьышттӧг эз ов татчӧ Хохол Йӧра Саш, кодлы ичӧтысяньыс век жӧ овліс нимкодь кыдзкӧ-мыйкӧ ворсыштны кывйӧн.

— Шуӧма Гаврил Иваныс и мича-гажа пожӧма ягъяс йылысь, кӧні найӧ шемӧсмӧдана муркӧдчисны, — пӧсьлун личавтӧгыс на водзӧ нуӧдіс Жельнӧг Вась:

Дыр на, дыр на Тыбъю пӧлӧн

Юргас менам сьыланкыв!

Джуджыд вӧрыс Чуим ягын

Дыр на дум вылысь оз быр!

— Дерт, шуам, гашкӧ, абу на помӧдз шыльӧдӧмаӧсь да лэчталӧмаӧсь тайӧ кывбуръясыс, — водзӧ нуӧдіс Жельнӧг Вась, — но ӧд кыпыд руыс да мыйкӧ мичаджык шуны кӧсйӧмыс мортыслӧн вӧлӧма! Не сӧмын черӧн-пилаӧн быд лунъя мырсьӧм сылӧн вӧлӧма!.. Со сэсся и босьтасны Гаврил Иванӧс книга лэдзанінӧ, сэн мыйкӧ мында уджалыштас. Сэсся и война. Сэні и пуктас юрсӧ Гаврил Иван. Ягын пӧрӧдчанінын и гижан пызан сайын — поэт!

— Но, бисова, синва петмӧн жаль лоис татшӧм мортыд! — здук-мӧд чӧв усьлӧм бӧрын шуис Хохол Йӧра Саш. — Ёна эськӧ вермис сія быдмыны... Кыдз нин шулӧма?.. «Ой и, вӧрӧй, тэ, кудриа вӧрӧй! Шувгы гажаа дугдывтӧг тэ!»

Но татчӧ виччысьтӧг ас ногӧныс шыасис Павел Петыр:

— Ӧні эськӧ и Гаврил Иваныд эз нин тадзитӧ шу ӧнія вӧр йылысь. Ёнатӧ пӧрӧдчисны да, вӧрыс матігӧгӧрын эз и коль. Керка вылӧ бурджык да мичаджык пусӧ сьӧкыд корсьны. Орденъяснад каймӧдлыштісны да, асьным жӧ и тшӧтш кералім сійӧ увсӧ, код вылын пукалам...

Та вылӧ вочасӧ сьӧкыд вӧлі мыйкӧ шуны, сы вӧсна мый — дерт жӧ! — быдӧн кутшӧмакӧ гӧгӧрвоис да тӧдіс, мыйӧдз воис ёна да кыдзисюрӧ керасьӧмысла вӧр овмӧсным матігӧгӧрын да и дзоньнас Коми му пасьталаын. Ӧти морт нэм олігӧн став вӧръяссӧ лои кыдзисюрӧ пузувтӧма и пазӧдӧма.

Сэсся и кык ёртлы кад нин воис водзлань мӧдӧдчыны — ӧд колӧ на вӧлі вуджны йӧзӧн гежӧдджыка овмӧдӧм Палазь вӧлӧк. Найӧ сьӧлӧмсяньыс аттьӧалісны шань кӧзяйка Поляӧс да Хохол Йӧра Сашкӧд моль бӧжӧн коркӧ ёна важӧн тшӧтш лэччывлысь Павел Петырӧс ӧтлаын чӧскыда чай юӧмысь да бур сёрниясысь да петісны водзӧ туйӧ. Вичкодор грездӧд мунігӧн сувтовкерлісны вичкоыс дінӧ — ёна мичаӧн-джуджыдӧн сійӧ коркӧ вӧвлӧма! — нимкодясьыштісны кыдзкӧ-мыйкӧ дзоньӧн кольӧм вит лук юра куполӧн, но сэк жӧ, дерт, шогӧ усьтӧг эз овны, мый ыджыд вичколӧн кӧлӧкӧльняыс, кыдзи и пӧшти быдлаын, вӧлі джынвыйӧ пазӧдӧма. Сьӧкыда гӧгӧрвоана олан кадлӧн гӧгӧрвотӧм жӧ кырымпас!.. Тасянь, медджуджыдінсяньыс, торйӧн нин ылӧдз тыдаліс, а горулын меліа лӧсталіс-ворсӧдчис кыськӧ вӧръяс пиысь шыльыда ыльӧбтысь да важ пристань дорын шӧрипӧв кусыньтчысь Сыктыв! Матушка Сыктыв!

Вичкодорсянь матын вӧлі и шойнаӧдз. Вывтасінас на жӧ сійӧ пуксьӧма, кос ягыс бура вӧрсялӧма, чӧла видзӧдчӧ вичколань да тшӧтш и югыд Сыктывлань. А мӧдарсяньыс сійӧс дорӧсалӧма тӧдса нин шорлӧн джуджыд вӧргаыс-кырйыс, подувсяньыс век кылӧ визув валӧн дзольгӧм-сьылӧдӧмыс.

Йӧз дзебсянінад, дерт, бара на вӧрзьытӧг эз овны кык ёртлӧн сьӧлӧмъясыс. Хохол Йӧра Саш шуис:

— Вай неуна муныштам гуяс дорӧдыс да кӧть нин тайӧн казьтыштам кулӧмаяссӧ.

Мӧдыс кыв шутӧг сувтӧдіс машинасӧ.

Шойнасӧ вӧлі гӧгӧртӧма бур штакетникысь джуджыдкодь потшӧсӧн, вӧчалӧма пыран-петанін дзиръяяс, скӧтлы некыдзи веськавны, да кузяла и пасьтала тшӧга пуритіс-быдмис турун. Сэтшӧм жӧ азыма гӧгӧр лыбӧдчисны, тшӧтш и важджык нин гуяс вывсянь, сывтыръя пожӧмъяс, и козъяс, и кыдзьяс. Тадзинас быттьӧкӧ кулӧм йӧзлӧн ловъясыс лыбӧдчылісны енэжлань, Енлань.

— Война кадъясӧ эновтӧмакодь вӧлі таті, и гӧгӧр вӧлі куш, буракӧ, скӧт йирсис да таляліс. А ӧні, видзӧд, мый вӧчсьӧ...

Гуясыс, кызвыннас, вӧліны бура чередитӧмаӧсь, коді пу креста, коді кӧрт памятника, коді и выльӧн на краситӧм потшӧстора. Кармановъяс, Завьяловъяс, Елохинъяс, Желевъяс, Шишкинъяс... Веж турун улын да вына-пашкыр пуяслӧн шувгыштӧм улын, югыд бана Сыктывлӧн джуджыд керӧсын узьӧ палаззяса войтыр, коді ёна нин важысянь, уна нэмъяс чӧж нин, а коді и регыдджык на. Ставӧн найӧ коркӧ овлісны-вывлісны тайӧ му вылас, лолалісны вӧр кӧра сӧстӧм сынӧдӧн, нимкодясисны югыд Сыктылӧн, челядь дырйиныс котравлісны Меглейысь визув ком кыйны. Олісны-вылісны, мед асланыс уджӧн-мырсьӧмӧн кыдзкӧ-мыйкӧ водзӧ бурмӧдыштны сійӧ жӧ олӧмсӧ, мед унджык челядьӧс чужтыны да быдтыны, да мед кыпыдджыка да озырджыка овсис налы чужан сиктаныс да вӧр-вааныс.

Сӧмын вот — дзоньнассӧ! — мый артмис таысь-а?

Сэсся Жельнӧг Вась сувтіс мича-ён крестъяса, ӧти визьӧн пукталӧм нёль-ӧ-вит гу водзӧ, шуис ёртыслы:

— Ёгор дядь тані куйлӧ, аслас рӧдвужкӧд. Бур вӧралысь. Ыджыд вӧралысь, куш сӧмын ошсӧ лыйлӧма ветымын кӧкъямысӧс.

— Ветымын кӧкъямыс ош?! Вермас-ӧ лоны? — чуймытӧг эз ов таысь Хохол Йӧра Саш. — Содталан жӧ кӧ-а?

— Ловъя дырйиыссӧ, гажмыштас вӧлі да, шуӧ: меным пӧ оштӧ ур дорысь кокньыдджык кыйнытӧ. Урыд пӧ ӧд увъяс-лапъяс костас дзебсяс да оз и тыдав. А ошкыд пӧ век нин быдлаысь тыдалӧджык. Кӧть пуӧ кавшасяс, кӧть зӧр му вылӧ пырас, кӧть начкӧм мӧс дорӧ войнас каньксьӧдас-воас, кӧть тӧв шӧрӧ гуысь вӧтлан сійӧс. Сӧмын пӧ матӧджык сибӧд, ачыд сибӧдчы ли да куж лыйнытӧ — сьӧлӧмас либӧ кӧсичаас, пель розь пырыс юр вемас ли...

— Сійӧ вед и эм — матӧджык сибӧд, — шыньмуніс татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Толькӧ вед кутшӧмджык сы дінӧ, кузь пиня-гыжъя гундыр дінас, сибӧдчӧмыс?!

— А мукӧдсӧ пӧ, пондылас вӧлі висьтасьны Ёгор дядьыс, ме пӧ кыя лыйтӧг ни сутшкытӧг, капкантӧг ни петлятӧг...

— Куш кырымнас али мӧй?..

— Мый кывлі ас пельӧн, сійӧс и висьтала... Ош ветланінас пӧ бура дзебся-сайӧдча, кыз колода бокӧ. Дінӧ тыртӧм кузов лӧсьӧда, ён палич босьта киӧ. Мыйӧн пӧ ошкыс пондас вуджны пӧрӧм пусӧ, нем тӧждысьтӧг кавшасьны сы вылӧ, сэк кості пӧ и ме паличнас тыртӧм кузолас мый вынысь косьышта — чунӧк вӧр пасьталаыс пӧ тай кыдз резьӧбтас-брункнитас! И ошлӧн, ёна повзьӧмысла да весьӧпӧрӧмысла, сьӧлӧмыс потӧ. А меным пӧ сӧмын и кольӧ кульны сійӧс, коньӧрӧс... Сэсся и эскы кӧть эн сылы, ошсӧ тай вӧлі вайӧ-а. — Жельнӧг Вась чӧв усьліс, и сэк жӧ сылы тӧд вылас уси челядь дырйиыс нӧшта ӧти аддзылӧм-тӧдлӧмтор. — Помнита, ӧтчыд зэ-эв ыджыд ошкӧс вайисны телега вылын. Кульӧмаӧсь да, лым еджыд госысла. Эстшӧм кыз да еджыд госӧн тшӧгӧма-тупыльтчӧма! Гуас пыригкежлӧ... А мыйла? Сы вӧсна мый сійӧ, гундырыс, вельмас гортса пемӧсъясӧс джагйӧдлыны. Тыбъюсянь да Гагшорӧдз вӧлі кытшлалӧ да кыйӧдалӧ, мыйта мӧс и весигтӧ вӧв нямӧма, и некыдз эз вермыны кыйны. А сэсся и племеннӧй ужӧс чашвартас.

— Вермас? Ужъясыд вед ӧддьӧн жӧ лёкӧсь да полтӧмӧсь. Ёнӧсь и. — И Хохол Йӧра Сашлы пырысь-пыр жӧ тшӧтш казьтыштсис челядьдырся сёрни. — Ме ичӧт на жӧ вӧлі, аддзылі, кыдзи миян косясисны кык татшӧм племеннӧй жеребеч. Кыккокйыл паныд султӧмаӧсь... Ывла пасьталаыс гӧрдлӧмныс... Вирӧдз нетшкӧны-курччалӧны ӧта-мӧднысӧ... Биа из кодь подкола водз кокнаныс нӧшасьӧны...

— А тайӧыс, коньӧр, табунсӧ дорйигӧн ли мый ли, вожа пӧрӧм пу костӧ веськалӧма бӧр кокнас да сибдӧма, капканӧ моз шедӧма... Ошкыд сэтчӧ и вувзьысяс сэсся... Но медбӧръя лов шыӧдзыс тышкасьӧма вожакыс... Ошсӧ прамӧя на жӧ волтузитӧма, кӧть и татшӧм налькъяс сибдӧмаыс. Бӧртинас казяласны, мый пинь тырыс и вом тырыс ужыслӧн ош гӧн...

— Ок, коньӧр, мӧй керсис сылӧн лов вылын?! — сьӧлӧм тырнас вийсьӧ Хохол Йӧра Саш. — Эз кӧ эськӧ кокыс сибдӧма вӧл!..

— Сэки, гашкӧ и, ошкыс эз лысьт вувзьысьны татшӧм биа-бордаыд вылӧ...

— Кыясны век жӧ вельмӧм гундырсӧ?

— Ёгор дядьыс да нӧшта морт-мӧд уж дінас пуяс костӧ лэптӧм лабаз вывсянь кыйӧдасны...

— Но, ёна тай казьтылім Ёгор дядьсӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Буракӧ, визинса вӧралысь дорсьыд на сюсьджык сія вӧлӧма...

— Великӧй вӧралысь! — ӧні нин роч ногалӧмӧн бара на тӧдчӧдіс Жельнӧг Вась. — Сэтшӧм жаль, мый томджык дырйи, йӧй на вӧлі да, омӧля юасьлі сылысь.

— Ме, асланым сиктысь, унаӧнӧс жӧ тӧдлі татшӧмкодь дядьӧяссӧ, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ӧні, понда думайтны найӧ йылысь да, сьӧлӧм тырӧн нимкодьмыла и шензя. Найӧ вӧліны ыджыд личносьтъясӧн! Коді вӧралӧмын вӧлі ыджыдӧн, коді керка тшупӧмын, коді нянь быдтӧмын. А мукӧдыс и быдторсӧ ӧткодь бура кужӧны вӧлі керны. Мӧй дінӧ кӧть оз босьтчыны.

— А мый нӧ, сідзи и эм, — Жельнӧг Васьлы пыдӧдз жӧ мӧрччис татшӧм шуӧмыд. — Босьтам кӧть миянлысь сійӧ жӧ Ӧнтонсӧ... Ёгор дядьсӧ... Малання тьӧтӧс, код йылысь ме тэныд кӧсъя на висьтавны... Збыльысь бур морт этша личносьтъяс... — Жельнӧг Вась чӧв усьліс, ышловзис, сэсся водзӧ шуис: — Ӧні кӧ эськӧ коми сиктъясӧ унджык татшӧм мортъяссӧ! Ыджыд мортъяссӧ! Мед на вылӧ мыджсьӧмӧн бӧр ловзьӧдны коми сиктъяссӧ. И дзоньнас коми олӧмсӧ!

— Ӧні озджык тыдалныс сэтшӧмъясыс?

— Этша! — лов тырнас майшасис Жельнӧг Вась. — Олӧмыслӧн ӧтарӧ бертласьӧмыс сэтчӧдз вайӧдіс йӧзсӧ, мый унджыкӧныс сьӧдас сӧмын и тойсьӧны-мырсьӧны. Оз тӧдны, мый вӧчны, оз тӧдны, кыдзи овны да пыр ёнджыка юӧны, кодалӧны да начкысьӧны...

Машина дінӧ петӧм бӧрын нормыштӧм сьӧлӧма Хохол Йӧра Саш медбӧръяысь видзӧдліс вӧрсялӧм шойна вылӧ да чӧла шуис:

— Бура узьны тіянлы, палаззяса войтыр, чужан муын!

Сэсся и югыд Сыктывланьӧ на чӧвтліс шогӧ вӧйыштӧм синъяссӧ, и виччысьтӧг сійӧс, чужан муысь ёна нин ылалӧм мортӧс, чунгыштас доя мӧвп:

«А менӧ со кытчӧ дзебаныс-а? Коді копыртчылас меным, миян ӧнія моз?»

Но руль сайӧ пуксьӧм Жельнӧг Вась нин дзужкнитіс моторсӧ, колӧ вӧлі кайны водзӧ.

15

Но луныс, кӧть и рытъявылӧ нин, век на вӧлі гажа, югыд шондіӧн ойдӧдӧм-оништӧдӧм вӧр быд пулӧн аслас ногӧн да этшӧн пыр ӧтарӧ воссяліс-бергӧдчис водзын, машиналӧн лэдзалӧм ӧшиньӧ ыльгисны аръявывлань вӧрзьӧм ыджыд пармалӧн кисьмӧм-воӧм коръясыс, и сійӧ жӧ Хохол Йӧра Сашыслы дзикӧдз эз на жӧ сетчыссьы шог мӧвпъясыслы.

— Ӧні сэсся, буракӧ, Тыбъюӧ воам? — недыр мысти шуис сійӧ руль сайын чӧла пукалысь ёртыслы.

— Да, огӧ жӧ кежалӧй шуйгавыв кольысь Пӧдзӧ, — вочавидзис мӧдыс.

— А-а, кывлі, сэні пӧ леспромхоз... Миян том дырйи, буракӧ, толькӧ на вӧлі пансьӧ...

— Сідзи... Вель важысянь нин коляс вӧръяссӧ, Тыбъю йывъяссянь да Чуим гӧгӧръясысь, кодъяс эз удитлыны пӧрӧдлыны палаззяса звучникъяс, омӧльджыкысла кольӧмны ли, мися, став татшӧм вӧрсӧ бура нин куштісны.

— Пӧдз?.. — пондіс кӧрлыны кымӧссӧ Хохол Йӧра Саш. — А мыйла нӧ буретш Пӧдз?

— А код пӧ тӧдас, — шуис Жельнӧг Вась, и шуӧм сертиыс тӧдчис, мый ачыс сійӧ не этша жӧ нин мӧвпавлӧма та йылысь. — Вермас лоны, бара жӧ зэв нин важся кыв, кодӧс ӧні миянлы сьӧкыд вежӧртнысӧ, вунӧма да... А гашкӧ, и мыйкӧ позьӧ вӧлі сэтчӧсінъясын, Тыбъю усянбердса озыр вӧр-ваас... Видзӧд, и пӧчинӧкӧн овмӧдчылӧма Тыбъю дорас коми войтыр... Гашкӧ, и сьӧла-дозмӧр вӧлі пӧзьӧмӧн пӧзьлӧ... Сора вӧръясас татчӧ ельдӧг пӧзьӧмӧн пӧзьлӧ, весиг став карыс век волӧ татчӧ ельдӧгсӧ вотны, кӧть и сё ветымын километр... А сэсся и, вочасӧн, пӧзьӧыс пӧрис Подзӧ... Мӧд ногӧн тай ме ог вермы вежӧртныс-а...

— А мӧй? Вермас лоны и тадзи, — ӧтикывъясис татшӧм шуӧмыскӧд Хохол Йӧра Саш. — А вед Пӧддзыс, буракӧ, миян районӧ нин пырӧ?

— Да, сідзи, Койгорт районын нин.

— Сідзкӧ, ӧні ме сӧлсем нин лоа горт му вылын! — вӧрзьыштӧм лов тырнас тӧдчӧдіс Хохол Йӧра Саш. — Татшӧмторсӧ эськӧ кыдзкӧ колӧ пасйыны да?

— Рытнас, воам да, бурджыка ставсӧ пасъям, — шуис Жельнӧг Вась.

— Но либӧ... — эз мӧд ёнасӧ дӧжнасьны та кузя Хохол Йӧра Саш. — Пӧдз... Чӧллы!.. Да вед менам пельӧдз кылсьыліс, буракӧ, гортланьӧ воддзаджык волігӧн, сэтӧні менам томдырся ӧти тӧдса уджалӧ... Уджавліс ли...

— Бара на тӧдса?! — гыгнитіс-серӧктіс Жельнӧг Вась.

— Весиг пӧ директоралӧма сійӧ! — казьтыштіс да ёна шоналӧмӧн тӧдчӧдіс Хохол Йӧра Саш. — Весиг на ылі рӧдпомӧн сійӧ лоӧ меным...

— Да? Кодіджык нӧ эськӧ? Ӧльӧксей Павлович али мый?

— Тӧдан жӧ?! — дзикӧдз нин нимкодьмис Хохол Йӧра Саш. — Пока Ӧльӧш!

— Да, кыдзи нӧ ме ог тӧд Ӧльӧксей Павловичтӧ! — тшӧтш ёна нимкодьмис Жельнӧг Вась. — Вель дыр директораліс леспромхозас. Шань да мелі морт, мича морт. Гашкӧ, сӧмын неуна рамджык татшӧм удж вылад... Сэсся тай мыйкӧ директоралӧмсьыс дугдыліс, но эз мунлы Пӧдзсьыс. Войтырыс бӧрйылісны мортсӧ сельсӧветса предӧ...

— Вот видзӧд! — чиктыліс Хохол Йӧра Саш. — Видзӧд кутшӧм тӧдса бара на сюрис миянлы! — Сэсся, дзик нин виччысьтӧг, водзӧ на пондіс воссьыны сылӧн лов вылын-вежӧрын: — Да вед коркӧ мийӧ сыкӧд, Ӧльӧшыскӧд, ӧтлаын на пӧдруга видзлім! Ӧти керкаӧ ӧзъян синмаӧн ветлӧдлім мусукасьны! Ӧтмоза кирза сапӧгъясӧс кисьтім!

— Но сё морӧ, Хохол Йӧра Саш! Кытчӧ сӧмын абу судзсьылӧмыд тэ! Бара на али мый ковмас сувтлыны? Ӧні нин Пӧддзӧ? Да ӧд пырам кӧ татшӧм тӧдсаыд ордӧ, ӧні сэсся дзикӧдз нин ылалам-сибдам! Дзикӧдз пемдам...

— Ӧддьӧн окота эськӧ пукалыштны да байтыштны Ӧльӧшыскӧд да. Том дырсянь ме эг нин аддзыл сійӧс... А тӧдан, быдминыс найӧ пӧчинӧкын — Вӧзимын... Вӧралысь батьыс сэтчӧ кайлӧма да олмӧдчылӧма, Пока Павел... Чӧллы, чӧллы, а мамыслӧн нӧ мӧй нин нимыс вӧлі?.. Матрен?.. Да, да, Матрен тьӧт!.. Уна видз-му лӧсьӧдлӧмаӧсь том гозъя, ёна вӧравлӧмаӧсь. Но тшӧтш и челядьыс вӧлӧма сизим лов, ныла-пиян, сідз тай помнитсьӧ-а... Унджыксӧ на пиысь ме бура тӧдлі, сы вӧсна мый война бӧрас петкӧдісны найӧс чужан-быдманінсьыс сиктӧ. Ӧти вок, Иван, велӧдчис узкоколейкаса паровоз машинистӧ, ёна уджаліс, уна вӧр петкӧдіс Тям ягъясысь. Таысь мортыдлы весиг Герой ним сетлӧмаӧсь. Уджвывса Герой... А ӧддьӧн визул да пельк зон вӧлліс! Ӧльӧшыс еджголджык, а Иваныс сьӧдолджык. А медыджыд вокыс ме моз жӧ Саш вӧллі, сійӧ мыйлакӧ водз кулсьыліс... А тайӧ Ӧльӧшыс медічӧтыс, сиктӧ петӧм бӧрын бура велӧдчӧма. А сэсся уджалігмозыс поналӧма Вӧр Академия. И, видзӧд со, директорӧдз волӧма...

— Со тай, но тай! — эз тӧд ставсӧ тайӧс да чуймыліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Коркӧ тай Павловичыскӧд колӧ и эм пукалыштны! Эстшӧм озыр матеръял!

— А мӧй нӧ оз позь! Колӧ весиг! — ӧтарӧ варовмис Хохол Йӧра Саш. — Чоя-вока чужиныс-быдминыс Вӧзим пӧчинокын, Гобӧр туй вылын, талун тай казьтыштлім нин сы йылысь, нелямын верст Койгортсянь... Нёль керка толькӧ и сулалӧ пӧчинокас... Гӧгӧрыс сьӧд вӧр... Ичӧтдырсяыс, бать-мамкӧд ӧтвыв, челядьлы тшӧтш колӧ мырсьыны-вийсьыны кынӧмпӧт вӧсна. Вотчыны, дзугйӧн уркай кыйны, сэсся ур да сьӧла, дозмӧр да тулан, пес кералны колӧ, скӧтлы турун пуктыны, нянь кӧдзны да вундыны. Помасьлытӧм удж! Сьӧкыд удж! Но сэк жӧ и быть колана да тшӧтш и лолыдлы кажитчана вӧчӧм удж!

— И, дерт, абу дивӧ, мый татшӧм позтырсьыс лыбӧдчӧм зонка лоӧ Уджвывса Геройӧн! — сьӧлӧм тырнас шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Ӧд кӧть и кольӧм кадсӧ ме кодь кабала лякысьыс да коді да быд ногыс сӧткӧ-видӧ, но ӧд и сэки Герой нимсӧ эз нинӧм абусьыс сетавлыны йӧзыслы. Бур йӧзыс сьӧлӧмсяньыс век уджавлісны!

— А мӧд вок бара уджалӧ и водзӧ велӧдчӧ, леспромхозса директорӧдз воӧдчӧ, ыджыд чин тайӧ, — татчӧ жӧ содтіс Хохол Йӧра Саш. — Но, мӧй, пыралам либӧ Ӧльӧш дінас?

— Но вай кежавлам инӧ да кӧть здук кежлӧ сувтовкерлам, посёлоксӧ видзӧдлігмоз. А бӧрсӧ лэччигӧн, кад кӧ лоӧ, выльысь на пыралам. А оз кӧ артмы сідзи, ме коркӧ ӧтнам быть на сибӧдчыла Павловичыс дінӧ.

И найӧ бара на кежисны мир туйысь шуйгавыв да регыд и воисны шыльыд кос ягӧ вель ыджыда пуксьӧм посёлокӧ.

Паськыд да веськыд уличаяс, брусысь лэптӧм ыджыд-кузь керкаяс, керйысь тшупӧм зумыд керкаяс, пӧвйӧн эжӧм керкаяс, вевтъяс весьтын кыпӧдчысь быд пӧлӧс антеннаяс, улич пӧлӧн кольышталӧм джуджыд шапкаа пожӧмъяс. Лунӧ-войӧ мунысь кос уличьяс тшуксьӧны Сыктывлӧн гажа кырйӧ.

— Да, тая тай ӧддьӧн гажа да кос посёлок вӧлӧма! — шензьӧмӧн шензис Хохол Йӧра Саш. — Бура бӧрйӧмаӧсь местасӧ.

Но налы колана морт эз лӧсяв гортын, могӧн кайӧма районӧ. А ёна пырӧдчыны вӧр посёлоклӧн ӧнія киссьӧм-пазалӧм овмӧсӧ да вӧр лэдзысьяслӧн медічӧт кӧшас воӧм олӧмӧ кык ёрт ӧнісӧ эз на жӧ пондыны.

— Ӧддьӧн жаль! — шогӧ усьыштіс ставсьыс таысь Хохол Йӧра Саш. — А то мийӧ эськӧ сыкӧд, важ тӧдсакӧд, бура казьтыштім, кыдзи том дырйиным ӧти койт вылын чашйысьлім.

— Но, сюра-мути, Хохол Йӧра Саш! — кыза гыгъяліс Жельнӧг Вась. — Тэкӧд тай и збыльысь гажтӧмас он усь!

— Миян, гортын, зонъяс вӧлі узьлӧны нылъясыскӧд. Унджыкыс, дерт, бур ногӧн, толькӧ кутчысьлӧмӧн да окасьӧмӧн, ныллӧн небыд сой вылын куйлӧмӧн да...

— Тэнад, биа-борда Йӧра Сашлӧн, ӧдвакӧ сӧмын тайӧн кольліс войыс нылыскӧд ӧти вольпасьын узигӧн! — серӧктіс Жельнӧг Вась.

— Код тӧдас, код тӧдас, ёртӧ... Дерт, быд ногӧныс артмывліс... Дінсьыд нылыслысь пӧсь вом дорсӧ да пӧсь морӧссӧ кылігад... Но ме мӧй кӧсъя шуны? Мися, Ӧльӧшыскӧд, мийӧ, мед шонді петандорыс нылъясыслысь мамсӧ не на садьмӧдны, кок чунь йыланым койтанінысь ӧтлаын петаллім...

— Но, зимӧгӧр! — сераліс Жельнӧг Вась.

Хохол Йӧра Саш ышловзис, сэсся и лов вежсьӧм руӧн водзӧ шуис:

— Видзӧд, Ӧльӧшыслӧн сэсся сійӧ нылыс пӧ и лоӧма гӧтырнас... А менам, зимӧгӧрлӧн, кыдз тэ шуан, бара на не сідзи артмис... Меным ковмис ылі муын гӧтрасьны...

— А мусукасян ёртыд моз жӧ кӧ гӧтрасин да кольччин гортад, ыджыд олӧм эськӧ вермис артмыны тэнад! — тӧдчӧдӧмӧн шуис Жельнӧг Вась.

— Эг кӧ сӧлсемӧдз юсьы... — курыда шыньмуныштіс та вылӧ Хохол Йӧра Саш. — Война бӧрад ёна пондісны юны сиктын и вӧрын. Да эшшӧ кызвыннас спирт... Сиктысь менам тшӧтшъяясыс пӧшти ставныс нин мунӧмаӧсь мӧдар югыдӧ... А ме кодьыслы, батьтӧм-мамтӧмыслы, торйӧн нин кокньыд вӧлі юсьынысӧ-лэдзчысьнысӧ...

— А тэсӧ эськӧ, лов тырӧн эска, не Ӧльӧш кодьыд ыджыд мортӧн вермин лоны! — ньӧти падъявтӧг бара на шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Ме эськӧ, шуам, воӧдчылі жӧ тай заводса парторгӧдз да... — ёртыслӧн татшӧм ыдждӧдлӧмсьыс яндысьыштігмоз шуис Хохол Йӧра Саш. — Кӧть, шуам, и сӧлсем тӧдтӧм йӧз дінын... Но толькӧ тай сэсся, партияыслысь гугсӧ и бансӧ бура гӧгӧрвоӧм бӧрын, торйӧн нин гырысь чиновникъяслысь этшсӧ и олӧм сямсӧ тӧдмалӧм бӧрын, кӧдзалны ме понді комиссаралнысӧ... Сэсся и рабочӧйяс бӧрйылісны менӧ профсоюз кузя асланыс вожакӧн... А ӧні сэсся и пенсионералӧм став миян воксӧ ӧткодяліс... — ышловзьӧмӧн кывкӧрталіс Хохол Йӧра Саш. А сэсся чӧв олыштӧм бӧрын содтіс: — Да и со гортын тай тіян абу жӧ ставыс лючки да бур. Видз-му овмӧс киссьӧма, вӧр овмӧс киссьӧма. Казявтӧг вед ог ов ме, кутшӧм дзугыльӧсь долъялӧны йӧзыс сійӧ жӧ вӧр посёлокас.

— Да, вокӧ, тшӧтш киссис миян и вӧр овмӧс, сэтшӧм вына овмӧс! — сьӧлӧм дойӧн шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Ӧні ми, шулі нин тай, лэдзам вӧрсӧ сӧмын витӧд пайсӧ, мый вӧчсьыліс Союз дырйи. Вӧр посёлокъясын уджтӧмалӧны, кодсюрӧ весиг тшыгъялӧ. Воньӧ Веньӧ моз тшак вылын да вотӧс вылын олӧны. Этшаник пӧрӧдӧм вӧрсӧ оз тӧдны кыдзи да кытчӧ инавны. Шахтёръяс кӧть сувтӧны асьнысӧ дорйыны — ӧтвылысь бастуйтӧны, туйяс потшӧны, Москваса правительстволысь Керка пыкӧны, а коньӧр вӧр лэдзысьяс разі-пели разгысьӧмаӧсь помтӧм пармаӧ да чӧла виньгыртӧны, оз тӧдны, мый вӧчны, кытчӧ воштысьны. Посёлокъяс кусӧны, эстшӧм гажа и быдторнас озыр оланінъяс! Олӧмыс наын вочасӧн чусмӧ-кусӧ! И код на пӧ тӧдас, кыдзи да кор сійӧ выльысьсӧ ловзьылас!

Тадзисӧ сёрнитігӧн регыд сэсся найӧ воӧдчисны Тыбъю дорӧ, коді шуйгалапӧлсянь вель уна ва жӧ лэччӧдӧ Сыктылӧ. Ю дорсянь маті керӧс йылын тыдаліс кымынкӧ керка.

— Водзтісӧ нёль керка, буракӧ, вӧлі Тыбъюас? Миян быдмигӧн, — шуис Хохол Йӧра Саш, и пырысь-пыр жӧ лов вылас бара на вӧрзисны шоныд казьтылӧмъяс.

— Сідзи, ёртӧ, абу на жӧ вунӧдӧмыд...

— Моль бӧжӧн лэччигӧн миян дінӧ тасянь воліныс Русанов вокъяс, ичӧтджыкыс, Иваныс, миян гӧдок жӧ вӧліс. Ёна сыкӧд лӧсявлім, карасин дука спирт юлім и вермасьлім. Кыкнан вокыс ӧддьӧн лӧсьыд йӧз вӧліны! Ыджыдӧсь, ёнӧсь, вӧсни да кузькодь ныра мича чужӧмаӧсь...

— Батьныс налӧн ыджыд да ён морт жӧ вӧлӧма. Ёна жӧ нимавлӧма вӧралӧмӧн и кер пӧрӧдӧмӧн. А медсясӧ — паськыд черӧн шпал лӧсйӧмӧн. — Содтіс та дінӧ Жельнӧг Вась. — А тӧдан-ӧ тэ, мый батьыс Иваныслӧн волӧма Тыбъюас Эжва горувланьысь? Часъясысь?

— Да? Ме тай ог помнит тайӧс, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Сэтысь... Карӧдз Чассяньыс ветымын гӧгӧр километр, да карсяньыс татчӧдз нӧшта сё ветымын. Нёль рӧдня найӧ татчӧ ӧтлаын волӧмаӧсь да пуксьылӧмаӧсь...

— Бисова, кыськӧ тай, небось, тӧдлӧмаӧсь бур местаяс йылсьыс! — шензьытӧг эз ов Хохол Йӧра Саш, сэсся ачыс жӧ и гӧгӧрвоӧдіс татшӧмторсӧ. — Но вед, шу тай, водзтісӧ комиясыд ӧддьӧн паськыда вӧраллӧмаӧсь: не тӧлькӧ асланым вӧр-ваясті, но и Сибырсӧ кузяла и пасьтала гежмаллӧмаӧсь, а сэсся и тӧдмалӧм бурджык местаясас олмӧдчылӧмаӧсь... А тані, помнитсьӧ меным, Тыбъюыс ӧддьӧн чериа ю вӧлӧма, да и Сыктылӧдз матын. Да и Тыбъюас, вывланясджык, буракӧ, Чуим на усьӧ. Комыд-каръюсыд и сир-щукаыд пӧ сэтӧні мӧйта колӧ вӧлӧма, Русанов Иваныс меным ёна ошйысьліс...

— Ая-пиаяс, найӧ, ёна вӧралісны да кыйсьылісны...

— Чӧллы-чӧллы! — водзӧ воссялісны и воссялісны лов вылас важ казьтылӧмъясыс Хохол Йӧра Сашлӧн. — Век на помнитсьӧ, ош кыйӧм йылысь висьтасьліс гӧдок Иваныс... Да-да... Пекля найӧ октасны ош вылас... Сэсся и кык зонка мунаныс видлыны... И вед шедӧма пӧ гундырыс! Ставсӧ нин гӧгӧрсьыс, став понӧльяссӧ и посньыдджык пусӧ някралӧма да бертлалӧма, гӧгрӧс гунакодьӧдз керӧма... Вӧр пасьталаыс лёкысь марзӧ, дерт... Кык томиник кыйсьысьыд воаныс дінӧдзыс. Аддзӧны, мӧй шедӧма пекляас да озджык полны... Син водзас петкӧдчаныс ошыслы... Найӧлы эськӧ гусьӧникӧн коліс сибӧдчыны да кыдзкӧ-мыйкӧ стӧчджыка лыйны, но найӧ, йӧйясыд, восьсӧн петасны... А мӧдыс, дерт, эшшӧ ёнджыка дикмас таысь! Эшшӧ ёнджыка пондас усьласьны-нӧйтчыны... Иваныс, буракӧ, эськӧ и лыяс, но оз лючки веськал... А ошыд, вӧлӧм, трос пеклясӧ джынвыйӧ гирскӧма-чегъялӧма нин... А ӧні сэсся, сӧлсем нин ярмӧмысла, эшшӧ на выныштчӧма да и помӧдз ратшнитас-орӧдас троссӧ... И вувзьысяс Иваныс вылӧ... Личкас да лёкысь пурны пондас... Иван горзӧ ёртыслы: чожаджык лый пӧ!.. А мӧдыс садьтӧгыс ползяс да уськӧдчас пышйыны... Но сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ тай палялас жӧ да бӧр косас... И вед лючки лыяс дикмӧм гундырсӧ вирӧссьӧм нин ёртыс вылысь...

— Миянӧдз, Палаззяӧдз, мыйкӧ кывсьыліс жӧ та йылысь, — шуис Жельнӧг Вась.

— Со вед, кутшӧм збойӧсь вӧлӧмаӧсь пӧчинокса олысьясыд! — ёна вежавидзӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш. — Зонкаяс ас кежсьыныс петӧны ош вылӧ... Таӧдз тай мийӧ байтім вӧзимса Ӧльӧшыд да найӧлӧн позтыр йылысь... Ӧткодь кымын сьӧкыдлунъяс пыр колмис мунны татчӧсъяслы и сэтчӧсъяслы... Да и Коми му пасьталаас коркӧ вӧллӧм лыдтӧм-тшӧттӧм пӧчиноксаяслы...

— Да, татшӧм сьӧд вӧр шӧрад олӧмыд, дерт, коркӧясӧ вӧвлі быд лунъя вийсьӧм да кось, — ыджыда шуис тшӧтш газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — А сэсся и, ичӧт дырсяньыд татшӧм олӧм-вылӧмыд, дерт, быд ногыс лэчталіс-кесліс морттӧ. — Жельнӧг Вась чӧв усьліс да норджыка нин содтіс: — А вот миян тшӧтшъя Иваныд шудтӧма жӧ помасьӧма... Велӧдчылӧма, уджалӧма кӧнкӧ леспромхозын, сэсся мыйкӧ не сідзи лоӧма, да и помалӧма асьсӧ... Коркӧ томджык дырйиыс на...

— Абы жӧ вед! Но тай! — весьӧпӧрліс татшӧм юӧрсьыд Хохол Йӧра Саш. — Эстшӧм мича да смел морт вӧлліс!..

— Сідзи, ёртӧ!.. — ышлолалыштіс тшӧтш татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Ичӧт дырсяньыс вӧрын немторысь эз повлыв... Ошъяскӧд вермасьліс... Но тай кык кока ошъясыд став зверсьыс мудерджыкӧсь, да наянджыкӧсь, да нем жалиттӧмӧсь...

— А меным век югыда пондас казьтылсьыны тыбъюса Иваныс! — шоныда шуис дзугыльмыштӧм Хохол Йӧра Саш.

А кор нин бара водзӧ вӧрзисны пос дорсянь, кузь мыръясӧн да кутшӧмкӧ сюръя помъясӧн сатшвидзысь Тыбъюлӧн паськыда кушалӧм ковтыс вылӧ индӧмӧн, Жельнӧг Вась шуис:

— Татчӧ кылӧдчысьяс вӧчлісны помӧд, плӧтина. Став ыджыд кушин пасьталаыс, ёна вылӧджык на ю кузяыс, уна ваа пруд чукӧрмыліс. Гожӧмын, кор Сыктыв вӧлі ёна чинлӧ-косьмылӧ, восьтылӧны вӧлі помӧдсӧ да мыйтакӧ лэдзӧны татысь васӧ. Ыджыд нырӧн-валйӧн ылькнитӧ сійӧ Сыктылӧдз да лэптӧ-отсалӧ кылӧдны кер... Мӧд татшӧм жӧ плӧтина ӧні на эм Сыктыв йылад, Кажымын...

— Но, сэтысьтӧ ме тӧда! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн ыджыд пруд сэтӧн! Во дас сайын ме кайлі на сэтчӧдз. И чериыс пӧ ӧддьӧн ёна рӧдмӧма сэтӧн...

— Тані рӧдмыліс жӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Ме ачым на унаысь волі кыйсьыны карсянь, вугыр шатинӧн и кулӧмӧн. Мукӧддырйиыс вӧлі бура нӧбалмӧн лэччӧда... А ӧні, видзӧд со, куш сӧмын лёк мыр сатшвидзӧ... Кутшӧмкӧ тулысӧ лёка ыджыд ытваыс чашйӧма помӧдсӧ да и петӧма став ваыс... А выльысьсӧ ӧні коді керас? Вӧр лэдзӧмыс дзугсис, вӧр лэдзысьыс, шуи нин тай ӧнтай, оз тӧд кыдзи водзӧ овны-вылны... Весиг сёйӧм-юӧм вылӧ пӧ сьӧм оз тӧд кыдзи нажӧвитны... — Жельнӧг Вась сувтовкерліс, бара на гажтӧма ышлолалыштіс, сэсся шуис: — Дерт, шуштӧм жӧ серпас... Коньӧр сиктъясын моз жӧ... Но век жӧ ставсьыс таысь кӧть ӧти бур эм жӧ: кыдзи тэ ачыд казялін Ыбын — Сыктыв кузя дугдісны молльӧн кылӧдны кер! А то мыйта вӧлі горзам, газетӧ и быдлаӧ гижам: колӧ пӧ дугӧдны разі-пелиӧн кер кылӧдӧм! Юным пӧдӧ-косьмӧ-кулӧ таысь! Немысь-немтор оз вӧлі мӧрччы ни отсав!..

— Да, водзті, ме эг на жӧ вунӧд, быд юӧд кылӧдчыліныс, ыджыдӧд и ичӧтӧд, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Миян Сыктыл йылын — и Кӧм кузя, и Воктым кузя, и Ныдыб кузя, и Лопъю кузя, и Ыбын кузя. Мыйӧн толькӧ ва воссяс — а ичӧт юяс вылад тай водзджык йиыс мунӧ, — пырысь-пыр и быглялам визув ва вылӧ тырыс кер, ягысь тӧлбыд кыскалӧмасӧ. А Сыктыв вылын, Койгорт дорын, Сыктылсӧ потшам запаньӧн. Мед чукӧртлыны на сэтчӧ выліджыкын быглялӧм став вӧрсӧ. Мед горултіыс ойдӧм-паськалӧм Сыктылыс видзьяс вылӧ эз разӧд став вӧрсӧ. И дас пӧвста зутшнитас-сюяс запаняс керсӧ. Мӧйкӧ жӧ бӧртинас, ваыс чинас да, тільсям-косялам сэті...

— Сыктыл кузяла вӧлісны сэтшӧм запаньясыс, — шуис Жельнӧг Вась. — Ыб весьтын, Читын...

— Читсьыд ме и ачым косявлі на жӧ запань колястӧ, — пырысь-пыр жӧ казьтыштсис Хохол Йӧра Сашлӧн. — Сыктыл йылсянь моль бӧжӧн лэччысьяслы пӧшти быдысь дӧнзьыліс на тайӧ «бурыс». Ок и сюйыштӧма жӧ вӧлі сэтчӧ вӧрсӧ ыджыд ванас! Помтӧм-пыдӧстӧм эбӧснас! Сэки тай, миян лэччылігӧ, гожӧмбыд нин весалӧмаӧсь берегсӧ унакодь йӧз, но и миянлы на мисеч чӧж колмис мырсьыны. Вӧрын лучковкаӧн пӧрӧдчӧм дорысь на сьӧкыдджык удж!

— Со сэсся и артышт: юсӧ тадзисӧ потшӧмнас нӧ кыдзи чериыс ветлас? — шуис Жельнӧг Вась. — Кыдзи нӧ кульмынысӧ катас?

— Да, миян Сыктыл йылын, менам ичӧт дырйи, вый кодь чӧскыд чигъя нельма на оліс, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Бурджык кыйсьысьяслы морт ыджда тшӧг черияс шедлывлӧмаӧсь. А сэсся, ёнатӧ пондіныс запанясьны да, йылмис. И ком-каръюс бырис Сыктылысь... А коркӧясӧ, ёна водзджыкъясӧ, буракӧ, и сьӧмга на катлӧма. Шуам, сійӧ жӧ Лопъюясӧдзыс... Ужъя дорын Лопъю и Ыб мӧдлапӧлын Лопъю... Моль бӧжӧн лэччылігӧн ӧти дядьӧ, ӧддьӧн бур чери кыйысь, меным висьталліс, мӧй тайӧ юясыслӧн пӧ нимъясыс йитчылӧмаӧсь локовина черикӧд... Кульмысь сьӧмгасӧ пӧ локӧвинанас шуӧны... Первойсӧ, дашкӧ и, Лӧкъю вӧліс, а сэсся и вочасӧн Лопъюӧ пӧрис. Локӧвинаыс бырис да...

— Быд пӧлӧс чери тай ичӧт кӧшас жӧ воӧма! — шуис Жельнӧг Вась. — Тадзи неморт ногнас уна дас вояс чӧжӧн кылӧдчӧмнас... Да вӧръяссӧ кыдзисюрӧ кералӧм-пазӧдӧмнас. Торйӧн нин берег дор вӧръяссӧ кушӧдз шырзьӧмнас. А мый нӧ, сэтысь вед кокньыдджык тшапнитнысӧ — пӧрӧдін да и быгыльтін ваӧ, кузя кыскыны оз ков... А кодлы нӧ кутшӧм шог, мый таысь косьмӧ ёль и ю?.. Сыктылӧ ва воӧм ӧтарӧ чинӧ... Ӧд миян нэмӧн нин сё муса Сыктывным, буракӧ, и збыльысь джынвыйӧ ямис-косьмис...

— Окма! Быдлаын жӧ нин ӧткодь рӧзӧренньӧ! — ыджыда ышловзис татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Днипро вылын бара, код дорын ме ӧні ола, гидростанцияяснад уналаті потшӧмаӧсь да, ваыс ӧдва-ӧдва визултӧ... Коркӧясӧ ӧддьӧн визул-паськыд ва ты кодьӧн сулалӧ, гожӧмнад сук вежӧн чветитӧ... Не нин байтны сы йылысь, мӧйта быдсяма лёксӧ сэтчӧ лэдзӧныс... И ставсӧ йӧз жӧ керӧныс, морт кырымъяс... Мудрӧй политикъяслӧн веськӧдлӧм улын...

Тадзи сёрнисӧ кӧрталӧм бӧрын Хохол Йӧра Саш пондіс сюсьджыка кыйкъявны машиналӧн восьса ӧшиньӧд. Сэсся шуис:

— Кӧнкӧ тані, буракӧ, колӧ лоны нин важ Зимовйӧлы?.. Ӧтка керка, узьлан-шойччанін, сулаліс Кузь Палазь вӧлӧкас...

— Важ Зимовйӧ пыддиыд быдса лесопункт жӧ лыбліс тані, — шуис Жельнӧг Вась. — Гӧгӧрсьыс уна мича пожӧма яг сэтысянь пыллисны...

— Помнита, кылтанінысь кайигӧн мийӧ медбӧръяысь узьмӧдчим Зимовйӧас, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ывлаас би пестім, чай пузьӧдім да мӧй да, ужнайтам-пукалам. А кадыс сёр нин лоис, пемдӧма ыллаыс. Майнад тай ёна на пемыдӧсь овлӧны войясыс, да торйӧн нин кымӧра кӧ... Сэсся тай пемыдсяньыс кыдз уськӧдчаныс миян вылӧ кык мужик! Ӧтиыс кузь воропа кӧрт зырйӧн, сабляӧн моз, шеныштчис ме вылӧ... Тӧкӧтьӧ юрӧс эз керышт... Бур, мӧй вевъялі копыртчыштны... Чожа тай мийӧ сэсся, куим зонка, лататі пышйим Зимовйӧас пӧрысиник стӧрӧжика дінӧ... Нопторъясӧс тай удитсьӧма жӧ кватитны-а... А помалтӧм сёяныс ставыс колис уськӧдчысь шпанаясыслы...

— Да, кодъяс нӧ вӧлӧмаӧсь сэтшӧмъясыс? — ёна чуймис и весиг повзьыштіскодь татшӧм юӧрсьыд Жельнӧг Вась.

— А код пӧ тӧдас, — шуис Хохол Йӧра Саш, ӧні сійӧ весиг и ачыс выльысь черӧбмунліс тайӧ шуштӧм казьтылӧмсьыс. — Зимовйӧас тай сэсся эз жӧ пырны-а, кӧть и мийӧ, кокулюкаясӧн да мӧйӧн да, дасьтысьлім водзсасьны... Сэсся мийӧ найӧс эг нин аддзылӧ... Нелямын нёльӧд вося тулыс, буракӧ, тайӧ вӧлі... Ӧддьӧн сьӧкыд да тшыг тулыс... Уна йӧз вир юысь кӧин кодь лёкӧсь долъяліныс... Торйӧн нин воӧм йӧзыс... Да мӧй нин сэн вайӧм йӧз! Асланымъясыс вир лёкӧсь жӧ вӧліныс и... Миян сиктын ӧти зонка мӧд зонкаӧс, матыс сӧседсӧ начкис...

— Начкис?! — водзӧ на зэлавліс Жельнӧг Вась.

— Шудтӧмыд, лэччас орс лавкаӧ няньла, талон вылӧ быдса чӧлпан босьтас. А мӧдыс, тшыг кӧиныс, тӧлся векньыдик ордым дорас тӧдӧмӧн кыйӧдас. Пуртӧн голясӧ орӧдас да и нянь чӧлпансӧ аджалтӧдзыс жӧритас...

— О, Енмӧй! Кутшӧм олӧм ми олім! — лолыслӧн дзикӧдз нин матӧ воӧмӧн шусис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Васьлӧн. — Мыйыс нин сӧмын миян пыр эз мун. И помыс лёкыслы некӧн оз тыдав!.. Челядьным дырйи нянь чӧлпан вӧсна пуртӧн голя орйӧдлісны... А ӧні бара машина вӧсна ли патера вӧсна автоматысь лыйлӧны...

— Менам тай, ас пайысь, олӧмӧй унаысь жӧ нин юрси сі вӧсньыдаӧдз ӧшӧдчыліс-а, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Но тай, кыдзкӧ да мӧйкӧ, век на со ловъя... Толькӧ тай ӧні, олӧм помланьӧ, мӧд государствоса мортӧн лои-а...

— Окма жӧ эськӧ да! — вочасӧ сӧмын и мурӧстіс та вылӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

Карланьӧ лэччысь, вӧрӧн чукйӧн зэвтӧм-сӧвтӧм машинакӧд паныдасьлӧм бӧрын, Хохол Йӧра Саш шуис ёртыслы выль руа ногӧн:

— Сэсся нӧ мӧй? Сыктыл йылъяссянь век але мӧй машинаӧн лэччӧдӧны вӧрсӧ?

— Гашкӧ, сӧмын этшаник. Кӧть эськӧ, шуам, чорыд туй ӧні кузялаыс... Унджыксӧ Кажым пыр кӧрт туйӧд нуӧны. Кажымӧдзыд ӧд ӧні кӧрт туйыс воӧ...

— Тӧда...

— А Ужъяса Лопью дорсьыд бара тӧвся туйӧд, Сыктыл мӧдартіыс, карлань жӧ нуӧны! Но кызвын вӧрсӧ тӧлын пуръявлісны да ытва дырйи катеръясӧн кыскалісны. А ӧні, буракӧ, и тайӧ эз ло.

— А мӧй, тадзисӧ медся на бур! — бӧр нимкодьмис Хохол Йӧра Саш. — Мед Сыктылыс и став вожъясыс сылӧн шойччыштӧныс и эм!.. Вот эськӧ и Сыктыл гӧгӧрса став вӧр-васӧ кыдзкӧ тадзи жӧ, бур ногӧн шойччӧдыштны! Вед, арталны кӧ, мыйта керсӧ сэтысь перйӧма да нуӧма миян нэмӧ нин!

— Да, миян нэмӧ медъёна чашйисны татчӧс ягъяссӧ. Бур вӧра став ягсӧ!.. Видзӧдлы, кымын леспромхоз лӧсьӧдлісны Сыктыв кузялаыс!

— Миянланьын Кажымса, Койгортса да и Ужъяса на, — пыр жӧ вугырасис ёртыслӧн выль мӧвпӧ Хохол Йӧра Саш.

— Сэсся, увланьджык кӧ лэччыны, Палаззясаыд, Пӧдзад тай пыралім, сэсся Заозерьеса, сэтчӧ пырӧ и Бӧртӧм Базаыд, сэсся Визинса, Яснӧгса, сэсся и Сыктывдінса. Кымын ставыс лоӧ? Кӧкъямыс? Ӧти ю пӧлӧнын, ӧтарас и мӧдарас, кӧкъямыс гырысь леспромхоз! Быдын кык-ӧ-куим вӧрпункт вӧлі... Быд леспромхоз кӧ шӧркодя пӧрӧдліс вӧрсӧ вобыднас кӧть нин шуам куимсё сюрс кубометрӧн... То мый артмӧ?..

— Куимсё босьтам кӧкъямыс пӧв... Артмӧ... Кык миллион да 400 сюрс! Быд во! Ужас тай!

— А сэсся и кылӧдчысьяс мыйтакӧ тшӧтш пӧрӧдлісны... Аслыныс вӧр видзысьясыслы, лесхозлы, тшӧктӧны жӧ вӧлі пӧрӧдны вӧр... И видзӧм пыдди, этшаник техниканад, найӧ вӧлі нетшкӧны кысь медкокниа шедӧ... И тадзи быд во... Уна дас вояс чӧж! Тӧв и гожӧм! Кер! Сӧмын кер колӧ вӧлі! Кыдз позьӧ унджык кер!..

— Коньӧр парма! Коньӧр Коми му! — весьӧпӧртӧдзыс чуймис татшӧм артасьӧмсьыс Хохол Йӧра Саш. — Сымда озырлун нуӧма сӧмын Сыктыв пӧлӧнысь. Сымда добра!.. А орччӧн сулалысь коми сиктъяс сӧлсем нин корысь кодьӧдз воӧмаӧсь... Палаззяса Петырыд тай норасис, мӧй выль керка вылӧ пӧ некысь босьтны вӧрсӧ... Да кутшӧм нӧ тайӧ олӧм? Да кутшӧм нӧ тайӧ политика? Мед этатшӧм озырлун дырйи тані олысь йӧзсӧ коньӧр кодьӧдз да корысь туйӧдз вайӧдны?.. Да сэсся и вӧр посёлокъясӧ чукӧрмӧм йӧзсӧ сэтшӧм выйӧдз жӧ вайӧдны?..

— А мӧдар бансӧ кӧ видзӧдлыны — став тайӧ помтӧм, вежӧртны вермытӧм вӧрсӧ, ӧтарӧ нуис и нуис ас вылас Сыктыв! — шуис сэсся Жельнӧг Вась.

— Да мед пӧ сэсся, матушкалы, не укшальмыны да коньӧрмыны таысь... — шуис Хохол Йӧра Саш. — Да мед пӧ сэні чери бура рӧдмис...

— Да мый сэн чери! — шыньмуніс татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Коми войтырлы, дзоньнас, сьӧкыд лои водзӧ рӧдмыны да сӧвмыны ас му вылын! Ӧд важӧн нин тӧдса, мый лёк ногӧн кӧ пазӧдан кутшӧмкӧ йӧз котырлысь олан подувсӧ, сійӧс кытшалысь вӧр-васӧ, сэки и йӧз котырыс вочасӧн йывмӧ-бырӧ, ассьыс нэмӧвӧйся этшсӧ воштӧ...

— Чайтан, делӧыс сыланьӧ и мунӧ?

— Сыланьӧ мунысь кодь...

— Ӧні, дашкӧ, коми йӧзыс пондісныджык гӧгӧрвоны ставсӧ тайӧс да... Ёнджыка пондісны байтны и гижны та йылысь да... Бурланьӧ ставыс вежсьыштас?..

— Видзӧд, миян вӧр-ваным, быдторнас озыр му пытшкӧсным сэтшӧма быдӧнлы колӧны... И кымын водзӧ, сымын ёнджыка пондасны ковны. И ӧдвакӧ дугдасны сійӧс нетшкӧмысь, бара на кыдзисюрӧ сійӧс кватлалӧмысь... Водзӧ вылӧ пыр унджык и унджык йӧзӧс бара на пондасны вайӧдны миян муӧ. Уна йӧз пӧвстад миянлы, сідз нин этшаӧн кольӧм комияслы, век нин кокниджык разавны... Да кор нӧшта гӧг сюрӧснымкӧд йитчӧм вӧр-ванымӧс помӧдз нин лоӧ пазӧдӧма... Да коми олӧмсӧ кутыштысь на сиктъяс дзикӧдз нин коньӧр выйӧдз воасны... А мый дӧбӧлькаӧдз вермас бырны-вошны коми войтыр, таысь, асьнымысь ӧтар, ёнасӧ некодлӧн юрыс оз вись... Ыджыд державалы, кымын этшаджык кольӧ мӧд кывъя да ас оласнога котырыс, сымын этшаджык шог лоӧ, сымын этшаджык проблема...

Татшӧм ыджыда шуӧмсьыс ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш дзугыльмыштіс, весиг гыжйыштіс юрсӧ, сэсся шуис:

— Горша кералӧм вӧръяс йылысь баснияс бӧрад... шуштӧмкодь серпас тай тэнад артмис, а, Жельнӧг Вась?.. Водзӧ лоан коми олӧмсьыс этша тай югыдыс сэні тыдалӧ?..

— Сьӧлӧмӧй ёна висьӧ ставсьыс таысь да, сідзи тай мӧвпавсьӧ-а...

— А вот, бисова, вӧлін кӧ тэ эськӧ ыджыд юралысьӧн, кутшӧм мог эськӧ тэ пуктін став тані олысьыс водзӧ? — виччысьтӧг юаліс сэсся Хохол Йӧра Саш.

Мӧдыс кыза-гылыда серӧктіс, но эз мӧд пыксьыны мед кӧть и татшӧм наян юалӧм вылӧ воча кывнас:

— Медводз ме эськӧ вӧзйи коми йӧзлы, мед кӧть мый, а ёнджыка рӧдмӧдчыны. Воддзаджык кадъясӧ моз! Татшӧм ногӧн содтыны коми йӧзлысь лыдсӧ. Ас кывйӧн, медводз, велӧдны челядьсӧ. Сӧстӧм мича коми кывйӧн!

— Ӧддьӧн бур мӧвп! — бӧр югзьыштіс Хохол Йӧра Саш. — Верманыс кӧ войтырыс уна челядьсӧ вердны да кӧнкӧ олмӧдны... А сэсся?

— Сэсся... Быд комилы велавны кужны кутны асьсӧ. Кыдз шуасны, аслас ловнас кужны веськӧдлыны. Быдлаын! Быдторйын! Этшаджык вина юны. Быд шогсӧ да дойсӧ усьтӧдз не пӧдтыны винаӧн. Сідзи жӧ и радлунсӧ.

— Ыджыда жӧ шуӧма! А водзӧсӧ?

— Быдлаын бурджыка уджавны. Ичӧтысянь унджыктор велавны вӧчны. Ыджыдджыка мӧвпавны. Мед и ӧнія вежсьӧм олӧмас не пӧрны коньӧрӧ да дзикӧдз не вошны.

— Бур жӧ! Ме эськӧ, бисова, ӧддьӧн рад вӧлі, кодкӧ кӧ ичӧт дырсянь велӧдіс менӧ тадзисӧ олны... А эшшӧ мӧй шуан?

— Нӧшта?.. Сьӧлӧмсянь да ёсьджыка видзны вӧр-ва и чужан му. Водзӧ вылӧ йӧз не нин вайӧдалӧмӧн, вочасӧн, ньӧжйӧджыка босьтны сэтысь озырлунсӧ. Да мед эськӧ воӧм, но татчӧ нэмыс кежлӧ овмӧдчӧм нин йӧзыс, тшӧтш пыдӧсӧдзныс гӧгӧрвоисны ставсӧ тайӧс. Став шогнымӧс-могнымӧс тшӧтш кылісны миянлысь, комияслысь. Сэки, ӧтувнад, мыйкӧ югыдджыкӧс позис на и керны... И та вылын — аминь!..

— Да татчӧ вед позьӧ и эм шуны «аминьсӧ»! Но, бисов сын, ыджыда тай и думайтӧмыд тэ, Жельнӧг Вась!.. Да, тэныд эськӧ оз газетӧ гижысьӧн ков лоны, а — збыльысь! — кутшӧмкӧ ыджыд юралысьӧн! Сэки, дашкӧ и, — збыльысь! — гӧгӧрбокджык да чожаджыка эськӧ пондіс ладмыны-сӧлмыны Коми муыс и став коми олӧмыс!

16

— Кылтанінсяньыс водзӧ гортлань кайигӧн Зимовйӧсянь мийӧ быттьӧ дзурс пырим сьӧд пемыд вӧрӧ, — ӧнісӧ выль паськыд туйӧд шывгигӧн казьтыштіс ёртыслы Хохол Йӧра Саш. — Грива доръясӧдз некутшӧм чом ни кост эз вӧл... Кызь сайӧ километр... Мунан да мунан ӧддьӧн кузь сора вӧрӧд... Шондіыс вошласьӧ джуджыд туганъяс сайын... Видзӧд со, мӧй кузяӧсь кольышталӧм пуясыс, мед кӧть и пипу-козйыс...

— Да, Сыктыв йывланяд медмичаӧсь вӧлӧмаӧсь вӧръясыд став Коми му пасьталаын! — шуис та вылӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — И медсясӧ — кузь пожӧма ягъяс! Сы вӧсна мый помтӧм отӧн паськӧдчӧма сэні ва юксянін. Водораздел... Сыктыв да Луз ю, Кама да Двина костъясын. Сымда ю йыв пансьӧ да чепӧсйӧ сэтысянь ӧтарӧ и мӧдарӧ. И сэтчӧс мусиныс медбура лӧсялӧ сись кодь пожӧма ягыслы, и васӧдыс тырмымӧн. Сэсся и, Коми му пасьталаын жӧ, медшоныд таті, югыд шондіа гожӧмыс вежон-мӧд-коймӧдӧн кузьджык весиг сыктывкарса серти...

— Ме тӧдышта сэтшӧм ягъястӧ! — пӧся шуис татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Шуам, Ань-ю дорса да Тыл-ты гӧгӧрса пожӧма ягъястӧ! Ань-юыс Лузлань визылтӧ, а ыджыд тысяньыс Воктым Сыктылӧ лэччӧ... Мийӧ сэтӧнъясыд, пӧрӧдтӧдзыс на, ценнӧй вӧр ёна босьтім. Войналы — авио! Пӧрысь мастеръяскӧд уна ме кодь жӧ зонка ӧтар и мӧдар гежмаліс помтӧм ягъясӧдыс... Сія жӧ Федя Мелехин коддьӧмыс... Ок и вӧр вӧлі! Ставыс пожӧм ягас! Сись кодь шыльыд да веськыд, кузьысь-кузь да ултӧм пожӧм! Ӧткодь пожӧм! Бур сыв кызта кымын дінӧдыс! Ягас кыдзлӧн ни козлӧн рӧдыс абу... Дивӧнад он тырмы!.. Збыльысь, мойдын кодь! — пӧся шуаліс тадзи Хохол Йӧра Саш и ӧні на, ветымын сайӧ во бӧрын, быттьӧ выльысь на аддзис став тайӧ мичсӧ да дивӧсӧ. Сэсся сійӧ водзӧ шуис: — Кор ме Донбассын, шахтаын, первойсӧ уджалі, лэччам вӧлі пыдӧ му пытшкас, пыклам лёкиник керъясӧн перйӧм из шом бӧрас йирксӧ... Дзескыд, пемыд, няйт, чорыд шом буса... И менам син водзӧ век вӧлі султӧны тайӧ гажа-мича ягъясыс... И курыд мӧвп йирӧ-кырлӧдлӧ лолӧс: мися, мӧй вылӧ нӧ ме вежи горт гӧгӧрысь тӧдлӧм югыд-сӧстӧм шудсӧ?!

— А ёна тай сэсся и пӧрӧдчӧмаӧсь тэнад сійӧ ягъясад! — шуис Жельнӧг Вась. — И Воктымла дорсяньыд, и Койгортсянь быдса кӧрт туй нюжӧдӧмаӧсь, векни визя, и Лузладорсянь пырӧмаӧсь, и весигтӧ миян Палаззяла дорсянь тшӧтш... Мича вӧрыд кокньыдджыка шедӧ да, пӧрӧдчигад ӧдйӧ ӧкмӧ да, быдӧнлы колӧ. Уна йӧз уна сьӧм лиалӧмаӧсь Енмыслӧн татшӧм быдтасыс вылын... Кодсюрӧлы весиг Сталинскӧй премия вичмӧма... Коркӧ, сёрӧнджык нин, ме газетсянь кайлі жӧ Тям ягъясад... Но сэки найӧс некутшӧма нин оз позь вӧлі шуны ягнас... Сы вӧсна мый мича пожӧмӧн шувгысь-ворсысь ягъяссьыс пыдди куш сӧмын степ кольӧма. Сыв кызта мыръясӧн дізьвидзысь тыртӧмин. Сьӧлӧмтӧ кырлӧдлана шуштӧм серпас. Торйӧн нин ми вок коми мортыдлы...

— Ӧні бара мӧйкӧ сэтшӧм мича вӧр пыддиыс быдмӧ ли оз ли-а? — шуис ышлолалігтыр Хохол Йӧра Саш.

— Ӧнісӧ эг кайлы, ог тӧд, — шуис Жельнӧг Вась. — Но кӧрт туй вожсӧ Кузь-ёльсянь бергӧдлісны нин и Гобӧрлань. Кор Тямсьыс став вӧрсӧ куштісны.

— Ме тӧда, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Сэтіясӧ сэтшӧм жӧ мича ягъяс сулавлӧмаӧсь, миян вӧлі нимтӧны сэтчӧс вӧръяссӧ Гобӧр Дачаӧн... Видзӧд Гобӧр юыс визылтӧ нин Вятка юӧ, Кама колтысӧ...

— Бара ва юксянін, — шуис Жельнӧг Вась.

— И бара югыд-мича да кузь пожӧм, — шуис Хохол Йӧра Саш; пытшкӧсса шоныдлунсьыс сылӧн чужӧмыс югдыліс асъя шондіӧн меліалӧм вӧр пу моз, сэсся и мортыд водзӧ на содтіс: — Том дырсянь менам сьӧлӧмӧдз йиджис, мӧй пожӧмысь мичаджык да коланаджык пу свет вылас абы!.. Кор зонка на вӧлі, ловъявылсьыныс сулалігӧн на, ме пасъявлі медмича пожӧмъяссӧ, коді мӧй дон сулалӧ, авио либӧ палубник, а сэсся и ачым жӧ тшӧтш пӧрӧдавлі найӧс, мича-дона керйӧ вӧчлі... Вир-сӧнӧс буракодь нюжйӧдліныс найӧ менсьым, пожӧмъясыс, но и вердісны-пӧткӧдісны медся сьӧкыд каднас... А дашкӧ, и велӧдісны морттуяӧнджык лоны... Сэсся вед и горт керкаын шоныд-югыд стенъясыс кыз-веськыд пожӧмысь жӧ тэчӧмаӧсь...

— Бура шуин, вокӧ! — сьӧлӧмсяньыс донъяліс ёртыслысь татшӧм сёрнисӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

Сэсся мыйкӧ дыра ӧтнасӧн мургӧ-сёрнитӧ шыльыда-небыда шлывгысь машина, мудз тӧдтӧм дзужгӧмнас водзӧ на чужтӧ ӧта-мӧдсьыныс и со тайӧ чужан мусьыныс ёна гажтӧмтчӧм ёртъяслысь выль юасьӧмъяс-сёрнияс.

— Сідзкӧ, выль туйӧдыд ӧні мийӧ Гриваӧ ни Ужъяӧ огӧ и веськалӧ? — мыйкӧ дыра мысти юалӧ Хохол Йӧра Саш.

— Ылӧкодь бокӧ жӧ кольӧны, торйӧн нин Ужъяыд, — шуис Жельнӧг Вась.

— Ӧддьӧн жӧ гырысь да мича сиктъяс водзті вӧліныс! — шуис и выныштчис ловзьӧдны вежӧрас ылӧ бӧрӧ кольӧмасӧ Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн уна йӧзаӧсь... Гривеняыс миянысь, койгортчиысь, басьнинас мӧйтакӧ вӧлі и торъялыштӧныс нин, кӧть эськӧ и кызь куим километр и вӧлі костыс... Помнитсьӧ тай, шуаныс вӧлі: «Мун дэй!» Миянын «да и» пыдди... Сэсся миян вӧрысь вотӧс нӧбавлыны кузол вӧлі керӧны, сюмӧдысь да паськыда поткӧдлӧм нюдз дзалйысь, а найӧ куш толькӧ сюмӧдсьыс пестер кыліныс. Мӧй понда и мияныс вӧлі дэльӧдӧны найӧс гриваса пестерникъясӧн... Гриваас, буракӧ, война кадъяссянь век вӧлі МТС. Тракторыд сэтысянь гӧрны воліс миянӧ и вартан машинаыд шорӧмӧ тэчӧм нянь кольта вартны. Ачым на мӧйта плугаритлі трактор бӧрысь вӧтчысь плуг вылын пукалігӧн, буссӧ да чадсӧ пӧттӧдз ньылшавлі. Но а вартнысӧ ок ёна кажитчыліс меным! Быдмышті да, ёнмышті да, менӧ век нин индыліныс медколанаинас — вундӧм йиа кольтасӧ комбайн барабанӧ сюялны. Ок, кыпыд удж! Толькӧ и дзумйӧдлан! Толькӧ и горзан: «Давай! Эн узьӧй!» А война помасьӧм бӧрас ставӧн нин быдмышталім. Том йӧз! Нылъяс и зонъяс. Нылъясыс, дерт, унджык, кызвыннас, миян серти арлыдаджыкӧсь, война вылын вед найӧ, тшӧтшъя зонъясыс моз, эз усялны... Найӧ вӧлі ми воксӧ, йӧйсӧ, кужӧныджык пӧрйӧдлыны и...

— Но, сё морӧ, Хохол Йӧра Саш! Аслад быд казьтылӧмӧн-шыбӧлитчылӧмӧн тэ сідзи и муткыралан тшӧтш и менсьым сьӧлӧмӧс! — пӧся шуис Жельнӧг Вась. — Менам и аслам томдырсяыс сідзи кымын жӧ сувтӧ син водзӧ!

— Томдырсяыд тай, буракӧ, быдӧнлӧн, быд мортлӧн, меддона... А тэсӧ вед биа-борда кодьӧн жӧ вӧлін... Армияӧдзыд нин трактористӧн вӧлӧмыд! Ми вокыс таӧдзсӧ матӧ эг воӧдчылӧ... Эн на и висьталлы, кыдзи-мӧй тайӧ лоис?..

— А мый, водзджыксӧ тэ моз жӧ мыйтакӧ плугаритлі, — водзӧ шоналіс жӧ казьтылӧмнас Жельнӧг Вась. — Трактор бӧрысь лёк тшын да бус жӧ ньылшалі... А трактор вылас, ыджыд бӧр кӧлесаа да кабинатӧм ХТЗ-лӧн руль сайын, бабйӧ пукалӧ, меысь вит-ӧ-квайт арӧсӧн сӧмын и ыджыдджык, да быттьӧ сідзи и колӧ някралӧ-бергӧдлӧ рульсӧ. Вочасӧн менӧ сэсся и вежӧктӧм пондіс босьтны... Мися, быдса мужик нин да, ог жӧ понды нэм чӧж баба мышкын, кӧрт-чорыд плуг вылын дізьвидзны да тшын-бус пиас пӧдны!.. Понді ёнджыка юасьны да руль саяс пуксьывлыны, вочасӧн велалышті гӧран му гӧгӧр кытшовъяс босьтавны. А сэсся и карӧ, курсъяс вылӧ, ыстылісны... Дас кӧкъямыс арӧсӧн ачым нин вылын пуклӧс вылас король моз пукалі... А во-мӧд мысти ХТЗ вывсяньыс вынаджык нин, гусеницаа НАТИ вылӧ вуджӧдісны. Бура чашйи палаззяса керӧсъяссӧ и увтасъяссӧ! Армияӧ мунтӧдз. А сэсся тай мукӧд дзобганъясӧ шыбӧлитіс жӧ олӧмыс...

— Ставнымӧс тай миянӧс кытчӧсюрӧ шыбӧлиталіс! — шуис татчӧ Хохол Йӧра Саш.

— Но трактористъястӧ сэксянь век ёна радейта! — кежыштіс сёрнинас газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Сиктӧ кӧ волӧм лоліс, век нин кежавлі на дінӧ... Сійӧ жӧ Гриваас не ӧтчыд сёрнитлі Иван Чугаевкӧд. Гижлі и. Важ руа на ёна уджач морт вӧлі! Аслас звенокӧд вӧлі пуктӧ да идралӧ матӧ сё гектар картупель! Кыксё центнерӧдз быд гектар вылысь вӧлі босьтӧны эстшӧм мича-гырысь картупель... Сэсся пӧ мортыс кувсьӧма да сылӧн став бур делаыс кусӧма. Кӧть эськӧ и, шуны кӧ нин, ӧні тай быдлаын татшӧм бур делаыс кусӧ... Выльыс сэтшӧм сьӧкыда босьтчӧ-а...

— А Гривасяньыс неуна кылтыджыкын вӧлі Чушки-Вишки! — казьтыштсис Хохол Йӧра Сашлы.

— Ме кутшӧмкӧ гижӧдысь, буракӧ, лыддьылі сы йылысь...

— Сыктылыс вӧлі шӧриасьӧ сэті, ді кодьӧс артмӧдӧ. Ытва дырйи бура вӧлі дзобйӧдлӧ діыслӧн чорыд кымӧсӧ пурйӧн кылтысьясӧс. Ми вок вылысянь кылтысьыс не этшаӧн сэтчӧ пасьмунліныс, карӧдз эз и волыны...

Сёрнитігкостіныс кыкнанныс казялісны Карвуджӧм грездӧ индысь пас. Та кузя Хохол Йӧра Саш юаліс ёртыслысь:

— А тӧдан-ӧ тэ, газетӧ гижысь, мӧйла Карвуджӧм?

— Мыйкӧ тай ог и тӧд... — падмыштіс мӧдыс, — кӧть эськӧ ӧтчыд коркӧ кежавлӧма лои. Дзикӧдз нин киссьӧма-бырӧма грездыс. Гоз-мӧд пӧрысь морт нин сӧмын нэм помнысӧ мырдысьӧн сорӧн коллялӧны вӧлі.

— Сы вӧсна, мый татысянь мийӧ, койгортчи, веськыда вӧлі вуджам гортлань. Карсянь кайигӧн. Ог мир туй кузя Грива да Ужъя пыр, а веськыдвыл кежӧмӧн вӧръяс пыр веськыдалам. Карвуджӧмсянь Лётнаӧ, сэсся Сепысӧ, сэсся Кой мельнича дінті Койдін базаӧ. Сэсся сэті нин вӧлись Сыктылсӧ вуджам да и гортын лоам.

— Но, сё морӧ, Хохол Йӧра Саш, ставсӧ кутан вежӧрад! Быттьӧ некытчӧ абу и ветлӧмыд гортсьыд!

— Кылтанінсьыс подӧнсӧ кайигӧн мийӧ буретш сідзи и мунім, — кыпъяліс ставсӧ тайӧ казьтылӧмысь да тшӧтш и важ ёртыслӧн ошкыштӧмысь ылі муысь воӧм коми дядьӧ. — И тадзинас ёна дженьдӧдім пода туйнымӧс... Помнитсьӧ, бур грездъяс на сэки вӧліныс... Уна йӧзаӧсь и уна скӧтаӧсь...

— Ӧні ставыс жӧ нин киссьӧма и бырӧма, — ышловзис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Карвуджӧм и Лётна, кыкнан Далйыс и... Да мый нин сёрнитны тайӧ неыджыд грездъясыс йылысь! Весиг Ужъя да Грива, нэмӧвӧйся сиктъяс, ичӧт кӧшаныс жӧ нин воӧмаӧсь!

— А вед помнитсьӧ, шуӧны вӧлі, мый Ужъяыс пӧ ӧддьӧн важ коми сикт, — бара на выныштӧдліс вежӧрсӧ Хохол Йӧра Саш. — Ме эськӧ и лючкисӧ ог тӧд, том дырйиыд мийӧ йӧйджыкӧсь на вӧлім, кер дорад да видз-му дорад вийсигӧн татшӧмторъяс йылсьыд омӧля на думайтлім... Некор вӧлі думайтнысӧ, некод эз чуйдӧд та вылӧ ни...

— Да, Ужъяыд медся важ коми сиктъясысь ӧти, — шуис Жельнӧг Вась. — Медводдзаысь пӧ сійӧ казьтывсьӧ гижӧда нигаын 1490 воӧ...

— Витсё во сайын! — ӧні выльысь ёна чуймис Хохол Йӧра Саш.

— Вӧлӧма пӧ сэки зэв ыджыд-паськыд Ужговскӧй му-вӧлӧсьт. Сэтчӧ, вӧлӧм, пырӧ не сӧмын Сыктыв йыв, но тшӧтш и Кама йыв.

— Тшӧтш и Кама йыл? — водзӧ на шензьытӧг эз ов Хохол Йӧра Саш.

— Да, Кама йыв и Сыктыв йыв сэкъясӧ ӧти му вӧлӧма. Ужговская земля. Дерт, ӧтарсянь и мӧдарсянь войтырыс ёна ветлӧдлӧмаӧсь-волысьӧмаӧсь. Сійӧ жӧ важ гижӧдсьыс позьӧ лыддьыны, шуам: «Сшел на Каму. Сшел на Вятку». А кодкӧ бара татчӧ воӧ Кама йывсяньыс... Но тай дас квайтӧд нэмсянь Кама йыв муяссӧ торйӧдӧмаӧсь Сыктыв йывъясысь. — Жельнӧг Вась сувтовкерліс, сэсся содтіс: — Сэтчӧсъясын, Кама йывланьыс, ӧнія Кировскӧй обласьтын, ӧні на олӧны сюзьдінса комияс, ӧнісӧ, дерт, ёна нин рочӧ пӧрӧмаӧсь-а...

— Рочӧн лоӧмаӧсь? — дзугыльмыштас таысь Хохол Йӧра Саш.

— А дерт но, Сыктыв да Луз бердса комиясысь торъялісны, коми-пермякъяскӧд торйӧнӧсь жӧ. Рочьяс пӧвстад быть сэсся рочӧ пӧр. Весиг ӧні и шуӧны нин найӧс роч ногӧн — «Зюздинские коми...»

— Шудтӧм коми йӧз! Шудтӧм Коми му! — курыда шусис Хохол Йӧра Сашлӧн. — Ӧтилаӧ чукӧртчӧм-топӧдчӧм пыдди быдлаӧ колмис разгысьны миянлы!.. — И Йӧра Сашлы весиг тӧд вылас усис гортлань воӧм водзвывса аддзылӧм вӧтыс.

— Историяад тай кузяла и пасьтала век вӧвлі сідзи: ичӧтджык йӧз котыръястӧ век нин быд ногыс зырлісны ыджыдджыкъясыс, — шуис та вылӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. А сэсся и бӧр на нуӧдіс воддзаджык сёрни визьсӧ: — А важ Ужъяас, дас витӧд нэмас, вӧлӧма жӧ пӧ зумыда лэптӧм стенъяса кар, кытчӧ йӧзыс сайӧдчывлӧмаӧсь дорйысьны на вылӧ уськӧдчылысьясысь. Сэні жӧ век видзлӧмаӧсь и ӧружие. А кор сэсся роч сарыд дзикӧдз лӧньӧдас и новгородсаӧс, и вятичӧс, и вогуличӧс — дерт, тшӧтш и миян отсӧгӧн! — кор некодлыджык лоӧ виччысьтӧгсӧ ыджыда усьласьны, сэки зумыд карыс озджык понды ковны да вочасӧн ропмунас-сісьмас...

— Тайӧ бурыс кӧть роч сарсяньыд лоис, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Коми му вылӧ усьласьысьясӧс лӧньӧдіс...

— Ӧти сайын, дерт, тшӧтш и асьнымӧс лӧньӧдіс, — шуис Жельнӧг Вась. — Ӧтарӧ-мӧдарӧ разӧдаліс да...

Мыйкӧ дыра мысти Хохол Йӧра Саш шуис:

— Ужъячисӧ ме унаӧнӧс помнита. Койгорт школаын ӧтлаын велӧдчылім, семилетка помалім. Найӧлӧн, буракӧ, тӧлькӧ начальнӧй школа нин вӧліс, кӧть эськӧ и ӧддьӧн уна йӧза да ыджыд сиктыс вӧліс сэки... Ошов Миш, Касьпыр Коля, Сьӧла Коля... Найӧ вӧлі вежон чӧжӧн олӧны кӧнъясынкӧ Койгортас, гортас лэччылтӧг... А медбура велӧдчис Майбыр Миш, мийӧ сыкӧд — ачым тшӧтш ошйысьышта — отличникъясӧн помалім сизимӧд класс, похвальнӧй грамотаясӧн... Бӧртинас пӧ военнӧйӧн лолӧма Майбыр Мишыс. Мӧйта кадыс визылтіс сэсянь!..

— Сёрнитны кӧ военнӧйяс йывсьыд, — шуис газетӧ гижысь да быдторсӧ жӧ тӧдысь Жельнӧг Вась, — то Ужъяад чужлӧма да быдмылӧма Сӧветскӧй Союзса Герой Ӧльӧксей Данилов! Тэнсьыд ӧнія Днипротӧ немечлысь бӧр мырддигӧн сетлӧмаӧсь сылы Герой нимсӧ. И нӧшта на мукӧд коми зон сэки, 1943 вося ар помнас, геройнас сэні лоис. Шуам, миянкӧд орчча Луздорысь Виктор Лобанов. Паськыд кӧдзыд васӧ варччӧмӧн да кыдзи да вуджисны пемыд войясӧ, немечлӧн биа шер улын. Мырддялісны враглысь ичӧтик юр сюянінъяс да мый вермӧмсьыс тышкасисны да кутчысисны сэні, мед сэсся и мукӧдыс, ыджыдджык вынӧн нин, вуджисны сэтчӧ асланымладор берегсянь. Дерт, унджыкӧныс, медводзӧн вуджысьясыс, усисны да, вӧйисны да кӧдзыд ваӧ...

— А Даниловыс нӧ? Ме тӧдышта Днипроыдлысь пасьтасӧ. Гӧгӧрвоышта, кутшӧмджык вӧлі вуджны сійӧс биа шер улас... Да кӧдзыд ваас...

— Сійӧ, старшина, неыджыд котыркӧд, некымын лун чӧж кутчысьӧма немеч кытшолас. Коді, дерт, мый вынсьыс жӧ зільӧма нырыштны мырдысьӧн сюйсьӧмаяссӧ. И вед ловйӧн кольӧма, кӧть медъёна да ньӧти повтӧг тышкасьӧма...

— А сэсся?

— Водзӧ на наступайтӧма старшина, Днепрсӧ вуджӧм бӧрын Белоруссияын сэсся воюйтӧма, но выль 1944 во пуксигӧн усьӧма чорыд бойын ужъяса коми морт, войнаӧдзыс Мордовияын уджалысь агроном.

— Усьӧма век жӧ? — дзугыля шуис Хохол Йӧра Саш.

— Да... А усьӧм бӧрас нин лун мысти петӧма Указ сылы Герой ним сетӧм йылысь. Днепр вуджигӧн петкӧдлӧм повтӧмлунысь да удаллунысь.

— От, бисова, шудтӧм жӧ тай морт вӧлӧма! Эз и тӧдлы татшӧм радлунсӧ?!

— Мый сэсся вӧчан, лёк войнаыд тай немторӧн оз лыддьысь — ни мортлӧн радлунӧн, ни весиг сылӧн олӧмӧн...

А вына-тэрыб машина веськыд шыльыд туйӧд нуӧдӧ кык ёртӧс водзӧ, Сыктыв катыд, важ Коми муӧд, код весьтӧд шувгисны-колисны коми олӧмлӧн помасьлытӧм нэмъяс, Сыктыв визулӧн визувтісны да, и мыйыс нин сӧмын сэні эз вӧв, кутшӧм сӧмын йӧз нин эз овны-вывны да мыйсӧ нин сӧмын эз вӧчлыны таладор югыдас дженьыдика олыштігкостіыс...

Сепыс ёль вуджигӧн Хохол Йӧра Саш юаліс:

— А мыйла эськӧ буретш Сепыс?

— Важ коми кыв жӧ, буракӧ, — шуис Жельнӧг Вась. — Ӧні сійӧн оз нин вӧдитчыны. А сепысыс вӧлӧма — мешӧк...

— Видзӧд со, лӧсьыд кыл тай, а ме тайӧсӧ эг и тӧдлы, — шензьыштіс Хохол Йӧра Саш. — Кӧть эськӧ и коркӧ, ёна важӧн, уджалі жӧ Сепыс йылъясас...

— Тшӧтш и сэтчӧ веськавлін?

— Вӧліны сэні вӧр участокъяс — Сепыс да Долгоя... Чӧллы-чӧллы... А мыйла буретш Долгая?..

— Дерт, кӧнкӧ, кутшӧмкӧ Дал-юысь рочаммис, — шуис Жельнӧг Вась.

— Дерт, кӧнкӧ, сідзи и лои, — пыр жӧ ӧтикывъясис Хохол Йӧра Саш. — Но вот, миян батьяс на сэтчаньын кер лэдзліныс... А мийӧ, ӧти ёрткӧд, войнаӧдзыс на, буракӧ, дас-дас ӧти арӧса зонкаяс, нажӧвитчыны сэтчӧ кайлім...

— Кутшӧм на сэкисӧ нажӧвитчысьяс ті вӧлінныд, шег кодьясыс?

— Ёртыслӧн батьыс вӧлі лавӧшникалӧ, и колӧ вӧлі лавкаыслы да пекарнялы тӧл кежлӧ пес уна заптыны. Со мийӧ и, кык зонка, кык воропа пилаӧн чуркаяссӧ тшӧтш орйӧдлім. Тшӧтш и поткӧдчыны велӧдчим. Пес чипӧссӧ тэчны да. Не ӧти сажень мында чипӧссӧ тэчим. Сэксянь и тӧда, мӧй саженьнас не толькӧ му позьӧ мурталны, но и пес чипӧс арталны... Но медся интереснӧйыс абы на тайӧ! Сэки миянӧ вайӧдліныс уна полякъясӧс да еврейясӧс да. Но, кор тай Польшасӧ Гитлер да Сталин шӧри юкліныс ӧта-мӧд костас. Кыдзи нӧ татшӧм лёк врагъяссӧ он мӧдӧд Коми муӧ? Ылі кӧдзыд муас вед найӧ медчожа мортъямманыс... Но вот, мийӧ найӧкӧд орччӧн пессӧ вӧлі кералам... Но мийӧ вӧлі коми ногӧн топыда чипӧсӧ тэчам, весиг пӧльтысь тӧлыслы чипӧс пырыс некыдзи ветлӧдлынысӧ... А найӧ, полякъясыс да еврейясыс, кодъяс таӧдзсӧ, гортъясаныс, дерт, кӧнкӧ, чер ни пила эз босьтлыны кырыманыс, вӧлі дивитӧны миянӧс: йӧюкъяс пӧ, тіян вед пӧ сажень вылас кык мында пескыс мунӧ. Колӧ пӧ быд пес ӧта-мӧд дінас сідзикӧн лепитлыны, мед гырысьджык костӧсь артмис. Весиг пӧ пескысь пескӧ ув торпыригъясӧн позьӧ пыклышталны. Сэки пӧ тіян ӧти сажень пыдди матӧ кык сажень позяс сдайтны да кык пӧл унджык сьӧм нажӧвитны...

— О, Енмӧй! Коми йӧзтӧ коді да мыйӧ нин сӧмын эз вӧйпӧдлы! — курыда серӧктіс тайӧс кывзігӧн газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Сэсся нӧ мый, поляк-еврей мозыс и пондінныд тэчны пес чипӧссӧ?

— Видлім эськӧн, но миян чипӧсыс ӧтарӧ вӧлі киссьӧ тадзикӧн тэчигас, — серӧктіс Хохол Йӧра Саш. — Нокыс ёна унджык лоӧ... Колмис на асланым, коми ногӧн топыдджыка тэчны... Но ёртыслӧн батьыс, лавӧшник Кӧсьта, миянлысь мудериттӧг мырсьӧмнымӧс казяліс да, сідз на тырыс сьӧмсӧ гижис. Ме весиг гортӧ на, мамӧлы да вокъяслы, сэтысь жӧ гӧстинеч ньӧбавлі — ӧддьӧн гырысь, юртӧм сола треска да кортӧм кампет. А кутшӧм чӧскыд нянь — миян ногӧн нень — вӧлі пӧжалӧны сэтчӧс пекарняас! Мийӧ ёртыскӧд вӧлі ньӧбам пӧсь-небыд чӧлпансӧ да ӧтчыдысьӧн песолтам. — Хохол Йӧра Саш чӧв усис, ылі бӧрӧ кольӧмасӧ тадзи казьтылӧмысь сылӧн бара на вӧрзьыліс-небзьыліс чужӧмыс. Сэсся сійӧ водзӧ на шуис: — Ӧні сійӧ ёртыс менам важӧн нин абы ловъя, чери кыйигӧн лёк ногӧн помасьлӧма... Дерт, и батьыс сылӧн важӧн жӧ нин абы... Аслам бать-мамлӧн нин мыгӧръясыс ёнакодь чусминыс лов вылын, сымда кад колис найӧлӧн бырӧмсянь... Война дырйи ловйӧн кольыштӧм поляк-еврейыс ставныс бӧр муналӧмаӧсь гортъясаныс... Дерт, кӧнкӧ, кызвыннас абы жӧ нин ловъяӧсь... Ставыс помасьӧ да бырӧ... Да выльысь пансьӧ... Всё суета и томление духа, кыдзи шулӧма Екклесиаст... Ӧтырышъя куш тӧлькӧ ноксьӧм...

— Киссьӧм пес чипӧс век ӧтарӧ выльысь тэчӧм? — ёртыслӧн руыс ногӧн жӧ шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

17

Но кымын матӧджык воӧдчисны Койгортлань — Хохол Йӧра Сашлӧн ӧнісӧ, позьӧ шуны, вошӧм нин гортлань, — сымын ёнджыка пондіс пӧсявны и донавны сылӧн сьӧлӧмыс-вирыс. Ӧтпырйӧ нимкодя и нора пондіс ыпъявны сьӧлӧмыс! Радлуна и шога пӧсь синваӧн пондіс мыссьыны лолыс! Ыпъялысь вежӧрас кутшӧмкӧ мелі-нор кывъяс ливкъялісны. Сылы окота вӧлі мыйкӧ пыр шуавны, ас кежсьыс мыйкӧ бурӧс и шогӧс шуавны... И ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш — ӧнісӧ му вылас медся шуда и медся шудтӧм морт! — ас кежас шытӧг оллялігтыр, лӧсьӧдаліс ырзьӧм ловнас-вежӧрнас:

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ менам гажӧй и кӧдзалӧм горт...

Газетӧ гижысь Жельнӧг Вась, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов ёртыслысь сьӧлӧм кылӧмсӧ да корсюрӧ сӧмын и кыйкнитавліс сылӧн кымрасьысь и югзьылысь чужӧмыс вылӧ. Сэсся Жельнӧг Вась шуис:

— Лӧнин тай? Гортланьыд матыстчигӧн вошис сёрниыд!

— Ӧні менам лолӧй ас кежас нораа байтӧ...

— Кутшӧмджык кывъясӧн нӧ эськӧ?

— Бӧрдӧм сора кывъясӧн...

— Но и бӧрдышт меным.

— Он кӧ понды сералны?..

— Татшӧмтор вылад сӧмын не тыр сюсь морт лыбӧдчас серавны!

И Хохол Йӧра Саш, мыйтакӧ яндыштчӧмӧн, негораа сьылыштіс важ бур ёртыслы ырзьӧм ловнас сӧмын на чужтӧм кывъяссӧ:

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ менӧ лыбӧдысь турилӧн борд!

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ менам гажӧй и кӧдзалӧм горт!

— А мый, бура тай сьылін! — меліа-радейтана ошкыштіс Жельнӧг Вась. — Ӧнія сьӧлӧм кылӧмнад вемӧдзыс йиджтӧдӧмӧн. И тӧдан, мый? Кытчӧдз эз на ыркав татшӧм лов руыд, тэныд колӧ дзоньнас сигӧртны тайӧ сьылантӧ. Унджык шуны та йылысь. Мед быдса, олӧмсьыд унатор висьталана сьылан артмис!

— Кысь нӧ менам сэтшӧмыс артмас! — курыда шпыньмуніс та вылӧ Хохол Йӧра Саш. — Ас муысь да ас кылйысь ылалӧмаыслӧн... Кор меным сэтшӧм сьӧкыда нин сюралӧны коми кывъясыс...

— Тэнад и бурджыкасӧ артмас татшӧмыс! — водзӧ сьӧлӧм сетіс Жельнӧг Вась. — Ӧд тэнад лов вылӧ ӧні ставыс ӧтпырйӧ ылькнитчӧма: радлуныс и шогыс, нимкодьыс и гажтӧмтчӧмыс... И олӧмтӧ бӧр бергӧдны да выльысь овны он нин вермы... Бурджыка зэвтлы вежӧртӧ! Оз кӧ уна йӧзлы вылӧ, аслыд сьылышталӧм вылӧ век нин артмас тэнад... А сэсся тшӧтш и ме аслам кыз гӧлӧсӧн понда сьылыштавны... Да тэнӧ казьтывны... Да Сыктыв вожӧ ӧнія кайлӧмнымӧс...

— Сідзкӧ либӧ ме понда и эм водзӧ думайтыштавны, — ёна нимкодьмис важ ёртыслӧн бур кывйысь Хохол Йӧра Саш. — Ӧддьӧн любӧ тай меным коминас тадзисӧ лӧсьӧдлыны... И, шуны кӧ нин веськыда, ме, пенсия вылӧ петӧм бӧрын, ӧттор-мӧдтор сідз нин понді пасйышталны комиӧн. Кутшӧмсюрӧ казьтылӧмъяс да лӧсьыдджык вӧтъяс да. Кутшӧмсюрӧ думъяс да... Сідзинас весиг гажаджык лоис олнысӧ... Вунӧдӧм нин коми кывъяссӧ вежӧрысь корсялігӧн...

— Тэ меным коркӧ петкӧдлы ставсӧ тайӧс! — татшӧм юӧрсьыс пыр жӧ жельнӧгасис моз газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Позяс и петкӧдлыны... — бара на яндысьыштчис Хохол Йӧра Саш. — Чоботанӧ менам мыйсюрӧ сьӧрысь босьтӧма... А ӧнісӧ, шуи нин тай, ливкйӧдлӧмыс артмис сы понда, мӧй лолӧй радлӧ и кыз синваӧн бӧрдӧ... Либӧ миян, койгортчи, ногӧн кӧ, — горзӧ...

Но сэки налӧн мудз тӧдтӧм кӧрт вӧлыс войтыштіс вӧрлӧн топыд сывтырйысь да матыстчис Сыктыв пос дорӧ.

— Сӧлсем мӧд ног тай ӧні выль туйыс воӧдчӧ гортланьӧ, — ырзьӧм лов шы пырыс шуис Хохол Йӧра Саш. — Водзті вӧлі Сыктылсӧ Ужъя горулті вуджам. Сэсся Ужъя пырыс мунам, Вочкӧйӧд да Ыбпонӧд. Сэсся Лӧпырика ёль вуджан... А гортланьӧ лэччам джуджыд Ыб вылсянь Пост грездӧ, школа дорті...

— Ӧні сідзи жӧ пондам пырны Койгортӧ... — нюмъёвтіс Жельнӧг Вась.

— Сідзи жӧ?.. — эз гӧгӧрво Хохол Йӧра Саш.

Но регыд сэсся найӧ воисны важ туйкӧд вомӧнасянінӧ.

— Веськыдаыс водзӧ кайӧ Кажымлань, — шуис Жельнӧг Вась. — А ми гортланьыд кежам, дерт, веськыдвыв.

Регыд сэсся и на водзын сярмуніс-паськӧдчис Койгорт!

— Сувтыштлам татчӧ!.. — голя помӧдзыс лыбӧм джаг гӧрӧдсӧ гунькнитігмоз шуис ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш.

Найӧ петісны машинаысь да и веськӧдчисны-сувтісны джуджыд мыльквывса еджыд-мича вичкоӧн сигӧртӧм да лӧз ваа Сыктылӧн дорӧсалӧм, веж пуяс пытшкӧ вӧйӧм паськыда сярвидзысь ыджыд-гажа сиктлы воча. Эстшӧм кыпыд да лӧсьыд! Эстшӧм ылӧдз тыдалӧ!

Хохол Йӧра Саш сулалӧ да видзӧдӧ, видзӧдӧ и видзӧдӧ, синъясыс сылӧн вазьӧны, и синва пырыс чужан сиктыс вочасӧн пондӧ кажитчыны сылы кык пӧвста кодьӧн. И немтор оз вермы шуны сійӧ, вежӧрас сӧмын нӧйтчӧны-сизьдысьӧны ӧнтай чужӧм кывъясыс:

Ок, Койгорт, ок, Койгорт,

Тэ менам гажӧй и кӧдзалӧм горт!..

Медбӧрын сэсся, выныштчӧмӧн асьсӧ такӧдігмоз, Хохол Йӧра Саш шуис:

— Койгорт быттьӧ тӧдтӧмкодьӧн лоӧма... Ыджыдджыкӧн и мичаджыкӧн... Ёна вежджыкӧн.. Ой, гажыс да кыпыдыс мыйта тані!.. Ой, матушкаӧй, муса гортанӧй!..

Сэсся Хохол Йӧра Сашлӧн дзикӧдз курзис-гӧрддзасис горшыс, и сійӧ чӧв усис, сӧмын и видзӧдӧ, видзӧдӧ и видзӧдӧ вазьӧм синъяснас кыськӧ мойдысь моз виччысьтӧг быйкнитӧм гортыс вылӧ...

— Миянлы эськӧ колӧ узьмӧдчӧм йылысь мӧвпыштлыны, — небыда казьтыштіс сэсся Жельнӧг Вась. — Видзӧд со, шондіыс вӧр пу йылас нин пуксьӧ. Уналаад кежалім-сувтлім да, кузь лунтыр ковмис воны. А некӧн манитчытӧг кӧ быттьӧ, час куим-нёльӧн позьӧ дзужгыштны ӧні...

— Ӧддьӧн бура на тай эськӧ ставыс артмис да! — бӧр ловзис-долыдмыштіс Хохол Йӧра Саш. — Сымда выльсӧ выль синмӧн аддзылӧма лоис! Да тӧдмалӧма! Важ бӧрас. Сё пасибӧ тэныд, Жельнӧг Вась! Култӧдз ог вунӧд!

Та вылӧ воча кывсьыс Жельнӧг Вась кежыштіс да шуис:

— Но, миянлы ӧд сэсся кӧнкӧ ковмас и узьмӧдчыны? Медводз, машинанымӧс кытчӧкӧ бурджыкинӧ сувтӧдны. Ӧнія кадъясӧ ывла вылад, улич шӧрӧ, он лысьт кольны. Узигкостіыд гургӧдасны либӧ ставсӧ разясны-чашъясны... Водзті волігъясӧ тай миянӧс век лэдзлывлісны район начальстволӧн гаражӧ-а, тӧдӧны менӧ сэні... Гашкӧ, сэтчӧ и кежавлам бара, а сэсся гостиницаӧ мунам? Абу ылын...

— Миян асланым гортӧ, киссьӧм керкаад, дерт, он пыр-а... — курыда шусис Хохол Йӧра Сашлӧн. — А дашкӧ, тьӧтуш ордӧ мунам? Кӧнкӧ, ловъя на сія? Матысаджык рӧдня пытшсьыс ӧтнасӧн нин... Кулӧм йылсьыс тай меӧдзсӧ эз на кылсьыл-а... Сылӧн ыджыд керка, ӧшинь улсӧ, уличсяньыс ён стынӧн потшӧма, кыз пӧлъя дзиръя ӧдзӧсӧд позьӧ пырны машинанад пытшкӧсас да бура игнасьны...

— Тьӧтушыд ӧтнас али мый олӧ? — падъялыштіс на Жельнӧг Вась.

— Ӧтнас на тай вӧліс-а... Кык пи эськӧ эмӧсь жӧ, асланыс семьяясӧн олӧны, но некод дінӧ пӧ тай оз на мунсьы. Мӧйта пӧ верма, ӧтнам на понда мошкоритчыны...

— Кӧнкӧ ӧд, ёна нин пӧрысь? Тэныд нин со сизимдас матысмӧ...

— Сія кӧкъямысдасысь нин петаліс... Но век на тай ён да визул вӧліс-а.

— Мунам либӧ сы ордӧ! — дугдіс сэсся падъявны Жельнӧг Вась.

Школа мысйывсянь лэччӧм бӧрын недыр мысти кежисны важмӧм-пӧрысьмӧм, но ичӧт дырсяньыс сэтшӧм тӧдса, сэтшӧм ас, кызвыннас гырысь керкаяса улич вылӧ. Хохол Йӧра Саш син войтыштӧмӧныс видзӧдӧ на вылӧ, быдӧнӧс зільӧ казьтыштны, кодлӧнджыкӧсь найӧ, видзӧдӧ шочиника паныд воысь йӧз вылӧ, олӧмаджыкъяссӧ тӧдышталӧ на, кӧть эськӧ и быттьӧкӧ кутшӧмкӧ кыз кеньӧн вевттьысялӧмаӧсь налӧн чужӧмъясыс, да тшӧтш и уна чукыръясӧн, кодъяс водзті эз вӧвны, а томуловыслӧн шыльыд на чужӧмъясыс быттьӧкӧ и кодкӧ тӧдса вылӧ жӧ мунышталӧны, но кыдзи пырмунігмозыд тӧдмалан, код вылӧджык буретш...

Вылын ӧшиньяса да ён пӧв дзиръяа ыджыд керка ӧшинюлӧ Хохол Йӧра Саш тшӧктіс сувтӧдны. Петісны машинаысь. Хохол Йӧра Сашлӧн доналӧм лолыс кӧнкӧ дзик нин голя помас діпиктіс. И бара пӧсь синваӧн вазисны синъясыс.

Джуджыд кильчӧ вылӧ петіс ёнкодь на мыгӧръяса, важиник ковтаа, юрас тусьӧсь-тусьӧсь чышъяна пӧчӧ. Лэптіс кисӧ кымӧсас да ки пыдӧс увсяньыс шензьӧмӧн видзӧдліс машинаӧн воысьяс вылӧ. А мӧдъясыс, нюмъяліг-вашъялігтыр, сы вылӧ воча видзӧдісны.

— Кирилльӧвна, он-ӧ лэдз туй выл йӧзӧс шойччыштны? — дзикӧдз нин джӧмдалысь шыӧн шуис сэсся ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш.

Мӧдыслы, повзьыштӧм пӧчыслы, тӧдсакодьӧн кывсис тайӧ гӧлӧс шыыс. Тэрмыштчӧмӧн лэччис кильчӧ поскӧд, восьтіс дзиръясьыс ичӧт ӧдзӧссӧ, петіс воысьяс дінӧ. Видзӧдӧ!.. Сэсся ӧд и тӧдіс ӧтисӧ!

— Но, Господи, да абы-ӧ нӧ тайӧ Ӧльӧк воӧма?! Но, гажӧй!..

— Ме, тьӧтуш! — ӧні нин синвасӧ ньӧти куттӧг шуис Хохол Йӧра Саш да сывъяліс-топӧдіс пырысь-пыр жӧ сыркъявмӧн бӧрддзӧм тьӧтушсӧ.

А мӧдыс бӧрдӧ племянникыслӧн ён морӧс вылын да ачыс оз тӧд, мый шуалӧ:

— Кысь, меся, сэтшӧм ӧгыр чеччыштіс одзӧ асылнас пач лонтігӧн да... Кодкӧ, меся, ыджыд гӧсь локтас... Но, дона морт, лыбин на жӧ гортланьыд волыны?.. Эсы ылнасяньыс... Кӧдзалӧм позсьыныд ставныд лэбовталінныд да некор сэсся он и волӧй... Бур на кӧть, ловйӧн суин менӧ... Мӧйкӧ бӧръя каднас ёнджыка нин понді висьӧдчыны. А тайӧ ёртыд нӧ?

— Ме карын олысь, — шуис ёна жӧ нормӧм сьӧлӧма Жельнӧг Вась.

— Гӧдок сія менам, армияӧ коркӧ ӧтлаын ветлім! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Машинанас со гортӧдз вайӧдіс. Ачыс Палаззяын чужлӧма...

— Но, бур морт тай! Но, пасибӧ! Ӧнія кадъясӧ вед ӧддьӧн пӧ дона татшӧмторыд султӧ... Но, Ӧльӧксанушко! Бара на тай ловъя синмӧн видзӧдлі ме тэ вылӧ... Тшӧтш и мамыд да батьыд пыдди...

— Миянлы, тьӧтуш, машинасӧ колмас пыртны забор саяд, — шуис сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Пыртам, дерт но, гажӧй! — ыркалыштіс синвасьыс пӧчӧ. — Ылла вылас вед ог кольӧ... Ӧні вед ылла вылад, дзебтӧгыс, немысь-немтор оз позь кольны. Юрнас и кокнас пырысь-пыр нӧбаланыс...

Зумыд ӧдзӧса забор сайӧ пыртісны да меститісны машина. Жельнӧг Вась пондіс видлавны иганъяссӧ. Хохол Йӧра Саш, тьӧтушыскӧд сывйыштчӧмӧн, мӧдӧдчис кайны джуджыд кильчӧ поскӧд. Выліас сувтовкерліс, бергӧдчылӧмӧн выльысь на гӧгӧр видзӧдліс тасянь ылӧдз тыдаланасӧ. Да сэтшӧм тӧдсасӧ! Да и кутшӧмакӧ вунӧдыштлӧмасӧ нин... И лов вылас бара на выль вынӧн ылькнитчис синваӧн сьӧктӧдӧм норлун. И виччысьтӧг томдырся нор сьылан сӧдзӧдчис лов вылас да пондіс весиг лад ногӧныс ливкъявны:

Важиник нин ковтаа,

Анькытш сера чышъяна,

Дзориник да мусаник

Паныд воӧ мам...

Мам!.. Дерт, абу дзик мам... Мамыслӧн чойыс... Но ӧд сылӧн мыйкӧ эм жӧ мамыслӧн кодьыс...

Пырисны керкаӧ... Ставыс на тані важ кодь, быттьӧкӧ быд ногыс нӧйтчысь-пессьысь олӧмыс дыр кежлӧ сувтлӧма татчӧ. Веськыдвылын ыджыд пач, сы вылын, паськыд паччӧрас, корсюрӧ узьмӧдчылігъясӧ, пӧсь подйыс вылын Йӧра Саш бура шонтыліс пӧрӧдчигъясӧ да кылӧдчигъясӧ кынмалӧм мышсӧ-коссӧ. Шуйгавылын паськыд пу крӧвать, мед тані шойччысьяслы ковтӧгысджык не садьмӧдавны пытшкӧс жырйын узьысьясӧс. И сэні куйлывліс жӧ Йӧра Саш, ачыс сійӧ нюжвидзӧ гӧн вольпась вылын — дядьыс бур вӧралысь вӧлі, да став юрлӧсыс и вольпасьыс пӧтка гӧнӧн налӧн топыда тӧбӧма, — а дядьыс воча моз пуксьӧма паччӧр пос вылӧ, гартӧ да ӧзтӧ кыз чигарка, кыкнанныс гажакодьӧсь, дыртӧ эз аддзысьлыны да, юисны еджыд вина доз, сьӧлӧмъясныс ырзьӧны, юр вемныс сӧдзӧма-воссялӧма, буретш и лӧсялӧ гажныс бырӧм бӧрын быдтор йывсьыс варовитны, важсӧ казьтылны, ӧніясӧ дивитны, мирыслӧн быд ногыс йӧйталӧмӧн шензьыны... Да, кӧть быттьӧкӧ и сувтӧма тані кадыс, но тай ассьыс уджсӧ керӧма жӧ нин: ыджыд-бур мывкыда, дзор юрсиа-тошка, кызкодь ныр-вома дядьыс со оз нин сувт сылы, ылі муясысь воӧм Йӧра Сашлы воча... А водзӧсӧ сэсся ыджыд пачводз, кылт, торйӧдӧма гырысь сера ситеч занавескаӧн. Сэні, дерт, кызвыннас, тьӧтушыслӧн овмӧсыс, быд пӧлӧс дозмукыс да тасьті-паньыс... Ен ув пельӧсын сёян пызан, и сы весьтсянь пырысьяс вылӧ жугылякодь видзӧдӧ — код тӧдас мый дыра нин видзӧдӧ! — сьӧдасьӧм чужӧма Ен мам...

— Да вед, гажӧй, коліс юӧртны кыдзкӧ! — важ моз на лэчыд и вына гӧлӧснас шуалӧ сэк кості тьӧтушыс. — Видзӧд, немтор менам эз лӧсял тіянӧс гӧститӧдны!.. Часлы, кӧть сола сельги да мӧй да лӧсьӧдышта, картупель да... Воддза пӧжасьӧмысь со кымынкӧ кӧрӧвай кольӧма да... Дерт, дядьыд кӧ ловъя вӧліс, сьӧла шыдӧн да ас чериӧн эськӧ век нин номсӧдліс... Сэсся вед и, сылӧн кулсьӧм бӧрын, мӧссьыд колмис жӧ орӧдчыны, йӧлтӧ вотькытӧгыд пызан вылад сёян-юаныд ёна жӧ тай гӧльмӧ.

— Эн тӧждысь, тьӧтуш! — норлуныс пырыс пондіс кыпъялыштны Хохол Йӧра Саш. — Миян со ыджыд сумка тыр быдсяма сёяныс эм. Юаныс и!

Сэсся и кык ёрт пондісны лэптавны пызан вылӧ гӧснеч! Хохол Йӧра Сашӧн Украинаысь на вайлӧм, куш ӧти видзӧдлӧмсьыс дульватӧ пычкысь ас вӧчӧм калбас, бур сёркни гырся гӧрд помидор да шонді нюмӧн кыза банйӧм яблӧк. Да весиг сӧдза-вижова югвидзысь коньяк доз! Да тшӧтш и карса преник да печенньӧ. Да весиг кутшӧмкӧ пирӧгъяс на.

Тьӧтушыс Хохол Йӧра Сашлӧн сӧмын окйӧдліс да акйӧдліс татшӧмторъяс вылад видзӧдігӧн. Да тэрмыштчис пуктыны самӧвар.

Сэсся и кузь туй бӧрын, сымдатор нин тайӧ кузь лунтырнас аддзылӧм да кывлӧм-тӧдмалӧм бӧрын, воысь ёртъяс пуксялісны пызан сайӧ. Тьӧтушыс эськӧ кӧсйыліс пуксьӧдны Хохол Йӧра Сашӧс ӧшинь дорӧ, дядьыслӧн век пукавланінӧ, но мӧдыс пыксис: ог пӧ, дядьлы пӧ кисьтам вина румка, да мед быттьӧ тшӧтш пукалӧ миянкӧд. И Хохол Йӧра Саш пырис пызан саяс, ен ув пельӧслань, кӧні, мыйӧн помнитӧ асьсӧ, век нин пукавлывліс тані гӧститігъясӧ.

Помасьӧ гожся этшӧн на кузь лун. Азыма дзужгӧ ыджыд важ самӧвар. Найӧ сӧмын куимӧнӧсь керкаын. Сёрджык нин кадыс да, талун, гашкӧ и, некод нин оз ло сэсся выль воысьыс. Дерт, бӧртиджыкъясӧ, тӧдмаласны ылі гӧсьтъяслӧн мыччысьӧм йылысьтӧ да, кодсюрӧяс пыравтӧг оз овны...

Хохол Йӧра Саш кисьталіс вӧр ёль рӧма югыд-вижов винасӧ стопкаясӧ, сувтіс да шуис:

— Вай талун медводз юыштам усьӧмаяс да кулӧмаяс вӧсна. Миян рӧдпомъясысь став мунӧмаясыс вӧсна. Мед, кӧні кӧть эз куйлыныс да узьныс найӧ, ӧтлаасиныс налӧн ловъясыс миянкӧд, ловъяясыскӧд на...

Жельнӧг Вась тшӧтш сувтіс, весиг и тьӧтушыс, Кирилльӧвна, сувтіс жӧ, чышъян помнас пондіс чышкавны бара на пырысь-пыр жӧ вазьӧм синъяссӧ. Да шуис жӧ:

— Локтӧ талун ставӧн миян ордӧ. Пуксьӧ миян пызан сайӧ. Чӧскыд сёян-юан дінӧ. Со кутшӧм празьник тай талун лоис миян. Ӧльӧкыд, гажӧйыд, кыськӧ енвелтсьыс моз бара на тай усис гортӧ...

Юыштісны да, мудзӧмвывсьыныс, бур сёян выть воссис кыкнан воысьыслӧн, азыма пондісны нятшкыны. А тьӧтушыс кыкнан кинас кутӧмӧн кыпӧдіс румкасӧ, Хохол Йӧра Саш казявтӧг эз ов, мый тадзисӧ сійӧ вӧчӧ киясыслӧн дзӧрыштӧм понда, пӧрысьмӧма жӧ нин тай мортыд, эстшӧм вынаӧн вӧлысь кияс кӧ, быдторсӧ вӧчны вермылысь кырымъяс кӧ нин пондӧмаӧсь дзӧрны. А мӧдыс, дерт, казяліс жӧ племянникыслысь таысь шешмуныштӧмсӧ, дорйысьыштіс:

— Со вед, гажӧйяс, кытчӧдз олан — кырымъясыд лючки оз пондыны кылзысьны...

— А тэ, тьӧтуш, бур винасӧ помӧдзыс гулькнит, да и понданыс кылзысьны, — сьӧлӧм сетӧ Хохол Йӧра Саш.

— Зачесьыс ёна лыбис да... Тэнӧ, гажӧйӧс, бара на култӧдз аддзылі да, колмас и эм юны... Но, бласлӧ Кристос, сё пасибӧ тіянлы, мӧй пыринныд ме ордӧ да со татшӧм пызан лӧсьӧдінныд. — И юис. Да эз и ёнасӧ чукрась. Гӧрд помидор чӧлӧс вомас сюйыштіс да чӧскыдпырысь пондіс нёнявны шочмӧм пиня вомнас.

А кык ёрт нӧшта на лӧдсыштісны лунвыв вотӧсысь — юмов виноградысь пычкӧм, быттьӧкӧ кыдзкӧ меліа чорыд, но небыда босьтысь винасӧ, и лӧсьыд налы лои. Туйвывса мудзьясыс-тӧждъясыс личалісны, вир-сӧнныс тшӧтш небзис да личаліс. Хохол Йӧра Сашлӧн синваӧн сьӧктаммылӧм лолыс тшӧтш сӧдзис да кыпъяммис. Талунъя став аддзылӧмаыс, гажтӧмтчысь лов вылас босьтӧмаыс ӧні чайтсис сылы торйӧн нин мусаӧн да коланаӧн. Сэтшӧм коланаӧн! Ёна жӧ бур, мый тадзи воисны карсянь!

Сэсся найӧ, шойччыштігмоз, пыралісны уна ӧшиня ыджыд югыд пытшкӧс жырйӧ, медводз пондісны видзӧдны стенысь, рама стеклӧ улысь фотояс. На вылӧ куш ӧти видзӧдлӧмысь ылі муысь татчӧ веськалӧм Хохол Йӧра Сашлӧн кыдзкӧ выль ногӧн бара на пасьмуніс-воссьыліс сідз нин чур-чермунӧм лолыс, ылӧ кольӧм том кадыс чардби югнитӧм этшӧн дзенавліс-мыччӧдчыліс, и олӧм вояс сайӧ кыза нин саявлӧм важ олӧм-вылӧмыс, и ставыс, ставыс...

Унакодь фото сійӧ мӧдӧдліс татчӧ армияын служитігӧн на. Со тай нӧ, сулалӧ и пукалӧ вылын-паськыд морӧсъяса артиллерист, салдат, а сэсся сержант, а сэсся и старшина, кушӧдз шырӧм юрсиа и тӧдчана гыӧн лайковмунӧм мича юрсиа... Коркӧ тай вӧлсьылӧма томнас да вынанас, мичанас да шыльыднас, гажа синманас да кыпыд ныр-воманас...

— Но, вокӧ, тэ тай бур олысь этшӧн тшӧтш жӧ олан тайӧ кыпыд керкаас! — шуис Жельнӧг Вась. — Бур, мый татчӧ тшӧтш мӧдӧдалӧмыд фотоястӧ! Ӧні со кадыс быттьӧ вешйӧ син водзсьыд...

— А кодлы сэсся мӧдӧдан? — ышловмуніс Хохол Йӧра Саш. — Мамо эз нин вӧл ловъя. Вокъяс вочасӧн жӧ тшӧтш нин пондісны муналны армияас. Тьӧтушлы толькӧ и колис... Да, дашкӧ, кымынӧскӧ ӧти ныллы... Кытчӧдз верӧс сайӧ эз пет...

— «Ӧти нылыс» важ фотовывсаыд?

— Сія... Мамӧс дзебигӧн ёна отсасис да жалитіс менӧ... А ыджыд шог дырйиыд кодкӧдкӧ паныдасьӧмыд, буракӧ, ёна и дыр кежлӧ мӧрччӧ мортыдлы... Сэсся и мича сійӧ вӧлі. Еджыд чужӧма да кыпыд сьӧд синма, чим сьӧд юрсиа, матын серама... Кардорын ӧтлаын велӧдчыштігӧн не этша «подручки» шывъявлім Павлин Виноградов нима помтӧм уличӧд... А сэсся петам паськыд ота Двина дорӧ, мӧдар берегыс оз тыдав... Сія сьӧкыд гожӧмнас ыджыд шогӧс менсьым не этша пальӧдыштіс Тоняыс...

— Мыйлакӧ сэсся энӧ жӧ вермӧй нэмыд кежлӧ ӧтлаасьны сыкӧд? — газетӧ гижысь Жельнӧг Васьлы окота вӧлі водзӧ на юасьны та йылысь.

— Разӧдіс да янсӧдіс тай олӧмыс... — ышловмунӧмӧн вочавидзис Хохол Йӧра Саш. — Мийӧ тай сэки, йӧйясыд, водзӧ олӧм йылсьыс ёнасӧ эг думайтӧй... Бӧрыннас нин сӧмын, ставсӧ дзугӧм да ратшйӧдлӧм бӧрын, пондалім судзӧдчыны судзтӧм гырддзаясӧдз... Но мый нӧ бара на пондім ме йылысь байтны... Видзӧдлам тшӧтш мукӧд снимоксӧ...

Сардырся формаа, джуджыд папахаа да кузь сабляа ратникъяс пӧвстысь, Хохол Йӧра Саш индіс ёртыслы тьӧтушыслысь да мамыслысь медыджыд воксӧ — Ӧльӧксей вежайсӧ.

— Кызь арӧсыс сылы абы на вӧлӧма, усьӧма воддза мирӧвӧй война вылын, — шогмӧм ловрунас тӧдчӧдіс Хохол Йӧра Саш. — Гӧтрасьны абы удитлӧма... А мӧд вежайыс — Ваньӧ — со тай мича том чужӧма да ӧчкиа, воюйтӧма гражданскӧй вылын, Сибирын, Колчаклы паныд. Ловйӧн кольлӧма, велӧдчӧма инженерӧ да сэтӧні и пондӧма олны-уджалны. Весиг пӧ мамсӧ татысь босьтлӧма дінас, кӧть эськӧ и челядьыс на абы лолӧма. Но мамсӧ, бабушсӧ миянлысь, ёна пондӧма кыскыны гортланьыс, нылъясыс дінӧ, да и бӧр сетчас гортланьыс. Но, а сэсся пансис мӧд мирӧвӧй война, инженертӧ сэтчӧ тшӧтш на жӧ нуаныс, кӧть и арлыдаӧн нин, юяс вомӧн наступайтысь войскалы посъяс нюжӧдалны. Сэні сэсся и тшӧтш пуктас юрсӧ... — Хохол Йӧра Саш сувтовкерліс да нӧшта курыдджыка содтіс: — Война дырйиыс тшӧтш и бабуш кулсис... Миян мамо куліс нелямын витӧднас... Да и сылӧн эшшӧ на кык соч... Бура чашйис войнаыд миянлысь рӧднымӧс!

— Мый сэсся керан да он кер... — сьӧлӧм сетіс Жельнӧг Вась, керка стенсянь сы вылӧ уна лыда видзӧдысьяс вылысь синсӧ вештывтӧг. Сэсся индіс ыджыдкодь торъя снимок вылӧ. — А со тайӧ, абу-ӧ батьыд тэнад?

— Тӧдін тай! Но тай! — шензьытӧг эз ов таысь Хохол Йӧра Саш.

— Тэнад томдырся кодь да... Ёна мунӧ... Быттьӧ тэнад, ӧніяыслӧн, пи...

— Ӧні меным батьӧыс пи вылӧ и туйӧ... — ышловзьӧмӧн шуис Хохол Йӧра Саш.

Йӧра Сашлӧн том батьыс видзӧдіс на вылӧ лӧнь мича чужӧма, веськыд ныра да быттьӧ рисуйтӧм лӧсьыд вом доръяса, паськыд кӧзыра картуза да юр йылӧдзыс боки кизьяса дӧрӧма.

— Да, дзик на зон кодь и эм тані сійӧ, — шуис Жельнӧг Вась.

— Буракӧ, комынсьыс неуна петыштӧма, — шоналӧ и нормӧ Хохол Йӧра Саш. — Орсса начальникӧс вежысьӧн сэки вӧліс... Кыдзкӧ тай пуктылісны шань да вежавидзысь морттӧ, кӧть эськӧ и ыджыд грамотаа эз вӧл... Сійӧ ме серти асьсӧ кутысьджыкӧн вӧліс... Месӧ вед, ачым, буракӧ, чирышджыкӧн лои... Олӧмыс сэтшӧмнас дорис-керис ли... Война пансьӧм бӧрас регыд босьтісны жӧ батьӧс фронт вылӧ да регыд и вошис...

— А мамыд нӧ коді тані? — лӧня юаліс Жельнӧг Вась.

— Мамолӧн немся фото абы... — бара на курзис голя помыс Хохол Йӧра Сашлӧн. — Сылы, коньӧрлы, буракӧ, некор вӧлі снимайтчынысӧ... Батьлӧн война вылӧ мунӧм бӧрын ӧтнас колис куим пикӧд. Комын вит арӧсаӧн... Олӧм дінас лючкисӧ велалтӧм на... Ёнджыкасӧ том верӧсыс вылӧ мыджсьыны велалӧм... А сэсся войначӧжся сьӧкыд вояс... Тшыгъя вояс... Шог вояс... Йӧзыслы, кодлӧн батьясыс бӧр бергӧдчалісны, Победа бӧрын олӧмыс бурланьӧ вӧрзис... А миян батьным эз лок, ни мамӧным война помасян воас эз ло... Но да вед эг тай ӧтнанымӧсь ми вӧлӧй татшӧмъясыс...

Газетӧ гижысь Жельнӧг Вась татчӧ зэлыда мурчнитіс пиньнас. Да шуис:

— Да, збыльысь, мыйся нӧ олӧм ми тайӧ олам! Ӧтарӧ война! Дедъясӧс и батьясӧс олігкостіныс виӧны! И весиг том мамъясӧс помалӧны! Тадзинад кыдз нӧ сэсся челядьыслӧн олӧмыс оз пазав!..

— Да, ёртӧ, сьӧкыда колмис миянлы олны!.. — вочасӧ курыда ышловзис та вылӧ гортланьӧ ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш. — Да вед сэсся и миян челядьнымлы некутшӧм кокньӧд тай эз жӧ ло! Оз кӧ сьӧкыдджык на найӧлы ло!

А тані со, тьӧтушыскӧд орччӧн, пукалӧ Керка Айыс. Чукырӧсь ыджыд кымӧс весьтас шочиник дзор юрсиа, увланьыс векнялысь шырӧм уска-тошка чужӧма, пинжак морӧсас «Краснӧй Звезда» ордена да медальяса. Тӧдчӧ: пӧрысь нин мортыс, но уна аддзылӧм-тӧдлӧм, сьӧкыд син лапъясӧн кыза личкӧм пӧлӧсакодь тӧлка синъясыс видзӧдӧны век на шаня да кыпыда.

— Чужӧмыс тай сылӧн нач Лев Толстойлӧн кодь! — чуймыштіс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Казялін? — долыдмис таысь Хохол Йӧра Саш. — Ме ачым коркӧ дядьыслы казьтыштлі жӧ та йылысь... Но шуны кӧ нин: ӧддьӧн тӧлка морт жӧ вӧлі сійӧ! Либӧ, кыдзи ачыс сійӧ донъявліс татшӧмкодьяссӧ: «О-озыр морт!»

— Озыр?

— Сідзи вӧлі сійӧ ошкӧ: «О-озыр юр вема, вына гӧлӧса»... Сы йылысь ме уна быдторсӧ верма висьталны тэныд. Ме сійӧс, позьӧ шуны, водзӧн усьлӧм батьысь серти ёнджыка тӧда...

— Гашкӧ, и висьтасьыштанныд тьӧтушыдкӧд ӧтлаын? — пыр жӧ вугырасис татчӧ газетӧ гижысь.

— Сизимдас витӧд воын, тулысъявылыс гортӧ отпускӧ волігӧн, ме весиг гижлі сы йылысь район газетӧ. Тэ моз жӧ редакторыс, томдырся ёрт жӧ, пондіс дзайгыны: вай гижышт да гижышт Яг Иван йылсьыс Победа лун кежлӧ, тэ медбура тӧдан сійӧс. Мед том йӧз лыддьӧны да велӧдчӧны олны. Но, ме и чӧлталышті ӧттор-мӧдтор.

— Чайтан, эм на сійӧ газетыс?

— Став сэтшӧм кабаласӧ тьӧтуш тай эськӧ видзӧ вӧлі пызан йӧрас да.

Бӧртиджыкнас пондісны корсьны, да ӧд и сюрис тайӧ газетыс, весиг не ӧти, а быдса куим. И со мый лыддис сэтысь газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

18

Вӧралысь, крестьянин, салдат

Эмӧсь йӧз, кодъяскӧд аддзысьлӧмысь да ӧтлаын олӧмысь, ӧтлаын мыйкӧ вӧчӧмысь да сёрни-басниысь морт тӧдчымӧн вежсьӧ, вежӧраджыкӧн да сямаджыкӧн лоӧ, пондӧ пыдӧджыка да паськыдджыка мӧвпавны да унджык рӧмӧн петкӧдчыны олӧмас. Меным татшӧм мортнас тшӧтш вӧлі Яг Иван, Иван Николаевич... Ми сыкӧд ӧтлаын вӧралны ветлывлім и мыйсюрӧ уджавлім-керлім, унаысь пукавлім винаа и винатӧм пызан сайын, быдтор йывсьыс сёрнитлім. И быдысь ме тӧдмавлі сысянь мыйкӧ выльӧс, олӧм-вылӧмсӧ и паськыд мирсӧ выль ногӧн-рӧмӧн восьтанаӧс. И век ме шензьылі ас кежысь — мыйта жӧ аддзыліс да нуис ас вывтіыс, мыйта тӧдіс да сяммис вӧчны тайӧ мортыс. Тайӧ вӧралысьыс. Крестьяниныс да салдатыс.

Мыйӧн помнита, век менӧ нимкодьмӧдліс налӧн, Крестин гӧтырыскӧд, гажа керканыс. Ӧткодь шыльыд-кыз керйысь чача моз тшупӧма, джуджыда писькӧдӧм югыд ӧшиньяса, вылын кильчӧа, кыз пӧвъя топыд ӧдзӧса, бура топӧдӧм плакаа йирка-джоджа — некутшӧм костӧ лэчыд пурт йыв оз тӧр. И дозмук тыра мича-ён шкапъяс сулалісны и ӧшалісны керкаын, мышка и мыштӧм сэтшӧм жӧ зумыд джек-улӧс вылӧ позис пуксьыны. Лӧсьыда тэчӧм ыджыд пач и галанка пач сетісны тырмымӧн шоныд, пӧжалісны нянь и пуисны шыд. И весиг, мед ковтӧг озджык сісьмы ӧшиньыс сывлігъясӧ, ваыс тюрис-визувтіс векньыдик ӧшинь воргаӧд ортсы дозъясӧ.

Куд кодь керка! Пелькиник чача кодь шоныд-югыд поз!

Яг Иван гозъя керкасӧ асьныс лэптылӧмаӧсь гӧтрасьӧм бӧртиыс. Пӧрысьмӧм батьыс Иванлӧн вӧлӧма нин сӧмын кутшӧмакӧ уставитысь пыдди. Керсӧ пӧрӧдлӧмаӧсь Тямса гулыд ягысь, ылі ягысь, петкӧднытӧ абу кокни вӧлӧма, но сы пыдди — вӧсньыдик болоня да вый-сирӧд пытшкӧса; вичко жыннян кодь гора пожӧм. И вевттьӧмаӧсь керкасӧ сэні жӧ лӧсйӧм кыз-сирӧд плакаӧн, и со — уна дас во нин сулалӧ, да пытшкӧсас ва войт абу на войтыштлӧма.

Кутшӧм мастерӧсь вӧліны коми йӧз черӧн да пуртӧн керасьны-вӧласьны, стружӧн и гогынӧн Енмӧн сетӧм керйыслысь югыдсӧ да синтӧ пӧртысь мича серсӧ восьтыны. Яг Иван вӧлӧма медсямаяс лыдас. Да и сой выннас, коді сэтшӧма колӧ керасигад, этша йӧзлы сетчылӧма. Ставсӧ сійӧ керис тэрмасьтӧг, уна пӧв водзвыв бура мӧвпыштӧмӧн да муртыштӧмӧн. Ӧтиторсӧ сійӧ некор эз керлы кыкысь!

Но медыджыд гажыс да олӧм шудыс Яг Иванлӧн век жӧ вӧлі вӧрын. Сё муса пармаын!

Ӧтчыд сійӧ меным та кузя шуис:

— Ме войнаяс пыр муні, вирсӧ и дойсӧ уна аддзылі, морт лёкалӧмсӧ, и ог лыддьы ачымӧс Енлы ёна эскысьӧн. Но ме и гӧгӧрвоа Енлы эскысьсӧ — кутшӧм лов кылӧмӧн сія пырӧ югыд-гажа вичкоас. Гажа вӧрас ме быдысь пыра сідзи кымын жӧ — югзьӧм-кыпалӧм лолӧн! А сэсся и выльысь быттьӧ томмыла-ёнмыла сэні. Кыпыда лолавсьӧ меным. Кодкӧ бӧрся кыйӧдчигӧн став мукӧд тӧждысьӧмыс вунлӧ. Сӧмын колян тэ да пармаса лэбалысь либӧ котралысь. И коді вежӧраджык да мудерджык, сія и лоӧ вермысьнас. И шензьыныд он вермы, кутшӧм шыльыда да гӧгрӧса ставыс лоӧма вӧр-ваас. И быд пу — некор эн вунӧдлы тайӧс, Сашӧ! — быд пу, сы дінті мунігӧн, кыдзкӧ-мӧйкӧ сетыштӧ тэныд ассьыс вынсӧ, кутшӧмкӧ ассьыс югӧр дзалкнитӧ тэнад вир-яйӧ да тшӧтш и лолыд вылӧ. Да-да, пиӧ, сідзи и эм! Миян пӧльяс и налӧн пӧльясыс сідзи чайтлӧмаӧсь. И ме ачым сідзи жӧ чайта и кыла! Быд ловъя пу мӧйкӧ сӧстӧмӧс да югыдӧс дзалкнитӧ быд ловъя ловлы!

Мыйта быдторсӧ висьтавліс сійӧ вӧрын лоӧмторъяс да аддзылӧмторъяс йылысь.

Ӧтчыд муна пӧ вӧлі лямпаӧн топалыштӧм нин лым вылті, чатрася кыдзьяс вылӧ — оз-ӧ пукавны гарйӧн чӧсмасьысь таръяс. И виччысьтӧг казялі: водзын, лым вылас, сьӧдвидзӧ гӧрд синкыма чукар. Ӧддьӧн ыджыд сьӧд чукар! Мӧй, меся, лоӧма сыкӧд? Мыйысь чергысьӧма татчӧ? Матыстчи да малышті — шоныд на, весиг пӧськодь на, буретш тайӧ сутшас на и мыйкӧ лоӧма. Видзӧдлі гӧгӧрыс — тулан кок туй дінсяньыс чепӧсйӧма. Дерт, рӧзбойникыд меысь повзис. Но кыдзи нӧ сія сибӧдчӧма чукарыс дінӧ? Мӧдыс вед абу жӧ сэтшӧм йӧй, мед дінӧдзыс сибӧдны ёсь пиня-гыжъясӧ. И восьсаинын, кушин шӧрас кымын, небыдик пожӧм понӧль лыскӧн чӧсмасьӧма. Но дивӧ тай! Некӧн оз тыдал сибӧдчан кок туйыс... Кытшолті гӧгӧр и вӧлись казялі. Вӧлӧмкӧ, туланыс воськов комын сайсянь борсьӧма-кыссьӧма лым ултіыс. Да, лым ултіыс! Сідзкӧ, водзвыл артыштӧма уян визьсӧ. Да ылӧдз-ӧ колӧ сылы тадзисӧ борсьыны-чашйысьны том-тшӧг лыскӧн чӧсмасьысь чукарӧдзыс. Да мед эськӧ и эз ползьы сія гыжйӧн лым чарскӧмысь. Сэсся и виччысьтӧг быйкнитӧма кыз лым улсьыс да сатшкысьӧма ёсь пиньнас ён лэбачлӧн кыз голяӧ, юр ултас моз.

— Ме пырысь-пырсӧ ӧддьӧн рад лолі, мый лыйтӧг шедіс пуд джынъя «тар», — помаліс тайӧ висьтсӧ пӧрысь вӧралысь. — Но сэсся и меным яндзим лоис туланыс водзын сылысь кыйдӧссӧ мырддьынысӧ. Вед кутшӧма вийсис мортыс!

— Сэсся нӧ сідзи и бӧр колин али мӧй чукарсӧ лым вылас?! — шензя ме.

— Коли. Меным вед шыльыд кыса лызь вылад да пищальнад сюрис на гоз тар. А сылысӧ, кыдзи? Тӧлнад вӧр пемӧсыдлы ӧддьӧн сьӧкыда шедӧ сёяныд. Меся, мед чӧсмасьӧ да чӧжӧ вынсӧ сэтшӧма мудеритӧм да вийсьӧм бӧрас. Мед водзӧ рӧдмӧдчӧ. Асьсӧ ме ӧні сійӧс, дона куӧс, понтӧгыд ог жӧ нин вермы кыйны-а. А арнас, выль рӧдсьыс, дашкӧ и, кодӧскӧ бара на лыя.

А водзӧ кӧ сёрнисӧ нуӧдны ыджыд сьӧд чукаръяс йывсьыс, то ме ӧтчыд ас синмӧн аддзылі, мыйта вӧлі кыйӧма найӧс Яг Иваныс. Кызьӧс кымын! Ставыс, позьӧ шуны, меж гырсяӧсь...

Вӧлі сэки война помасян тулыс. И йӧз вӧліны дзикӧдз нин бонзялӧмаӧсь кузь война чӧжыс тшыгъялӧмысь да вынсьыс вывті вийсьӧмысь. Унаӧн и кулалісны. Фронт вылысь бӧр пондісны воавны ловйӧн кольӧм пӧрысьджык салдатъяс.

Бӧр воис гортас и киас ранитчылӧм Яг Иван. И мый жӧ сійӧ аддзӧ дона-муса гортсьыс? Гӧтырыс, Крестиныс, омӧльтчӧма, лыыс да куыс кольӧма, ӧдва нин довъялӧ. Ыджыд пиыс сыысь на омӧльджык, лыясыс пӧ пондӧмаӧсь висьны, ловъявывсьыс на сісьмыны. Мукӧд рӧдняыс, сы лыдын и миян мамӧ, ёна жӧ омӧльтчӧмаӧсь да висьӧны жӧ. А коді отсалас? Коді чӧсмӧдыштас лючкиджык сёян-юанӧн? Турун сора сёянысь ӧтар? Челядь быдӧнлӧн посниӧсь на, а батьясныс война вылын усьӧмаӧсь. Сідзи и эз удитны батьясныс велӧдны пиянсӧ кӧть нин шуам лючкиджыка кыйсьыны вӧр-ваын. Ӧд сійӧ жӧ мудер тулансӧ кыйны кутшӧм сям колӧ. Либӧ койт вылысь сьӧд чукарӧс лыйны. Да ӧд, медводз, колӧ на нӧшта корсьны да аддзыны паськыд вӧрсьыс дозмӧр койтсӧ! А сэсся и, шуны кӧ нин, коми дядьясыд тулыснад водзті эз вӧравлыны, тулыснад вӧр пӧткаыд рӧдмӧдчыны пондӧ, ӧти лов панӧ нёль-ӧ-вит выль лов, мед найӧ быдмӧны арӧдзыс, ёнмӧны-шылялӧны, сэки сэсся понмӧн да чӧскӧн-лэчкӧн позяс кыйсьыны. Та понда дозмӧр койт вылсьыд кыйны ас ногыс койтысь чукарӧс быд вӧралысь эз на и куж.

А Яг Иван ловйӧн бӧр локтіс немечкӧд война вылысь — коймӧд война вылысь нин! — и сылы быть колӧ вӧлі кыдзкӧ мездыштны дзикӧдз нин нярмӧм-бонзьӧм рӧдвужсӧ. И мортыд пырысь-пыр жӧ мӧдӧдчас Кузь-Ёльса важ койтъяс вылӧ, кодъясӧс сійӧ водзтіджык нин тӧдліс. Векни визя кӧрт туй сэки вӧлі нюжӧдтӧм на, вӧр-ваыс лӧньыштӧма воддзаджык пӧрӧдчӧмысь, пӧткаыс бура рӧдмӧма кольыштлӧм на паськыд ягъясас. Но, дерт, кызь гӧгӧр километр ковмас мунны подӧн.

Каяс Кузь-Ёляс Яг Иван, сэсся и гоз-мӧд асылӧн дітшйӧдлас кызь гӧгӧр чукарӧс да ӧшлас овтӧм важ баракса джодж улӧ.

Дерт, койт вылсьыд сьӧд чукартӧ кыйӧмыд абу жӧ дзик сыысь пуӧм чӧскыд шыд панялӧм кодь! Бӧртиджыкнас ме и ачым веськавлі жӧ татшӧм гаж вылас, лыйлі жӧ чукчисӧ да тӧдышта, кыдзиджык да мыйджык керсьӧ сэні...

Лунысӧн на воӧдчан матӧ койт дінӧдзыс, гусьӧникӧн, мед нин ковтӧг некодӧс не полошуйтны, узьмӧдчан сэтчӧ, неыджыд би дорӧ, кӧть эськӧ и, шуам, кутшӧм нин сэк узьӧм, неуна сӧмын и вугралыштан дженьыдик тувсов вой шӧрсӧ, мудз кокъястӧ веськӧдыштан, лоана кыйсьӧм йывсьыс бурджыка мӧвпалыштан. А сэсся мыйӧн пондас муртса лӧзалыштны асылыс, сувтан кок йылӧ, пищальтӧ зарадитан...

А сэсся и асъя чунӧк вӧрас кылыштас сьӧлӧмыдлы сэтшӧм дона да муса третшнитӧм. Локтӧма медводдза чукар! Кыйсьысьыдлы ёна жӧ бур, мый найӧ век ӧтилаӧ волӧны гажӧдчынысӧ!

И ловтӧ топӧдӧмӧн, виртӧ кыдзкӧ-мыйкӧ кутышталӧмӧн, мед эз сэтшӧма гыпкы сійӧ сьӧлӧмад да эз повзьӧд водз сьылысьӧс, кань-каньӧн гусьӧникӧн, пуяс сайӧ саймовтчылӧмӧн, пондан сибӧдчыны сы дінӧ. Буретш да дженьыдика третшкӧдчигас кымынкӧ воськов чепӧсйыштан. Сэсся чукарыслӧн мыйкӧ дыра кежлӧ лӧньлӧм бӧрын тшӧтш сувтлан-лӧньлан. И бара водзӧ!.. А сэсся и казялан ыджыд пожӧмлӧн восьсакодь ув вылысь Асьсӧ! Гӧрд синкыма юрсӧ вылӧ лэптӧма да, ыджыд бӧжсӧ паськӧдӧма да топсьӧдӧ-казитӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Ме пӧ и эм!

А эськӧ Енмӧн сетӧм мичлун жӧ и эм да! Дивӧ и мойд! Торйӧн нин асъя кыаӧн ломзьӧдыштӧм вӧр пу весьтас. Да зарниӧн вижӧдысь-гӧрдӧдысь енкола весьтас...

Но ӧд миянлы медъёна колӧ нинӧмӧн ӧткодявны позьтӧм вӧр кӧра чӧскыд шыд да яй!..

Некор ог вунӧд, кутшӧм синмӧн видзӧдім ми, зонкаяс дядьнымлӧн татшӧм кыйдӧсыс вылӧ. Миян водзын ыджыд вӧралысь кыпӧдчис, позьӧ шуны, тӧдысь тун ыдждаӧдз.

А сійӧ, дерт, казявтӧг оз ов миянлысь шенмунӧмӧс, аслыс тшӧтш нимкодь, мудера вашъялыштӧ Лев Толстойлӧн кодь чужӧмыс. Коді пӧ мыйта верманныд, лэччӧдӧ гортад, пӧтка шыднас мед ёнмӧдчыштӧны чоя-вокаыд да мамъясныд.

Ми вӧлім куимӧн, воча вокъяс, быдӧн сӧвтім нопъясаным нёль чукарӧн. Буракӧ, пудйӧн-джынйӧн кымын лои, дерт, сьӧкыд вӧлі та мындатӧ сы ылнасяньыд петкӧдны, но чӧскыд-пӧтӧс вӧр сёянсьыс водзын лоан шудыс содтіс миянлысь выннымӧс. Асьным вед ми эгӧ велалӧй тадзитӧ кыйсьыны, эгӧ кужӧй, некодлы вӧлі велӧднысӧ, да и некор вӧлі миянлы пищальнас вӧрті шалъялнысӧ — колӧ кер пӧрӧдны да му-видз вылын гӧрны-ытшкыны. Ачым тай ме сэки лесопунктысь вӧзйысьлі гортӧ лун куим-нёль кежлӧ, мед мыйсюрӧ отсыштны мамӧяслы керка-карта гӧгӧрын.

А сэсся и бӧртиджыкнас Яг Иван, дядьным, тшӧтш пондіс велӧдыштавны миянӧс вӧралнысӧ. Кор аслыс кад сюрӧ — ӧд сылы ковмис жӧ босьтчыны уджӧ, — да кор миян мырсьӧманым кутшӧмкӧ кост сюрӧ. Дозмӧр койт вылад нуӧдліс и весиг йӧра кыйны босьтліс.

А коркӧ ӧтчыд нӧшта ӧти племянник сылӧн — Микол нима — вина доз дінын ӧтлаын пукалігӧн висьтасис:

— Ӧти арӧ мийӧ сыкӧд ыджыд кӧинӧс кыйим... Но ме ог нин понды висьтавны, кыдзи ми сійӧс асланым понмӧн ылӧдлім... А сэки тай, война дырйиыс да и бӧртинас на, кӧиныс ӧддьӧн ёна вӧлі рӧдмӧма, кӧзатӧ вӧлі весиг вӧр посёлок гидйысь джагйӧдлӧны, понтӧ веськыда кильчӧ помсьыд тшапнитӧны... Но, лыйим мийӧ сійӧс, домалӧм увтчысь пон дінад воӧматӧ. Ӧддьӧн радӧсь асьным, премия сетасны, пызь сетасны... Пока кулим да мӧй да, ёна нин пемдіс, немтор эз понды тыдалны. А вӧрыс тӧдтӧм, меным тай тӧдтӧма-а... Мый керны? Вежай, меся, вай би пестам да узьмӧдчам татчӧ.

Позьӧ пӧ, дерт, и узьмӧдчыны, но тай ёна кӧдздӧдӧ вой кежлас, а менӧ пӧ война чӧжыс дышӧдіс нин омӧлик бипур дорын кын му вылас кынмалнысӧ. А тасянь пӧ верст куим сайын кер чомлы колӧ лоны, мунам пӧ сэтчӧ, горсӧ ломтыштам да и шоныдінас бурджыка узям.

Ог тӧд, меся, кыдзи мийӧ татшӧм пемыднас кер чомсӧ аддзам...

А сійӧ, вежайыс, перйис зепсьыс югзьысь чутъяса маткасӧ, видзӧдліс. Выліын дзирыда пӧртмасьысь кодзулъяс вылӧ видзӧдліс. Сэсся босьтім ыджыд кӧин кутӧ да и мӧдӧдчим. Пӧшти час чӧж кытчӧкӧ мунім сап пемыдас, кыдзи сӧмын синнымӧс эг бытшлалӧй увъясас да кокнымӧс эг чегӧй колодаясас. А сэсся и веськыда зурасим кер чом вылас!

— Да?! Но дивӧ тай! — шензьымӧн шензьӧ став пукалысьыс. — Кыдзи нӧ эськӧ?

А сійӧ, дядьным, Яг Иван, кӧрыштліс чукырӧсь паськыд кымӧссӧ, наяна гыгнитіс да шуис:

— Ме мындасӧ шӧйтӧй-уялӧй вӧрӧдыс да сэки вӧлись гӧгӧрвоанныд.

А гӧтырыс сылӧн, Крестин, миян тьӧтушным, содтіс-стӧчмӧдіс татчӧ:

— Да вед сія быд пожӧм тӧдӧ вӧрсьыс! Быд пу! Не толькӧ синнас видзӧдлӧмӧн тӧдӧ, но и кырымнас малыштӧмӧн...

Тӧдӧ Яг Иван не сӧмын ловйӧн сулалысь пусӧ, но тшӧтш и сійӧс, код пуысь мый медбура артмӧ: кодӧс колӧ керка стенӧ пуктыны да югыда лӧсйыны, кодысьджык сирӧд тьӧс плака перйыны, кодысь кокньыдик, ӧдӧба тювгысь пыж кокавны, мышка улӧс куснявны, чуман да кӧрзин вурыштны...

Шойччан лунӧ кӧ ті пыраланныд сы ордӧ гортас вина дозйӧн, пукалыштанныд ӧтлаын вӧр пӧткаа либӧ ю чериа пызан сайын, уна быдторсӧ на верманныд тӧдмавны тайӧ быттьӧкӧ и ньӧжмыд вӧраса мортыслысь.

Важ олӧм йылысь сёрнитігӧн шуас: — Няньыд (койгортса ногӧн — нень) миян Сыктыл йылса лыа муяс вылад некор ёна бурасӧ эз волы. Миян шӧркодь олысьыслӧн, бура куйӧдалӧмӧн, чукӧрмыліс коймӧд пайыс, мӧйта колӧ вӧлі ыджыд семьялы во гӧгӧр сёйӧм вылӧ. Со и вӧрыд мездыліс ми воксӧ, чӧскыд-пӧтӧс вӧлӧганад вед этшаджык и неньыд мунӧ. Батьӧ миян ӧддьӧн бур вӧралысь вӧлі! Сьӧла позтыр вылад кӧ веськалас, ставсӧ вермас лыйлыны. Пуксигас борд шы сертиыс и писӧктӧм сертиыс вӧлі веськыда воӧ лапъяс пӧвстӧ дзебсьӧм пӧткаыс вылӧ. Но лэчкӧн эз кыйлы сьӧлатӧ — сідзисӧ пӧ ёна доймасьӧ, сэсся и шыр да сьӧдбӧж вӧрӧдӧны. Лыйӧмнас вӧлі, шонъянӧй, век медуна кыйӧ. Еджыд крупчатка пызь вылӧ мыйта нуліс купечлы, а мӧдыс сэсся юркарӧ, Питерӧ, мӧдӧдӧ. Сэкъясӧ пӧ тай сьӧлаыд, еджыд чигнас, озырыслы дозмӧрысь ёнджыка на кажитчылӧма... Ӧддьӧн бур вӧралысь эськӧ вӧлі батьӧыс, но тай вӧралӧм помсьыд эз жӧ озырмыл!

Гажмыштӧмвывсьыс Яг Иван висьталас тіянлы, мый ас кадӧ ачыс тэчис став пачсӧ, дерт, Крестин гӧтыр отсӧгыс, ачыс вӧчаліс ӧшинь рамаяс да стеклӧаліс найӧс, вурис гӧтырыслы и пияныслы кром сапӧгъяс, мый таво бара на синіс-вӧчис совхозлы кӧкъямыс ыджыд додь да уна мегыр... А ӧд веськыд киыс мортыслӧн кыкысь ранитчылӧма да и, бӧръяысьсӧ, чеглӧм лы дінтіыс абу лючки бурдлӧма, гырддза улӧдыс валяйтчан нӧш кодь чукля лоӧма. Но тай со кыдзкӧ-мыйкӧ быдторсӧ вӧчӧ-керӧ.

Кылтса чипан позйын меліа-небыда сьылышталӧны чипанъяс.

— Тулысъядорыд найӧ век варовджыкӧсь лоӧны, — шуӧ Яг Иван, — век мичаджыка сьылны пондӧны. Кольк вайигӧн налӧн сорсъясыс ыдждӧны да мичаджыкӧсь лоӧны. Кыдзи нывбабалӧн нёньяс вайсьӧм водзвылын. Восьса синмӧн кӧ видзӧдан ас гӧгӧрыд, быдторсӧ позьӧ казялны да гӧгӧрвоны.

— А вот тэ, ачыд, кыдзи эськӧ медводдзаысьсӧ тӧдмасин аслад сильӧыдкӧд? Крестин гӧтырыдкӧд?

— Ме?! — кыз гӧлӧса вом тырнас гыгнитӧ пӧрысь вӧралысь-салдат. — Ме локта вӧлі ягысь, пӧтка тыра сьӧкыд ноп кыска. Гортладорӧ Сыктыл вомӧн вуджтӧдз пукси шойччыштны кыр йылӧ. А вадорас томиник нылук лэччӧма да кӧтісӧ мичаа мыськалӧ. Ок, меся, кутшӧм тайӧ ӧкуратнӧй! Сэсянь и мӧдӧдчис. Сія, дерт, ёна томджык меысь вӧлі, сыкӧд тӧдмасигӧн ме нин вӧлі войнаяс пыр сунӧма, но олім тай. Ошлӧн кодь кыз гӧлӧса да сильӧлӧн кодь вӧсни-мелі шыа. Лӧньджык-кутчысьысьджык да пӧрысьджык-чирышджык. Керка-карта ӧтлаын лэптім и челядьӧс быдтім. Гажсӧ и шогсӧ ӧтлаын вуджим...

Ӧтияс нимтӧны сійӧс Ыджыд Вӧралысьӧн, мӧдъяс — Мастерӧн, коймӧдъяс — Философӧн да Политикӧн. А медъёнасӧ Яг Иваныс, гашкӧ и, лоӧ миян чорыд да вира нэмлӧн Винёв Салдатӧн. Сы вӧсна мый вӧлӧма миян йӧйталысь нэмлӧн куимнан медыджыд война вылас: воддза мирӧвӧйын и гражданскӧйын, а сэсся тшӧтш и Отечественнӧйын. И дивӧ кӧть абу! Быдысь ловйӧн петӧма, и быдтор вӧчны кужан сямсӧ ни олӧм дінас кыпыдлунсӧ абу воштӧма, ас киӧн вӧчан мегыр моз абу синсьӧма.

— Да кыдзи нӧ тэнӧ куим война абу вермӧма чергӧдны?! — шензьытӧг ог олӧй ми татшӧмторсьыд. — Кор сы мында йӧз куш сӧмын бӧръя вывсьыс эз во?

— Хы, кутшӧмакӧ, дерт, буракӧ, шудаӧн чужлысьӧма, — чукырӧсь чужӧм тырнас шыннялыштӧ пӧрысь морт. — Синтӧм пуляясыс дзенгисны куш сӧмын винтовкаӧн лыйсьысь сойӧ. Но, дерт, и воюйтнытӧ колӧ жӧ кужыштны... Со, шуам, гражданскӧйӧ, Тукачевскӧй командуйтӧм улын, мийӧ тувъясьлім-пыралім Варшава дорӧдз. Дерт сэсся, ӧддьӧн чожа колмис бӧр усйысьны, унаӧн пленӧ веськалісны. Антанталы... Но вот, ӧтчыд мийӧ, разведчикъяс, кызь морт, вӧлім дозорын. И кыськӧ виччысьтӧг полякъяс атакуйтісны миянӧс, коннӧйяс. Скачитӧны-тӧвзьӧны миян вылӧ, сабляясӧн ӧвтчӧны да горзӧны. Ок и страшнӧйтор! Вӧрын суӧм гыма-чарда бушков та дінын тшаква!.. Но мийӧ эгӧ уськӧдчӧй сынисадь пышйыны, кӧть эськӧ и кысь нӧ жӧ ползьытӧгыс. Командирным миян — Лубнин — сувтӧдіс ставнымӧс ӧти шеренгаӧ. Ачыс ыджыд да ён, гора гӧлӧса. Быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, командуйтӧ: «Пли!» Ми швачким залп. А матынӧсь нин белополякъясыс, тыдалӧны, кыдзи гылалӧны-сутшкысялӧны вӧв вывсьыныс, а мукӧдыс и вӧлнас жмуткысьӧ. А Лубнин водзӧ командуйтӧ: «Пли!..» Бура джӧмдӧдім ми коннӧйястӧ, а сэсся и асланым конница отсӧг вылӧ воис... Но трачкысьӧмыс вӧлі пӧсь. Пырысь-пырсӧ кӧ эськӧ ёна ползим да уськӧдчим пышйыны, шырзисны-кералісны эськӧ миянӧс бадь ньӧрйӧс моз.

А чукля сойнас Яг Иван воис бӧръя война вывсьыс. Асыввыв Пруссияын, кор тышыс помланьӧ нин катовтчис, дзенгӧма фашистлӧн пуля, да лыыс нелючки бӧрсӧ йитчӧма.

— Не ӧти налькйӧ жӧ веськавлі и тайӧ война вылад, — винаысь гажмыштлігъясӧ жӧ казьтывліс пӧрысь солдат. — Шуам, «За отвагу» медаль сетісны ӧти войся тышкасьӧмысь. Мийӧ сэки чожа жӧ наступайтім, бара жӧ тувйӧн моз йиджовтчим немеч пытшкӧ. И кутшӧмакӧ сылӧн кытшын моз лоим. Но пондіс помасьны боеприпас. Командирным — Матвеев вӧлі — шуӧ меным: Иван дядь пӧ, мезды! Босьт аскӧдыд кодӧс кӧсъян, но асланымлань бергӧдчыв да боеприпас вай! А ме мӧвпышті да и шуа: меся, тӧварыш командир, ӧтнам муна, меным ӧтнамлы бурджык, этшаджык паникаыс. А вой. Ӧддьӧн пемыд. Но вед вӧралігъясӧ этша ӧмӧй ме аддзылі пемыд войтӧ!.. Гоз вӧла ён бричкаӧн муна боки туйӧд. Сэсся тай веськыдвывсянь кыдз сяркнитас автомат ӧчередь. Пуляясыс сӧмын и дживкнитісны кыткӧ юр весьтӧд. Немтор, меся, татшӧм пемыдас тійӧ сідз и тадз он аддзӧ менӧ, а сідз ылӧсас лыйланныд, кӧлеса шыас. А сэк кості ачым, дерт, казявтӧг эг ов, кысяньджык югнитісны лыйсьӧмъясыс. Меся, часлы, ме ачым на петкӧдла тіянлы пуж! И быдса обойма сяркӧді сыланьӧ. Лӧнисны тай сэсся-а. Гашкӧ и, кутшӧмкӧ дозор вӧлі, этшаникӧн вӧліны да водзӧсӧ эз сэсся лысьтны пырны косяс. Код на пӧ тӧдас, мыйтаӧнӧсь вочасӧ лыйсьысьясыс... Лючки да бура вайи вед ме боеприпастӧ. Командирным, Матвеевыс, весиг пондіс окалны менӧ йӧз водзын. А югдӧм бӧрас мийӧ бара пондім ёна лыйсьыны да эг сетчӧй немечлы дзикӧдз топӧдны... Но а меным сетісны «За отвагу» медальтӧ...

— Да, кыдзи нӧ тэ ӧтнад лысьтін петны татшӧмтор вылас? — шензям ми, том йӧз. — Да нӧшта нин пемыд вой вылас?

— А эг кӧ вед пет, сэки эськӧ миянӧс, пӧшти нин куш киӧн кольӧмаяссӧ, ставнымӧс вермис нырыштны немечыс, — ыджыда шуӧ пӧрысь салдат да, винаысь да казьтылӧмъяссьыс шоналӧмаыс, водзӧ на висьтасьӧ: — А колӧ шуны, том командирыс, Матвеевыс, радейтліс менӧ, старикӧс. Дашкӧ, сыысь, мӧй быдтор ме керлі лабутнӧя, эг нервничайт. Ӧтчыд, лыйсянінын, бур теш кодь лоліс. Мишеньӧ лыйсигӧн. Ме куим пуля лэдзи, и ставыс дзик шӧрас, ӧта-мӧд вылас вевсьӧн моз инмисны. А кодсюрӧ весиг ыджыд кытшас оз веськалны, кыдз тай шулӧны, «за молоком» шутёлтӧ пуляыс. Сэки ӧти боец и шуӧ: сылӧн пӧ винтовкаыс бурджык! Но та вылӧ командир пондіс янӧдны сійӧс: немторсӧ пӧ эн сӧр, вед Иван дядьыс пӧ войвывса вӧралысь, нэмӧвӧйся кыйсьысь, кысь нин тэныд сыӧдз... Но мӧдыс некыдзи оз инась — кӧть пӧ мый, а винтовкаыс сылӧн бурджык. Но сэсся ме и сеті сылы ассьым винтовкаӧс, на, мися, видлы. Лыйис сія куимысь, и бара на эз веськал. Войтырыс бура сераліс сы вылын, Цветков вӧлі, кыськӧ Волга вылысь...

Босьтіс табак кӧшельсӧ да ньӧжмыдіника пондіс гартны чигарка. Улітіыс кусыньтӧм кабалатор вылӧ кӧшельсьыс чепӧльтӧм табаксӧ киськаліс шӧрвыяс ёна кызджыка, доръясӧдыс вӧсньыдджыка, артмис топыда гаровтӧм гӧрба чигарка. Сэтшӧм жӧ ньӧжмыдіника вартіс истӧг, ӧзтіс да чӧскыдпырысь нёньыштіс чорыд тшынсӧ.

— Век махорка куритан?

— Век тай, нэм чӧж. Папиросыд оз бурмӧд сьӧлӧмӧс. Сэсся и ёнджыка кызӧдӧ сыысь.

Вина сійӧ юӧ ньӧжмыдіника жӧ, этшаникӧн гулькниталӧмӧн, вель дыр кымыньтӧ стӧкансӧ и юигмозыс кыдзкӧ зэв збыльысь видзӧдӧ пыдӧсас.

Ыджыд юрыс сылӧн кушмыштӧма нин, кольыштӧм юрсиыс еджыдӧдз дзормӧма. Коркӧ ӧтчыд сійӧ висьталіс меным быдса лекция юрси йывсьыс. Шуӧ: зонка дырйи пӧ менам юрсиӧй вӧлі татшӧм жӧ еджыд, но, дерт, ёна сукджык. Сэсся пӧ вочасӧн рудӧдіс, а сэсся и сьӧдӧдіс. Ӧні со, видзӧд, коляс юрсиыс бара едждӧдіс. Кор пӧ сійӧ лоӧ пӧим рӧма, сэки пӧ ме кула.

— Сыӧдз тэныд ылын на! — сьӧлӧм сета ме.

— Код тӧдас... Сизимдаслань со матыстча. Кыла, сьӧлӧмӧй пондіс дзуртышталны. Вӧрӧ омӧля нин верма ветлыны, со мыйысь медыджыд шогыс!.. Мудзис жӧ, буракӧ, сьӧлӧмыс. Ӧд сідз ли, тадз ли, а куим война пыр мунӧма. Пуля кӧрсӧ видлӧма и тшыг нисьӧ пӧтсӧ тӧдлӧма. Вед кӧть и кужлі кутны ачымӧс, но быдсяма шызьӧмтӧгыс да вийсьӧмтӧгыс эг жӧ вермы олны. И олігчӧжнас мыйтаысь лоис видзӧдлӧма сьмертыслы чужӧмӧ... — Сувтовкерліс, ыджыда ышловзис, а сэсся и курыда содтіс: — Но медъёнасӧ меным, дерт, мӧрччис ыджыд пиӧйлӧн, Колялӧн, усьӧмыс... Ме со ачым, батьыс, бара на ловйӧн локті война вылсьыс, а сія, дас сизим арӧса, пуктіс юрсӧ... Эстшӧм тӧлка юрсӧ... Да тэ вед ачыд тӧдан! — шуис курзьӧм шыӧн да нюжӧдіс чукля кисӧ выльӧн кисьтӧм стӧканлань.

Да ме тӧда, тайӧ шогыс песовтіс пӧрысь салдатӧс — тшӧтш, дерт, и Крестин гӧтырсӧ! — песовтіс чеглӧм лыа сойсяыс и став мукӧд дойсяыс ёнджыка.

Коляыс вӧлі сӧмын ӧти арӧсӧн и ыджыдджык меысь. Асланым грездъясын нёльӧд класс помалӧм бӧрын ми сыкӧд ӧти кадӧ кайим велӧдчыны НСШ-ӧ, Постӧ. Витӧд классянь сизимӧдсӧ помавтӧдз ӧти парта сайын пукалім. Ме вӧлі ёнджыка радейта история да литература, а сійӧ — математика, медсьӧкыд задачасӧ кӧть алгебраысь, кӧть физикаысь пырысь-пыр и решитас. Ӧтарладорсяньыс и мӧдарладорсяньыс ёна ми отсасьлім ӧта-мӧдлы! Сизим класс помалӧм бӧрас Колясӧ, артасьны бура кужысьсӧ, босьтісны счетоводӧн. Но 44-ӧд воын кызь сизимӧд воын чужӧмаясӧс, дас сизим арӧсаясӧс, тшӧтш нуисны война вылӧ, кодсюрӧ на пиысь удитісны на веськавны фронт вылӧ, Коля моз жӧ, удитісны на усьны войналӧн бӧръя лунъясӧ... Дас сизим арӧсаясыс! Дзик на зонкаясыс! Нывкӧд окыштчӧм тӧдлытӧмъясыс! Да сэтшӧма нин-ӧ коліс сэки зутшкыны татшӧм коньӧр зонкаяссӧ веськыда ад биас?!

О, Енмӧй-видзысьӧй! Мыйсӧ сӧмын эз ло вуджны миянлы олӧманым!

Ёнджыка кӧ коддзас пӧрысь салдат, ыджыд пиыс понда ырӧбӧн бӧрддзӧ. Да лыддьӧдлӧ:

— Коляыд вед миян эз ло! Эстшӧм озы-ыр вежӧр! Да мед эськӧ, бурджык, ачым ме эг ло, а сія оліс! Да сэтшӧм озыр вежӧраыс водзӧ рӧдмӧдчис!

Но кысь, абу сідзи шуӧма да...

Но татшӧм курыдасӧ усьӧм пиыс понда гажтӧмтчысь лолыс сылӧн письтылӧ шоча. Бурдлытӧм ыджыд дойсӧ сійӧ зэлыда кутӧ ас пытшкас. Ёнджыкасӧ век кыпыд руа овлӧ. Ӧтчыд шуис меным:

— Немтор, Сашӧ, олыштам на! Да мӧй пӧ и не олнысӧ ӧні. Государственнӧй удж вылӧ ог ветлы, а сьӧмтор гортӧдз вайӧны. Тьӧтушыдлы воыштӧ жӧ и. Мича паськӧм миянлы бодритчыны оз нин ков, а олӧм вылӧ тырмӧ, асланым сёян-юан дінӧ содтӧд пыдди. Видзӧд, ӧнӧдз век на мӧс видзим, быд во порсь быдтылам. Вӧр-ва сёянӧн век на жӧ чӧсмасьлім и пилы ӧтувъя вынӧн керка лэптім, неважӧн том гозъя да посни челядьныс пырисны югыд-гажа керкаас. Меканикалӧ тай сія миян, текникатӧ бура тӧдӧ. Ичӧтджык вокыс, видзӧд бара, трактористалӧ. Ён мортыд да, бура жӧ уджалӧ, ачыд вед тӧдан, тэ кодь жӧ паськыд морӧса сія миян... А юрси кузяыд ме тэныд, Сашӧ, ӧддьӧн збыльысь шуи. Дыртӧ олігӧн кулысьяс сертиыс ме тайӧс казялі нин.

Да, быдторсӧ казявны кужӧмыс сылӧн, позьӧ шуны, вирас. И паметьыс сӧдзӧн-бурӧн кольӧма. Ӧшинь сайын буретш вӧлі сапкӧ-усьӧ гырысь коръя кодь лым, сійӧ чӧла видзӧдыштіс ывла вылӧ да шуис:

— Ветымын во сайын, буретш татшӧм жӧ лым усяна лунӧ, муніс Германскӧй фронт вылӧ шурин, Ӧльӧксей, да миян Коля моз жӧ бӧрсӧ эз во. Дас кӧкъямыс арӧса на жӧ и вӧліс...

Гӧтырыс, Крестин тьӧтуш, пондіс артавны, да тыдовтчис, мый сідзи и эм.

Яг Иван бура помнитӧ ним-овсӧ аслас став ёртыслысь, став командирыслысь, куимнан войначӧжся став фронтъяс вывсьыс. Сылӧн вежӧрӧ ясыда йиджовтчӧмаӧсь сідзжӧ лыдтӧм-тшӧттӧм кар и сикт нимъяс, ю нимъяс, кытъясті сійӧ уна воюйтігас мунлӧма.

Челядь дырйиыс этшаника велӧдчӧмаяс пӧвстад оз унаӧн сюрны Яг Иван кодь йӧз, кодъяс эськӧ сы моз жӧ ыджыда да паськыда мӧвпалісны олӧм йывсьыс и став мир йывсьыс, кодъяс эськӧ асланыс аддзылӧм да тӧдлӧмторъяс подув вылын вермисны ыджыда гӧрддзавны ассьыныс мӧвпнысӧ да сьӧлӧм кылӧмсӧ.

Миян быдмигӧн-сӧвмигӧн быд ногыс лэптісны да ыдждӧдлісны Сталинӧс. Не сӧмын бӧръя войнаын сылысь медыджыд тӧдчанлунсӧ ёна лэптісны, но и тшӧтш и сійӧс, мый гражданскӧй война дырйи став гырысьджык вермӧмыс вӧлі шедӧдӧма Сталин ёртлӧн жӧ юрнуӧдӧм улын. Миянӧс велӧдісны тадзи и ми помӧдз эским талы. А Яг Иван став войнасӧ аслас синмӧн аддзылӧм, став дойяссӧ аслас лолӧн и вир-яйӧн тӧдлӧм морт, вина юигӧн гажмыштам да, вӧлі мый вермӧмсьыс вензьӧ ме коддьӧмыскӧд, дзик мӧдарӧ сынӧ-эскӧдӧ. Ыштӧ мийӧ пӧ гражданскӧй дырйиыд некутшӧм Сталин йылысь эгӧ и кывлӧй. Медыджыд командиръяснас да вождьяснас пӧ миянлы вӧліны Ленин да Троцкий. Мийӧ пӧ бурӧн и лёкӧн косявлім-сьывлім на йылысь. «Ленин, Троцкий нипочём — закидаем кирпичом!..» Но и ёна пыдди пуктіс пӧрысь салдат Ленин ёртӧс. Кор вӧлі, тадзисӧ юыштлігъясӧ, кодкӧ шуас тайӧ нимсӧ, гажмыштӧм Яг Иван весиг бырс сувтӧ пызан сайын, кияссӧ увлань зэлӧдӧ, «смирно» дырйи моз быттьӧ кынмылӧ.

А ми, томъясыс, вом быгзьытӧдз доръям-лэптам тшӧтш и Сталин ёртӧс. И вой шӧрӧдз да и дырджык на горзам-вензям гажа юраясыд, тьӧтушлы узьны огӧ сетӧй. Сійӧ нин пондӧ быд ногыс ӧлӧдны верӧссӧ, винаысь и казьтылӧмъясысь ышмӧм жӧ дядьӧс: да, пӧрысь выжыв пӧ, лэдз нин Сашӧыслы шойччыштны! Мӧй нӧ помасьлытӧм басьнисӧ ӧтарӧ изан!

А мӧдыс пырысь-пыр жӧ ён гӧлӧснас вочаалӧ сійӧс: «Но-о, кутшӧм инӧ узьӧм да шойччӧм, ӧтчыд сы ылнасянь локтіс да. Узьнытӧ мӧдысь на эштылам. Кодкӧд нӧ сэсся ме ставтор йылсьыс байта, пиян татшӧм ыджыдасӧ оз гӧгӧрвоны-а...»

И асылӧдзыс вензям ми сыкӧд, том да пӧрысь. Войнаяс йылысь вензям, и вождьяс йылысь, и олӧмыс йылысь. Быдӧнлӧн асланым правда. Кӧть эськӧ и менамсӧ кутшӧм на сэки правда вӧлі? Мый мырдысьӧн сюйисны йӧй том юрӧ, — сійӧ и вӧлі.

А сійӧ, ёна нин дзормӧм пӧрысь салдат, пукалӧ паччӧрӧ кайысь пос вылын, азыма шпуткӧ мышка чигаркасӧ да медбӧрын шуӧ меным, паныда крӧвать вылын нёровтчӧмалы:

— Часлы, зонмӧ Сашӧ, олӧмыс, дашкӧ и, петкӧдлас на, коді лоӧ тэа-меа костын правыс.

И збыльысь, петкӧдліс олӧмыс...

Бӧртиджыкъясӧ шочиника паныдасьлігъясӧ, кор мӧдар банӧнджык бергӧдчис олӧмыс, меным ӧддьӧн яндзим вӧлі сы водзын коркӧя татшӧм вензьылӧмъяссьыс.

Но, дерт, вӧлі меным и шензьымӧн, мый быдторсӧ аддзылӧм олӧма морт тадзи ас ногӧныс синӧ и веськыда та йылысь сёрнитӧ. Кӧть эськӧ и сылӧн шуӧмаыс, овлӧ, дзик паныд мунӧ олӧмас керсянаыслы. Шуам, кор миян войвылын кодлӧнкӧ «мудрӧй» тшӧктӧм серти дугдылісны вӧдитны нянь, став няня муяс кӧдзисны турунӧн и скӧтлы веж кӧрым вылӧ жӧ быдтан анькытш сора зӧрйӧн, Яг Иван кыдзкӧ шуис меным:

— Вот, Сашӧ, медбӧрын нянь шог мийӧ ӧні бырӧдім: нянь кӧйдыс кӧдзам, а турун босьтам. Няня муяс вылын омӧлик турун мырдысьӧн быдмыштӧ.

Мыйта курыд дой да сьӧлӧм шог вӧлі йиджовтчӧма важ крестьянинлӧн тайӧ кывъясас! Тадзисӧ уджалӧмысь сійӧ, дерт, кӧнкӧ, аддзис нин, ыджыд сьӧлӧмнас кыліс нин Коми мулӧн видз-му овмӧслысь водзӧ лоана йывмӧмсӧ.

Но сэк жӧ и мый вермис век вийсис Яг Иван сы могысь, мед эськӧ уна нэмъяс чӧж коми йӧзлӧн пӧсьӧн да и вирӧн тшӧтш киськалӧм му-видз кыдзкӧ-мыйкӧ бурджыка вердісны мортӧс, мед эз изгармыны найӧ дзикӧдз, эз эндыны да вӧрӧн бӧр эз тырны.

Кор выльӧн лӧсьӧдӧм Сӧвет власьт став йӧзсӧ шуис ӧткодьӧн да выльысь жӧ, сёйысьяс лыд серти, пондісны юклыны крестьяналы му-видзсӧ, войнаяс пыр мунӧм Яг Иван, дерт, вӧлі жӧ юклысьяс лыдас. Ӧд вир кисьтмӧныс жӧ тышкасис мир, да му, да выль олӧм вӧснаыс. Медся озыръяссӧ сэки лои, дерт, пайкӧдӧма, и найӧ ёна пестісны лӧгнысӧ сы коддьӧм салдатъясыс вылӧ. Ӧти арся войӧ Яг Иванӧс кыйӧдісны, повзис кӧ быттьӧ, код тӧдас мый выйӧдз вермисны эськӧ бонзьӧдны. Но сапӧг гӧлень костас сылӧн вӧлі кӧрт бедь и сійӧн, сабляӧн моз, вурыштіс нырщикыслы сьылі тшупӧдас. Таысь весиг судӧдз воліс делӧыс, сэсся и пуксьӧдлісны на мыйкӧ дыра кежлӧ Улляна манастырӧ, сэтчӧ, манакъясӧс вӧтлӧм бӧрын, лӧсьӧдлӧмаӧсь тюрмасӧ.

— Некор оз вун, кыдзи вӧлі звижжитӧ тӧлыс тыртӧм келляясын да кузь коридоръясын! — казьтыліс уна вояс мысти пӧрысь вӧралысь-крестьянин-салдат. Но сэк жӧ и шензьӧмӧн тӧдчӧдліс: — А, морӧ, ёна жӧ о-озыр вӧлӧма Эжва катыдад тайӧ манастырыс! Эстшӧм ыджыд югыд вичко и оланінъяс, мастерскӧй и скӧт карта. Ставыс кирпичысь. Манакъясыс пӧ ставсӧ ас кырымӧн керлӧмаӧсь. Эстшӧм дивӧ лэптылӧмаӧсь медся гажаинас! А медыджыд лэптысь-керысьнас пӧ вӧлӧма отеч Феодосий, коми зырянин жӧ. — Но и татчӧ содтыліс на жӧ уна аддзылысь-тӧдысь Яг Иван: — Дерт эськӧ, бур сямӧн кӧ, татшӧм чудӧсӧ эз эськӧ ков рӧзӧритны, мед кӧть и выльджык олӧм пуксис. Но сідз нин тай век керсьӧ Россияад: кодъяскӧ локтасны власьт бердӧ да и ставсӧ дӧбелькиӧдз чегъялӧны, став олӧм-вылӧмсӧ, пидзӧс вылас ки тыр сартасӧс моз. А коньӧр йӧз помтӧг сэсся и вийсьӧны лёк желлясьӧминас.

Нэп кадӧ коми вӧралысь крестьяна зумыдакодь овмӧдчылісны. Му-видз азыма паськӧдісны, уна скӧт лӧсьӧдісны, керкаяс лэптісны. А кодлы сиктын-грездын эз тырмы му-виддзыс, сяргысисны-овмӧдчалісны пӧчинокъясӧ, сэні, бура бӧрйӧм озырджык да гажаджык вӧр-ваас, кыпӧдалісны выль керкаяс, выль му-видз перйисны, челядьнысӧ быдтісны, быд пӧлӧс скӧт рӧдмӧдісны. Гусясьӧм сэки эз вӧв, и мый пӧ и не лӧсьӧдны унджык да бурджыкӧс — аслыд олігчӧж кежлӧ и челядьыдлы кольӧм могысь. Ёна мырсисны, но и чӧскыда-пӧтӧса сёйисны-юисны, гортса сёян-юан и вӧр-ва сёян-юан. И водзӧ на эськӧ посйысьны тадзи, сикт лыд и коми йӧз лыд век ӧтарӧ содтыны, Коми му пасьталанас вынсявны, мый понда, гашкӧ, и медъёнасӧ тышкасисны Иван коддьӧмъяс, но... бара на тай краджгисны-чегисны ки тыр сартассӧ. Колхозъяс пондісны лӧсьӧдавны, му-видз и кызвын скӧтсӧ крестьяналысь босьтісны да ӧтувталісны.

Яг Иван эськӧ и эз зэв окотапырысь пыр татшӧм гӧгӧрвотӧм нима... колхозад, жаль сылы вӧлі пазӧдны ёна мырсьӧмӧн зумыдмӧдлӧм нин ассьыс овмӧссӧ, но век жӧ войтырыс бӧрйисны сійӧс асланыс предӧн. Тэ пӧ медуна тӧдан, медуна сямман, и он пов шуны ассьыд веськыд кыв. А сэсся и бӧръя война вывсьыс локтӧм бӧрын нин бара на мыйкӧ дыра предаліс сэки нин некымын колхозысь ӧтувтӧм овмӧсӧн. И мый вермис сетіс вынсӧ и сямсӧ, мед эськӧ йӧзыслы кыпыдджыка уджавсис да бурджыка овсис.

Том дырйи и олӧмсӧ паськыда нин аддзылӧм бӧрын, меным век нимкодьпырысь пырсьӧ Яг Иван гозъя ордӧ. Сы вӧсна, мый тӧда: чӧскыд сёяна пызан сайын этшаник вина юыштӧм бӧрын, ме бара на кывла насянь мыйкӧ выльтор, шаньтор, коді, гашкӧ и, нэм кежлӧ йиджовтас менам лов вылӧ да кутшӧмакӧ тшӧтш пондас отсавны меным водзӧ овны.

Ӧд быд дивӧыс дінӧдз Яг Иванлы мог! Шуам, сійӧ вермас висьтавны ассьыс песӧм мӧвп сы йылысь, кыдзиджык артмӧма-лоӧма помтӧм-дортӧм йиркын миян Му; мӧдысь — кыдзи ягын-йигырын рӧдмӧдчӧ дозмӧр. И мыйла чужӧм бӧртиыс мореӧ лэччылӧм чими чери быдмӧм бӧрас бӧр катӧ аслас чужанінлань: небось тай аддзӧ сы кузя туйсӧ. А ӧтчыд кынӧмыс пондӧма висьыштавны мортыдлӧн, да ачыс жӧ гӧгӧрвоӧма, мыйысь: быд во пӧ быдтывлам порсьӧс, а кусӧ пӧ ӧні, мукӧд мозыс жӧ, эгӧ пондӧй кульны, а — чишкалны. Куас пӧ порсь сиыслӧн заыс кольӧ, сёян сійӧс да кынӧмад чӧскыдыс-госыс сылӧ, а чорыд си торпыригыс кольӧ, чукӧрмӧ да и сьӧктӧдӧ... А кор космонавт А. Леонов петаліс корабльсьыс енэж йиркӧ, Яг Иван шуис: лунтыр пӧ пазӧді юрӧс, мыйла сійӧ эз орӧдчы да эз торъяв карабыс дінсьыс. Вед сэтшӧм чожа тӧлзьӧ космосӧдыс карабыс! А сэсся пӧ ачым жӧ и гӧгӧрвои; вед и йиркас петӧм мортыслы сетӧма сэтшӧм жӧ ӧд! Со и тӧвзьӧны пемыд-кӧдзыд тыртӧминӧдыс орччӧн. Но кутшӧм збойлун колӧ мортлы, медым тадзисӧ, ӧтнасӧнлы, петны ортсыӧ. Тайӧ абу вӧрын кер чомйысь ывлаӧ петалӧмыд!..

Мыйта тӧдӧмлун да сям чӧжсьӧ дыр олігчӧжыс Яг Иван кодь йӧзлӧн. Сӧмын тай, кызвыннас, ставыс сідзи и вошӧ. Том йӧз оз кӧсйыны кывзысьны налысь, ньылыда оз босьтны налысь чӧжӧмасӧ асланыс олӧм-вылӧмӧ, а бара на ас ногӧныс чегӧны-керӧны, и йӧзлӧн вийсьӧмыс-дойыс бара выльысь зэлалӧ-гӧрддзасьӧ.

Яг Иванлӧн ичӧтик внучкаыс, ас кодьыс жӧ лӧзов синъяса Нинук, ичӧтик-небыдик чуньяснас малалӧ да шыльӧдӧ пӧльыслысь лым еджыд шочмӧм юрсисӧ. Мӧдыс, шонді водзын куткырвидзысь кань моз, сӧмын и курччышталӧ вочасӧ, а войнаясӧн да вӧр-ваӧн дубитӧм-тшынӧдӧм чужӧмас ворсӧдчыштӧ гожся югыд асыв кодь мелі нюм.

— Дедуш, сьылышт бара мыйкӧ меным, — корӧ ичӧтик-небыдик морт.

Мӧдыс — вӧралысь-крестьянин-салдат — кызӧктыштӧ, бергӧдчӧ чужӧмнас внучкаыслань да, кыз гӧлӧссӧ небзьӧдыштны зілиг, буксӧ-сьылӧ:

Ылын-ылын, дзор Уралын,

Уна-уна киссис вир,

Войска водзын муніс Варыш —

Гӧрд опичер-командир!

— Тайӧ гижӧдыд тэнад, вокӧ, морт олӧмысь быдса роман кодь! — пӧся шуис Жельнӧг Вась тэрыба лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын. — Тэ менӧ пыр ӧтарӧ ёнджыка и ёнджыка шензьӧдан! Ме, ачым, сы дыра газетын уджала, а тадзитӧ эськӧ некор эг сяммы гижны. Татшӧм ыджыда и пыдіа восьтыны мортсӧ. Ӧд со абу нин мортыс, а дзик ловъя кодьӧн сувтӧ син водзын. Меным весиг чайтсьӧ, ӧні жӧ пырас да мыйкӧ шуас сійӧ миянлы, ме кодь кымын жӧ кыз гӧлӧснас.

— Кодӧс сьӧлӧм тырнад радейтан, сы йылысь, дашкӧ, бурджыка и шусьӧ, — яндысьыштчис орчча крӧвать вывсянь Хохол Йӧра Саш. — Но он-ӧ тэ вылтіджык ошкы менӧ?

— Ме сӧмын бара на жалита, мый тэ ылалін гортысь! — водзӧ на ыпъяліс Жельнӧг Вась. — Мый тэ кӧнкӧ йӧзын шахтаясын мырсин, заводъясын парторгалін. А гортын кӧ, ас муын кӧ, ас кывйӧн вӧдитчигӧн кӧ, кутшӧм мортӧн эськӧ вермин лоны! Ме ӧні падъявтӧг нин шуа: тэнад ыджыд сьӧлӧмӧн, тэнад эбӧсӧн, тэнад пӧсьлунӧн, гашкӧ и, ыджыд гижысьӧн эськӧ тэ вермин лоны!..

— Ме эськӧ ӧні, шуи нин тай, ӧттор-мӧдтор гижыштала да... Пенсия вылӧ петӧм бӧрын... Внукъяскӧд ноксигмоз... Тшӧтш и важ олӧмсьыс, мӧй паметьӧ бура сизьдысьӧма... Коми йӧзлӧн важ олӧмыс менӧ ӧддьӧн ёна шызьӧдӧ... Вед со кутшӧм йӧз вӧлӧмаӧсь, кӧть сійӧ жӧ Иван дядьсӧ босьтам...

— И гиж, вокӧ! Унджык гиж! А сэсся, гашкӧ и, быдса нигаӧдз вермам вайӧдны... Ӧд сэтшӧм олан туй тэ мунін. Сымда аддзылін. Сымда йӧзӧс тӧдлін. Сымда шогсин... Быдӧн вӧрзьӧм сьӧлӧмӧн лыддяс татшӧм гижӧдтӧ да мыйкӧ босьтас олӧмас тшӧтш и аслыс. Ӧні, кадыс кӧ лоыштіс, унджык тадзи жӧ гиж, Хохол Йӧра Саш!

Татчӧ сэсся Хохол Йӧра Саш ыджыда ышловзис важ ёртыслӧн татшӧм ырзьӧдӧмыс вылӧ:

— Сӧмын, буди, ӧнія гудыр кадъясас некодлы некутшӧм гижӧма оз кол-а?.. Кор гӧгӧр ыджыдалӧ бандитлӧн пуля... Кор сӧлсем торксис йӧз кост олӧм-вылӧмысь став бурыс и донаыс... Не лыддьысьӧмӧдз лоис йӧзыслы... Не культураӧдз... Медтыкӧ ловйӧн кольны... Тшыглы не кулны...

— Сідз эськӧ да, — гӧгӧрвотӧг эз ов мӧдыс. — Но кыскӧ кӧ сьӧлӧмыд, верман кӧ, тэ гижыштав. Коркӧ ӧд, гашкӧ, бӧр на жӧ бурмыштлас олӧмыс. Сэки йӧзыслы интереснӧ лоӧ видзӧдлыны тшӧтш и миян кодьыс вылӧ, кыдзи ми тані вийсим-пессим...

19

Асывнас Хохол Йӧра Саш, карын мамыслӧн гу вылӧ моз, ӧтнасӧн мӧдӧдчис чужан грездланьыс. Ёртыс, газетӧ гижысь Жельнӧг Вась, дерт, гӧгӧрвотӧг эз ов сійӧс — мый ӧні вӧчсьӧ сьӧлӧм вылас йӧз муясӧ ылалӧм да ӧні важ гортас бӧр веськалӧм мортлӧн, да ёнасӧ эз и понды вӧзйысьны ӧтлаынсӧ мунны, мӧдысьджык пӧ кежалам на кыкӧннас, а талунсӧ пӧ ме ветла совхоз контораӧ да мый да, юасьышта аслам мог кузя.

Куим километр таті вуджан костыс, чорыд туй ӧні вӧчӧмаӧсь, машинаяс шыльыда дзужъялӧны, а водзтіясӧ кызвыннас вӧлі лыа. И пӧшти туй кузялаыс ӧні, ӧтарас и мӧдарас, керкаяс нин пукталӧмаӧсь, тшӧтш и больнича кар паськыдакодь лыбӧдчӧ, а водзтісӧ, шӧрвыяс кымын, ӧти керка-овмӧс сӧмын и вӧлі — Сюзь Иллялӧн. Да бӧртиджыкнас тай, сыкӧд орччӧн моз, ветеран керка лоліс.

Восьлалӧ гортланьыс ылі муясӧ ылалӧм — ӧні, буракӧ, помӧдз нин ылалӧм! — Хохол Йӧра Саш, и вочасӧн пондӧ кывны, кыдзи ырзьӧм-доналӧм лолыс сылӧн бара на пондӧ ойдыны пӧсь синваӧн. И быттьӧ лючкисӧ оз и казяв сійӧ туй пӧлӧныс лэптысялӧм неважӧнся на керкаяссӧ, а ёнджыкасӧ аддзӧ асьсӧ ичӧтик зонкаӧн, коді мыйлакӧ лэччылӧма тьӧтушыс ордӧ да Вадор бабушыс ордӧ да ӧні бӧр локтӧ гортас. Кутшӧм нимкодь век лоліс ичӧт зонкалы асланыс грездладорсянь вӧракодинӧд муныштӧм бӧрын петны тайӧ ӧтка керкаыс дінӧ — ӧні сэсся, восьсаджыкинас, некутшӧм вӧрса ни мути оз нин тшапнит!

Мыйлакӧ тай ӧтнасӧн петалӧма татчӧ Сюзь Илляыс? Палаззяса Карпояс моз жӧ йӧзысь бокӧ?

Дерт, медъёнасӧ повлісны сотчӧмысь. Ӧд важӧнсӧ, гожся кадӧ, Коми муын мыйта сикт и грезд ыпнитлӧма да лыблӧма тшын выв. Верстьӧ йӧз да гырысьджык челядь ставӧн видз вылынӧсь, уна скӧтлы сымда турун колӧ пуктыны, шонді петӧмсянь да шонді пуксьӧмӧдз мырсьыны. Гортӧ сӧмын медпосни челядьыс кольӧма да дзик нин вермытӧм пӧрысьяс. А посниуловыдлы тай ок ёна окота дурыштны биӧн. Гажа биыс дорын быд ногыс чиктывны. А ӧти керка кӧ ӧзйӧ тӧла дырйиыд да кос гожӧмнад, дзоньнас грездыс пондӧ нялйыны. А коді пондас кусӧдчыны лун шӧра луннад?.. Со и лоалісны Коми муын Сотчӧмвывъяс. Со и ӧтдортчалісны грездъясысь повтӧмджык да вынаджык йӧз. Ӧткӧннас кӧть нин ӧд бокисяньыс он ӧзйы...

А Сюзь Илля йывсьыс висьтавліс Яг Иван дядь, мый сійӧ Вадорын медъён вӧлӧма сой выннас — черӧн керасигӧн некодлы абу сетчылӧма. Да, буракӧ, и нэп дырйи жӧ сійӧ петалӧма татчӧ, сэки ӧд тай кыпыд вӧлӧма кадыс, лэдзӧмаӧсь крестьяналы паськӧдчыны и мый верман озырмӧдчыны, и ён да повтӧм йӧзыд тай пасьталаыс ӧткӧн моз овмӧдчылӧмаӧсь, некымын чой-вокыскӧд да — Тыбъюын кӧть Вӧзимын, Улдзиын кӧть Пошнягын. Сэсся ӧд и Коми муад сэки лӧнь на вӧлі, воӧм йӧзыс этшаӧн на олісны, некод эз гусясь ни мырддясь, позьӧ шуны, комияслӧн зарни кадыс вӧлі сэки...

Сулалӧ на Сюзь Иллялӧн воймӧм-пӧрысьмӧм керкаыс, ачыс, зумыда тшуплысьысь, дерт, кӧнкӧ, абу нин-а. А Хохол Йӧра Саш помнитыштӧ на Сюзь Иллясӧ, корсюрӧясӧ паныд лоліс да: мусяньыс тэчӧма быттьӧ да мышкыракодь, паськыд пельпомъяса да ён морӧса, дженьыд голяыс вылын гӧрдов чужӧма-юрсиа. Кӧнкӧ, татшӧм ошкыс олігчӧжнас мыйта бертіс-бергӧдіс быд пӧлӧс уджсӧ! «Здоровеньки булы! — ас кежас пӧся шуӧ важ керкалы Хохол Йӧра Саш. — Чолӧм-здорово! Мыйтаысь тэ менӧ коркӧясӧ долыдмӧдлін!»

Тасянь шуйгавылын джуджыда кыпӧдчӧ Вичко Мысйыв, а мӧд ногӧн кӧ — Ӧзын Чой. «Ӧзын Чой?» — виччысьтӧг мӧвпыштӧ ӧні Хохол Йӧра Саш. — Ӧзыныс вед сійӧ, буракӧ, ю дорын сэтшӧм ин, кытчӧ сувтӧны пыжӧн и пурйӧн? А сылӧн быдмигӧн Сыктылыс ӧддьӧн ыліті нин тасянь визултіс... Но, тӧдӧмысь, коркӧясӧ буретш чой горулӧдыс и шлывгыліс. Водзынджык кыпӧдчысь Чирӧм Мысйыв горулӧд да. А сэсся вешйис лунланьӧджык, колис уна тыа-вадъя Ыджыд Кӧдж...» И норлун вылас тшӧтш и нимкодь лои Хохол Йӧра Сашлы буретш ӧні тадзисӧ вежӧртӧмысь!

Вичкосӧ ӧні, джуджыд мыс йылас ёнакодь нин сайӧдалӧмаӧсь барак модаа кык судта керкаяс. Олан керкаяс и сэні жӧ, воддза волігъяссяньыс нин тӧдӧ Хохол Йӧра Саш, Культура Керка, районса власьтлӧн веськӧдлан короминаяс. А водзтіясӧ вичкоыс джуджыд мыс йылас дізьвидзис ӧтнасӧн! Енэжлань чепӧсйӧм лук модаа йывъяса, торйӧн моз сулалысь ёсь кӧлӧкӧльничаа, лым еджыд. А гӧгӧрыс, увтасланьӧджык, сяргысьӧмаӧсь Койгорт грездъяс — Пост, Вадор, Гурган, Казанчов, Пежгин, Клапорд... Ок, ёна жӧ кыскыліс синсӧ быдӧнлысь татшӧм дивӧыс! Торйӧн нин шондіа гажа лунӧ — еджыд юсь моз вӧлі быттьӧ уйӧ лӧз саридзӧдыс!

Хохол Йӧра Саш помнитыштӧ на, кыдзи пазӧдісны кӧлӧкӧльничаыслысь медджуджыд йывсӧ да жнёпкӧбтісны-лэдзисны весьӧпӧртана ыджыд да кыз дорыша жыннянсӧ. Ок и жыннян вӧлі! Найӧ, ичӧт зонкаяс, нёльӧн вӧлі тӧрӧны пытшкас! Кыз кывсӧ сылысь ӧткӧннас оз вермыны вӧлі легнитны. Кыдз-мый сӧмын налӧн пӧльясыс лэптылӧмаӧсь та сьӧктасӧ сы вылнаас-а?! Жыннянсьыс ӧтар быдсяма мукӧд добраыс, дерт, тырыс вӧлі татшӧм ыджыд-гажа вичкоад: зарни крест и эзысь кадилӧ, зарниӧдӧм рама пӧвстын ачыс Енмыс, и Ен мам, и апостолъяс. Абу ӧд весьшӧрӧ, коркӧ водзджык нин, вичкосӧ выль власьтӧн тупйӧм бӧрын, лёк йӧз пыралӧмаӧсь татшӧм добрасӧ петкӧдны. И весиг пӧ видзысьяссӧ, кыкӧнӧс, черӧн кералӧмаӧсь. Видзӧд со, и сэкъясӧ вӧлӧмаӧсь жӧ нин ад горшъясыд!.. А найӧс, ичӧтик зонкаясӧс, гырысьджык бурлакъяс вӧлі дзумкйӧдлӧны вичко ӧшиньлӧн кӧрт решётка пырыс судзӧдавны кутшӧмкӧ ӧддьӧн кыз сьӧд нигаяс... Ок, полӧмыс вӧлі тадзисӧ веськавлыны ыджыд-гора вичко пытшкӧсас! Кӧні дзугыльмӧм Енъясыс, ставныс, видзӧдӧны тэ вылӧ! Кӧть эськӧ пӧ и, мамыс вӧлі шуӧ, мый сійӧс, Хохол Йӧра Сашӧс, медбӧръяяс лыдын пыртлӧмаӧсь на вичко пытшкас, сідзкӧ, и сійӧ кутшӧмакӧ тӧдсакодь нин вӧлі сэні олысь Сус Кристос Енмыскӧд.

Ӧні пӧ бӧр выльмӧдӧны вичкосӧ... Миян тай век сідзи овлӧ: мыйкӧ ӧддьӧн буртор лэптам, сэсся олӧмыс крута песовтчас, выль бесъяс босьтасны власьт да и пондасны пазӧдны важ бурсӧ. А сэсся мӧд бесъяс воасны на пыдди да ставсӧ бӧр важланьыс бергӧдасны. А сэсся бара, бара... Тьпу! Тадзинад нӧ йӧзлӧн кутшӧм олӧм бурмӧм вермас лоны?!

Тӧвся керка ӧшиньсяньыс, войладорсяньыс, век вӧлі тыдалӧ мича вичкоыс Йӧра Сашъяслы. Гашкӧ и, ичӧтсяньыс тшӧтш кыдзкӧ бордйӧдіс сійӧ зонкаӧс да сэсся и ышӧдіс ылӧ-ылӧ лэбны. Пазӧдӧм йыла кӧлӧкӧльничанас эз нин вермы гортас кутны ли...

Лунӧ бана вичко кырйыс тулысъясӧ медводз вӧлі пондылӧ вежӧдны, сӧдз ваа ключьяс сэні сӧдзтысьӧны, и ӧддьӧн бура чепӧсйӧ ёсь йыла куз пӧк. Пиня тувйысь на тшӧкыда сатшвидзны пондылас! Кӧмтӧм кока зонка кельӧб котӧртасны сійӧс вотны, медводз вом тэськасьтӧдзыс няжъясны-сёясны, а сэсся и чуманыс тырӧн нетшкасны-вотасны, а гортас воӧм бӧрын гырнич тыр пӧжасны ыджыд пачын. Сэсся нӧкъяласны... Ок, чӧскыд! Ок, пӧтӧс!

А водзынджык Ӧзын Чойыс ӧддьӧн крута, ыджыд гы сорас моз, чуркнас лэптысьӧ. Сэні коркӧ перйылӧмаӧсь извесьт ли фосфорит ли, кодӧс жар биӧ кӧ чӧлтан, гораа школӧдчӧ-лыйсьӧ. Гуясыс вель дыр на тӧдчисны. Воліс кад, кор ичӧт зонкаяс, быдмыштӧм-ёнмыштӧм бӧрын, медводдзаысь збоймӧдчылісны исковтны дзик Ӧзын Чой йывсяньыс. Лызьӧн либӧ даддьӧн. Ок, зачесьтыс сэки вӧлі! Чизыр тӧв жвучкӧ чужӧмад, пельясад шутьлялӧ, синватӧ пычкӧ. А тэ нюдз кокъяс вылад лажыньтчыштӧмӧн тӧлзян. Да и лэбан! И збыльысь бордъясьӧма тэнад лолыд! И ачыд тэ борд йылӧ сӧмын на сувтӧм лэбач кодь быттьӧ лоӧмыд!.. Мир туй вылӧдз шливскан-лэбан, и он усь!.. А сэсся и бара посйысян-каян йылӧдзыс, медым, ассьыс борд вынсӧ кылысь варышпи моз, выльысь шудаа лэбовтны...

Вичко горулӧд ырзьысь сьӧлӧмӧн восьлалӧ эндӧм-эновтӧм гортланьыс Хохол Йӧра Саш да казьтылӧ, казьтылӧ ылӧ кольӧмасӧ, и коркӧя шудӧн и ӧнія шог-курыд синваӧн ойдӧ и ойдӧ лолыс...

Мамныс кувсьӧм бӧрын тшӧтш пондіс уджавны шӧркост вокныс, дас нёль арӧса Геня, Вадор пыр ветлӧдліс сир вийӧдны Сепыс-Лётна ягӧ. Кыдзи ачыс ошйысьӧмӧн шуӧ вӧлі — Терпентинын пӧ ме служита, пожӧмлысь выйсӧ пычка! Ылӧдз ветлӧдлігад рытнас вӧлі сёрмӧдчӧ гортӧ воны да и ёна мудзӧ, а ӧнія моз аръявылыд войясыс чожа нин пемдӧны, и ыджыдджык вокыс, Хохол Йӧра Саш, гортас волігъясӧ, зонкалы паныд вӧлі лэччылӧ тьӧтуш ордӧдзыс. Война помланьыд ӧд, да и бӧртиджыкнас, быдсяма лёк йӧзыс жӧ нин вӧлі шӧйтӧны туй вылын и вӧрын, накӧд паныдасьӧмысь век жӧ нин лоӧ вӧлі повны. А сэсся и вичко улітіыд зонкаяс быдмигчӧжыс сідз и тадз полыштісныкодь ветлӧдлыны. Гӧгӧрвотӧм Енмысь полісны. Нӧшта нин гӧгӧрвотӧмджык ортъясысь ёнджыка на полісны. Ӧд ёна водзджыкъяссӧ буретш вичко дорас кулӧмаяссӧ дзеблӧмаӧсь, дедушыс пӧ налӧн сэні жӧ куйлӧ, сӧмын тай став крестсӧ нин кыдзисюрӧ жулльӧмаӧсь-а. Бӧртиджыкнас, дерт, тшӧтш и став кӧрт потшӧссӧ сэтчӧс шойнаыслысь пазӧдісны, а ӧні сы пыдди керкаяс нин сулалӧны, код тӧдас сӧмын, кутшӧм вӧтъяс йӧзыс вӧтасьӧны... морт лыяс вылад олігӧн-а...

Ӧти рытӧ, сёрмӧдчыштіс да, пемыдкодьнас нин мӧдӧдчис Сашӧ вӧракодь тыртӧм вӧлӧкӧдыс, воис вичко улӧдз. Сукмӧм рӧмыдас муртса рудӧбасьӧ вичкоыс выліын. Лолыс зонкалӧн ньӧввуж моз зэлалӧма. Полыштӧ сійӧ. Кӧть эськӧ и дас сизим арӧса нин. Вӧрын ни ваын озджык пов сійӧ вичкоыс дорын серти... И сэки... Потшӧс пӧлӧнысь... А налӧн грездсянь ӧнія больничаяс дінӧд да Сюзь Илляӧдз вӧлі потшӧсыс... Неылыс потшӧс пӧлӧнысь... Буретш вичко дорсянь леспромхоз Базаӧ вомӧнӧн лэччысь пода туй вылысь моз... казяліс... мыйкӧ еджыдӧс!.. И сорса гыӧн моз ыткӧбтіс да бӧр сувтліс вирыс... И быттьӧ кынмыліс чаш лыа туй вылӧ зонка... И пырысь-пыр жӧ, войся востым моз, югнитліс лов вылас казьтылӧм... Батьыс на коркӧ висьтавліс... Муна пӧ вичко ултіыс войын, а сэтысянь кодкӧ еджыд лэччӧ. Ӧддьӧн чожа мелань лэччӧ! Сэсся пӧ и шуркнитіс-лэбовтіс ме дінті дзоньнас еджыд морт! Ли коді ли... Шы ни тӧв пӧ шуркнитіс да и вошис вӧра пемыд Жуӧдланьыс... А ме пӧ сынисадь чепӧсйи гортлань... Батьыс висьталӧ вӧлі, мый сыӧдз пӧ неважӧн кувсис сылӧн батьыс, дедушным. И дзебим пӧ сійӧс вичко дорас. И буракӧ пӧ, ортыс сылӧн петӧма ме дінӧ вой шӧрнас. Мед ёнджыка казьтылам ли мый ли сійӧс... Небось тай тӧдӧма, мый буретш сійӧ здукас ме понда мунны вичко горулӧдыс!

— А ӧнісӧ кодлӧн ортыс петӧма ме дінӧ? — вийсьӧ дзикӧдз весьӧпӧрӧм зон. — Мамӧлӧн? Но ме вед сійӧс карӧ дзеби! Мамосӧ! Сэтысянь али мый локтіс, мед ёнджыка дивитны менӧ? Мыйла гортӧ, мукӧд рӧдвуж дінӧ эг вайӧд ме сійӧс? А сэсся со и дзикӧдз эновтӧма лои коньӧрӧс... Мый нӧ вӧчны? Бергӧдчыны да бӧр гортланьӧ сынисадь пышйыны?.. А кыдзи Гена ӧтнасӧн воас таті?.. И мыйла нӧ сійӧ, орт кӧ, оз лок меланьӧ, кыдзи коркӧ батьӧ дінӧ моз? Ланьтӧдчӧма потшӧс дорас?.. Вийсьӧ тадзи зонка и казялӧ, мый кӧдзалӧм юр кучикас лыбӧдчӧ юрсиыс, дась картузсӧ лэптыны... Но, мый вермӧмсьыс выныштӧдіс асьсӧ да, мӧдӧдчис водзӧ. Еджыдыс потшӧс пӧлӧнӧдыс сы ног жӧ вӧрзис, неуна водзынджык мунӧ... Мый нӧ сылы колӧ? Мыйла татчӧ петӧма?.. Абу жӧ буди орт тайӧ-а?.. И сэки Хохол Йӧра Саш — сэксӧ, дерт, абу на некутшӧм Хохол! — босьтіс лыа вылысь ки пыдӧс пасьта из да и зэвтчӧмӧн мӧдӧдчис веськыда еджыдланьыс... Мый лоана ло!.. Мӧдыс, потшӧс мӧдарас, пондіс ӧдйӧджык ылавны... Сашӧ ӧддзӧдіс воськовсӧ, еджыдыс, буракӧ, тшӧтш. Зон уськӧдчис котӧртны Еджыдыс бӧрся!.. Сэсся и суӧдіс!.. Потшӧс мӧдарас пышйысь Еджыдыс вӧлӧма ӧддьӧн ыджыд порсь!.. И сэки Йӧра Сашлӧн дзикӧдз нин рудзмуніс эбӧсыс.

Муртса кок йывсьыс эз усь, ковмис весиг здук кежлӧ нёровтчылны потшӧс вылас... Но и сэсся личмунліс сылӧн лолыс, ӧддьӧн нимкодь лои! И весиг гораа серӧктіс, мыйысь порсьыс, буракӧ, ёнджыка на повзис да водзӧ чепӧсйис потшӧс пӧлӧнӧдыс... Кысь-мый татчӧ сійӧ, сюртӧм мутиыд, веськалӧма!

Дерт, татчӧ колӧ шуны, мый сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн тані быдмигӧн ортъясыд, шеваясыд, вӧрсаясыд и васаясыд, сусеткоясыд и пывсян гӧгӧньясыд тшӧтш на вӧліны. Кутшӧмкӧ ловъя ловъяс моз, кӧть и тыдавтӧмӧсь, тшӧтш жӧ быттьӧ олісны найӧ. И йӧз повлісны наысь, вежавидзлісны, век нин кыдзкӧ да мыйкӧ бурӧдлісны найӧс, пыдди пуктылісны да быд колана здукӧ бурӧн казьтыштлісны. Мед нин сӧмын лёктор эз вӧчны найӧ мортлы ни скӧтлы, керкалы ни карталы, видз-мулы ни чӧс туйлы... Сэсся тай, вичкоястӧ пазӧдалӧм бӧрын, вочасӧн ставыс тайӧ бырис-вошис. Ен водзын ни орт водзын полӧм ни вежавидзӧм эз ло. Медыджыд енъяснас йӧзлӧн лоины автомат да вина доз, а ортъяснас — накӧд йитчӧм лёкалӧм да йӧйталӧм. И кӧть эськӧ со этатшӧм больничаяс лэпталісны, быд ногыс бурдӧдчыны велалісны, а йӧзлӧн олӧмыс оз бурмы. И весигтӧ мортыслӧн олӧмыс нинӧм дон эз понды сулавны. Ньӧти падъявтӧг вермасны босьтны сійӧс сійӧ жӧ вина дозйыс вӧсна...

Но со тай нӧ и чужан грездыс мыччӧдчис дона-муса чужӧмнас! Чой горула да югыд Сыктыла костӧ ланьтӧдчӧм дозмӧр позтыр!

«Бара на тай аддзи ме тэнӧ! Бара на тай вайи ме тэ дінӧдз радейтӧмӧс и шогӧс!»

Сулалӧ ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш, видзӧдӧ воймӧм лажыньтчӧм керкаяс вылӧ, кодлӧн мыгӧръясыс быд вир войтӧ сылы йиджовтчӧмаӧсь нэмыс кежлӧ, видзӧдӧ и видзӧдӧ, кытчӧдз пӧсь синва дзикӧдз эз ойдӧд синъяссӧ, да керкаясыс уна пӧвстаӧн эз пондыны тыдавны...

Лёкан Тьӧпанлӧн дорса керкаыс абу нин... Асьныс пӧрысь гозъя кувсисны да, верӧс сайӧ петалӧм нылъясыс вузалӧмаӧсь, мӧд грездӧ нуӧмаӧсь... Ӧддьӧн мича да кыпыд керка вӧлі, джуджыд сигӧра, гырысь ӧшиньяса. Тьӧпан дядьыс ачыс вӧлі вундасьӧ-стеклӧасьӧ да мӧй позьӧ югыдджыка нин вӧчлӧма керка синъяссӧ. Сылӧн вӧлі кутшӧмкӧ лэчыдсьыс-лэчыд алмаз, — ӧтчыдысьӧн чилснитас сійӧн стеклӧ платтӧ, и пырысь-пыр жӧ нязмунӧ-чуктӧ визьӧдыс, кӧть сэсся мый кызта эз вӧв. Уна выль керка стеклӧавліс грездын Тьӧпан дядь, уна жулльысьӧм ӧшинь дзоньтавліс...

Но нӧшта на мастерджык вӧлі Тьӧпан дядьыс вурсьыны! Сылы, Хохол Йӧра Сашлы, зонмалігӧн нин, вурліс лӧз сатин дӧрӧм да паськыд ной гач, вӧрын уджалігӧн ной дӧрасӧ премия пыдди сетлісны. И татшӧм мича паськӧмнас Хохол Йӧра Саш армияӧ мунтӧдз не ӧти нылӧс пӧрйӧдліс!.. Асьсӧ нывъясыс пӧрйӧдлісны ли... И пинжактӧ вӧлі вурӧ Тьӧпан дядь, и кышӧдтӧ. Гӧгыльӧ небыда гартовтчысь меркаӧн мурталас тэнӧ пасьта и кузьта, мелӧн пасъялас, пасъясьӧминӧдыс лэчыда шӧралас, ён сунисӧн ылӧсас вотйылас. Сэсся и вурас пинжак! Буретш тэныд выл тырыд! Буретш тэныд мыгӧр серти! И некыті нин небось оз резьды сяммысь киӧн вурыштӧмыс! Ок, кутшӧма колӧ вӧлі сиктад, уна челядя котыръясад татшӧм мастерыс!

Тьӧпан дядьлӧн жӧ, ӧтнасыслӧн Грездын, вӧлі патепон! Мыйкӧ жӧ вӧлі кылзылан мича сьӧд ящикысь петысь сӧдз шыа роч сьыланъяс! Дивӧ али абу?! Ичӧтик ящиксӧ зэлӧдан-гартан югыд воропӧн, пуктан сьӧд гӧгыль-кытш. И — ливкйӧдлӧ-сьылӧ! Сэтшӧм лӧсьыда сьылӧ! «Зашумел густой осокер, свежий ветер у реки», «Что ж ты, Коля-Николай, делаешь с Катюшей?», «Валенки-валенки, не подшиты стареньки». Кылзан да кылзан! И кутшӧмкӧ мӧд кодь олӧмӧ быттьӧ волан!.. И Сашӧысь неуна ыджыдджык кык зонка Тьӧпан дядьлӧн тшӧтш вӧліны — Ӧльӧш да Коля, ӧтлаын моз быдмылісны, ӧтлаын ворслісны, велӧдчисны, вермасьлісны и уркай кыйлісны мӧдлапӧлысь... Сэсся найӧ, кыкнанныс, Сашлӧн батьныс моз жӧ, вошины война вылын. Сэтшӧм на томиникъясӧн бырисны!.. Вурсьысь-стеклӧасьысь мастер Тьӧпан дядьлӧн пиян эз кольны. А ӧні со тай и керкаыс нин абу! Арся пипуӧс моз жӧ чашйис-гылӧдіс Тьӧпанлысь рӧдсӧ лёк олӧм тӧлыс. Вӧліс да эз ло.

Руч Тикӧнлӧн ыджыд керкаыс сулалӧ на. Ловйӧн кольӧм медбӧръя пиыс пӧ олӧ карын, корсюрӧясӧ волывлӧ, йӧрсӧ вӧдитны кодъяслыкӧ сетӧ.

Эстшӧм визув да кыпыд морт вӧлі Руч Тикӧныс. Паныдасигӧн век нин вак-вакӧн серӧктӧма. Беринӧсь чужӧма, гӧрдов, тэрыб кока, пыр кытчӧкӧ котӧртӧ моз. Ёнджыкасӧ, дерт, вӧралны либӧ чери кыйны. И ӧд, Яг Иванлы моз жӧ, быдтор шедіс сылы! Чери кӧть дозмӧр, тулан кӧть йӧра. Сылы быттьӧ ныр улӧдзыс кодкӧ век вашӧдіс кыйдӧссӧ. А коркӧ весиг и висьталіс секретсӧ: менам пӧ важ чӧс туйын, кер чомйын, сирӧд мырйысь лӧсйӧма асланым рӧдлысь Енмӧс да пельӧсӧ сувтӧдӧма. Сія пӧ ёна отсалӧ.

Ӧти тувсов асылӧ, эз на ӧд вунӧд Хохол Йӧра Саш, ойдӧм Кӧджсянь кайӧ вӧлі Руч Тикӧныс да паныдасис. Мыш вылас, пельпом вомӧныс, жнёпкӧбтӧма ас кузяыс жӧ сирӧс. Бӧжыс весигтӧ муӧдыс на кыссьӧ! Аминь-аминь, эстшӧм паськыд вома да пила кодь ёсь пиня вакуль! Татшӧмсӧ Хохол Йӧра Саш некор на эз аддзыв сыӧдз, кӧть эськӧ и кодсюрӧ ошйысьлӧны вӧлі, мӧй кутчысьлӧны пӧ пыж кузя сиръяс да морт кузя нельмаяс. Сӧмын пӧ тай мынтӧдчӧны-а... А тані со пельпом вылас кер пом моз жмутвидзӧ. «Да кыдзи нӧ тэ татшӧм ад горшсӧ вермин кыйны?» «А ёкыш кульмӧдны лэччи кулӧмӧн. А, видзӧда да, тая молодечыс лажмыдінас, шонді водзас петӧма да бӧжнас дӧвӧля легӧдчӧ. Кодӧскӧ кыйӧдӧ ли, сідз шонтысьӧ ли. А дашкӧ, и кульмытӧм на да, нексӧ лэдзны петіс, кера да тыдолтчас. Ме тай и водзджык казялі сійӧс, гусьӧникӧн кылті шонді паныдыс моз, мед нин аслам вуджӧрӧн не ползьӧдны. Да и пелыс лопт дорышӧн мӧй вермӧмысь косьышті вугралысьлы юрас. А сэсся и дурмӧмасӧ чер тышкӧн нин помалі». — И вак-вакӧн сералӧ Руч Тикӧн. — «Сӧран жӧ буди-а?» «Но вед сія, Сашӧ, эз жӧ ачыс чеччолт менам пельпом вылӧ!.. Татшӧм добраыд сюрис да, чожа ме ёкыш кульмӧдӧмсьыд энолччи... Вина дозйӧн кӧ пыралан, Сашӧ, солыштӧм чигнас пӧттӧдзыд номсӧда! А сӧмын на солыштӧм сирсьыд чӧскыдыс мӧй вермас лоны?..»

Война пансьӧм бӧрас Руч Тикӧнӧс грездын бӧрйылісны на весиг «Плуг» колхоз предӧ, буракӧ, бронь сетлісны. Но яр мортыд зыкӧ-венӧ воас районса юралыськӧд, нянь поставка мынтӧмысь. Ӧтиыс тшӧктӧ содтӧд на лэччӧдны няньсӧ, а мӧдыслы и жаль нин. Ме пӧ, дерт, тӧдтӧг ог ов, мӧй фронтлы унджык колӧ няньыс, но и ассьыным коньӧр бабаясӧс да челядьӧс вердыштавны колӧ жӧ, сідз нин турунтӧ сёйигӧн ӧдва долъялӧны... Хохол Йӧра Саш тӧдӧ жӧ, мӧй татшӧм вензьӧмъяс бӧрас не ӧти предлысь да леспромхозса директорлысь — жаллядзаджык сьӧлӧмаяслысь — бӧр мырддьылісны броньсӧ да нулісны воюйтны. А на местаӧ пуксьӧдавлісны кын сьӧлӧмаясӧс, кодъяс мӧй тшӧктӧны вылісянь, сійӧс и ыршасьӧны-керӧны, кодъяслы дзик веськодь ас йӧзыд, сямыс тырмӧ сӧмын удж вылӧ вӧтлыны найӧс. Со и кулалісны коньӧр бабаяс томӧн кадӧн: Федя Мелехинъяслӧн мамныс, налӧн, Йӧра Сашъяслӧн, мамныс, Вадорысь Карпо Ӧльӧшъяслӧн мамыс, да мыйтаӧн на нӧшта...

А Руч Тикӧн рытыввылын немечкӧд воюйтӧма, сэсся и японечкӧд на асыввылын, Манчжурияын, воюйтӧма да и дзонь-здоровӧн бӧр локтіс гортас. Весиг, буракӧ, абу и ранитчылӧма. Гажа юрӧн вак-вакӧн серӧктас вӧлі да ошйысьыштас: менӧ пӧ, вӧльнӧй, рыжӧй зырянинӧс, некутшӧм пуля ни штык оз босьт!

«Кутшӧм йӧз вӧліны! — сулалӧ на да шоныда мӧвпалӧ грездса важджык олысьяс йылысь синваӧн и шудӧн небзьӧдӧм, ылі муысь воӧм Хохол Йӧра Саш. — И быдӧн дзик нин ас кодьысӧсь. Аслас этшаӧсь. Аслас сяма да мывкыдаӧсь. И пӧшти быдӧн мыйкӧ ыджыда кужис керны аслыс сылы лӧсяланаджыксӧ.

Паськыд пельпомъяса да ош кодь ён Руч Васька вӧлі дась, вороп кӧ мыччан, мусюрсӧ бергӧдны. Нэп дырйи сымда му-видз лӧсьӧдлӧма, сы ыджда керка лэптылӧма, сымда скӧтӧс сувтӧдлӧма. А сэсся и татшӧм уджалысь морттӧ кулачитӧмаӧсь, керка джынсӧ мырддьылӧмаӧсь, не нин сёрнитны му-видз да вӧв-мӧс йылысь. Но Руч Васька оз усь сьӧлӧмнас, колхоз лоӧм бӧрын нин важ моз пондас муркӧдчыны. Кутшӧм турун зорӧдъяс вӧлі чӧвталӧ Руч Васька! Эз на ӧд вунӧд Хохол Йӧра Саш, кыдзи сійӧ ичӧт зонкаӧн на талявліс сылы зорӧдсӧ! Чача кодьӧс, пелькӧс и зумыдӧс, вӧлі лэптасны ма кӧра веж турунысь!.. Вӧралӧм вылӧ Руч Васька эзджык сетчыв, но сы пыдди черӧн и пилаӧн, зырйӧн и вилаӧн мукӧдӧс ёна пановтліс.

А вӧр мастер Пока Семен Иван вӧлі быттьӧ тӧдӧ-кылӧ быд ловъя пулысь олӧм-туӧмсӧ. Дзоньвидзалунсӧ и быд висьӧмсӧ. Кырсьсӧ лӧсыштас сулалысь пожӧмлысь да чер тышнас тотшкас, и шы сертиыс тӧдмалӧ, абу-ӧ кӧнкӧ тшак петӧма да оз-ӧ сісьты пуыслысь зумыд вир-яйсӧ, абу-ӧ кыткӧ жобӧг. Да абу-ӧ вывтіджык пинёв пуыс. И кытчӧджык колӧ сійӧс индыны — кыдз медбурӧс — ероплан керны али шпал вылӧ лӧсйыны, тьӧс пилитны али шахта йирк пыклыны. И ӧти вӧр ю йывсянь мӧд ю йылӧ веськыда вӧлі лӧсалӧ-ветлӧдлӧ сідзсӧ ньӧжмыдіник жӧ Пока Иван, некутшӧм туй ни пас сылы оз ков, некытчӧ сійӧ оз ылав ни вош, кӧть шондіа дырйи, кӧть и шондітӧг, помтӧм ягъясӧ оз вош ни нюрӧ-йӧнӧдӧ. И ёль пӧлӧнъясысь да яга-нюра доръясысь Буско понйыскӧд кыйӧ мыйта колӧ дозмӧр.

Да кодӧс он босьт важджык йӧз письыс, сійӧ и ас инас пропессор! Бур вӧралысь да видз-му вӧдитысь. Сӧмын коді бурджыка кыйсьӧ, а коді бурджыка нянь быдтӧ, коді мичаджыка вурсьӧ, а коді гынкӧм гындӧ, коді пыж кокалӧ да би дорын паськӧдӧ, а коді додь ньӧр кусыньтӧ-синӧ. И дерт, быдӧн керка пельӧс тшупӧ, пуысь-сюмӧдысь вӧчасьӧ.

Сикт таладорысь куим неыджыд грездса мужикъяс ӧтвывтчӧмаӧсь да эстшӧм мича-кыпыд школа тшуплӧмаӧсь асланыс челядьлы! Мед ылӧджык — Постӧ кайтӧдз — тані найӧ велӧдчисны медводдза нёль восӧ. Кыз, югыд-шыльыд керъясысь! Гырысь ӧшиня! Сыктывлӧн джуджыд кыр йылын! Уліын визувтӧ сӧдз ваа сё муса Сыктылныс! Мӧдлапӧлын помтӧг лӧзалӧ сэтшӧм жӧ дона да муса парма.

И тырыс йӧз вӧлі грездъясын! Пӧрысь и том! И тэ кодь посниуловыс тырыс! Мӧс корсьны и вотчыны кӧть кодкӧд мун, вуграсьны и купайтчыны. И бать-мамыд томӧсь да мичаӧсь, радейтӧны тэнӧ, быдторйӧ велӧдӧны.

Ок, шуда кад! Вӧлӧма да кольӧма!

Эз кӧ эськӧ дзугны да гудыртны ставсӧ, да сэсся войнаыс кӧ эз сэтшӧма пазӧд-наль, кутшӧм олӧм эськӧ вермис лоны! Важ йӧзыс вочасӧн сетӧны Йӧра Саш коддьӧмлы став тӧдӧмлунсӧ и сямсӧ, а найӧ сэсся асланыс пи-нывлы сетӧны. И сӧвмысь, водзӧ мунысь олӧмсьыс мыйкӧ да мыйкӧ выльӧс босьтӧны...

Но аслас чужан поз дінӧ матыстчигӧн Хохол Йӧра Саш курыд-шог синваӧн бӧрддзис. Коркӧя ыджыд-гажа керкаыс куткырвидзис борд пӧла, лёкысь нӧйтӧм да джынвыйӧ лысӧм ракашой кодь! Ӧти гожся джынйыс сӧмын кольыштӧма сё муса короминаысь да и сійӧ нин пыдӧкодь муӧ вӧйтӧдчӧма. Водзас джуджыд кильчӧыс джынвыйӧ ропмунӧма. Кутшӧмсюрӧ ӧшиньысь стеклӧсӧ жулльӧмаӧсь. Керкагӧгӧрса уна лыда стрӧйбаысь немысь-немтор жӧ абу кольӧма.

Ловъя лов моз кулӧ жӧ тай налӧн гажа-мича позйыс! Медбӧръяысь нин лолышталӧ!

И сэтшӧм дой кырыштіс сьӧлӧмсӧ Хохол Йӧра Сашлысь. Сэтшӧм сатӧк дой! Лэчыд пуртӧн быттьӧ зарскисны морӧсас. И нӧшта нин сатӧкджыка доймасис сыысь, мый гӧгӧр, туй ӧтарын и мӧдарын, зумыда сулалісны ыджыд усадьбаа ён на керкаяс.

«Ок, сё муса гортанӧй, помасьӧмыд тай тэ сӧлсемӧдз! Прӧстит тэ миянӧс ставсьыс! Мӧй кӧдзӧдны лоис тэнӧ! Лёк олӧмас батьтӧг-мамтӧг кольӧм бӧрын разалім да эг вермӧ видзны мийӧ тэнӧ».

А ӧнісӧ нӧ мый керны? Кыдзи мездыны муса гортнысӧ дзикӧдз пракмунӧмысь? Та вылӧ вед ӧд мыйта сьӧм ковмас! Мыйта матерьял! А сійӧ, ас муысь ылалӧм Хохол Йӧра Саш, ӧдва чукӧртіс сьӧмсӧ татчӧдз волӧм да бӧр мунӧм вылӧ. Ӧні вед оз нин вермы сійӧ кольччыны татчӧ. Дырӧн-каднад вед ылі муас нин лои сылӧн олӧмыскӧд ёнджыка йитысь гортыс! Челядь сэтӧні, а тшӧтш и внукъяс. Налы колӧ, мыйта вермыштӧ на, кыдзкӧ-мыйкӧ отсыштны, торйӧн нин ӧнія сьӧкыд кадъясас... А ӧд кӧсйысьлісны куим вок, пенсия вылӧ петӧм бӧрын, локывны татчӧ, чукӧртчывны да кӧть нин кутшӧмакӧ выльмӧдыштны гӧгӧр важ гортнысӧ. Выльысь вевттьыны да подувсӧ вежны-зумыдмӧдны. А сэсся пӧ, гашкӧ и, кодкӧ бӧр локтысь на лоӧ. Сьӧмтор и быдсӧн чӧжыштавлісны та вылӧ... Но, со тай, олӧмыс бара на мӧдар путкыль бергӧдчис. Став чӧжӧмаыс быдӧнлӧн ӧти здукӧн вошис, горш мӧс быттьӧ ньылыштіс. Да сэсся и ставӧн лоины джуджыд потшӧсъяс сайын, кодъясӧс ӧддьӧн абу кокньыд вуджнысӧ... Олӧмыс тай бара на лёк ногӧн таляліс найӧс! Олӧмсӧ дзугысь мутиясыс ли! А сэсся и шӧркост вокныс — Геня — воддза вонас виччысьтӧг кувсис нин...

Сідзкӧ нӧ либӧ мый? — Ӧні колис сӧмын курыд синваӧн бӧрдны тшӧтш и кулысь-кусысь керкаыс водзын?

Сьӧлӧмсӧ ӧтпырысьӧн косявлысь шог, и яндзим, и вынтӧмлун кыліг, Хохол Йӧра Саш пырис керкаӧ, паськыда да вӧрзьывтӧм на ён плакаяс вылӧ тувччӧм бӧрын мӧвпыштіс: «Найӧ, татшӧм кызъясыд, да ва веськавтӧг, дыр на эськӧ вермасны лоны!» Тӧдса потасъяса шыльыда лӧсйӧм керка стенъяс зумыда на жӧ сулалісны, и таладорӧдыс бур вевт улад йиркыс, буракӧ, абу на жӧ вӧрзьылӧма. Бур ногӧн кӧ, позьӧ на эськӧ и овны! Но коді ӧні олас?..

Сы дыра сулаліс керкаыс! Коркӧ кызьӧд воясӧ, сотчылӧм бӧрын, выльӧс лэптылӧмаӧсь. Таладорсӧ веськыда ягысь вӧлӧн кыскавлӧмаӧсь, да керйыс налӧн быдмигчӧж век вӧлі югыдджык мӧдарыс, тӧвся джынйыс серти, кодӧс ю кузя кылӧдлӧмаӧсь да кутшӧмакӧ ва йиджтысьлӧма... Бура-шоныда асьнысӧ быдтіс, куим вок сикасӧс, кызь арӧсъясӧдз. А сэсся и воча вок гозъя тані олісны да куим челядьӧс жӧ быдтісны, буракӧ, кызь восяыс на дыр...

Корӧны ӧд вӧлі вузавны керка-картасӧ, став мукӧд стрӧйбаяснас и йӧрнас, вузавны, сэкся кадъясӧ буркодь дон вӧзйылісны, но воча вокъясыслӧн мамныс, Йӧра Сашъяслӧн радейтана тьӧтка, кувсис жӧ томӧн-кадӧн, а воча вокыс буретш вӧлі гӧтрасьӧма, челядь чужӧны, а лючки овны некӧн... Мый нӧ, олӧй либӧ миянын! Мийӧ тай, асьным, разалім жӧ му пасьталаыс... Быдтысьӧй, челядьнытӧ велӧдӧй! Миян пӧч-пӧльӧн да бать-мамӧн перйылӧм ыджыд йӧрсӧ пуктӧй!.. Ӧти сайын гӧгӧр чередитӧй!.. Мед дыр на сулалӧ ставыс! Кодлыкӧ, гашкӧ, миян пиысь бӧр на ковмас бергӧдчыны чужан гортӧ...

Но видзӧм-тӧждысьӧм пыдди кивыль абу бергӧдӧмаӧсь патерант гозъя керка-карталысь сісьмӧм-киссьӧмсӧ кӧть неуна кутыштӧм могысь. Кысь нӧ — юигъясад! Дзоньталӧм пыдди ловъявывсьыс на кытсюрӧ пес вылӧ пилитавны пондылӧмаӧсь. А сэсся и воча вокыс мӧдкӧд овны карӧ мунӧма, гӧтырыс кувсьӧма, а куим челядьыс быдмисны да ставӧн жӧ разалісны. А коньӧр керка на бӧрын нӧшта на ӧдйӧ пондӧма нёдздыны...

Ыджыд пач важ моз на жӧ зумыда сулалӧ. Мый дыра нин сулалӧ! Мамныс кувсьӧм бӧрын асьныс велалісны ломтыны сійӧс и пусьыны-пӧжасьны. Пӧжасян зырйӧн куим пес сюясны кузя ног, сэсся сы мында жӧ неуна пӧлӧсӧн, вомӧн ног вевсяласны, сэсся негырысь пестӧ выліас нӧшта ӧти пӧвста дзумгасны. Сэсся сійӧ жӧ пӧжасян зырнас сюмӧда либӧ сартаса би чуткасны. Кос песыд пырысь-пыр ӧддзӧ да бура пондӧ шлонгыны, джуджыд-кузь трубаыд азыма кыскӧ тшынсӧ да. Керка кодьыс жӧ бур пач тэчлӧма кодкӧ! Сымда вердіс-юкталіс ӧтиясӧс дай мӧдъясӧс, дай коймӧдъясӧс...

Кыз пӧвъя залавка сулалӧ на жӧ, пӧдсаинас сэні сёян видзсьыліс. Пань-бекар видзанін век на ӧшалӧ стенын. Ён пӧвъя пызан сулалӧ ен ув пельӧсын, Енмыс весьтас, дерт, абу нин-а. Хохол Йӧра Сашлӧн быдмылігӧн на батьыс босьтліс, кӧть эськӧ и быдмигас сійӧ кутшӧмакӧ эскылӧма на Енмыслы. Но сэсся тай вичкояс сипталісны, эскысьясӧс топӧдісны, Енмыс быттьӧ эз и ло. Ӧні бӧр ставӧн пондісны юрбитны, ӧддьӧн чожа бӧр эскысьясӧн лоины. Виччысьтӧг юрас Хохол Йӧра Сашлӧн югнитіс важ казьтылӧм. Пӧрысьджык вежаньыс висьтавліс, мый кор пӧ Сашӧяслӧн батьыс вӧлі на зонкаӧн, шуӧ пӧ вӧлі: талун пӧ яя шыднад эн вердӧй да ог пӧ юрбит. Сэтшӧм жӧ и вӧлӧма эскӧмыд... Вӧлалыштӧм пызан пельӧсъяс... Ӧшинь вылын зарадитчигӧн йиджовтчӧм патрон гӧгыльяс... Стенын быд потас... Ставыс сьӧлӧм пыдзырмунмӧн тӧдса... Джоджын быд плака мамныс кувсьӧм бӧрын кутшӧма вуштылӧма-мыськавлӧма найӧс... Ыджыд пачын косьтысян быд горс — конӧрка... «Конӧрка»? Мыйла нӧ — «конӧрка»? Роч «конуркаысь» али мый лоӧма?.. Гашкӧ, тайӧ конӧркаясыс и стенын потасъясын кутшӧмкӧ ногӧн колис сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн, лов шыыс? Тшӧтш и вокъясыслӧн да бать-мамныслӧн? А гашкӧ, и дедушыслӧн да бабушыслӧн на?.. А сэсся, кор керкаыс дзикӧдз пасьмунӧ, немысь-немтор нин оз коль?.. Ыджыд овмӧссьыс быд сикас кӧлуй-мӧлуй моз ставыс нин сэки бырӧ... А кыз матичын век на ӧшалӧ ён кӧрт кольча. Сэтчӧ пысавлісны лайкыд потш да ӧшӧдлывлісны кокньыдик нинпу потан, куим вокӧс лайкйӧдлісны-быдтісны сэні. Кык ичӧтджыксӧ тшӧтш жӧ нин гычӧдліс Сашӧ, аслас вомын няклялӧм няньӧн вердліс, сюр нёньысь пӧжӧм йӧлӧн юктавліс, бӧрдӧмысь кыдз вермис ӧлӧдліс. А кыдзи асьсӧ сійӧс гычйӧдлісны да ӧлӧдлісны, — тайӧс, дерт, оз помнит. Збыль ӧмӧй нӧ ачыс сійӧ, Хохол Йӧра Саш, люлькъясьліс жӧ тані зыбка-потанын да, пӧт кынӧма, чиктыліс зачесьтысла? Ёнджыкасӧ, дерт, кӧнкӧ, гычӧдліс сійӧс бабушыс...

А сэсся, помнитӧ сійӧ, бабушыс мыйлакӧ вӧрзьывтӧг куйліс пызан вылын, сӧстӧм идзас вылын, а мукӧдыс сы весьтын гораа лыддьӧдлісны-бӧрдісны. Сэсся и сы бӧрын дона бабушыс дзикӧдз эз ло...

А коркӧ батьӧыслы кӧмтӧм кокас джоджысь сатшкысьӧма ем. Горӧдіс лёк горшӧн. Кузь ем йылыс весиг кок лапа выліӧдзыс чургысьӧма. Бур, мый сунис пома вӧлӧма емыс да чожа бӧр шедіс. Но челядьпиянсӧ чиршӧдлӧмыс тырмымӧн вӧлі!

А жырйын ёна югыдджык, асыввыв и лунвыв ӧшиньясӧ видзӧдчӧ шонді, сэні джоджыс вӧлі мичаа краситӧма, ӧні тай джынвыйӧ вушъялӧма нин краскаыс-а, ӧддьӧн лӧсьыд татшӧм джоджтӧ мыськыны. Тані пӧвйӧн потшыштӧм да шпалеритӧм пельӧсын батьӧ да мамӧ узьлісны. Бӧртиджыкнас, мамныс кувсьӧм бӧрын, кык вокыс шуисны, мед сійӧ, быдмыштӧм нин Хохол Йӧра Саш, ӧтнас узьліс бать-мамныслӧн крӧвать вылын... Стенын ӧшалісны вождьяс. Жыр пызан вылын вӧліны батьӧлӧн кутшӧмсюрӧ нигаяс да ыджыдкодь кӧрӧбын — папирос пачкаяс. «Звезда» куритіс батьӧ, кытчӧ вӧлі серпасалӧма мотоциклета мортӧс. Ӧтчыд ыджыдджык зонкаяс тшӧктісны босьтны Сашӧлы чукӧрсьыс кык пачка. Мийӧ пӧ тэныд кык вугыр сетам водзӧс пыддиыс. Но ӧти наян зонкалы, Мишкинлы, эз вичмы папиросыс да сійӧ явитӧма. Батьыс пуксьӧдіс Хохол Йӧра Сашӧс улӧс вылӧ да бура швичйӧдліс тасмаӧн... «Ок эськӧ, унджык да дырджык кӧ швичйӧдліс тадзи менӧ батьӧыс сэки эськӧ, гашкӧ, велаліджык олнысӧ!» — нораа и шудаа казьтылӧ ӧні Хохол Йӧра Саш.

А тӧвся керкаын сулавліс ӧддьӧн кузь трубаа пач. Дженьыдик кос коз пескӧн бура лӧдсалан сійӧс босьтчӧм нин жар вылас, жургӧ-ломтысьӧ, яра третшкӧдчӧ, жайгӧ-шонтӧ быдлаті. Вералысь биӧн югзьысь пач вом дорын ичӧт зонка нёровтчӧмӧн куйлӧ да лыддьысьӧ. Либӧ школаын сетӧм гортса удж керӧ. Бура тыдалӧ, и дона карасин оз видзсьы. Пеша вор весьтын сартас оз ков сотны ни. Кӧдзыд тӧв шӧрын жургӧ-югзьӧ-третшкӧдчӧ кӧрт пач, а лов тырнас ыпъялысь зонка капитан Немокӧд море пыдӧсӧд «Наутилус» вылын уйӧ либӧ капитан Грантлӧн челядькӧд Лунвыв Америкаса пампаӧд келӧ, Австралияса вӧрзьӧдлытӧм на вӧръясӧд чашйысьӧ-корсьысьӧ. На кодь жӧ повтӧмӧн асьсӧ кылӧ, быд сьӧкыдсӧ венысьӧн. И овны на сылы быдса олӧм!

И водзӧ на шоналӧ и нормӧ сьӧлӧмыс ӧнія Хохол Йӧра Сашлӧн татшӧм серпассӧ лов вылын аддзӧмысь. Вӧлі кӧ эськӧ сійӧ ыбса мастер моз художникӧн, мичаа рисуйтіс эськӧ тайӧс: вералысь югыдӧн ырзьысь кӧрт пач водзын ыпъялысь синма лыддьысьысь зонкаӧс!

И потӧм вор дорӧ моз воис ӧні сійӧ, ёна нин пӧрысьмӧм морт, дзикӧдз пазалӧм гортас! Коркӧясӧ сэтшӧм гажа да шоныд позъяс!

А мамоыс коркӧ тулысын, колхозлы пуктысигӧн, питшӧгас вайӧма гортӧ вит-ӧ-квайт лишалӧм картупель. Ок скӧрмис таысь сійӧ, ыджыд пиыс, вождьяслӧн школаӧн быдтӧм Хохол Йӧра Саш! Тэ пӧ гусялін общественнӧй эмбур! Кӧйдыс картупель! Татшӧм кадӧ! Кор мунӧ сэтшӧм война! А мый нӧ, буракӧ вед, квайтӧд классын нин велӧдчис. Колана и ковтӧм сӧстӧмлунсӧ не этша нин сюйисны сы пытшкӧ. А мӧдыслы, мамыслы, бара жальӧсь тшыгъялысь челядьыд... Торйӧн нин мӧсныс эз ло да. Коньӧр мам! Мыйта сійӧ вийсис мӧскыс понда...

20

Налӧн вӧлі ыджыд мича мӧс! Волялысь сьӧд гӧна, кузь, паськалысь да ӧддьӧн йыла сюра, ыджыд вӧраа, кытчӧ чӧжсьыліс уна чӧскыд йӧв. Но тайӧ Сюраньыс вӧлі и ӧддьӧн асныра, асланьыс мудер да ёнасӧ, буракӧ, эз и омӧльтчыв, век мичаа шыльквидзис гӧныс, кӧть эськӧ и эз нин том вӧв, мыйӧн помнитӧ Хохол Йӧра Саш, век нин накӧд тшӧтш оліс-выліс. Мамсьыныс ӧтар лючкисӧ некодӧс эз сибӧдлы сійӧ лысьтыны, а кодкӧ кӧ бокӧвӧйыс и пуксьыліс улас, да тӧдтӧм чунь помъяс инмӧдчылісны зэлалӧм вӧраа нёньяс дінӧ, векджык чужйӧмӧн пӧрӧдліс пӧдӧнчасӧ. Но нимкодьпырысь босьтліс ас челядь киясысь быдсяма чӧскыдджык сёянсӧ — солалӧм нянь шӧрӧм и нюдз-юмов бобӧнянь китыр, либӧ, кыдзи налӧн шуӧны, — поча. Сибӧдліс ас зонкаясӧс и шыльӧдны-весавны гӧнсӧ. Но сійӧ жӧ, мутивӧйыд, дзикӧдз матӧ воштыліс найӧс мӧс корсигъясӧ. Асылын, лысьтысьӧм бӧрын, вайӧдӧны вӧлі грезд пасьтасьыс став мӧссӧ Сыктыл мӧдарӧ, и сэтӧні найӧ, паськыд шутьӧмъяс вылын и вӧрын, а турун пуктӧм бӧрын кӧ нин и восьтӧм завора видзьяс вылын, мыйта колӧ да кыдзи колӧ асьныс йирсьӧны. А рытъявылыс зонка да нывка кельӧб келӧны жӧ Сыктылсӧ да мунӧны мӧс корсьны. Медым сюрисныджык чукӧраӧн ветлӧдлысь мӧсъясыс, кодсюрӧлӧн сьыліас ӧшӧдӧма жыннян. Но налӧн, Хохол Йӧра Сашъяслӧн жынняна жӧ Сюраньыс сэтшӧм мудера вермыліс ланьтӧдчыны ичӧт мӧс корсьысьясысь коз улӧ либӧ посни понӧля сук тілльӧ, мый нинӧмысь он вӧлі вермы казявны сійӧс. Кӧть дзик дінтіыс чашйысян-мунан, оз и вӧрзьыв, весиг лӧдз вильӧдігъясӧ сэтшӧм здукас оз и тіньӧбты сьыліас ӧшӧдӧм жынняннас. Сайӧдчас-кольччас тадзи мукӧд мӧс чукӧрсьыс да вой дай мӧдӧс вермас узьлыны вӧрын гортӧ волытӧг. Буракӧ, некодысь оз пов ни оз гажтӧмтчы! Вӧляыс сэтшӧма кажитчӧ мутивӧйлы ли! Сэки корсян да корсян сійӧс став семьяӧн нин, пондылӧ нин чайтсьыны, эз-ӧ ош косявлы дуланпозӧс, но коркӧ сэсся, медбӧрын, гажыс, тыдалӧ, бырӧ жӧ мукӧд мӧсъясысь ли гортса йӧзысь ли, вӧраыс пондылӧ потны чӧжсьӧм йӧлсьыс ли, — сэки тай сэсся петӧ жӧ кытчӧкӧ восьсаинӧ да мукӧд мӧсъяс дінас.

Кызвын мӧскыс вӧлі полӧны да кывзысьӧны Сюраньлысь. Мукӧддырйиыс ӧтувъя чукӧрсьыс некымынӧн торйӧдчасны сыкӧд да тшӧтш саймовтчасны-узьмӧдчасны кытчӧкӧ. Он тӧд сӧмын, кыдзи найӧ ӧти кывйӧ воӧны ӧта-мӧдныскӧд. Да кыдзи серавлӧны асланыс кӧзяинъяс вылын... Сэки мукӧдыс век нин найӧясӧ, Хохол Йӧра Сашъясӧ, вӧлі котӧртӧны — тіян пӧ Сюраньыд гортын-ӧ?.. Абу жӧ?.. Но, сідзкӧ, сійӧ, сюра лешакыд, бара на кытчӧкӧ тшӧтш и миянлысь Тайтӧӧс утьыштӧдіс. Сэсся и зонкаяскӧд тшӧтш и гырысьджыкъяс мунӧны вӧлі корсьысьны.

Но и гажыс да нимкодьыс татшӧм мӧс корсьӧмас мыйта жӧ вӧлі! Гачтӧ пӧрччӧмӧн да дӧрӧмтӧ голяӧдзыд лэпталӧмӧн, ас кодькӧд жӧ зонка кельӧбкӧд, коськӧд келан сӧдз ваа Сыктыл да и кӧмтӧм кокӧн дзумгысян вӧрӧ. Мӧдлапӧвса Ыджыд Кӧджас гажа вӧрыс, уна восьсаина, дерт, коркӧ пӧрӧдчылӧмаӧсь сэні, тылаяс ректылӧмаӧсь, сэсся и бӧр вӧрсялӧмаӧсь кушмывтчӧминъясыс, шутьӧмъясӧ пӧрӧмаӧсь. Шондіа банъясын юмов оз гӧрдӧдӧ, томиник увйӧсь пожӧмъясын чӧскыд ли юммӧ-кызӧ, лайковъясын нильӧг масльӧ петӧ, верӧтяяс рӧчын — рыжик да мупель, а матӧджык Бабонь нюр дорӧсӧ и — банйӧм тупӧсь кодь еджыд кынӧм ула да кыз подъя дона гоб! Чорзьӧм пыдӧса кӧмтӧм кокӧн мӧс корсигӧн мыйкӧ вомад сюйыштан, мыйкӧ чуманад чапкан, лӧдз-номйысь ӧвтчан, кывзысян, оз-ӧ кыв тӧдса жыннян шы. Нерсыдінӧдз тадзи сыналан-каян вӧрӧдыс, дырджык кӧ оз сюрны мӧсъяс, куим верст. А ытшкӧм бӧрын кӧ нин кадыс, водзӧ на лӧсалан Сыктыл пӧлӧнӧд — Чукрӧй лыа, Ерин да весиг Ортьӧль видзьясӧдз. Вед код пӧ тӧдас, кытчӧджык нуӧдіс мӧс чукӧрсӧ тіян асныра Сюраньыд. Водзвыв некор оз висьтась сійӧ. Телепон пыр оз юӧрт ни.

Но, а кор аддзасны грездса став стадсӧ — быд керкаысь мӧс! — сэки нимкодясьӧмыс, дерт, ёна ыдждӧ зонка кельӧблӧн. И гожӧм ывлаас, шоныд, югыд шонді мый вермӧмсьыс нялйӧ-ыпъялӧ сӧдз енэжын, катовтчӧ вӧр пу весьтӧ!

А мӧсъяслы оз на лэччыссьы чӧскыд туруна видз-шутьӧм вылысь. Пӧт кынӧмнад дыш налы бӧрсӧ довгыны буса да лыбӧм вуж корпаа кузькодь туйӧд. Вачкав кӧть эн найӧс вӧсньыдик ньӧрйӧн, оз и кывзысьны. Но тані зонкаяслӧн эм мӧдпӧлӧс «ньӧр». Найӧ туй пасьтала лӧсьӧдчӧны стад мышкӧ да ӧта-мӧд вежмӧныс пондӧны лӧдзьяс моз гораа дзизгыны: «Дзи-з-з-з!» И гут-лӧдзнас лунтырӧн матӧ воштӧм мӧсъяс пырысь-пыр жӧ ӧддзӧдӧны воськовсӧ, весиг рӧдтыштны на пондыласны, кок костаныс сьӧктӧм вӧраясныс сӧмын и бовъялӧны. А зонкаяслы зачесьтыс!..

А сэсся мудзӧм-пӧсялӧм мӧсъяс сэтшӧм нимкодьпырысь пырӧны лыа вывсянь Сыктывлӧн ыркыд ваӧ, уйыштӧны гортлапӧлӧ, а ӧти сайын и тыр вӧраяссӧ мыськовтӧны лысьтысьӧм водзвылын.

Ок, мӧс корсьӧм! Ок, дона Сюрань! Вӧлӧма да кольӧма тай ставыс!

Хохол Йӧра Саш мӧвпалӧ вылын юра, вына-винёв да асныра Сюраньыс йылысь и весиг пондылӧ чайтсьыны, мый ӧттор-мӧдтор сылӧн этшысь, — буракӧ, чӧскыд йӧлыскӧд! — вуджыштӧма тшӧтш и аслыс сылы, Йӧра Сашлы. Мукӧддырйиыс сійӧ, Хохол Йӧра Саш, кӧть сідзсӧ и небыд сьӧлӧма, ӧдйӧ личалысь сьӧлӧма, ёна жӧ скӧрмылӧ да дӧзмылӧ йӧз вылӧ, окота жӧ лолӧ дзикӧдз вылӧ саймовтчывны наысь, дзебсьывны пашкыр коз улӧ, ас кежсьыс олыштны, ас кежас нювны кын сьӧлӧма йӧзӧн керӧм дойяссӧ.

Но кутшӧм кӧть дулан эз вӧв Сюраньыс, сійӧ век сетіс уна да чӧскыд йӧв — нӧгыля кодь сук йӧв! — грезд пасьталаын йӧла мӧскӧн нималіс и тайӧ бурнас, дерт, мынтӧдчӧ вӧлі став аслас грекъясысь. И быд во сійӧ вайліс мичаник-мусаник кукӧс, сідзкӧ и, нӧгыля сук йӧлыскӧд тшӧтш, вердіс содысь семьяӧс и небыд-чӧскыд яйӧн. Кукъяссӧ корсюрӧ начкывлісны вайсьӧм бӧрас регыд мысти, и сэки налӧн ыджыд пачын пӧжӧм яйыс овлывліс мам йӧлыс кодь жӧ еджыдӧн и небыдӧн. И чӧскыдсьыс-чӧскыдӧн! А мукӧд куксӧ и дырджык видзлісны да мича-гӧрд яйсӧ кынтывлісны тӧвбыд кежлӧ. А мыйтакӧ чигсӧ солавлісны да тувсовъявыв, гут лыбӧдчытӧдз, ӧшлісны сарайвесьтса пу тувъяс вылӧ. И сэтшӧм жӧ чӧскыд вӧлі йирны татшӧм солыштӧм-тӧлалӧм яйсӧ.

А медводз выль пемӧс лов чужӧм йылысь ичӧт зонкаяс тӧдмавлісны сёян пызан сайын. Мамныс вайліс ыджыд сёй латкаын банйӧм-сукмӧм чӧжйӧв, яеснича кодь, батьыс киас босьтліс ыджыд пу пань да чӧсмасьны пондытӧдз быд зонкалы колскӧбтыліс сійӧн кымӧсас. Да сэк шуліс:

— Бычӧлюк!

Та вӧсна вомад небыда лямалысь, гырктӧ чӧскыда и пӧтӧса мавтыштысь пӧжӧм чӧжйӧвсӧ найӧ сідзи и нимтылісны: «Бычӧлюк». И бара на тыра Сюраньыс вылӧ гӧгӧрвоӧмӧн видзӧдлігӧн дзайгылісны-юасьлісны мамныслысь:

— Мамо, кор нӧ бара бычӧлюкнад пондам чӧсмасьны?

— Регыд, кагаяс, регыд, Енмыс кӧ лючки-бура сетас.

Енмыс отсӧгӧн Сюраньыс быд во дасьтыліс налы татшӧм чӧскыд сёяна пызансӧ. Дерт, унджык бычӧлюкыс вичмыліс аслыс азыма нёнясьысь бычӧыслы-а...

Война пансян аръявылыс налӧн дона Сюраньыс доймис вӧрын. Кодыськӧ повзьӧма ли, мый ли да пышйигас вужля костӧ веськалӧма, ёна песовтӧма коксӧ да весиг, буракӧ, кыткӧ чегӧма ли чуктӧдӧма лысӧ. Гезъяс отсӧгӧн да, кыдз да ӧдва и вайӧдісны гортӧдз. Тӧлка гырысь синъясыс коньӧрлӧн сэтшӧм дзугыльӧсь! Тӧдысьджык йӧз вӧлі шуӧны, мый ӧні пӧ талы, матушкалы, не нин сувтны бӧрсӧ. Бурджык нин пӧ начкыны. Либӧ колхоз нимсянь лэччӧдны поставка вылӧ да сы пыдди лӧсьӧдны выль куканьӧс.

И буретш сэки воис батьсяньыс письмӧ — медбӧръя письмӧ! — кӧні сійӧ, быттьӧ сьӧлӧмнас кылӧма гортсаясыслысь содтӧд шогсӧ, тшӧтш вийсьӧ-мӧвпалӧ мӧскыс йылысь. Гашкӧ пӧ, эновтчыланныд мӧссьыд? Вед пӧ ёна сьӧкыд лоӧ ӧтнанныдлы, метӧг, сійӧс видзны? Колхозыд, став мужичӧйыс муніс война вылӧ да, гӧльмӧ. Турун оз юклыны. А видзтор ытшкыштны некытысь оз жӧ сетны. Гусьӧникӧн нопнад кыскалігӧн уна-ӧ вердан ыджыд вытя пемӧстӧ? Вед зонкаясыслы колӧ велӧдчыны. Да и кутшӧм на пӧ найӧ нӧбйӧн турун кыскалысьяс?.. А войнаыс, дашкӧ, оз нюжав дырсӧ, кӧть и немеч пыдӧ пырис миян муӧ. Шуӧны тай, мый миян командование пӧ нарошнӧ ылӧдлӧ найӧс тадзисӧ пыдӧджык. Мед сэсся, унджык вын чукӧртӧм бӧрын, да ас йӧз кытшолын, дзикӧдз нин пасьвартны сійӧс. Напальонӧс моз, кодлы весиг со Москва сетлісны... Ме пӧ сэки бӧр локта гортӧ да ӧтвылысь пондам выльысь зумыдмӧдны овмӧснымӧс. Кутшӧм колӧ мӧс выльысь лӧсьӧдам. Сюраньысь на бурджыкӧс.

Мӧс доймӧм понда да батьлӧн татшӧм письмӧ пондаыс на ордӧ тшӧтш воис сёрниӧн дядьныс, Яг Иван, сэки сійӧ мунтӧм на вӧлі война вылас. Позьӧ шуны, быдса военнӧй сӧвет вӧчисны сэки. Мамныс, сэсся куим вок, сэсся и олӧма нин, нелямынысь петӧм арӧса, быдторсӧ гӧгӧрвоысь дядьныс, Яг Иван.

Мый вӧчны? Кыдзи овны водзӧ? Татшӧм ускӧттьӧ бӧрас кольччыны-ӧ налы мӧстӧг? Кутшӧм сьӧкыд вӧлӧма корсьны да шуны медколана кывсӧ!

Мамыс вӧлі кыз синваӧн бӧрдӧ да шуӧ, мый войнаыс кӧ дыр кежлӧ нюжалас, да олӧмыс и водзӧ на пондас омӧльтчыны, сьӧкыд лоӧ налы мӧстӧгыд. Да батьтӧгыд. Мӧскӧн сьӧкыд, а сытӧг эшшӧ на сьӧкыд. Йӧв войтнад да яйторнад жӧ гыркыд бурмылӧ-а. Кӧть эськӧ и сымда кульӧны поставка вылӧ йӧвсӧ, и яйсӧ, и кучиксӧ...

Но, дерт, кӧнкӧ, томиник мамныс, ачыс на олӧмсӧ бура тӧдтӧмыс, тӧлка верӧс выласджык мыджсьыны велалӧмаыд, ачыс эз на жӧ вермы помӧдз вежӧртны, мый на вермас водзӧсӧ лоны...

Да мый нин сэк томиник мамныс, весиг и олӧмсӧ ыджыда гӧгӧрвоысь дядьныс, Яг Иван, эз вермы тӧдны, мый сы дыра нюжалас войнаыс. Мый сы мында йӧзӧс пазьнитасны. Тшӧтш и Сашӧяслысь том да вына батьнысӧ. Мый сэтшӧма гӧльмас олӧмыс, и йӧз бара на пондасны сёйны турун да кач. А йӧлтӧгыд туруныд да качыд оз ёна пӧткӧд морттӧ.

А на йылысь, вок сикас йылысь — кӧкъямыс, дас да дас кык арӧса зонкаяс йылысь нинӧм нин сёрнитны. Мый найӧ вермисны шуны? Найӧлы сӧмын ӧддьӧн жаль вӧлі Сюраньыс! Но вед лэччӧдасны кӧ сійӧс поставка вылӧ, сійӧ сідз и тадз оз ло. А куканьсянь быдтӧм мӧд мӧскыд код на пӧ тӧдас, кутшӧм лоӧ. Дашкӧ либӧ, дона Сюрань кӧ абу, мед и некод абу. Батьныс кузя тай, талон вылӧ, орс лавкаысь нянь мыйтакӧ сетыштӧны на. Дашкӧ, и водзӧ на оз вунӧдны. Сэсся и асланыс йӧр эм, картупель и капуста быдтӧны, морков и сёркни. Вӧрысь тшак и пув-чӧд вотышталӧны. Мыйтакӧ чери кыйышталӧны. Дашкӧ, войнаыс збыльысь дырсӧ оз нюжав, и батьныс вотӧдз кыдзкӧ-мыйкӧ мӧстӧг олыштӧны...

Мый сэсся вӧчан, ёна доймис Сюраньыс да! Ӧні вед сыкӧд, сэтшӧмыскӧд, торйӧн нин содӧ нокыс. Вед и дзоньвидза дырйиыс быдӧнлы пӧттӧдзыс сійӧс видзӧмыс дӧнзьыліс. Торйӧн нин кӧрым заптігӧн. Боръясысь да кытысь да гусьӧникӧн турун ытшкыштан да нӧбйӧн ас вылад гортӧ тішкан-ваян. Сараяд вольсалан да косьтан. А воддза арнас на найӧ, ая-пиа, батьыс да Сашӧ, Йиртысӧ весиг йи вывті нин ытшкылісны. Кузь-тшӧг эжӧр да зӧридз. Кынмавтӧдзыд коскӧдзыд ваӧ он пыр сэтчӧ, а йи вывтіыс эськӧ и лӧсьыд ытшкынысӧ, но бара уль эжӧрсӧ да зӧридзсӧ мыш вылад тішкыны-кыскыны ок ёна сьӧкыд! Тадзи али мый сэсся век ковмас мӧслы кӧрымсӧ дасьтыны? Шышкалӧмӧн моз?

Ок эськӧ, тӧдіс кӧ эськӧ мортыд, мый виччысьӧ сійӧс водзӧ вылассӧ! Сэки медбур туйвизьяссӧ жӧ эськӧ бӧрйис овнысӧ да! Но — абу тай шуӧма миянлы тайӧс тӧднысӧ. Торйӧн нин томджык дырйиыд... Да и кысь на пӧ и тӧдан, кор власьт бердӧ чашйысьысь мутияс ӧтарӧ ставсӧ дзугӧны, ӧтарӧ-мӧдарӧ путкылялӧны олӧм эжасӧ! И сымда ылалӧм, сымда не сідзи керӧм артмӧ тшӧтш и торъя мортыслӧн олӧмын!

Яг Иван дядь начкис Сюраньӧс. Чунь кызта виж госа мича яйсӧ тӧвбыд сёйисны. Но тулысладор пеж война эз помась, а ӧтарӧ пыр водзӧ на ӧддзис. И батьныс пуктіс сэні юрсӧ. А сёрӧнджык сэсся и мамныслысь олӧмсӧ босьтіс сійӧ жӧ войнаыс, дерт, не лёк йӧз отсӧгтӧг... И вок сикаслӧн став олӧмыс, позьӧ шуны, дзикӧдз вылӧ пасьмуніс...

А чӧскыд йӧла Сюраньыскӧд кӧ эз ло лёк ускӧттьӧыс, гашкӧ эськӧ и, эзджык тадзи ставыс артмы...

А ӧні жӧ артмис сідз, мый ӧти морт нэмӧн дзикӧдз пазаліс-киссис мича-гажа горт. Эстшӧм ыджыд да зумыд овмӧс! Кодӧс чукӧртіс-тэчис найӧ рӧдлӧн некымын кӧлена.

Шогӧ усьӧм, лов тырнас пӧсь синваӧн ойдӧм Хохол Йӧра Саш куньыштлӧ синъяссӧ, и сы водзын быттьӧ востымӧн югнитлӧ югыд гажа гортныс дзоньнас, сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ вӧвлі коркӧясӧ. Мича югыд ӧшиньяснас лунтыр шонділы воча нюмъялысьӧн!.. Гожся керкаа и тӧвся керкаа!..

Квайт пельӧса гожся керка кузьмӧс ногыс пукалӧ туй пӧлӧн. Кык ӧшинь сылӧн видзӧдӧ асывланьӧ, а вит ӧшинь — лунланьӧ. Сэтшӧм жӧ квайт пельӧса, но, буракӧ, ыджыдджык на сруб — тӧвся керка, — пуксьӧма гожсяыслы тшупӧдӧн... Ӧні тай абу нин-а... Кымын нӧ ӧшинь эськӧ сэні вӧлі?.. Ӧти, кык, куим видзӧдӧ на жӧ лунвылӧ... Буракӧ, вит ӧшинь — рытланьӧ да ӧти, медбӧръяыс, — войланьӧ. Шонді пырӧ керкаӧ, став жыръяс, водз асывсянь да сёр рытӧдз. Кузь лунтыр!

Кык керка костын — кыз плака джоджа паськыд посводз, ывласяньыс сэтчӧ пыртысь джуджыд кильчӧӧн. А керка срубъяссӧ тадзи тшупӧдӧн пуктӧмысла лоӧм ыджыд кусыньын-чегсьӧмын йитӧма пельӧсъясӧдыс тшупӧм жӧ, быдторсӧ тӧрӧдысь сарай. Сы улын, пасьталаыс — мӧс карта, пельӧсас ыж гидъя. Ставсӧ тайӧс — керкаяссӧ и сарайсӧ — джуджыдакодя сигӧралӧма лӧсйӧм кыз тьӧска ӧти вевт улӧ. Посводзсянь позьӧ лэччыны мӧс картаӧ. Звӧз кузя позьӧ вӧлӧн катӧдны сарайӧ быдса турун додь. Сарайсянь жӧ позьӧ лэдзны турунсӧ лясниясӧ. Ставсӧ вӧчӧма-топӧдӧма ӧта-мӧдныс дінӧ водзвыв бура мӧвпыштӧмӧн, кӧдзыд войвылын унджык шоныд и югыд кутӧм могысь, гортса пемӧсъясӧс матынджык видзӧм могысь.

А звӧзӧ каянінсянь матын зымвидзис ыджыд и джуджыд вӧв гид, водзтісӧ кык-ӧ-куим вӧв век нин сулавлӧмаӧсь сэтӧн, а сэсся тай ставнысӧ найӧс колхозӧ нуӧмаӧсь. Турунсӧ вӧлі зэв жӧ лӧсьыда йирксяньыс лэдзӧны пемӧсъясыслы — оз ков содтӧд ноксьыны вердчӧмнас и тӧвнас шоныд сетӧ туруныс. Ассьыныс кык вӧвсӧ Хохол Йӧра Саш бура на жӧ помнитӧ колхоз дырйиыс, уджалігъясӧ сылы век окота вӧлі буретш на вылӧ пуксьыны да мыйӧнкӧ чӧсмӧдыштны донаясӧс.

Сэсся вӧлі кузь кокъяс вылын сулалысь вирич, тулысъясӧ мамныс быдсяма рӧсадасӧ быдтыліс сэні — капуста, и сёркни, и свеклӧ. Сэсся вӧлі торйӧн тшупӧм, джуджыд гуа кӧбрег, тулысъядорыс сэтчӧ лэдзлісны вель уна кыз йи да кӧзӧдыс гожӧмбыд кӧдзӧдіс йӧв, и сола чери, и пожӧм ли, и мукӧдтор. А ставсӧ тайӧс туйладорсяньыс вӧлі потшӧма шӧри поткӧдӧм кыз плакаа стынӧн да пес вевт улӧн. А мед пырны йӧр пытшкӧсас турун доддьӧн и пес доддьӧн, вӧлі кыкнанладорас воссяна топыд пӧвъя дзиръя. А подӧн пырӧм-петӧм вылӧ, боксяньыс — мӧд, ичӧтджык дзиръя ӧдзӧс.

А стын ортсыын, уличладорын, ыджыда тшупӧдавлӧм шляпта кыз сюръяяс вылын, сулаліс ён керъясысь жӧ тшупӧм ыджыд жытник... Чӧвлы-чӧвлы, кымын кок вылын нӧ эськӧ сулаліс?.. Нёль кок — дор пельӧсъясас, кык кок — шӧр тшупӧмас... Али нӧ нёль кок жӧ шӧрас?.. Видзӧд со, вуныштавны нин пондӧма... Кык ён ӧдзӧса вӧлі жытникыс, кайнысӧ колӧ вӧлі дженьыда и джуджыда сулалысь кыз чуркаяс вывті, сэсся и тувччывны кыз плакаа посводзкодь вылӧ. А сьӧкыд-ён ӧдзӧсъяссӧ колӧ вӧлі восьтыны ыджыд амбарнӧй ключӧн. Жытник ӧтар джынъяс видзсьыліс кӧйдыс, нянь да мукӧд сёянтор, мӧдарас — новлан лопоть... А жытник улын аддзывлісны аслыныс лӧньтас, дзебсясьлісны зэрысь и слӧтысь гожӧмбыд ас кежаныс олысь уна лыда ыжъяс...

А ӧшинь улын вӧлі кыпыд-гажа сад йӧр, пашкыр льӧм пуӧн да пелысьӧн, тулысын яр еджыд биӧн вӧлі сотчӧ ыджыд льӧмйыс, а неуна сёрӧнджык и пелысь вылӧ шлапкысьӧ вижоват быг. И весьӧпӧрысь кӧрыс дзордзалысь льӧмлӧн сідзи и гилькнитӧ ловтӧ. А кор нин кисьмас небыд-гырысь, волялысь сьӧд вотӧсыс, зонкаяс вожъялӧны увйысь увйӧ, йылӧдзыс кавшасясны, а сэсся и кыз плакаа керка вевт вылӧ тувччасны и сэтысянь мыйкӧ жӧ чиктыласны-нимкодясясны мӧдлапӧвса помтӧг лӧзалысь вӧрӧн...

А керка мышкын вӧлі таг йӧр, небыдик кольяса паськыд коръяс гартчӧмӧн кайӧны кузь зібъяс йылӧдз, и гожӧм помланьыс ӧвтӧ на дінысь кӧдздӧдысь чорыд кӧрӧн...

А став тайӧ ыджыд овмӧссӧ гӧгӧрыс, туй дорсянь да туй дорӧдз жӧ, кытшалӧ ыджыд йӧр, не ӧти сё воӧн бура вынсьӧдӧм муа йӧр, кӧні ставыс, мед кӧть и дженьыдик гожӧм, бура быдмӧ — картупель и капуста, лук и сёркни, морков и ӧгуреч… И киськавны ичӧтик шор орччӧн визувтӧ, рӧч йылын — картупель гу...

Пукалӧ-шогсьӧ Хохол Йӧра Саш ёна нин пазалӧм гортас, лов тырнас казьтылӧ сылысь вӧвлӧм мичлунсӧ да коланлунсӧ и гӧгӧрвоӧ, мый ӧні сылы важ вӧлӧмасьыс быдтор торйӧн нин мусаӧн да донаӧн лоӧма, сэтшӧм нин донаӧн да мусаӧн! И, дерт, кувтӧдзыс нин лэчыда тшупсьӧма вежӧрас и лолыс вылӧ...

Сэсся шогӧ усьӧм Хохол Йӧра Саш бӧр петіс югыд ывлаӧ, сувтовкерӧмӧн бара на видзӧдліс му бердӧ ёна нин жнёпкысьӧм керка пӧлыс вылӧ, матӧ воӧмӧн ышлолалыштіс, сэсся вуджис улич вомӧн да мӧдӧдчис горув. Кӧні коркӧ вӧвлі пывсян позтыр. Сэні жӧ вӧлі и чӧскыд ваа юкмӧс. Таті, кыр улӧдыс, коркӧ визувтлӧма муса Сыктылныс, а сэсся мыйлакӧ чепӧсйӧма шуйгавыв, туруна видзьяса и гӧрдов мусина ыджыд кӧдж кольӧма. Грездсалӧн кузялаыс тайӧ васӧд сён весьтас вӧліны пывсян кельӧбъяс, вит-ӧ-квайтӧн быдын. Да на дінын быть колана сӧдз ваа юкмӧсӧн...

Йӧра Сашъяслӧн бур керйысь жӧ тшуплӧм, ёна нин нитшсялӧм пывсяныс ӧні сулаліс ӧткӧн... Мукӧдыс, буракӧ, асланыс йӧръясӧ нин, матӧджык керканыс дінӧ выльысьсӧ лӧсьӧдалӧмаӧсь пывсян-мыссянінъяссӧ...

Хохол Йӧра Сашлӧн бара на тӧдчымӧн ёвкнитіс сьӧлӧмыс, курыд ёкмыльӧн гӧрддзасьліс горшыс. Сійӧ копыртыштліс юрсӧ да ас кежысь пӧся шуис: «Видза олан и тэ, шаньӧй дай пывсянӧй! Мый дыра нин тэ виччысян миянӧс!.. Тэ вед, кӧнкӧ, эн на вунӧд ставнымӧс миянӧс? Эн на вунӧд тшӧтш и сійӧс, кыдзи коркӧ, уна-уна во сайын, война вылӧ мунӧм водзвылас, батьным медбӧръяысь жара пывсьӧдіс миянӧс, ассьыс дзоляник на пиянсӧ?..»

Кыз плакаа, буракӧ, неважӧн на выльмӧдӧм юкмӧс сруб важ моз на жӧ сулаліс... Хохол Йӧра Саш копыртчыліс сы весьтӧ, пыдӧссяньыс, неылынъя валӧн шыльыдсянь, сы вылӧ видзӧдіс шӧйӧвошӧм чужӧма ёна нин олӧма морт...

Мыйта гажыс вӧвлі коркӧ тані! Тані не сӧмын жара пывсьылісны, но и бипур вылын, кирпич вылӧ кӧрт гырничнысӧ лӧсьӧдӧмӧн, ужын кежлӧ пулісны том картупель. Бедь йылӧ пысалӧмӧн пӧжлісны мӧдлапӧлысь корсьӧм рыжик да уртшак. Матігӧгӧр керкаясысь, кодлӧн тані пывсяныс, став зонкаыс и нывкаыс вӧлі чукӧртчасны татчӧ клубӧ моз, да и пусьӧны, и пӧжасьӧны, ворсӧны чур-не-меняысь и быдторысь. А выліджыкас, рӧч йылын, кӧні коркӧ вӧвлӧмаӧсь шыльыд гумлаяс, ворслісны кар-паличӧн, а кор быдмыштісны, Йӧра Саш юрнуӧдӧм улын сэтчӧ сувтӧдлісны турник. И мыйкӧ жӧ гартчылісны сэні зонкаяс, мыйкӧ жӧ чашйылісны медбӧръя дӧрӧм-гачнысӧ...

Пӧсь казьтылӧмӧн тыр сулалӧ Хохол Йӧра Саш, видзӧдӧ кӧджлань — Сыктывлань да ас кежас шуалӧ чужӧмсяньыс тӧдса нимъяс: Коспотша... Кӧин гу выл... Йирты... Ыджыд Сюнт... Ичӧт Сюнт... Кӧреня ты... А мышкын грезднысӧ вой тӧвъясысь потшӧны Чирӧм мыс йыв... Ваулич...

И быд нимкӧд сы мында йитчӧма... Быд инкӧд сійӧ быттьӧ гӧг сюрӧснас йитчӧма-гӧрддзасьӧма... Али ӧнісӧ дзикӧдз нин орласисны йитӧдъясыс?.. Ӧд, кӧнкӧ, медбӧръяысь нин сійӧ воис сё муса гортас?

А мыйла, шуам, Коспотша? — шоныда пондӧ мӧвпавны сэсся сійӧ. — Буракӧ, коркӧясӧ сэті вӧвлӧма Сыктывлӧн мӧдар берегыс, а таладорыс — кӧні ӧні сійӧ сулалӧ... Дерт, кӧнкӧ, вӧр на вӧлі сэні да, гашкӧ, сулавліс уна косьмӧм потш?.. Коспотша эжӧрмӧм тыкӧлаысь найӧ кӧвтлісны зарни сьӧмъя гычьясӧс. И — дивӧыд! — мыйысь унджык кӧвтыштан, сымын унджык шедӧ. Кытчӧдз сэсся колясъясыс помӧдз оз сюсьмыны да бӧр оз дзебсьыны люлялысь кад улӧ.

А мыйла Кӧин Гу выл? Дерт, буракӧ, ёна важӧнъясӧ, уна сё вояс сайын, кор татчӧ овмӧдчисны медводдза йӧз, налӧн важ пӧльясыс, сэні рӧдмӧдчылісны на кӧинъясыс...

А Йиртыын коркӧясӧ кульмыліс ёді. Война вылысь кок пӧлӧн воӧм Гринь Санко ёна на кыйліс пач пӧдан кодь ёдіяссӧ гырысь синма кулӧмӧн. А медджуджыд йирсьыс весиг шедавлӧмаӧсь вакуль кодь нельмаяс... А сэсся тані, ваӧ вӧйтӧмӧн, тысьӧдлісны пыш да шабді, мед сэсся няръявны сійӧс, печкыны да кыны еджыд дӧра и овмӧсын сэтшӧм колана гезъяс...

А пыдын ваа Ыджыд Сюнтӧ найӧ, быдмышталісны да, чеччыштавлісны ӧддьӧн джуджыд кыр йывсянь. Лэбигкостіыд сьӧлӧмыд морӧсад быттьӧ сідзи и нетшысьтчылӧ аслас инысь... А Сюнт выліджыкъясӧдыс, кӧні зэв визула лэччӧ Сыктылыс, кузь вугыршатьӧн кылӧдчӧмӧн, тшӧг чирк вылӧ лэптавлісны пес кодь гырысь сынъясӧс...

А джуджыд Чирӧм Мысйывсянь, кыдзи и Ӧзын Чой йывсянь, тӧлын лэбовтлісны лызьӧн и даддьӧн, и весигтӧ турун додьясӧн. Кыпыдыс да гажыс мыйта вӧлі!..

Казьтылӧ тадзи пӧрысьмӧм нин Хохол Йӧра Саш и казялӧ, мый сылы ёна нимкодь тадзи шуавны ас кежас сэтшӧм тӧдса и кутшӧмакӧ вунӧдлыштӧм нин ин нимъяссӧ, но ӧддьӧн нимкодь! Быд шуигӧн мыйкӧ быттьӧ бара на востымӧн моз югнитлӧ лов вылас. И мыйкӧ бара на шудаа воссьылӧ сэні ылӧ-ылӧ кольӧмасьыс...

Кыдзи эськӧ пуксис вок сикаслӧн олӧмыс, эз кӧ найӧ, мамныс кувсьӧм бӧрын, лэбовтавны татысь ылі муясӧ, а кольччисны бать гортаныс да сэтысянь пондісны водзӧсӧ посйысьны? Эз кӧ чайтсьы налы, ӧткӧн кольӧмаяслы, мый кӧнкӧыс, ылі муясас — югыдджык, кыпыдджык олӧм? Бурджыка велӧдчӧмӧн?.. Бура уджалӧмӧн?.. Этшаджык вина юӧмӧн?.. Этшаджык шогӧн?..

Код пӧ тӧдас... Унджык тшӧтшъяясыс тай абу нин лёка овмӧдчылӧмаӧсь и тані. Коді совхозын трактористалӧма, коді леспромхозын паровоз машинистӧн вӧлӧма, коді сэні жӧ мастералӧма. Ыджыд ён керкаяс со унаӧн лэптавлӧмаӧсь. Челядьӧс быдтӧмаӧсь. Важ рӧднысӧ водзӧ нуӧдӧны. И век ӧтлаын, орччӧн найӧ олісны...

Но тай унджыкӧныс мӧдар югыдӧ жӧ нин муналӧмаӧсь. Кӧть и гажа-муса гортын олісны... Коді ветымын бӧрын кувсьӧма, коді неуна сёрӧнджык. Олысьыс на пӧвстын кольӧма нин сӧмын лыда морт...

Лёк бушколъяса кызьӧд нэмыс некӧн и некодӧс тай эз жалит. Бура тай сійӧ чашйысис быдлаын. Арся вӧрын пуясӧс моз тай сійӧ кусньӧдліс и вужнас бертавліс йӧзӧс, шӧри чегъявліс и кушӧдз сынавліс. И лёкысь нетшыштӧм коръясӧс моз нӧбӧдліс син ни пель...

Но век жӧ сэтшӧм жаль, мый сылӧн, Йӧра Сашлӧн, внукъясыс оз котравны аслыс сылы синва доршасьмӧн тӧдса инъясын. Оз кывны тані налӧн гора шыясыс чужан кыв вылын. А сэсся и... сэсся и аслас сылӧн, Йӧра Сашлӧн, гуыс — гашкӧ, и регыд жӧ нин! — лоас код тӧдас мый ылнаын тасянь. Сэтшӧм нин жаль сылы, мый на вылын помасьӧ тані коркӧ сэтшӧм вынаӧн вӧвлӧм Йӧра рӧдныс...

21

Грезд кузя ыдждысь-чеччысь сьӧлӧмӧн восьлалігӧн Хохол Йӧра Сашлӧн вӧлі гӧгӧрвотӧм лов кылӧмыс: быттьӧкӧ и ачыс сійӧ тані — Йӧра Сашӧ, но тшӧтш быттьӧкӧ и дзоньнассӧ абу нин ачыс, быттьӧкӧ код тӧдас кутшӧм куӧ пырӧма сійӧ, торйӧн нин сы вӧсна тшӧтш, мый унаӧн оз нин тӧдны сійӧс тані, важ гортас, и ачыс сійӧ унаӧнӧс оз тӧд, томуловсӧ, налӧн чужӧмъясыс сӧмын нин быттьӧ мыйкӧ ру пыр моз казьтыштӧны сылы коркӧя йӧз йывсьыс, кодъяскӧд сійӧ зэв нин важӧн ӧтлаын овліс-быдмывліс да уджавліс.

А асьсӧ сійӧс кысь пӧ и тӧдны томджыкъясыслы! Ӧд татшӧмнас, ӧнія кодьнас, некор эз аддзывны найӧ сійӧс. Тшӧтш и ӧти бала серти вӧлӧм бать-мамсӧ налысь некор нин эз аддзывны. Сӧмын и тӧдісны пӧрысьмысь-киссьысь керканыс серти, мый вӧлӧмаӧсь кутшӧмкӧ йӧз вӧрса вына Йӧра рӧдысь. Сэсся пӧ тай со пазалӧма налӧн татӧні олӧмыс...

Ыльгӧма-визувтӧма тай кадыс Сыктыл ва моз! Тшӧтш и сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн вежӧрӧд да лов вылӧд визувтӧма...

Тӧдса паныдасьысьяс, сы моз жӧ пенсия вылын олысьяс, мырдысьӧн моз корӧны сійӧс пыравны на ордӧ, вина румкаӧн казьтыштны ӧтлаын важ олӧмъяссӧ...

Мӧдъяс, неуна томджыкъяс, яндысьӧмӧн лэдзӧны синнысӧ да шуӧны, мый дзикӧдз пӧ гӧльмим тайӧ лёк-гӧгӧрвотӧм олӧмас, медся ичӧт кӧшас воим, лючки удж абу, сьӧм абу, немтор вылӧ весиг вина дозтӧ ньӧбны да кыдз колӧ гӧститӧдны ылысь воӧм дона мортӧс...

Хохол Йӧра Сашлы быд ордӧ окота пыравны. Телепит сылы видзӧдны и видзӧдны тӧдса, но быттьӧкӧ и тӧдтӧммыштӧм нин дона чужӧмъяс вылӧ, быдтор йывсьыс пӧттӧдзыс сёрнитны, ёнджыкасӧ казьтывны ӧтувъя важсӧ... Но сылы и оз на кӧсйыссьы «сибдыны» кытчӧкӧ ӧтилаӧ, ӧд сылы колӧ, — гашкӧ и, збыльысь нин медбӧръяысь! — дзоньнас босьтны чужан грездсӧ сьӧлӧмас и лов вылас...

Уличті ньӧжйӧникӧн муныштӧм бӧрын да важмӧм, асланыс моз жӧ быттьӧ ляпкалыштӧм тӧдса керкаяскӧд сьӧлӧмсяньыс видзаасьӧм бӧрын, сылӧн кежсис Берег Дорӧ. Тадзи вӧлі водзті шуӧны юӧ Джыдж шор усянін... Со и муса Сыктылыс югыда лӧсталӧ шонді водзын, воча воӧ сылы паныд кысянькӧ асыв-лунладорсянь...

— Видза олан, сё муса Сыктылӧй дай матушкаӧй! Гортса Сыктылӧй! Ичӧтдырся гажӧй тэ менам и шудӧй!..

Хохол Йӧра Саш, ӧддзӧмӧн тіпиктысь сьӧлӧма, лэччис вадорӧ, копыртчис да дзумгис кияссӧ ыркыд ваӧ, бурпӧт пожъялыштіс, а сэсся тшӧтш и мыськис чужӧмсӧ.

Ок, лӧсьыд! Век на тай сӧдз ваыс Сыктылас!.. Ок эськӧ, ньылӧмыскӧд тшӧтш кӧ мыськовтны сьӧкыдкодя нин личкысь олӧм вояссӧ!..

А сэсся сылӧн ёна нимкодьмӧм, но и матӧ воӧм лов вылӧ виччысьтӧг сӧдзисны сылы ёна кажитчысь кывъяс — «Сыктыв йылысь пӧсь кывъяс» — кодъясӧс сійӧ лыддьыліс «Войвыв кодзулысь» да сэсся и велӧдліс ылі муясас:

Сьӧлӧмӧй вылын, кор чӧжсьӧны дойяс,

Дінас век чуксалӧ Сыктыв ю дор. —

Сэн быттьӧ нӧйтчӧны каляяс-вояс,

Выльысь ме кылышта найӧлысь гор.

Кыла, кыдз нэмъяс пыр Сыктылӧй вайӧ

Коми йӧз олӧмысь гажлун и шог.

Оз-ӧ и кысянькӧ вӧртасыс сайсянь

Аслам тшӧтш гажӧй бӧр лок?

Чӧла ме сулала гажа кыр йылын,

Шы ни тӧв норася доналы дыр,

Сёрнисӧ-сяльгӧмсӧ кывза ме юлысь —

Быттьӧкӧ визувтӧ сьӧлӧмӧй пыр.

Сыктывлӧн визулӧд кывтлі и катлі,

Тӧда ме кузяла вомын и кӧдж,

Пузчужӧм кагасянь юи век васӧ —

Сідзкӧ, и вир сӧнӧд визувтӧ тшӧтш.

Сьӧлӧмӧс небзьӧдӧ быттьӧ пӧсь выйӧн,

Шуа ме Сыктывлы таысь бур кыв:

Помтӧг вай тэрмась тэ Эжвалӧн сывйӧ,

Кыдзи шань зон сывйӧ — радейтысь ныв!

Муса ю вылӧ видзӧдіг шуалӧ Хохол Йӧра Саш Сыктыв йылысь пӧсь кывъяссӧ и сылы чайтсьӧ, мый ачыс сійӧ мӧвпыштіс найӧс, ачыс пыдзыртіс чужан ю понда гажтӧмтчысь сьӧлӧмыс: «Быттьӧкӧ визувтӧ сьӧлӧмӧй пыр...»

Но ёна жӧ нин и Сыктылыс вежсьӧма нэм джыннас! Сӧдз ваыс чинӧма, тшӧтш быттьӧ пӧрысьмӧма-косьмӧма юыс, лыаӧн пӧдны пондӧма...

А налӧн, Сашӧяслӧн, быдмигӧн эстшӧм на паськыд и джуджыд вӧлі Сыктылыс! Со тані, кӧдзыдджык ваа Джыдж шор усянінын, налӧн вӧлі медмуса гажъяланіныс! Бать-мам водз асывсянь муналасны видз вылӧ, и найӧ, челядьпиян, кузь лунтыръясӧн оз и вешйывны татысь. Пырӧны ваӧ, петӧны ваысь. Лӧзӧдтӧдзыс уяласны, а сэсся шордорса джуджыд да пӧсь лыа кырйӧ пурскысьӧны. А коді велалӧма нин бурджыка варччыны, Шӧр Лыаӧдз уйыштӧны. Ок, нимкодьыс да зачесьтыс зонкалы, кор сійӧ медводдзаысь лысьтӧдчӧ варччыны Шӧр Лыаӧдзыс! Да ляскысьны сэтчӧс сӧдз-югыд лыаыс вылӧ!..

А ӧд сэні, шоныд-ляпкыд куръякодьясын, тырыс оліс рудов сера гурина. Нидзувтӧ да вугыршатьтӧ вуджӧдан да, сэтшӧм нимкодь найӧс кыйны. Сы вӧсна мый ставыс тыдалӧ, син водзад. Кыдзи матыстчӧ ыджыд кельӧбыс, кыз юра гуринаыс — а на ногӧн кӧ, пежгаыс — нидзувторъя чут вугырыд дінӧ да и горша тшапнитӧ. Сӧмын удит лэптавны!.. Но дырсӧ видзны восьсӧн тайӧ черисӧ оз позь жар луннад, небыд сылӧн гӧгрӧс кынӧмыс, ӧдйӧ нёльсмунӧ. Сідзкӧ, колӧ вӧчлыны лыа вылас ва йӧртӧд да сэні ловйӧннас видзыштны кыйӧмасӧ. Сэсся и бӧртинас вӧлись нин чукӧртны да катӧдны гортад. Да солыштны. А сэсся мамыд пӧжалас черинянь. Либӧ йӧлӧн да колькӧн пӧжас сёй латкаын. Ок, чӧскыд! Торйӧн нин аслад кыйӧмаыд! И ставӧн ошкӧны тэнӧ кыйӧм-вайӧмсьыд!

А ӧтчыд Джыдж шор улдорынджык, Кореня Канава кыр лӧньтасын, Сашӧкӧд дзик нин дивӧ лои. Сійӧ вӧлі вӧсньыдик нидзув вылӧ кельчиясӧс вугралӧ. Виччысьтӧг кодкӧ сэтшӧм горша тшапнитіс вугырсӧ да тракнитіс шатинсӧ, мый муртса кисьыс эз нетшышт. Весиг повзис ичӧт зонка, но кыдзкӧ-мыйкӧ тай сяммис жӧ брынснитны шатиннас. И васьыс лыбӧдчис муртса ли не ас кузяыс чери! Ӧдӧбвывсьыс кыдзкӧ воис кок улӧдзыс да и жнёпкысис дзик нин ва дорас, мыніс ичӧт вугырсьыс. Да и пондіс веглясьны-чеччавны. Но весьӧпӧрӧм зонка кыдзкӧ-мыйкӧ тай слӧймис жмуткысьны сы вылӧ да мый вынсьыс личкыны. И сэк жӧ ачыс гораа шуалӧ: «Ой, мамо, сыныс! Ой, мамо, сыныс!» А вына чериыс уліас сідзи и чеччӧдлӧ ичӧт кыйсьысьӧс!..

А вӧлӧма абу сын, а гундыр кодь сир. Кыдз-мый сӧмын сійӧ шедӧма ичӧт вугырас! Бӧртинас сӧмын тыдовтчис, мый шедӧм нин кельчисӧ тшапнитӧма да ӧдӧбвывсьыс сыкӧд тшӧтш берегӧдзыс лэбовтӧма...

Мый вермас лоны таысь нимкодьыс ичӧт вуграсьысьлы?! Да и бать-мамыслы тшӧтш?..

Ок, Берег Дор! Мыйта нимкодьыс и гажыс йитчӧма сыкӧд Хохол Йӧра Сашлӧн!.. Виччысьтӧг кӧ зэрмас ли, мый ли купайтчигӧн либӧ вуграсигӧн, пырӧны пыж чомъясӧ. Унджык семьяыслӧн сулалісны найӧ тані, лӧсйӧм тьӧскӧн вевттьӧмаӧсь. Пыж сэні куйлӧ и кулӧмъяс ӧшалӧны, вугыршатьяс и подольникъяс сэнӧсь жӧ, нигыля корсян куран, и кыбан, и мукӧдтор, мый колӧ вадорын да кодӧс дзик нинӧмла гортӧдзыд кыскавны.

Либӧ кымӧраджык лунӧ галесникті келасны мӧдлапӧлӧ лиасьны. Эстшӧм кыз, вижоват да чӧскыд лиыс шутьӧмвывса увйӧсь пожӧмъясын!.. Либӧ рыжик вотасны сэтысь жӧ. Рытъявылыс сэсся мӧс корсьны мӧдӧдчасны... Гожся луныс ӧд кузь, бать-мамыд абуӧсь гортад, мыйкӧ колӧ вӧчны! Быть коланасӧ, налысь индӧмасӧ, эштӧдан, а сэсся и нокан-керан мукӧд челядьпиянкӧд, мый аслыд любӧджык. И гожӧмнад Сыктыл гӧгӧрджык ставыс вӧчсьӧ-керсьӧ...

Эстшӧм на гажа, уна ваа да уна чериа вӧлі Сыктылыс налӧн быдмигӧн! Мыйта дзоньвидзалун босьтлісны сэтысь! Мыйта содтӧд сёян кыйлісны!

Ӧні на син водзас Хохол Йӧра Сашлӧн, кыдзи ӧтчыд грездкодьнас петісны Сыктылӧ черисӧ кыйны. Пӧрнӧй мужичӧйяс, и том йӧз, и челядь. Кӧнкӧ Чукрӧй Лыаын лӧсьӧдісны ю пасьтала бона, коз понӧль тшӧкыда сатшйӧдлісны сэтчӧ увлань юрӧн, зу моз, и мӧдӧдчисны пасьтала кывтны. Зібъясӧн бона вывсянь бузӧдчӧны, берег доръясӧд пыжӧн лэччӧны да бурскӧны. Ӧтвылысь тадзи вӧтлӧны черисӧ горув. А грездвесьтса коськын, кыті келыштны позьӧ да ӧтарыс и мӧдарыс алькӧс, юсӧ потшӧма кулӧмъясӧн. А кор араваыс воис татчӧдз, сажень нёль-ӧ-вит вылнаӧ ю вомӧныс зіля чӧвтісны выль кулӧм-потшӧс. Бонаяс кежӧдісны. И пондісны кӧвтны йӧртӧдсьыс гырысь синма тывйӧн. А чериыс! Сын и ёді! Сир и ёкыш! Кельчи и мык! И весигтӧ ком!.. О, Енмӧй-мездысьӧй, сы мында чери!.. Быд кыйсьысьлы вичмис нӧбавмӧн! Вермытӧма нин олысь пӧрысь пӧль-пӧчлы на тшӧтш юклісны и...

А кыпыдлуныс ӧтувъя ноксьӧмас-уджас! А гажыс югыд шондіа луннас! Да шоныд ваа Сыктылын бузӧдчӧмас! И сымда йӧз! Верстьӧ и челядь! Посниулов велӧдчӧ гырысьджыкъяслысь!..

Кӧть эськӧ и, шуам, ӧнія синмӧн кӧ вӧр-ва видзӧм боксянь донъявны, кутшӧмакӧ и чорыдджык вӧлі татшӧм кыйсьӧмыс...

Но вӧлі, вӧлі йӧзлӧн ӧтувъя кыпыдлуныс, сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн быдмигӧн!

Ӧд со и кутшӧм пызанъяс лӧсьӧдлісны войнаӧдз май да октябр праздникъяс дырйи! Чӧскыд сёян-юанӧн! Бара жӧ ӧтувъяӧн! Гырысь и челядь пӧттӧдзныс чӧсмасьлісны. Гырысьяслы — кода сур, посниуловлы — тагъя сур. А сэсся усьтӧдз йӧктылісны ӧтувъя кытшын...

Грездса йӧзлӧн ӧтувъя кыпыдлунӧн жӧ, мойдын моз, лыбліс и югыд-гажа школа. Джыдж шор мӧдарын, Сыктывлӧн джуджыд-гажа кыр йылын, югыд-кыз пожӧм керъясысь, гырысь ӧшиньяса. Дивӧ кодь школа! И тшуписны-лэптісны сійӧс асьныс жӧ грездса мужикъяс...

Хохол Йӧра Саш оз нин помнит тайӧ дивӧ керӧмсӧ, но, кӧнкӧ, мыйта жӧ вӧлі сэки гажыс да кыпыдлуныс! И надеяыс, мый тайӧ гажа школа пырыс налӧн челядьныс петасны выль югыд олӧмӧ!

Сизим арӧс тыртӧм бӧрын муніс велӧдчыны Сашӧ, кӧть эськӧ и босьтӧны вӧлі кӧкъямыссянь. Часуння дорын вӧлі ворсӧны деньга весьтысь, и воча вокыс, Коля, коді ветлӧдліс нин школаӧ, пондіс нуӧдчыны: мунам пӧ тшӧтш велӧдчыны, Сашӧ! Ӧддьӧн пӧ гажа школаас!

И ӧд муніс каймӧдлӧмаыд! И ӧд босьтісны. Дерт, кӧнкӧ, сы пондаджык, мый бать-мамыс сиктын вӧліны пыдди пуктана йӧзӧн.

А ёна жӧ, кӧнкӧ, ичӧт вӧлі сэки Хохол Йӧра Саш! Да челядь руа.

Пукалӧ вывлань шӧри воссяна парта сайын Сашӧ, кывзӧ, мый висьталӧ чим сьӧд юрсиа учительша Екатерина Алексеевна сьӧд жӧ пӧв дорын. Виччысьтӧг гырысь ӧшиньсайса пожӧмъяс вылӧ тивзігтыр пуксис уркай кельӧб. Ичӧтик Сашӧӧс, коді тӧвъяснас ёна нин кыйліс дзугйӧн татшӧмъяссӧ, дзикӧдз весьӧпӧртіс тайӧ. И сійӧ ырсмуніс-чеччыштіс парта сайсьыс да мый вермӧмсьыс горӧдіс:

— Видзӧдлӧ! Видзӧдлӧ! Уркайыс мӧйта! — и чепӧсйис ӧшинь дорӧ, пондіс чуньнас индавны.

Коймӧд классаяс — а ӧтлаын пукалісны ӧтиӧд да коймӧд класса велӧдчысьяс — пондісны гигзьыны-серавны дзоля морт вылын. А Екатерина Алексеевна матыстчис сы дорӧ, шылькнитіс еджыд юрсиӧдыс да бӧр нуӧдіс парта саяс. Да меліа велӧдіс:

— Оз позь, Сашук, парта сайысь урок дырйи чеччавны. Переменаӧдз колӧ чӧла пукавны.

— Да вед сэтчӧдз лэбзясны уркайясыс! — эз на мӧрччы татшӧм ӧлӧдӧмыс лэбачьясыс кодь жӧ вӧльнӧй зонкалы. — Он и аддзылӧ, кутшӧм найӧ мичаӧсь! Гӧрд морӧсаӧсь! Падвежа крукыля ныраӧсь!

— Мед ӧні кӧ ог аддзылӧй, — нюмсӧ кутігмоз шуалӧ Екатерина Алексеевна. — Ми коркӧ тэкӧд тӧвнас ветлам да тэнад велӧг вылысь бурджыка видзӧдлам найӧс. А ӧні миянлы колӧ чӧла пукалны да помӧдз кылзыны урок.

«Збыль али мый нӧ тайӧ ичӧтик мортыс ме жӧ вӧлі?» — шоныда и шензьӧмӧн казьтылӧ ӧні тайӧс ылі муясысь воӧм, дзормӧм нин юрсиа да ёна нин чукырасьӧм чужӧма Хохол Йӧра Саш, и кыткӧ весиг вӧрзьӧ-муткыртчылӧ пытшкӧсыс, да пондылӧ доршасьны синваыс.

А сэсся Сашӧлы пондіс бура сетчыны велӧдчӧмыс, комиӧн и рочӧн, да тӧвнас весиг козьнавлісны нин премияӧн — «Доктор Айболит» нигаӧн. Ӧддьӧн мича, морта нига!.. Тайӧ вӧлі сылӧн олӧмын медводдза премия! Сылысь олӧм-вӧчӧмсӧ мукӧд йӧзӧн медводдза ыджыд донъялӧм! Уркай ӧдӧн жӧ лэбис Сашӧ сійӧ луннас бать-мамыс да вокъясыс дінӧ!

А гожӧмнас школаын вӧлі пионерлагер. Горнлӧн-пӧлянлӧн тутсӧм да зэлыд барабанлӧн гораа швачкӧм шы улӧ посни челядь ӧтвыв ырснитлісны-чеччылісны узянінысь, вӧчлісны зарядка, ӧтлаын сёйисны и быдлаӧ ветлӧдлісны стройӧн. Сідзсӧ эськӧ и выль нога да ёна шензьӧдана вӧлі ставыс, и эз мудзлы тадзисӧ ноксигӧн-олігӧн Сашӧ, но бара вӧр пӧтка моз ас кежысьджык быдмӧмаыдлы гажтӧм пондіс лоны гортысь да вӧльнӧя олӧмысь. Сылӧн ёртъясыс — аддзӧ ӧд вылісяньыс! — Джыдж шор вомын вуграсьӧны, кор колӧ, Шӧр Лыаӧ варччӧны, мӧдлапӧлын рыжик вотӧны, мӧс корсьӧны, пывсянъяс дорын войнаысь ворсӧны — коръясӧ ачыс сійӧ векджык вӧвлӧ краснӧйяслӧн командирӧн, — а сылы ковмӧ татӧні ӧтарӧ стройӧн ать-дваӧн ветлӧдлыны, вожатӧйлысь быдтор понда юасьны. Ӧти кадӧ узьны водны. Ӧти кадӧ чеччыны...

Гажтӧмыс пондіс босьтны ичӧт зонкаӧс. Позьӧ шуны, веськыда йирны-сёйны пондіс. Бать-мамсьыс и вокъяссьыс сэтшӧм нин гажтӧм лои! Оз вермы сэсся сійӧ водзӧ овны лагерын! Голя помӧдзыс воис!

И кор батьыс бара воис видлыны пиуксӧ, ичӧт морт сідзи и шашаритчис сы дінӧ: сэсся эн коль менӧ татчӧ, батьӧ! Ме тэкӧд тшӧтш муна гортӧ!

И ӧд кыдзкӧ тай гӧгӧрвоис небыд сьӧлӧма батьыс матӧ воӧм зонкаӧс. Эз и коль сэсся лагерас, кӧть эськӧ и джын кадыс на сӧмын вӧлі олӧма. А сьӧм мынтӧма помӧдзыс вылӧ...

Гашкӧ и, лов тырнас мӧвпаліс муса батьӧыс, мый пӧ удитлас на зонманӧйыс стройнас ать-двайӧдлыны да тӧдтӧм йӧзкӧд овны-зыртчыны. Кытчӧдз пӧ асьным ловъяӧсь на, мед и ӧтлаын олӧ-нимкодясьӧ дінаным...

Быттьӧ сэки нин кылӧма-тӧдӧма мелі батьыс, мый водзӧ вылассӧ этша нин и кольӧма налы татшӧм ӧтвывъя шудыс. Морт олӧмас, гашкӧ и, медыджыд шудыс!

А регыд сэсся сатӧка чегъясьысь олӧмыс ставсӧ лӧсьӧдліс сідзи, мый сылы, Йӧра Сашлы, ковмис со нин пӧшти нэм джын чӧж зыртчыны-овны йӧз муясын. Ылын-ылын гортсянь. Быть тай велав, кӧть сэсся кӧні. Олӧмыс тай быд ногыс кеслӧдлӧ и велӧдӧ. Дона батьыдлӧн вына сой бердӧ тай он шашаритчы да долыдпырысь он котӧрт-пышйы сё муса гортад...

А мӧд да нёльӧд классъясын школаын велӧдіс ачыс завуч — Егор Димитрович. Векни косньыд чужӧма, кудриа юрсиа пелькиник том морт на. Сійӧ вӧлі батьыслӧн бур тӧдсаӧн, ошкыліс Сашӧӧс бура велӧдчӧмсьыс. Да батьыскӧд ӧтлаын ышӧдіс сійӧс ёнджыка лыддьысьны.

Кыськӧ чукӧртӧмаӧсь школаӧ вель уна нига, комиӧн и рочӧн, и ӧддзӧм вывсьыд Сашӧ сідзи и ньылаліс найӧс. И ёна нимкодь лоліс сылы лыддьӧмаыс пыр мукӧд муясӧ волыны, дзик мӧд кодь йӧзлысь олӧмсӧ тӧдмавны, геройяслӧн подвигъясӧн сьӧлӧм тырнас шензьыны. Да сэк жӧ и кывны, мый быттьӧ и ачыд тшӧтш кыдзкӧ тӧлксялыштан.

Егор Димитрӧвич весиг индыліс медуна лыддьысьысь Сашӧӧс нига вежлалысьнас, библиотекар пыдди, мый ёна жӧ нимкодьмӧдліс зонкаӧс.

А сэсся, кор Сашӧ велӧдчис нин сиктса шӧр школаын, а ӧтарӧ ӧддзысь ыджыд война нырыштіс нин батьсӧ, грездса югыд-гажа велӧдчанін чажмуніс-сотчис. Кӧдзыд тӧвся войӧ кодкӧ камӧдіс налы ӧшиняс да весьӧпӧртӧмӧн юӧртіс та йылысь. Сашӧ мамыскӧд тэрыба пасьтасисны да чепӧсйисны кӧдзыд йиркӧдчысь да руа ывлаӧ. Пемыд грезд весьтын ыпъяліс повзьӧдчысь гӧрд кыа. И чорыда кыліс тшын дук.

Котӧрӧн воисны Джыдж шор дорӧ. Тані тырыс нин жуис-вийсис йӧз! Грездса бабаяс да Сашӧ кодь зонкаяс. А верстьӧясныс да батьясныс налӧн ставӧн нин дӧжнасисны война вылын. Кодъяскӧ, сӧткигтыр да медмисьтӧм кывъяснас матькигтыр, зілисны лэдзны ва качайтан машина, но сійӧ некыдзи эз кӧсйы уджавны, вемӧдзыс ли мый ли кынмӧма. А унджыкӧныс гумлалісны Джыдж шорысь кӧдзыдысла кыза руасьысь васӧ да, чептӧн сувталӧмӧн, мыччалісны ӧта-мӧдныслы керӧс паныд. Кор Сашӧ котӧрӧн тшӧтш кайис чепт помланьӧ да тшапнитіс тыра ведра, кисьтыны йи кӧдзыд васӧ вӧлі нин некыдз и некытчӧ. Буретш сэки ыджыдсьыс-ыджыд яр би ыпнитіс-чепӧсйис школалӧн став ӧшиньясӧд и ӧдзӧсъясӧд, сьӧд тшынӧн пугрӧдлӧмӧн шамыртіс аслас ён сывъясӧ коньӧр школасӧ дзоньнас да, быд здукӧ, пыр ӧтарӧ ёнмиг и кызіг, пондіс няжйыны сійӧс мездыны вермытӧма нин. И ыджыд жарысла бӧрвыв чепӧсйисны весьӧпӧрӧм кусӧдчысьяс, бабаяс да зонкаяс. Налы сӧмын нин колис вешйыны да шога видзӧдны гажа биыс вылӧ.

Шемӧсмӧдана да весьӧпӧртана серпас! Югыд жыръяса мича-гажа школа, коді велӧдіс Сашӧӧс гижны и лыддьысьны, ыпнитӧдіс вежӧрсӧ югыдторъяс тӧдмавны, ӧні сійӧ син водзас сідзи и сыліс жарсьыс-жар биын...

И сэні жӧ пӧ весиг сотчӧма идрасьысьыс — неыджыд мыгӧръяса гӧрбакодь нывбаба.

Сэсся сійӧ бара на, ӧтарӧ-мӧдарӧ чатрасигтыр, мунӧ важ грезд кузя, кодлы, гашкӧ, нёльсё сайӧ во нин, — тэрмасьтӧг восьлалӧ ылі муясӧ, буракӧ, помӧдз нин ылалӧм, а ӧні кӧдзалӧм гортас воӧм морт, чолӧмасьӧ тӧдсаяскӧд, тӧдтӧмджыкъяссӧ мый вынсьыс зільӧ тӧд вылас уськӧдны, сёрнитӧ олӧм-вылӧм йылысь, верстьӧджык йӧзыскӧд, дерт жӧ, ёнджыка казьтывлӧны важсӧ, кӧні быд керсьӧм-вӧчсьӧм ӧні чайтсьӧ Хохол Йӧра Сашлы донаӧн да быттьӧкӧ кутшӧмкӧ шудӧн югдӧдӧмаӧн.

Век на лэчыд гӧлӧса, кӧть эськӧ и ёна нин чукырӧсь чужӧма Крестин, Сашӧлӧн мамыскӧд пӧшти тшӧтшъя нывбаба, кыпыда вашъялігтыр казьтылӧ:

— А кыдзи, шу, мийӧ, Сашӧ, коркӧ, война дырйиыс, ӧтлаын турун пуктім Чомкосаын. Эн на кӧ вунӧд, гортсянь ӧкмыс верст. Подӧн каям, сэсся и горбуш косаӧн ӧлтчам кузь лунтыр. Тэсӧ толькӧ на велӧдчин ытшкынысӧ. Коса нырыд тэнад ӧддьӧн унаысь сатшкысьліс да сибдыліс чорыд вутшкӧ... А туруныс сэтӧн посньыд вӧліс, ӧддьӧн чӧскыд вӧр турун. Водзтісӧ ыжъяслы вердӧм вылӧджык пуктылӧмаӧсь...

— Кыдзи нӧ ог помнит, Крестин! — сылӧ тайӧ казьтылӧмсьыс Хохол Йӧра Саш. — Не сӧмын вутш йыл, но и уна понӧль ме сэки, кужтӧгыд на шаркниталі...

— А сэсся колӧ тэчны зорӧд! — вашъялӧ пӧрысьмӧм вомнас Крестин. — А тэ миян пытшкын ӧтнад мужикыс. Быть тэныд колмис лоны главнӧй чӧлтысьнас... А туруныс вӧлі ульджык на, зорӧдас ёна топалӧма да пӧсялӧма. Тӧлнас вӧлӧн кайим вайны да, — пӧдӧма и сотчыштӧма...

— Ме сэсся вель дыр ёна шогалі и яндыси таысь! — Хохол Йӧра Сашлы ӧні шудаа жӧ казьтывсьӧ мед кӧть и татшӧм кужтӧг на ылавлӧмыс.

Но сэк жӧ и шогпырысь мӧвпыштсьӧ сылы водзӧн кувсьӧм мамыс йылысь. Ӧд со сійӧ, Крестин мозыс да ӧткымын мукӧд нывбаба моз, ӧнӧдз на жӧ вермис овны! И став олӧм-вылӧмыс эськӧ найӧлӧн дзик мӧд ногӧн артмис!

Паныдасьӧ Хохол Йӧра Сашысь ар вит-ӧ-квайтӧн ыджыдджык Анна. Век на жӧ коркӧя моз кыпыд сёрниа.

— Чолӧм-здорово! Кысь-мӧй нин вошин?! А эн на вунӧд, кыдзи мийӧ тэкӧд коркӧ колхоз муястӧ гӧрлім?! Ме трактористка ХТЗ вылын, а тэ бӧрсянь плугаритан.

— Сымда буссӧ, мыйта тэ сэки меным койин, ме сэсся некор, нэм чӧж эг ньылавлы!..

— Ха-ха-ха! Дерт но, трактор кӧлеса бӧрсянь плуг вылад пукалігӧн!

— Куш кӧрт вылас пукалігӧн! Да сьӧкыд гӧръяссӧ ӧтарӧ лэптіг-лэдзигӧн. Кыдз-мӧй сӧмын абу усьлысьӧма менам лэчыд гӧр улас!

— А меным вед, ныл мортлы, эз жӧ кокньыд вӧл. Куш кӧрт пуклӧс вылын жӧ пукала ме. И юр весьтын некутшӧм велттьӧд абы. Зэрӧ кӧть ва лымйӧн слӧтитӧ. Унаысь сӧткылі ас кежысь — мыйла, меся, сӧмын и велӧдчылсьӧма трактористас. Ныл мортлы!..

— А ме, кыз бус пиын плугаритысь зонка, ёнакодь завидьтылі тэныд. Со, мися, кутшӧм Герой кодь нылыс! Эськӧ, мися, аслым трактор руль саяс пуксьыны. И вед веськыдджыкинъястіыс пуксявлі нин...

Воча воӧ дзормӧм кудриа юрсиа Митрей, важ моз век на тэрыб вӧраса, кӧть эськӧ и ар дасӧн олӧмаджык Хохол Йӧра Сашысь. Ыджыд война пыр сьӧкыда мунлӧм да кыдзкӧ тай ловйӧн кольлӧм морт.

— Эн на вунӧд, Сашӧ, кыдзи мийӧ тэкӧд Куж Ладейкаын пӧрӧдчылім! Сымда вӧр гымгим лучкӧвӧй пилаяснад!

— Тэ бӧрся сьӧкыд вӧлі вӧтчынысӧ, ош моз муркӧдчин...

— Томджык дырйи ме мудзӧмсӧ эг и тӧдлы... Пӧрӧдчӧм бӧрад ме выль ыджыд керка лэптылі, мамӧлӧнкӧд орччӧн. Челядьӧс быдті. Толькӧ тай гӧтырӧй, шонъянӧй Анукӧй, водзджык жӧ энолтіс менӧ-а...

Паныдасьӧ ыджыд мыгӧра, тшӧтшыд нырсера чужӧма, Йӧра Сашысь ар мӧд-коймӧдӧн томджык Володь.

— Пыралам миянӧ!

— Часлы, ме талун сідз на ветлӧдлышта, абу на окота дыр кежлӧ ӧтилаас сибдыны.

— А эн на вунӧд ӧтлаын пурйӧн кылтӧмтӧ? Кыдзи тэ менӧ Волся вабергачын домалін ас дінад да кыскин? Менсьым пурйӧс? Не кӧ тэ, карсӧ меным эськӧ не аддзылны вӧліс! Сэтчӧ и колмис эськӧ косьмыны. Да сэтысянь бӧр подӧн кайны гортӧ... Пыралам, тайӧс кӧть пасйыштам!

— Сёрӧнджык...

Паныдасьӧ мӧд Володь, еджгов юрсиа, беринӧсь чужӧма.

— О-о, кодӧс ме аддза! Некор аддзылтӧм гӧсьт! А эн на вунӧд, кыдзи тэ менӧ коркӧ, Кажым леспромхозын, мастералігад велӧдлін маркеруйтчыны? Тэ примитан керсӧ пӧрӧдчысьлысь, сортимент индан, а ме молотокӧн да долотоӧн сизьда. Авио, пиловочник, баланс... Казьтылан-ӧ ылі муясад татшӧмторсӧ?

— Дзикӧдзсӧ немтор на тай абу вунӧма...

— А сэсся ме и ачым десятникӧн лои, а сэсся тшӧтш и мастерӧн... Босьтам доз да пукыштам?!

— Часлы, водзын сӧдзджык юрӧн ветлӧдлышта...

— А садь юр кузяыд кӧ... Эн на вунӧд, кыдзи мийӧ тэкӧд, Кажымад, ньӧбим быдса спирт доз! Зонкаяс на! Юим да юим, а сэсся ме петі ывлаӧ ортсасьны... да и уси лым пытшкас! Чеччыны ог вермы, лым куль кодь лои.

— Мыйкӧ дыр эн пыр да, ме петі корсьны! — Хохол Йӧра Сашлӧн вежӧрын быттьӧ востымӧн воссьылӧ тшӧтш и тайӧ вӧвлӧмторыс. Кыдзкӧ бара жӧ шудаа воссьылӧ! Но сійӧ шуӧ:

— Мӧй сэсся керан да он кер, водз тай велӧдіс миянӧс олӧмыс винаяс дінад... и быдторыс дінӧ...

И водзӧ паныдасьӧмъяс! И казьтылӧмъяс! Война йылысь. Бать-мам йылысь. Сьӧкыда олӧм йылысь. Ёнджыкасӧ томлун йылысь! Кыпыд кад йылысь. Том гаж йылысь!

Вӧвлӧм велӧдысь Марья Алексеевна да сылӧн верӧс Иван Григорьевич ордын, ёна нин олӧма, ыджыд мыгӧръяса мича йӧз ордын, шань сьӧлӧма да уна гӧгӧрвоысь йӧз ордын пукалыштісны да юыштісны пув сора чорыд вина. Гажмыштісны. Содтӧд быдтор йывсьыс варовитісны. Дерт, тшӧтш и ӧнія дзуг олӧм йылысь. Сьӧкыда бӧр ловзьӧ бӧръя каднас ёна пазавлӧм овмӧсыс! Весиг со ыджыд грездын ӧтувъя мӧс карта абу кольӧма, мыйтакӧ скӧт сӧмын и чукӧртӧмаӧсь дӧбелькиӧдз бонзян совхоз бердас. Унаӧн уджтӧмалӧны. Сюсьджыкъясыс сӧмын асланыс овмӧсъясын кутшӧмакӧ выныштчалӧны. Но ёнасӧ паськӧдчыны оз жӧ вермыны ни оз лысьтны. Кодъяскӧ ёна юӧны. И сэтшӧм жальӧсь челядьныс!

Союз киссьӧмсянь быдлаті бонзис да жебмис. Тані кӧть Украинаын. Чечняын кӧть Молдавияын. Югославияын кӧть код тӧдас мый ылна Кубаын! Ыджыда йиркнитчӧмыслӧн из чорыд гыясыс кузяла и пасьтала ызӧбтісны да ставсӧ полошуйтісны! И сымда йӧзлысь олӧм чашвартісны! И со мыйта во нин некыдзи оз вермы бӧр успаньвыв пуксьыны...

Сьӧлӧма, ыджыда мӧвпалысь йӧзыдлы мыйта сёрниыс сюрӧ та йылысь и быдтор йылысь.

Бӧрсӧ мунігӧн, грезд помланьын нин, Хохол Йӧра Сашкӧд орччӧн лои бур мыгӧра, топыд на вир-яя олӧма нывбаба. Сувтовкерис. Дзаркнитіс сы вылӧ лысва дырйи моз югъялысь сьӧд сэтӧр кодь на синъяснас да шоныда-вильыша шуис:

— Бур лун ылі муысь воӧм гӧсьтлы!

— Бур лун! — нывбабаӧс пырысь-пырсӧ лючки тӧдтӧг на, ылӧсас шуис Хохол Йӧра Саш. Сэсся бурджыка видзӧдліс нюмсермунӧмӧн сулалысь нывбабаыс вылӧ. Кӧсаӧ кыӧм да юр дзибъяс тупыльӧ тэчӧм юрсиыс ёнакодь нин пужъялӧма, но чим сьӧд синкым сертиыс кӧ видзӧдны, коркӧ нывбабаыслӧн сук юрсиыс, дерт жӧ, вӧвлӧма ай тар бӧж кодь сьӧдӧн и сылы ёна тӧдсаӧн. И вильыша нюмъялысь сьӧд синъясыс, дерт жӧ, тӧдсакодьӧсь сылы, и тыр вира на шылялӧм чужӧмыс... Хохол Йӧра Сашлӧн топавліс и ыркмунліс сьӧлӧмыс... Ставсӧ помӧдз гӧгӧрвотӧг на, сійӧ, дерт жӧ, тӧдіс нин тайӧ нывбабасӧ... И эз, эз ӧнія тьӧтӧӧс сійӧ аддзы, а сійӧс, коді коркӧ, уна-уна вояс сайын, вӧвлі ӧнія олӧма, шыльыд нывбаба пыддиыс — ыджыд сьӧд кӧсаа, югъялысь сьӧд синма ныв сэки вӧлі... Кыпыд серама да пӧсь сывъя... Сійӧ — и абу сійӧ?!

— Тоня?! — ёна ыззьӧмӧн и ёна шӧйӧвошӧмӧн да та вӧсна кутшӧмкӧ чишкасьӧм шыӧн чӧвтіс сэсся Хохол Йӧра Саш.

— А-а, тӧдін на жӧ? Кыз бруньӧсӧ? — серӧктігмоз вочавидзис нывбаба.

— А тэ менӧ тӧдін жӧ, Тоня?! — сувтӧминас муртса эз горӧд Хохол Йӧра Саш.

— Кыдз нӧ тэнӧ он тӧд! — мужичӧйлы веськыда синмас шоныда видзӧдіг, пӧся шуис нывбаба. — Кыдз нӧ он тӧд Йӧра Сашӧс! Ӧльӧксан дай свет Иванэчӧс... Биа-бордаӧс!

— Ӧні ме Хохол Йӧра Саш, — шуис тадзи ыдждӧдлӧмсьыс нимкодьмӧм гӧсьт.

Нывбаба гылыда серӧктыштіс таысь, мыччис кисӧ; киыс сылӧн вӧлі вына и топыд, виччысьтӧг паныдасьӧмсьыс ыпнитӧмысла тіралыштіс. А Хохол Йӧра Сашлӧн шамырысь эз на жӧ дзикӧдз вӧв бырӧма коркӧя зумыдлуныс.

— Кымын во нин ме тэнӧ эг аддзыл? Во нелямын вит? Армияӧ мунӧмсянь?

— Дырджык нин... — кусӧдтӧм нюмсернас, но тшӧтш и курдӧдыштӧмӧн шуис нывбаба. — Велӧдчанінсьыд, Кардорысь воӧм мысти, тэ сӧмын тӧвсӧ волывлін ме дорӧ. А сэсся тай мыйлакӧ пондін пышъявны меысь... А сэки вӧлі на нелямын квайтӧд во...

— Нэм джын нин кольӧма! — чуймис Хохол Йӧра Саш. Сэсся юаліс: — Тэ ӧнісӧ кодарӧ мунысь?

— Койдінӧ лэчча. Ме важӧ-ӧн нин сэні ола... Талунсӧ важ гортлань мог суліс волыны... — Бара на шоныда видзӧдліс Хохол Йӧра Саш вылӧ, сэсся содтіс: — А тшӧтш и гуся дум вӧлі: ог-ӧ, мися, кыдзкӧ виччысьтӧг паныдась ӧти важ тӧдсакӧд... Ӧддьӧн важ тӧдсакӧд... Култӧдз кӧть эшшӧ ӧтчыдысь видзӧдлыны сы вылӧ... Кутшӧм нин лоӧма...

Хохол Йӧра Сашлӧн гут ыдждаӧдз топавліс лолыс.

— Кывлін менам воӧм йылысь?

— Воис тай и менам пельӧдз.

— Ме инӧ тэнӧ колльӧдышта! Кӧть неуна казьтыштам важ бурсӧ...

— Да тэ вед, кӧнкӧ, важӧ-ӧн нин вунӧдін ме йылысь?! — шуис нывбаба.

— Мый тэ, Тоня, эг жӧ вунӧд! — пӧся шуис Хохол Йӧра Саш, орччӧн восьлаліг. — Тэкӧд менам аддзысьлӧмъясӧй век вӧліны войся енэжын югыд кодзувъяс кодьӧн.

— Ок вед кутшӧм! Век на важ кодьыс лӧсьыд басниа! — гылыда серӧктіс нывбаба.

— Торйӧн нин Кардорын ӧтлаын велӧдчыштӧмным югзьӧмӧн югзьылӧ син водзын... Ок, Кардор! Архангельск! — Ӧні выльысь на ыпмуніс-ловзис Хохол Йӧра Саш. — Петам вӧлі тэа-меа Двиналӧн кыр йылӧ... йӧз синъясысь ылӧджык... Ывлаыс шоныд на... Ваыс паськыда исковтӧ морелань, синмыд ӧдва судзӧ мӧдар берегӧдзыс... И тэнад киясыд шоныдӧсь... Вом дорыд сотӧ и дзужалӧ... Чайтсис, паськыд ю кодьыс жӧ шыльыдӧн да помтӧмӧн лоӧ миян ӧтвывъя олӧмным... Сэтшӧм сэки окота меным вӧлі, мед буретш тадзи и лои... Сэсся ӧд тэ сэки быттьӧкӧ тшӧтш и кувсьӧм мамо пыдди лоин меным...

— А меным?! — татшӧм сёрнияссьыд ёна жӧ ырзьӧмӧн шуис нывбаба. — Тэнӧ бурджыка тӧдмалӧм бӧрын? Тэнсьыд пӧсьлунтӧ и мелілунтӧ... И ярлунтӧ тӧдмалӧм бӧрын... Да эшшӧ нин Сыктывкарын мамӧтӧ дзебӧм бӧрын... Ой, коньӧрушкоӧй, ӧнӧдз на син водзӧ петкӧдчылӧ сійӧ меным...

— Менам вӧлі жӧ сэтшӧм сьӧлӧм кылӧмыс: ыштӧ ачыс Енмыс тайӧ шогыс пыр тӧдмӧдіс да йитіс миянӧс... Гашкӧ и, нэм кежлӧ йитіс...

— Но чожа тай ниртчис да быздаліс йитан везйыс... — ышловзис нывбаба.

— Велӧдчӧм бӧрын торйӧдісны миянӧс, разнӧй лесопунктъясӧ мӧдӧдісны...

— Первой тӧвнас тэ волывлін на ме дорӧ...

— Дас кык километр удж бӧрын вӧлі кырссьышта! Войся вӧрӧд! Кӧдзыд вӧрас дзебсьӧм Яг-мортыс плетьӧн быттьӧ вачкалӧ менӧ!

— А сэсся кыськӧ пемыдсьыс пыран менам жырйӧ...

— И вӧрсалӧн чорыд киясысь веськала тэнад небыд сывйӧ!.. Войбыд кежлӧ... Збыль ӧмӧй татшӧмыс вӧліс миян коркӧ?

— Вӧлӧма тай и кольӧма, — гӧгӧрвотӧма нюмсермунӧмӧн шуис нывбаба. — Сыктывлӧн визув ваӧн кылалӧма...

— Олӧм вояс чӧжнас меным сэсся унаысь пӧся казьтывсис та йылысь, — бара на веськыда шуис ӧнісӧ пӧрысьмӧм нин Хохол Йӧра Саш. — Кутшӧм тайӧ шуд вӧлӧма, войся кӧдзыд вӧрӧд кырссьыштӧм бӧрын веськавны тэ дінӧ...

— Но инӧ, аттьӧ нин кӧть сыысь, мый абу на вунӧдӧмыд...

— Татшӧмыд вунас ӧмӧй?! — пӧся шуис Хохол Йӧра Саш. — Ме казьтыла ставсӧ тайӧс и ӧні, олӧм помланьӧ, ылі муын олігӧн, тшӧкыда юасьла ачым ассьым: кыдзи эськӧ артмис ставыс, эг кӧ мийӧ сэки янсалӧй тэкӧд? Ме эськӧ, дерт, кольччи гортӧ... Тані, мый верми, мырси... Тшӧтш и батьӧлысь керкасӧ куті... Ӧні вед со сійӧ сӧлсем нин киссьӧма-а... Челядь эськӧ татісянь водзӧ нуӧдісны важ рӧднымӧс... Али мый? Али ёнджыка юны эськӧ понді да, мукӧд тшӧтшъяяс моз, важӧн нин жӧ чергыси?.. Али тэ эн лэдз эськӧ тадзисӧ лоны?.. — быттьӧкӧ шмонь сорӧн, но сэк жӧ и нормыштӧмӧн сёрнитіс тадзи матӧ воыштӧм Хохол Йӧра Саш.

— Ӧні мӧй нин немтор абусӧ лӧсьӧдлыны, — сьӧлӧмсяньыс шуис нывбаба. — Ӧнісӧ, лёка ли бура ли, ассьыным олӧмъясӧс олӧма нин. Бур на кӧть, мӧй бӧръяпом со тадзи виччысьтӧг паныдасим.

— Ме шуа, мися, мый эськӧ вермис лоны...

— Менам надеяыс тэ вылӧ вӧліс жӧ сэки, — восьсӧн моз жӧ шуис нывбаба. — Не сӧмын кажитчылін тэ меным, но, мамнытӧ дзебӧм бӧрын, тшӧтш быттьӧ и жальӧсь вӧлінныд ӧткӧн кольӧм вок сикас... Сӧмын мӧй кык арӧсӧн ыджыдджык вӧлі да, тайӧ жӧ падмӧдыштліс-а...

— Ок, кужис кӧ эськӧ бӧрйысьны томлуныд! — кыкнан пыддиыс шуис Хохол Йӧра Саш. — Кыдзиджык колӧ овны му вылас? Кыдзи колӧ радейтны? Кыдзи колӧ семья лӧсьӧдны да кутны сійӧс?.. Но лючкисӧ велӧдны миянӧс вӧлі некодлы, и сьӧкыд олӧм пырыс уйигӧн ас кежаным век зілим кутны бӧжӧдыс зарни лэбачӧс. А кыдз на пӧ и кутан сійӧс? Выліті да чожа лэбзьысьсӧ?..

— Дерт, гортад кӧ бӧр локтін армиясьыд, тэ эськӧ эн вош татӧні, — ыджыда шуис нывбаба. — Сиктын и леспромхозын йӧзыс вӧлі пыдди пуктӧны тэнӧ.

— Но вӧр пыдди да му-видз пыдди ме бӧрйи му пыдӧс, лэччи шахтаӧ! Партия чуксаліс том йӧзӧс бӧр ловзьӧдны войнаӧн пазӧдӧм Донбасс. А ме, эн на кӧ вунӧд, дас кӧкъямыс арӧсӧн лолі коммунистнас.

— Тӧдам!.. И, дерт, сійӧ здукъясас тэ эн жӧ казьтыв ме йылысь?

— Кыдзи нӧ, кӧнкӧ, эг казьтыл! Тэнӧ и ӧтнасӧн кольӧм гортӧс... Вокъяс ӧд сэк кежлӧ тшӧтш нин армияынӧсь вӧлісны... Но страна чуксалӧ! Ыджыд делӧяс вылӧ. Подвиг вылӧ. А мӧй вермас лоны таысь вылынджыкыс да коланаджыкыс? Немтор оз вермы лоны!.. И нӧшта чайтсис сэки: пемыд горт пельӧсад кутшӧм нӧ буртор верман керны?! Дзикӧдз юсьыны да коньӧрӧн лоны сӧмын и верман сэні...

— Сэсся нӧ век шахтаас и уджалін?

— Эг... Шахтаас ме регыд ёна дойми, вылсяньыс «кумпол» усис да сьӧкыда жамкнитіс. Но, чорыд породаыс чуктіс. Кокӧс ёна дойдіс... Колмис петны сэтысь...

— А сэсся?..

— Сыӧдз кутшӧмакӧ тӧдсаӧсь нин вӧлім лоан гӧтырпукӧд, хохлушкакӧд... Шойччыштім да бурдӧдчыштім сылӧн рӧдвуж ордын, абрикосӧн да яблокӧн чӧсмасьыштім... Пытшкӧстӧ чажнитысь «Сливовицаӧн» гажӧдчыштім. А сэсся и петім Днипро дорӧ, карӧ да пырим уджалны заводӧ... А мыйкӧ дыра мысти менӧ парторгӧ бӧрйисны... Ме вед и армияын служитігӧн ӧтарӧ парторгалі... Ачым эськӧ ог вӧлі пырӧдчы, а век бӧрйӧны... Кӧть и коми морт, кыдз шуласны, нацмен, но рочьяс и хохолъяс тай век пыдди жӧ пуктыліныс...

— Йӧзыс вед абу синтӧмӧсь, казялӧны, коді мый вылӧ туйӧ, — шоныда шуис нывбаба.

— Но бӧръяпомыс менам аслам синъясӧй унатор вылӧ воссисны. Кыдзи да кытчӧ вӧлі нуӧдӧ партияным. Да кыдзиджык мийӧ олам. Да кыдзиджык олӧны гырысьджык партийнӧй юралысьяс... Торйӧн нин ёна думъясӧй да сьӧлӧм кылӧмӧй пондісны вежсьыны миян войскалӧн Чехословакияӧ пырӧмсянь... И, дерт, ме понді мӧд кывъясӧнджык байтны. Веськыдджыка и чорыдджыка. Парторгысь заводса рабочӧйяс менӧ бӧрйисны профсоюзӧ. Мед найӧ дор ёнджыка сулалны. Сэні сэсся и помасисны менам «подвигъясӧй», пенсия вылӧ петтӧдз.

— А мӧй, абу тай вошӧмыд, кӧть и йӧз муын! — сьӧлӧм сетіс нывбаба.

— Весиг орден эм — «Знак Почёта», — шоналӧмвывсьыс ошйысьыштіс Хохол Йӧра Саш.

— Гортын кӧ вӧлін, не ӧти орден эськӧ мичмӧдіс паськыд морӧстӧ! — эскана шуис нывбаба. — Вед кӧні пӧ тай чужлан-лолан, сэні медъёна на колан.

— Но тырмас меным и ӧти орденыс, ӧнісӧ мӧд государствоын олысьыдлы... — ышловзис та вылӧ вочасӧ Хохол Йӧра Саш, сэсся чӧв усьлӧм бӧрын ачыс юаліс: — А тэ кыдз-мый олін-вылін?

— Мӧй ме... Мастералышті мыйтакӧ, а сэсся верӧс сайӧ петі...

— Тӧда, код сайӧ... Мудер морт веськалӧма... Но кӧть абу юысь...

— Олам тай-а... Челядь пондісны чужны, сьӧкыдджык лоис найӧкӧд да планӧвикӧ велӧдчи. Сэні сэсся и уджалі пенсияӧдз. Ӧні внукъясӧс отсала быдтыны, витӧнӧсь найӧ менам.

— Менам эмӧсь жӧ нёльӧн. Комиа-роча-хохолъяс...

Нывбаба чӧскыда серӧктіс:

— Шуан жӧ!

— А мый нӧ, бисова, сідзи и эм! Дедыс — коми, бабыс — хохлушка. Бать-мамыс — код тӧдас нин, мыйяс... Быдсяма вирыс ӧтлаӧ сорласьӧма. Сідз жӧ, кыдзи басниас быдсяма кылъясыс. Ме вед кутшӧмсюрӧ коми кылъяс тшӧтш найӧлы йиджта...

— Сідзи сэсся и кольччин ылі муас? — водзӧ на юасис нывбаба. Лолыс сылӧн, дерт, вӧлі кыпалыштӧма, сылы вӧлі нимкодь орччӧн восьлавны важ тӧдсаыскӧд, нимкодь сёрнитны сыкӧд. — Гортланьыд эз и кыскы?

— Кыдзи нӧ эз кыскы, Тоня! — лов вылас уна пӧлӧса жӧ вӧрзьӧмъяс-ырзьӧмъяс кыліг, шуис Хохол Йӧра Саш. — Водзджыксӧ век вӧлі вӧтася гортӧс и став тӧдсаясӧс. Сэсся садьма да, весиг синваӧй пыдзрасьӧ... Но, кыдзи тэ шуан, челядь нин сэсся пондісны чужны. Бӧжыд кузьджык лоис... Тшӧтш и гӧтырладорсянь рӧдня найӧлӧн сэні жӧ... И заводын ачымӧс менӧ пыдди пуктыны пондісны. Весигтӧ комиссарӧн вӧлі ыдждӧдлӧны...

— А мӧй, бур комиссар тэ век вӧллін, кӧть и том дырйиыд гортын, — сьӧлӧмсяньыс шуис нывбаба.

— Ог тӧд... Йӧзыслы тыдалӧджык... Но сэсся и гажа жӧ муыс сэні, миян серти ёна шоныдджык. Ставыс кӧ лючки да бура, кокньыдджык и донтӧмджык миянын серти олнысӧ. Томджык вӧлі да ме, шуам, тӧлся кышӧд эг пасьтавлы... И сёян-юаныд водзті вӧліджык... И Днипро орччӧн, кар дорас мийӧ олам да, гожӧмнад век нин лэччылам шойччыштны, купайтчыштны, кӧть эськӧ и юсӧ ёна жӧ нин пежӧсьтісны... Кыдз шуасны у-уна вуж лои менам сэтчӧ лэдзӧма, кызджыксӧ и вӧсньыдджыксӧ. Кыдзи ӧні найӧӧс ставсӧ орйӧдлан?.. Сэсся со и, ас кӧсйытӧг, мӧд государствоынӧсь мийӧ лоимӧ... Кыдзи ӧні лыбӧдчан сэтысь? Джуджыд потшӧс сайсьыс? Да и коді пӧ тані миянӧс виччысьӧ... Миян кодьыс ӧд вӧвлӧм Союз пасьталаас кызь вит миллион морт! Кызь вит миллион трагедия! Быдӧнлы колӧ патера ли, керка ли... Быдӧнлы колӧ удж либӧ пенсия... А миян важ керканым со дзикӧдз нин киссьӧма... Ок эськӧ мамоӧй кӧ сэтшӧм водз эз кулсьы!..

Кӧть и восьлаліс орччӧн коркӧя радейтана нывкӧд — ӧнісӧ, дерт, ёна нин шылялӧм, пӧрысь, быттьӧкӧ дзик нин тӧдтӧм нывбабакӧд; кӧть нэм кежлас йиджтысьӧм дона серпасъяс гӧгӧрбок кытшалісны сійӧс — Сыктывлӧн югыд вӧнь, и Ӧзын Чой, и еджыд юсь моз сяввидзысь вичко, — но ставсьыс таысь ӧтпырйӧ ыззьӧмысь Хохол Йӧра Сашлысь ловсӧ быттьӧкӧ бара на тшапнитісны сьӧкыд-гудыр олӧмлӧн вына тӧв ныръясыс да, кос кыдз пу корйӧс моз, пондісны нӧбӧдны-гартны кыдзисюрӧ, и некыдзи он вермы сувтны бус чир кодьыд. И ставыс ӧні вӧлі ӧтвывтчӧма-гудрасьӧма сылӧн лов вылын — и нимкодьлун, и радлун, и шог, и гажтӧм, и дой... И олӧмыс со олӧма нин! Немтор нин он вермы бергӧдны! Немтор нин он вермы керны! Весиг он нин вермы важӧн-важӧн дырся моз пуктыны юртӧ сьӧд синма нывлӧн пӧсь морӧс вылӧ. Ставыс нин кольӧма и код тӧдас кытчӧ вошӧма!..

Нывбаба, дерт, кутшӧмакӧ гӧгӧрвоис сійӧс. Сы вӧсна мый ӧнія здукъясас и ассьыс сылысь кыдзисюрӧ гудрӧдлісны жӧ ловсӧ на вылӧ усьӧм чорыд олӧмыслӧн нем жалиттӧм тӧв ныръясыс. А медся ыджыд шогыс да дойыс сылӧн, гашкӧ и, вӧлі сыысь жӧ, мый немтор нин оз позь бӧр бергӧдны! И нывбаба ыджыда, но дженьыда шуис:

— Киссьӧм ватӧ пӧ тай он курышт!

И комияслӧн тайӧ важ шуӧмыс, гашкӧ и, вунӧдлӧмаыс нин, код пиӧ йӧршитчӧма уна-уна йӧзлӧн сымда шог и дой, быттьӧкӧ и кутшӧмакӧ бӧр пальӧдыштіс Хохол Йӧра Сашӧс. И сійӧ водзӧ на восьтіс сьӧлӧм кылӧмсӧ:

— А бур на кӧть, мӧй со тадзи паныдасим мийӧ тэкӧд, да кӧть ӧтлаын мыйтакӧ радлыштім и шогалыштім. А то ме видзӧда фото вылӧ да ӧтнамӧн вӧлі вийся...

— Кутшӧм фото вылӧ? — чошкӧдчыштіс нывбаба.

— А мамо кулӧм бӧрын тай снимайтчылсьӧма карын.

— Да? Ме ог помнит! Менам абы сэтшӧмыс.

Хохол Йӧра Саш перйис фотосӧ морӧс зепсьыс да мыччис ёртыслы:

— Со, неважӧн меным мӧдӧдісны карса тӧдсаяс. Менам, аслам, вунӧдлысьӧма жӧ нин. Гашкӧ, сійӧ и медъёна йӧткыштіс менӧ гортлань бара на волыны. Гашкӧ, сэсся медбӧръяысь нин волыны...

Нывбаба пӧся босьтіс киас фотосӧ да сатшкысис сэтчӧ сьӧд синъяснас. Чужӧмыс пырысь-пыр жӧ ёна шоналіс, кыдзкӧ пыркмуніс, пондіс вуджрасьны шудӧн-дойӧн...

— Со тай ме куйла шуйгаладорас! Ануккӧд! А мӧй? — лӧсьыдик тай вӧлсьӧма! Абы ӧнія кодь бруньӧ!.. А со Сюзь Митрей паськыд пельпомъяснас... А этайӧ тэ!.. Сьӧд юрйыла дӧрӧмаыс!.. Дерт жӧ, тэ!.. Енмӧй, сэтшӧм на томиник! Весиг нэриник на!.. И сэтшӧм шог! Ок, Енмӧй, сымда шог тэнад чужӧмын и быдлаын!..

— Дас сизим арӧснад абы кокньыд мамтӧ дзебны...

— Ок, ок, ок! Шонъянӧй дай Гранюкӧй! Югыд шондіӧй!.. Ӧні на быттьӧ ставыс син водзын. Пасьтӧдӧмыс и гортӧ пуктӧмыс. И кар помӧд вӧлӧн мунӧмыс. И гуӧ лэдзӧмыс. И ставыс, ставыс!.. Мыйла нӧ олӧмас сэтшӧм лёкасӧ артмӧ? Сэтшӧм сьӧкыда да сэтшӧм шога-доя? Кытчӧ нӧ Енмыс видзӧдӧ? Абы ӧмӧй жальӧсь сылы йӧзыс?!

А вӧлі гажа, гожся кодь на шоныд лун. Сӧдз енэжсянь бура на пӧжис шонді. Гӧгӧр нюдза на вежӧдіс. Водзын енэж лӧзӧдыс уйис еджыд, коркӧясӧ йӧзӧн ёна пазӧдлӧм, а ӧні бӧр дзоньтавны пондӧм вичко.

22

Сійӧ помтӧг дыр нин кыссьӧ вентиляция штрекӧд! Сідз нин векньыд му пыдӧс розьыс быдлаті гыпкысялӧма, сӧмын шырлы писькӧдчӧм вылӧ моз и кольыштӧма. И мед кыдзкӧ-мыйкӧ нин бурджыка тӧрны, ёнджыкасӧ сылы ковмӧ кыссьыны гатшӧн. Гатшӧн!.. И, дерт, сійӧ казявтӧг оз ов, кыдзи ёсь дорыша палакъяс, лэчыд пиньяс моз, бара на жервидзӧны ӧтарӧ леган йирксьыс, дасьӧсь выльысь на чуктавны сэтысь. Да и жамкнитны сійӧс! Жамкнитны чӧскын дозмӧрӧс моз. Сӧмын со кутшӧм чӧскын. Ӧд аддзӧ сійӧ, гатшнёвтчӧмнас, кыдзи кер пыкӧдъясыс ёна личкӧмысла желлясьтӧдз чездысялӧмаӧсь, мукӧдыс весиг краджгысялӧмаӧсь. Кос сартас моз чегласьӧмаӧсь!.. А сійӧ чашйысьӧ-кыссьӧ гатшӧн! И ставсӧ казялӧ! Став весьӧпӧртанасӧ аддзӧ!.. Час ӧні жӧ — тайӧ жӧ здукас! — уна сё метра кызта сьӧктаыс бара на пондас гыпкысявны... Ӧні нин сы вылӧ пондас йиркӧдны! Да и дзикӧдз лязӧдас! Вир войтӧдз пычӧдас!.. Сылӧн дзикӧдз топалӧ лов шыыс... Сылӧн лёкысь нӧйтчӧ сьӧлӧмыс... Но жӧ, водзӧ! Ӧдйӧджык кыссьы!.. Но и личыдджыка кыссьы!.. Мед нин выльысь не вӧрзьӧдны да пезьдыны помтӧм сьӧкта нальксӧ! Дявӧлыслысь чӧссӧ!.. Но жӧ, водзӧ! Паськыд да зумыд откаточнӧй штреклань! Сэсся и вывлань... Вывлань! Шонді югыдлань! Ен югыдлань! Олӧмлань!..

Татчӧ сэсся и садьмис Хохол Йӧра Саш. Сьӧлӧмыс морӧсас лёкысь нӧйтчӧ. Лов шыыс йӧрмӧма, немторӧн лолавны. Ёна пӧсялӧма. «Тадзинад и збыльысь верман пезьдыны узигкостіыд! — мӧвпыштсис тӧждысяна. — Садьман да, абу нин ловъя...»

Но кымынысь нин песліс сійӧс татшӧм нога вӧтыс шахтасьыс коркӧ петавлӧм бӧрын?!

А мыйла нӧ эськӧ? И мыйла буретш тані бара на вӧтӧдіс? Важ гортас воӧм бӧрын?

Мед выльысь казьтыштны, кутшӧм налькйысь сійӧ мынліс? Мед водзӧ лэптыны югыд олӧмыслысь немторӧн муртавны позьтӧм донсӧ? Али сы вӧсна, мый бӧръя каднас ӧтарӧ гыпйӧдлӧ шахтаясын — Кузбассын, Воркутаын и налӧн со Донбассын. Медся ён йӧзыс дасъясӧн, сёясӧн шедалӧны ад чӧсъясӧ, да унаӧнӧс сэсся оз весиг вермыны лэптыны сэтысь...

Дерт, тшӧтш и сы понда, мый Союз киссьӧм бӧрын быд ногыс личаліс сьӧкыд уджсӧ бур ногӧн кутӧмыс... Шахтёръясӧс бура гӧгӧрвоысь Хохол Йӧра Саш тшӧтш вийсьӧ на понда.

Ӧшиньясӧд пырысь асъя шонді югӧръяс меліалӧны пӧсялӧм чужӧмсӧ, югыда ёрӧны синсӧ. И кыпыда югзьӧдӧны дзоньнас жырсӧ.

Неылын, вомӧн нога диван вылын, чӧскыда узьӧ Жельнӧг Вась. Бур ёрт и быдторсӧ гӧгӧрвоысь тӧлка морт. Тӧрыт сійӧ ветлӧдлӧма аслас могъясӧн районса да совхозса чиновникъяс ордӧд да кыті да, мед бурджыка тӧдмавны татчӧс олӧм-вылӧмсӧ. Колӧ бурджыка юасьыштны сылысь. Кӧть эськӧ и ачыс сійӧ, Хохол Йӧра Саш, казявтӧг эз жӧ ов, мӧй тані керсьӧ гӧгӧр. Аддзӧ ылі муысь воӧм морт, мый и дона Сыктыл йылын, мукӧдлаын моз жӧ, йӧзлӧн олӧмыс, позьӧ шуны, ичӧт кӧшас жӧ воӧма.

Кадыс ёна на водз, ставӧн на узьӧны, весиг и тьӧтушыс воддза жыръяс оз на кыв, и Хохол Йӧра Сашлы оз на жӧ чеччысьы, да и нинӧмла татшӧм водзнас йӧзсӧ садьмӧдны. Но и тӧдӧ сійӧ, мый водзӧсӧ оз жӧ нин вермы унмовсьыны, сылӧн унаысь тадзисӧ овлӧ: садьмас кӧ водз асылнас, бӧр кыйны чӧскыд узян унсӧ сьӧкыд нин лолӧ, кольӧ сӧмын чӧла куйлыны да ас кежас ыши-пашиасьны да быдтор йывсьыс мӧвпавны. Узьӧм бӧрын сӧдз юр вылас тадзи ыджыда мӧвпалӧмыс сылы корсюрӧ весиг и кажитчылӧ на, сы вӧсна мый мортӧнджык кывлывлӧ асьсӧ сійӧ сэки, быдтор пондаыс вийсьысьӧн...

А ӧнісӧ ӧд, торйӧн нин тӧрыт, сымда сьӧлӧм вӧрзьӧданаыс вӧлі сылӧн!

Шуам, ловъя сьӧлӧмыдлы ӧмӧй мӧрччытӧг олас чужан гортад пыралӧмыд?! Да, торйӧн нин ӧнісӧ киссьӧм-пазалӧм гортад! «Ок, ёна жӧ мыжаӧсь эськӧ мийӧ тэ водзын да, сё мусаӧй тэ миян, но мӧй нин ӧні керан да он кер, сідзи нин лӧсьӧдліс олӧмыс да!»

Сэсся и Тонякӧд паныдасьӧм ёна жӧ пасьвартӧдіс Хохол Йӧра Сашӧс!

Тоняыс коркӧясӧ вӧлі медмичаӧн — став нывбабаяс пӧвстсьыс, — кодъяскӧд сэсся паныдасьліс сійӧ аслас олӧмын. Да, медмичаӧн! Да, буракӧ, и медкыпыдӧн! Маті серамбанаӧн! Ӧнісӧ тӧдӧ нин сійӧ ставсӧ тайӧс!..

Сідзкӧ нӧ мый? — эз куж сійӧ ас кадӧ донъявны татшӧм нывсӧ? Кытчӧкӧ пышйис сы дінысь? Ӧд гӧтрасис кӧ сэки, оліс да оліс эськӧ сыкӧд ӧтлаын. И коньӧр гортсӧ кутіс эськӧ. И, гашкӧ и, мукӧд вокъясыс эськӧ пондісны бӧр воавны сы дінӧ армиясяньыс? «Али мӧй? Али юси эськӧ? Шогсьыны понді да, мӧй олӧмӧс сісьті керка йӧр дінын? Али леспромхозын кӧ водзӧ уджалі, збыльысь, ыджыд чинӧдз эськӧ воӧдчи?»

Паныда стенсянь, фото вывсянь, сы вылӧ мудера и кыпыда видзӧдӧ Лев Толстойлӧн кодь чужӧма Яг Иван дядьыс. Быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ юавны, мыйкӧ выльтор бара на ыджыда шуны ли, кӧсйӧ эськӧ да, оз нин тай со вермы.

А мӧй эськӧ сійӧ шуис ӧнія олӧмыс йылысь? Кор со быдтор, мый понда сійӧ тышкасьліс ылі муясын и гортас, мый понда ассьыс вирсӧ не ӧтчыдысь кисьтліс, сэтшӧма вийсис-мырсис, — дзик ставыс со бара на мӧдар путкыль бергӧдчӧ?

А сэсся — асъя югыд шонді водзын куйлігӧн! — Хохол Йӧра Сашлы син водзас сувтіс ёна нин важӧнся гортланьыс волӧм, коді вӧлі дзоньнас жӧ быттьӧ ойдӧма шонді югыдӧн!

Сійӧ вӧлі сэки том на, ар комын вита, хохлушка гӧтырыс сэтшӧм жӧ и. Мусаник челядь, кыкӧнӧсь — дас арӧса нылка да квайт арӧса зонка. Гижасисны Казахстанса целина вылын олысь вокыскӧд да и шуисны гожӧмнас ӧтлаын ветлыны важ гортланьыс. Коді сэки лючки да бура на видзис-быдтіс воча вокыслысь позтырсӧ.

И аддзысисны ӧтарла-мӧдарсянь воысьяс Сыктывкарын, кӧкъямыс морт! Кык гозъя да нёль челядь! Вӧлисти бурджыка тӧдмасисны Йӧра рӧдысь петӧмаяс. Ставныс лӧсьыдӧсь да мичаӧсь. Томӧсь. Мыйта гажыс! Кыпыдлуныс! И олӧмыс быттьӧкӧ бурланьӧ катовтчис сэки. Налӧн ёна томджык дырся сертиыс вӧляджык лои овнысӧ...

Быдса самолёт тыр — АН-2 тыр — лэбисны карсянь Сыктыв йылӧдз Йӧра рӧдысь петӧмаяс! Воисны тьӧтушыс ордӧ тырыс гӧстинечӧн. «Ак да ок! Кытысь нӧ тійӧ та мындаӧныс ӧтпырйӧ усинныд! Но, гажӧйяс! Ыджыд празьник тай тійӧ миянлы керинныд!»

А дядьныс, Яг Иван, абу гортас. Войколӧн пӧ лэччис Лӧпырикаӧ чери кыйны. Мӧй керны? Медыджыд командёртӧгыс нӧ кутшӧм вермас лоны празьник? И Хохол Йӧра Саш шуис:

— А вай тадзи жӧ, мӧйтаӧн карсянь воим, лэччам Лӧпыръяс! Мӧй нӧ миянлы верст вит-ӧ-квайттӧ муныштны? Челядь гырысьӧсь нин, гажа ывлаӧдыс нимкодьпырысь котӧртасны. Мед бурджыка видзӧдлыны ас синнаныс батьясныслысь чужан мунысӧ! Гажа вӧр-васӧ. Медводдзаысь на жӧ воӧм коми моньяс мед бурджыка видзӧдлӧны и! А сэсся дядьыскӧд ӧтлаын би дорын узям! Ыджыд ноддя пестам! Лыс чом керам! Юква пуам!

И ӧд гырыся-посниа котыр мӧдӧдчис сэсся тыра сумкаясӧн восьлавны Ужъя туйӧд, карлань лэччӧдысь важ туйӧд на. Школа дорті Пост мыс йылӧ кайисны — ставыс ки пыдӧс вылын моз тыдалӧ! Юсь кодь еджыд вичко и сы гӧгӧр разгысьӧм грездъяс. И сӧдз ваӧн лӧсталысь Сыктыл. И мӧдлапӧлас помтӧг лӧзалысь вӧр. И сэтшӧм гажа луныс! Шоныд! Лӧз енэж югзьӧ помтӧм-пыдӧстӧм йиркнас!

Эстшӧм гажа да кыпыд му! Кыкнан коми моньыс казявтӧг эз овны жӧ тайӧс. Гажаа чиктылысь челядь, дерт жӧ, ас ногӧныс гӧгӧрвоисны и.

А сэсся и мӧдар чой горувсӧ лэччӧм бӧрын вӧраинӧ пырисны. Бара жӧ дивӧ куш степъясын олысь войтырлы. Сымда пӧ пуясыс! И дивӧ — кодкӧ кузь-веж лыска, а кодкӧ дженьыдик сьӧдоввеж лыска. Кодкӧ мичаа дорӧсалӧм да йыла коръя, а кодкӧ сьӧкыдджык да гӧгрӧсджык коръя. И быдӧнлӧн аслас мича коми ним. Некор кывлытӧм на ним! Пожӧм. Коз. Кыдз. Пипу. Льӧм. Пелысь...

Батьясныс ставсӧ тайӧс, дерт, тӧдӧны на, а моньяс да посниулов немтор оз тӧдны. Абу нин тайӧ бурыс налӧн вежӧрын. Лов выланыс абу ни. Челядьыс кӧть и Йӧра рӧдысь жӧ петӧмаяс, но налӧн лов вылын оз нин ов гажа вӧра муыслӧн серыс ни баныс.

Но ӧнісӧ мый нӧ таысь шогсьыны? Ӧнісӧ, номъясысь ӧвтчышталігтыр, кыпыда восьлав сӧмын Лӧпырлань. Визувкодь ёль татшӧм нимаыс, Сыктылӧ усьӧ. Хохол Йӧра Саш тӧдӧ, мый тулыснас сыӧд сын кульмыны катлӧ выліджыкса тыясӧ. Коркӧ ӧтчыд Йӧра Саш кульмӧдчыліс сэні Яг Иван дядьыскӧд. Пес кодь дас куим сын, кульмӧм бӧрас лэччысьыс, пыравліс налӧн кулӧмӧ...

Но а сэсся и Лӧпырас жӧ, кос ягӧ, паськӧдчӧма пошшенсалӧн да вадӧрчилӧн шойнаыс. Но сы йылысь ӧнісӧ налы дзик нинӧмла майшасьны...

Воисны котырнас Ёль усянінӧ. Видзӧдӧны — паськыдкодь куръяас дядьныс пыж вывсянь кулӧмасьӧ.

И Хохол Йӧра Сашлӧн юрын пырысь-пыр жӧ чужис ӧддьӧн вильыш мӧвп: неуна шмонитыштны немтор на тӧдтӧм кыйсьыськӧд!

Сійӧ тшӧктіс ставныслы дзебсьыны тшӧг лыска-понӧля берег дор вӧрӧ да чӧла пукалыштны на сэні, некутшӧм шы лэдзтӧг. Сӧмын гусьӧникӧн видзӧдны, мый лоӧ. Ачыс петіс восьсаинӧ да гӧлӧссӧ вежыштны зільӧмӧн шыасис рочӧн:

— Чолӧм-здорово, бур кыйсьысь!

Мӧдыс сувтовкерліс вӧйтӧм кулӧмсӧ видлалӧмысь, лыбӧдліс юрсӧ, видзӧдліс вӧр пиысь петӧм байтысь вылӧ да тшӧтш воча шуыштіс:

— Но, здорово нӧ!

— Меным эськӧ колӧ Сыктыл мӧдарас вуджны да? — водзӧ пестіс Йӧра Саш.

— Колӧ кӧ, и вудж, — эз зэв пӧся вочавидз дядьӧ.

— Гашкӧ, тэ вуджӧдан менӧ?

— Некор меным вуджӧдчынысӧ! А сэсся и код пӧ тӧдас, кутшӧм тэ морт. Дашкӧ, пышъялысь.

— Ме карын пыри вӧрӧ вотчыны да воши...

— Карын — вошин? Петлӧ вай лӧсьӧдлыны немтор абусӧ! Тӧдан-ӧ кӧть, мӧй ылна татчӧдз карсяньыс?

— Ог тӧд, ме тай нёль лун нин чашйыся-а...

— Хы, вошӧм бӧрын карсянь петны татчӧ! Вай эн пӧръясь! Челядьлы мойд татшӧмтортӧ, а не меным. Кыксё кызь километр карсяньыс татчӧдз.

— Но, ме, гашкӧ и, мукӧдлатіыс бордъясӧн лэбовтышталі, — серамсӧ ӧдва нин кутӧмӧн шуис сэсся Йӧра Саш, мыйӧн нӧшта на чуймӧдіс кыйсьысьӧс. Тайӧ пӧ, буракӧ, кодкӧ абу тыр сюсь. Пуксьӧдан пыжъяд да и вермас на путкыльтны ваӧ. Мун да пӧ и корсь сэсся! Этша ӧмӧй быдсяма шышыс шӧйтӧ ӧні вӧръясӧд.

— Но, лэбыштлін кӧ, ӧні либӧ лэбовт жӧ мӧдлапӧлас. Мӧй тэныд пыжсьыс! — зэлӧдіс сёрнисӧ дядьӧ.

Но сэки понӧль пиысь рӧч йылӧ петіс тшӧтш Казах Йӧра Иван да серамсӧ кутны вермытӧг шуис:

— А ме петі степӧ, целина вылын, да сэтысянь воши!

Сэки дядьӧ лӧсьӧдіс ки пыдӧссӧ син весьтас, сюсьджыка видзӧдліс тешитчысьяс вылӧ да вӧлисти вӧрзьӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Да абы-ӧ тайӧ Йӧра пиян! Но, ен сыкӧд! Сашӧ! Ваньӧ! Да тайӧ нӧ мый керсьӧ?! Да кутшӧм нӧ дивӧ тайӧ?! — Болскӧбтіс-лэдзис кулӧмсӧ ваӧ да мый вермӧмсьыс пондіс сынны береглань.

А сэсся нин и мукӧдыс сяргысисны-петісны вӧрысь рӧч пасьтала! И татшӧмторсьыд помӧдзыс чуймӧм-шемӧсмӧм дядь дзикӧдз нин воштіс кыв-ворсӧ. Сӧмын и шуис Хохол Йӧра Сашлы:

— Но, зонмӧ, этатшӧма тэ бӧбйӧдлін менӧ! Век на тай важ кодьыд байтны кужысь Йӧра Сашӧ тэ!

И помтӧм нимкодьлунӧн гыгъялӧ ачыс, быдӧнкӧд чолӧмасьӧ, быдӧнӧс топӧдыштлӧ дзормӧма тшӧтясьӧм Лев Толстойлӧн кодь чужӧмыс бердӧ.

А Йӧра Сашлӧн пиыс, квайт арӧса Мишӧ, шуӧ пӧрысь кыйсьысьлы:

— А ты, дедушка, кишка! И здорово мы купили тоби!

— Да, пиӧ, здорово и эм! И вед некыдзи ог вермы гӧгӧрвоны!.. Татшӧмторсӧ сӧмын батьыд тэнад, Йӧра Саш, вермис мӧвпыштны озыр вежӧрнас... А ӧддьӧн жӧ нин бур, мӧй мӧвпыштӧма. Татчӧдзсӧ воны! Но сэтшӧм жӧ нин нимкодь меным тіянӧс ставнытӧ, татысь, аддзыны! Позьӧ шуны — парма шӧрысь виччысьтӧг казялны! Часлы, мийӧ би дзужкнитлам! Чери менам юква вылӧ эм нин. Чӧскыд юква пуам! А сэсся и тані сьӧлаяс олӧны, пуртікасьны лэччылӧны. Лэч октам да, дашкӧ и, сьӧла на шедас. Сэки эськӧ и сьӧла шыд пуам! Мӧй таысь бурджыкыс вермас лоны?.. Но дивӧ тай! Вӧт али вемӧс нӧ ставыс тайӧ? Сьӧд вӧр шӧрысь, тӧдтӧг-виччысьтӧг, ме аддза тіянӧс ставнытӧ?!

Да, тайӧ вӧлі — кыкнанладорсяньыс — збыльысь весьӧпӧртана паныдасьӧм!

Сэсся коді кос пожӧм пӧрӧдӧ ыджыд ноддя вылӧ, коді кос увъяс да сирӧд мыр чукӧртӧ пусян би вылӧ. Коді сук лапъя ньыв пӧрӧдӧ чом вылӧ. Коді юмов чӧд тусьясӧн чӧсмасьӧ. Коді чери сьӧмйӧ да керӧ. Коді ужнайтан «пызан» лӧсьӧдӧ.

А гажыс быдӧнлӧн! А кыпыдлуныс! А нимкодьыс!

Весиг и дзикӧдз лӧньӧм Лӧпырика дін семдытӧдзыс жӧ чуймӧма да шенмунӧма татшӧм вӧвлытӧм гажсьыс да нимкодьсьыс. Да некор вӧвлытӧм воысьясысь!

Чери керысь, кыпъялӧмысла гылыда мынысь-личалӧм сёрниа дядь велӧдӧ роча-украина нога сёрниа ичӧт Мишӧӧс:

— Видзӧд, пиӧ, быд чери, кыдзи и вӧрас быд пу, кыдзи быд нитш ас кодьыс. Со гӧрдов бордъя да зарни сьӧмъя сын. А этайӧ паськыдыс да гырысьджык сьӧмъяыс — ёдіпи, либӧ ляпа. А со этайӧ вирсин, аддзан сылӧн бара синмыс гырд. Миян Вадорын вирсинӧн и шуӧны. А тіян грездын, но, кӧні батьыд тэнад чужліс, кӧть эськӧ и дзик орччӧн, шуӧны нин кельчиӧн. А этайӧ со топыд сьӧмъяыс ёкыш, сы понда сійӧс сідзисӧ нимтӧны, мӧй со, видзӧд, став бордъяснас лэчыда ёкыштчӧма, век дась бытшнитны. Видзӧд, сьӧмйыс еджыд чериыслӧн, васьыс толькӧ на лэптӧмаыдлӧн, личыда мынӧ. Но а муговджык ёкышъяссӧ мийӧ огӧ и сьӧмйӧй, мед сідзи пусьӧны да унджык кӧрсӧ лэдзӧны. Лэчыд пурт йылсӧ мийӧ сюям да нуӧдам кынӧм ув бордъяс костӧдыс, небыдінӧдыс. Сэсся и чапкам сювсӧ, мед катша-рака сёйӧ. Нёкчимъяссӧ перъям жӧ и, чериыс лолалӧ на пыр да няйтыс чукӧрмӧ сэтчӧ...

А некор аддзывтӧм на чӧд сик вылӧ сатшкысьӧм нылкаяс — Сашлӧн Алла, Иванлӧн Галя да Вера — чӧсмасьӧны юмов вотӧсӧн да юасьӧны:

— Сы мында тані чӧскыдыс! Коді нӧ сійӧс татчӧ кӧдзӧма да пуктӧма?

— Ачыс быдмӧ! Шондіыс шонтӧ да зэръяс киськалӧны! — висьтавлӧ нывкаяслы Иван вок, Йӧра Саш кодь жӧ русыд юрсиа да лӧз синма зумыд морт, мый сӧмын неуна латшкӧсджык ыджыд вокыс серти.

— Некод кӧдзтӧг ачыс быдмӧ? — оз на эскыссьы вӧртӧминын олысь нывкаяслы. Сідз жӧ, кыдзи и сьӧкыд вежӧртны тайӧс налӧн мамъяслы, роча-украинаа коми моньяслы.

— Вӧр пасьталаыс тадзи ачыс быдмӧ! — кыпыда висьтавлӧ татшӧмторъяссьыс ёна нин гажтӧмтчӧм Иван. — Чӧд и пув быдмӧ! Чӧдлач и мырпом! И тшак!.. Часлы, мийӧ тані олыштігӧн ветлам на нӧшта вӧрас да вотыштам кӧть нин чӧдсӧ. Тшак да. Бура сакаралам да, солалам да, гортӧдз на нуыштам чӧскыдсӧ!

Сэсся кык вок зіля вӧчӧны небыд ньыв пу лапъясысь пелькиник чом, и гӧгӧр ёнджыка на пондӧ кывны ульӧн кералӧм ньыв пулӧн чорыд сирӧд мырдыс. Кос кондаысь кузькодь кык пом кольӧдӧны ноддя вылӧ, а ӧні сідз на пестӧны чом вомланьӧ гажа би.

А дядь сэк кості нуӧдӧ сылы пырысь-пыр жӧ ёна мусмӧм, мича сьӧд синкыма Мишӧӧс бокӧджык, пу вужляӧн пузувтӧм лыа восьлас дінӧ.

— Видзӧд жӧ, со кытчӧ лэччылӧны сьӧлаясыс пуртікасьны. Луддзӧм бокъяссӧ гыжъялыштны. Тойясысь мынтӧдчыны. Мийӧ татчӧ октам сиысь лэч. Мийӧ водам узьны, а сьӧлаыс лэччас да пуртікасьны пондас. Сэсся и пырас лэчкас. Немтор, кӧть и ӧтитӧ кыям, татшӧм празьник радиыд вӧрыс оз гӧльмы. А тійӧ, дерт, кӧнкӧ, медводдзаысь на олӧмад видланныд вӧр кӧра чӧскыд сьӧла шыдсӧ.

— А, диду, велика ли та птаха, рябок? — юасьӧ зэв збыльысь видзӧдысь да кывзысь ичӧт зонка.

— Як маленька курочка, — сы ногӧн жӧ нимкодьпырысь шуӧ пӧрысь вӧралысь да коркӧя салдат.

Сэсся сійӧ, нӧшта на нимкодьпырысь петкӧдлӧ ылі Украинаысь воӧм ичӧт зонкалы — аслас коми рӧдпомлы, — кыдзи ставыс тайӧ вӧчсьӧ. Быттьӧкӧ и кокниа, но сэтшӧм мудера вӧчсьӧ. И увторъясӧн бордъяс моз потшыштӧ сьӧлаыслы воанінсӧ, а пыранінас ӧшӧдӧ тыдавтӧм си пекля.

— И, думаэтэ, зайдэ сюда рябок? — бара на юасьӧ зонка.

— А куды ж ему деваться, — воча гыгъялӧ вӧралысь. — Бока чешутся, побарахтаться охота. Да и камушков треба поклевать на песочке, чтоб лучше животик работал.

А сэсся и, чӧв усьлӧм бӧрын, кутшӧмакӧ шогӧ усьыштӧмӧн, пӧрысь вӧралысь шуӧ зонкалы:

— Ок эськӧ, татӧні кӧ тэ олін, ме эськӧ тэнӧ быдторыс дінӧ велӧді вӧрад да! Но кысь, абы нин сідзи шуӧма да! Тэныд, пиӧ, кӧть и коми рӧдпомлы, буракӧ, вӧралтӧгыс нин ковмас олны...

А сэсся и ставӧн пуксялісны чом вомланьӧ, чорыд кӧра небыд лыс вылӧ. Мойдын кодь лоӧм «пызан» сайӧ!

И нырад чамгӧ ньывлӧн сирӧдыс! И сӧмын на пусьӧм юква кӧр гильӧдӧ вытьтӧ. И азыма шлонгӧ кос пес. И муртса кывмӧн шувгӧ-мойдӧ вой кежлӧ лӧсьӧдчысь вӧр. И орччӧн сяльӧдчысь юсянь ӧвтыштӧ сӧдз ыркыдӧн.

А пызан-вольӧсъяс вылын мыйыс сӧмын абу! И коньяк доз и «Сливовица» доз, и весиг Казахстанысь татчӧдз воӧм еджыд кумыс доз! Яблӧк и слива, абрикос и вишня! Украинаысь гортса калбас и ылі асыввылын тшынӧдӧм том чань яй! Но медся чӧскыдыс, дерт жӧ, уна чериысь пуӧм юква!

И ставыс тайӧ — тадзисӧ дивӧкодя аддзысьлӧмыс, дзоньнас тайӧ вӧвлытӧм луныс, и рытъя гажа биыс, и сьӧд вӧр шӧрын тайӧ дивӧкодь пызаныс — ставыс вӧлі збыльысь мойдын кодь!

Олӧмас мыйта бурсӧ вермӧ мӧвпыштны да сэсся и лӧсьӧдны мортлӧн муртавны позьтӧм вежӧрыс!

Мужичӧйяслы кисьталісны «Сливовица», нывбабаяслы — ичӧтикаӧн коньяк, посниуловлы — сэтӧр сорӧн пӧжӧм чай.

Хохол Йӧра Саш сувтіс пидзӧс вылас, копыртыштліс юрсӧ да ыджыда, шоныда-шоныда шуис:

— Сё муса коми вӧр-ваӧй, дона чужанінӧй тэ миян! Лэдзлы бара миянӧс олыштны ас ордад. Кӧть нин неуна гӧсьтитыштны бара лэдзлы ас ордад ылалӧм пи-нылтӧ...

Быдӧн нормыштлісны татшӧм шуӧмсьыд. Но и точкысисны кружка-чашкаӧн да юисны.

Нӧшта на нимкодьмӧм, винатӧ радейтысь жӧ, Лев Толстойлӧн кодь чужӧма дядь весиг шылькнитіс кынӧмсӧ голясяньыс да шуис:

— Тая тай ӧддьӧн бур вина вӧлӧма! Сідзи и ӧгралӧ кынӧмын. Ай да «Сливовича»!

Бур кӧ, и ю, шань мортӧй! Ыджыд мывкыда коми мортӧй! Сьӧлӧм бурмытӧдзыд ю! Да чӧсмась-сёй! Племянникъяснад да коми моньяснад вайӧмаӧн. Да, дерт, и аслад кыйӧмаӧн.

А став воӧмаяслы, дерт жӧ, медъёна кажитчис би вылысь сӧмын на босьтӧм юква. Быттьӧкӧ Коми мулӧн, сылӧн вӧр-валӧн став чӧскыдыс вӧлі кыдзкӧ тӧрӧдчӧма сэтчӧ! Мед нин сӧмын бурмӧдны сьӧлӧмнысӧ ылі муясысь регыдик кежлӧ воӧм рӧдпомлысь!

Кажитчис пӧрысь вӧралысь-салдатлы и сылы видлӧм вылӧ вайӧм кумыс:

— Тая ӧддьӧн жӧ бур юан! Ме кывлі, мӧй морттӧ пӧ кыпӧдӧ да ловзьӧдӧ сія, но эг чайтлы, мӧй татшӧм гылыда да чӧскыда пырӧ.

Сэсся сійӧ шуис Иван воклы:

— Казахстанад ме эг вӧллы. Украинаад воюйтлі, тӧдышта сэтчӧс муястӧ. А вот тіянладорсӧ ог тӧд...

— А мӧй, гӧрисны ковыля степъяссӧ. Войвывладорас ӧні пасьталаыс му. Ёнджыкасӧ шобді быдтӧны, уна клетчаткаа вына шобді. Сы вӧсна, мый пӧсь шондіыс уна инмӧ... Ӧддьӧн чӧскыд нянь артмӧ... Тупӧсьтӧ пӧжалан да, пӧльтчӧма моз лыбӧ. Кӧть и личкыштан, бӧр лыбӧ... Помтӧм-дортӧм муясыс пызан пӧл кодь шыльыдӧсь... Километр-мӧд пасьтаӧн сӧмын и торйӧдлыштӧмаӧсь вӧньясӧн...

— Дашкӧ, эз ков сы мында степсӧ путкылялны? — шуӧ пӧрысь вӧралысь, дерт, кӧнкӧ, важӧн нин мӧвпалӧмсӧ.

— Дерт, кӧнкӧ, эз кол! — шуӧ уна жӧ гӧгӧрвоысь Иван. — Лёк тӧлъяс ӧні бура чашйӧны-нӧбӧдӧны турунысь кушмӧм муяссӧ.

— Миян тані, ад горшъяс моз уджалігад, сэтшӧмтор жӧ вермас артмыны, — шуӧ сэсся Лев Толстойлӧн кодь чужӧма пӧрысь вӧралысь-салдат. — Став вӧръяссӧ и быдтор кӧ лёк ногӧн чашъясны...

Дыр быдтор йывсьыс сёрнитісны чӧскыд «пызана» гажа би дорын ӧта-мӧдсьыныс ёна гажтӧмтчӧм, ӧта-мӧднысӧ пӧся радейтысь йӧз, дядя-племянникаяс. Челядь водалісны чомйӧ да чӧскыда унмовсялісны. Куткыртчӧмӧн пондісны вугравны и тайӧ кузь луннас мудзӧм да пӧтӧм коми моньяс. А винаӧн да вӧр-ваӧн ӧддзӧдӧм мужичӧйяс сёрнитісны и сёрнитісны. И помыс эз вӧв налӧн юасьӧм-висьтасьӧмлы...

А асылкинас, том йӧзлӧн узиг да вугралігкості, пӧрысь вӧралысь пуӧма сьӧла шыд! Да сэсся и пондіс чӧсмӧдны ставнысӧ — торйӧн нин посниясӧс да коми моньясӧс — вӧр-ва пӧтӧсӧн паркйысь дивӧнас!..

Ылі гортъясӧ бӧр муналӧм бӧрын челядь дыр сэсся казьтылісны тайӧ, збыльысь мойдын кодь войсӧ! И ставсӧ! Ставсӧ! Ӧд найӧ, татшӧм ногнас, кӧть ӧтчыдысь матӧ сибӧдчылісны асланыс пӧль-пӧчлӧн важ олӧм-вылӧмыс дінӧ. А сэсся и код пӧ тӧдас, кыдзиджык да мыйджык кылӧны найӧ лов выланыс став татшӧмторъяс бӧрас. И кодӧнджык кылӧны найӧ асьнысӧ. Ӧнісӧ, дерт, верстяммӧм бӧрын нин...

И бур на, мый кӧть тайӧ югыдыс тшӧтш сюрыштіс налы! Мый ловъяӧн на, кыпыдӧн да быдтор сяммысьӧн тшӧтш аддзылісны на найӧ Лев Толстойлӧн кодь чужӧма вӧралысь-крестьянин-салдатӧс. Кӧть нин асланыс пӧльясныс пыдди!.. Ӧні со вед сійӧ важӧн нин куйлӧ чужан муын, нэм кежлас нин водӧма Лопыр шойна ягӧ. Неылӧ налӧн коркӧя войковтанінсянь...

Садьмис да пондіс ноксьыны кылтын тьӧтушыс, пач ломтыны да мый да.

Тшӧтш садьмис да кутіс нюжмасьны диван вылын узьысь Жельнӧг Вась.

— Но, кыдз-мый узьсис гортад ветлӧм бӧрын? — юаліс сэсся кыз гӧлӧснас.

— Быд ногыс, — ылӧсас шуис Хохол Йӧра Саш. — Водз садьми ӧддьӧн лёк вӧтысь. Быттьӧ му пытшкын на ме, шахтаын, да чуть эз жамкнит менӧ. Ӧдва ловйӧн мыні... А сэсся, вемӧсӧн нин быттьӧ бӧр волі ӧти ӧддьӧн шуда войӧ. Кыдзи мийӧ, кык воклӧн семьяяс, ылі муясысь челядьӧн да быдсӧнӧн воӧмаяс, лэччим тасянь Лӧпырйӧ, кыйсьысь дядь дінӧ, виччысьтӧг суим сэтӧні сійӧс да ставӧн узьмӧдчим гажа би дорын. Пӧсь юкваӧн и быдторйӧн. Мойдын кодь вӧлі!.. Коркӧ, машинаад, кад лоӧ да, висьтасьышта... Но а тэ мӧй шуан аслад ветлӧмыс йылысь?

— А мый ме шуа?.. Кыдзи и быдлаын ӧні, оз жӧ ёна гажӧд татчӧс олӧм-вылӧмыс. Видз-му овмӧс дзикӧдз киссян выйын. Шуам, ыджыд сикт пасьталаын, кӧні куим грезд, кӧні коркӧ вӧвлі матӧ дас колхоз, кольӧма сӧмын ӧти мӧс карта. Дерт, асьныс, торъя войтырыс, ӧні унджык кутӧмаӧсь видзны скӧтсӧ-а. Сёйнытӧ ӧд мыйкӧ век колӧ...

— Меным висьтасьыштісны жӧ нин татшӧмторъяс йылсьыс...

— Вӧр овмӧс ёна жӧ пазалӧма. Весиг пӧ со леспромхозлысь медшӧр сӧнсӧ — векни кӧрт туй — разялӧны. Мый вермӧны, кыскыштӧны сӧмын машинаясӧн. Леспромхоз пыдди лоӧма акционер котыр, кӧні, дерт, кодъяскӧ озырмӧдчӧны, а кодъяскӧ виньгыртӧны. Вӧр лэдзӧмысь кындзи став мукӧд службасӧ татшӧм котырыс чуктӧдӧма район кӧштӧ, а налог омӧля мынтӧ. Со сэсся и уна мукӧд уджалысьлы некытысь сетны удждон.

— Быдлаын нин ӧткодь! А вед тайӧ кӧрт туй кузяыс сы дыра да сэтшӧма гымӧдлісны-петкӧдлісны Тям ягъясысь сись кодь мича пожӧм! — шуис Хохол Йӧра Саш; сійӧ, дерт, доймасьтӧг эз ов татшӧмторъяссьыд. — Страна пасьта юргис-нималіс леспромхозыс! Ӧти кадӧ директорыслы, Некрасовлы, сетлӧмаӧсь Сталинскӧй премия.

— Важ школа киссян выйын, выльыслы пом ни дор на оз тыдав, — водзӧ лыддьӧдліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Больнича ӧдва жӧ нин ловъя. Ӧні пӧ тай сійӧс сетӧны районлӧн гӧлиник кӧшт вылысь Минздравӧ, гашкӧ и, мыйкӧ вӧрзьыштас... Йӧз омӧльджыка пондісны сёйны, но ёнджыка юӧны вина. Торйӧн нин уськӧдчӧны коммерсантъяслӧн вайӧм, донтӧмджык да, дерт, ёна лёкджык юан вылӧ. Да нӧшта «Блеск» вылӧ...

— «Блеск»? — эз гӧгӧрво Хохол Йӧра Саш.

— Буракӧ, стеклӧ весалантор, кутшӧмкӧ спирт сора ва. Донтӧм да, юысь мортыд быть босьтӧ. И, дерт, кӧнкӧ, татшӧм «Блескыд» розявтӧдз «весалӧ» кынӧмтӧ. Юр вемтӧ и.

— Но, сё мокасьт, и оландыр пуксис!

— Та понда кулысьыс унджык, а чужысьыс ёна этшаджык... Сэсся мый?.. Кодсюрӧ том йӧз эськӧ и карӧ лэччӧны водзӧ велӧдчыны, но бӧрсӧ гортаныс омӧля воӧны. Кыдзи и мукӧд коми сиктъясын. И тадзи коми сиктыс, коми олӧмсӧ медъёна кутысьыс, ассьыс медбур вежӧрсӧ воштӧ...

— Татшӧмторъястӧ кылзігӧн Яг Иван дядь бергӧдчас аслас гортйын, Лӧпыръяс, — шуис Хохол Йӧра Саш.

— Бергӧдчы кӧть эн сэсся. Сэтшӧм нин тай олӧм керим бара на... Став важсӧ путкыльтам да чайтам, мый ӧні сэсся пырысь-пыр жӧ ставыс выльмас и бурмас. Бара жӧ мойдын моз... А кысь нӧ сійӧ жӧ фермерыс вермас ыджыда бурмӧдны да ёнмӧдны видз-му овмӧссӧ куш сӧмын зырнас да чернас мырсигӧн? Кор лючки трактор ни машина оз вермы ньӧбны? Кор ломтасыс да мавтасыс сылӧн вӧчан йӧлысь ёна донаджыкӧсь? Кыдзи нӧ сійӧ куш сӧмын аслас сой вынӧн вермас вердны та ыджда странасӧ?.. Бур нин кӧть, мый татшӧм збоюкъясыс кыдзкӧ-мыйкӧ асьнысӧ на вердыштӧны. Челядьнысӧ да...

— Челядь дырйи лёк олӧм олім, ӧні бара жӧ сэтчӧ воим! — ыджыда ышловзис татшӧм сёрнияс вылад Хохол Йӧра Саш. — Кыдзи нӧ ми вокыс кулнысӧ пондам? А, Жельнӧг Вась? Кутшӧм сьӧлӧм кылӧмӧн? Дашкӧ вед, абу нин ылынӧсь ӧні миян татшӧм кадъясыс? Пӧшти став миян тшӧтшъяяс нин абы ловъяӧсь?..

— А сідзи жӧ и пондам пӧрласьны! Челядь вӧснаыд ёна шогалігтыр и колмас мӧдӧдчыны мӧдар югыдас! — кӧрталіс кыз гӧлӧснас газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — А не помӧдз кисьмӧм-воӧм шобді кольта моз лӧня водны.

23

Воддза мӧвпыс кык ёртлӧн вӧлі кайлыны Кажымӧдз, коді ёна нин Сыктыв йывъясланьын. Хохол Йӧра Сашлы, дерт нин, медбӧръяысь, тшӧтш окота на вӧлі копыртчывны томдырся уджаланінъясыслы. А газетӧ гижысь Жельнӧг Васьлӧн, дерт, вӧліны и аслас, мӧд пӧлӧсджык могъяс. Но важ гортланьӧ воӧм бӧрын Хохол Йӧра Сашлӧн сэтшӧма вӧрзис сьӧлӧмыс, сэтшӧма босьтчӧдіс сійӧс нимкодьыс и шогалӧмыс, мый водзӧ вӧрзьыны сылӧн быттьӧкӧ и эз нин коль выныс. Сэсся ӧд и бӧръяысьсӧ волігас, во дас сайын, кор Союз киссьытӧм на вӧлі, да кокниджыка на позис ветлӧдлыны, сійӧ, Хохол Йӧра Саш, кайліс нин сэтчӧдз, зэв унаӧнкӧд аддзысьліс сэки, ӧні пӧ на пиысь кодсюрӧ абу жӧ нин ловъя...

Сэсся и воисны ӧти кывйӧ кык ёрт: ладнӧ пӧ инӧ, ӧнія сэтчӧс олӧм-вылӧм йылысь пӧ ме тані, районас, мыйсюрӧ тӧдмалі, — шуис та понда Жельнӧг Вась. А воддза кайлӧм йывсьыд пӧ тэ меным ставсӧ бура висьтасян. А ме пӧ сэні, ачым вӧвлі жӧ нин. И Кажым заводыслӧн важ йывсьыс пӧ ме ӧттор-мӧдтор видзӧдлі туйӧ петтӧдз.

Тадзи шуӧм бӧрын найӧ, медводз, рытывбыд пукалісны Жельнӧг Васьлӧн ичӧт атлас весьтын, кодӧс сійӧ тшӧтш босьтӧма туйӧ, да ёна чуймӧмӧн видзӧдісны да босьтісны лов выланыс, кыдзи визувтӧны таладорас юяс, да кутшӧмджык муяс да оланінъяс на гӧгӧр пуксялӧмаӧсь.

Выльысь медся ёна шызьӧдіс найӧс, кутшӧм матынӧсь ӧта-мӧдсяньыс Сыктыв йыв да Кама йыв!

— Абы и дивӧ, мӧй Кама йылыс пӧ коркӧясӧ тшӧтш пыралӧма миян Ужъя вӧлӧсьтӧ! — казьтыштсис ӧнісӧ лов тырнас вӧрзьӧм, ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Сашлы коркӧясӧджык нин тӧдлӧмаыс.

— Да, дас квайтӧд нэм помын пӧ петӧма Кама йылыс тіян Ужъя улысь.

— Нёльсё во сайын! — пӧся шуис Хохол Йӧра Саш. — А, буракӧ, эз эськӧ ков петкӧднысӧ! Мед эськӧ и сэті тшӧтш, дзоньнас, колис Коми муӧн! Коми йӧз оліныс да!

— Ӧнісӧ сэні, шулі нин тай, олӧны сідз шусяна сюзьдінса комияс, Кировскӧй обласьтӧ пырӧны.

— Либӧ кӧть мӧй нин эськӧ вӧлі не ӧтлаӧдны найӧс коми-пермякъяскӧд?! — дӧжныштіс Хохол Йӧра Саш. — Видзӧд со, дзик орччӧнӧсь найӧ. Камаыс сідз и тадз кежӧ налань, Веслянаысь уна ва босьтӧмӧн вомӧналӧ налысь мусӧ.

— Сідз эськӧ да... — шуис кыз гӧлӧснас Жельнӧг Вась. — Но ӧд роч саръяслӧн вӧлі нырвизь — кыдзисюрӧ юклы-торйӧдав йӧз котыръясӧс да и ыджыдав на вылын. И со — сюзьдінса комияс лоины Вятка му вылын да ӧнісӧ джынвыйӧ рочӧ нин пӧрисны.

— Вот шогыд!.. — доймыштчис татчӧ ылі муясын жӧ олысь Хохол Йӧра Саш. А сэсся шуис: — А вед том дырйи ӧтчыд ме и ачым татъясӧд ветлӧдлі. Кама йывъясӧдзыс кӧрт туйӧн воим, а сэсся подӧн петалім Кажымӧдз. — Ӧнісӧ ёна нимкодьпырысь казьтыштіс тайӧс Хохол Йӧра Саш.

— Сідзкӧ либӧ тшӧтш талялін важ пӧль-пӧчьясыдлысь нэмӧвӧйся туйсӧ?

— Дерт, туйыс вӧлі ёна нин вӧрсялӧма...

— Кыдзи нӧ оз вӧрсяв, став йитӧдъясыс орлісны да... — шуис Жельнӧг Вась. — А кӧрт туй помсӧ сэксянь ёна нин нюжӧдісны. Военнӧйяс да дзескыдінын пукалысь йӧз. Ӧні Кама да Сыктыв йывъяссянь Эжва йывъяслань нин воӧны... Мыйта вӧр — медмича вӧръяссӧ! — нуӧма куш сӧмын татысь...

— А збыльысь вед, кутшӧм матынӧсь найӧ ставыс! — некыдз оз вермы лӧньны ёна шызьӧмсьыс Хохол Йӧра Саш. — И Кама йыл! И Сыктыл йыл! И Эжва йыл!

— Сы понда тай и, кыдз шулім нин, и медмича вӧръясыс тані быдмылӧмаӧсь! Ва юксянінас, — содтіс ассьыс уна нин мӧвпалӧмсӧ Жельнӧг Вась.

— И коркӧясӧ ставсӧ, пасьталаыс, вӧралігъясас гежмавлісны миян пӧльяс да пӧчьяс!

— Да, пасьталаыс! Подӧн... — Ӧд со и лыддян важ гижӧдъясысь: «Сшёл кормитца на Вычегду, на Каму — в Кайгородок, в Сибирь и неведомо куда»... — шуис ёна жӧ ыззьӧм Жельнӧг Вась.

— Миян тані Койгорт, а Кама вылын Кайгородок! — вачкис Хохол Йӧра Сашлы.

— Йитӧдыс, дерт, восьсӧн тыдалана, — шуис Жельнӧг Вась. — Важ туйыс бура йитлӧма найӧс.

— Видзӧд, Кайгородокыс, а дерт, кӧнкӧ, Кайгорт либӧ Койгорт вӧвлі, — видзӧд, сійӧ матӧ пуксьӧма Камаӧ усьысь Кужва дінӧ... — шуис Хохол Йӧра Саш. — А ме том дырйи уджавлі Куж лесопунктын, Кажым туй вылын сійӧ, час ме тэныд висьтышта на сы йылысь... А орччӧн визултӧ неыджыд Куж-ю, мийӧ сэтысь гымгаӧн чери кыйлім... Сэтӧні, Кама вылас, Кужва, а миянын Куж-ю.

— Да, ставыс йитчӧма! — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Но видзӧдлы жӧ, кыдзи Камаыс водзӧсӧ мунӧ! Коми-пермякъяс бӧрын ӧнія Пермскӧй обласьтӧд мыйтакӧ сетчӧ на асыввыв, сэсся и, уна ваа Колва да Висер босьтӧм бӧрын, крута сетчӧ лунвыв. А Колва да Висер ӧтлаасянінас пукалӧ Чердін. Чердынь! А мыйла Чердін? Дерт, кӧнкӧ, сы вӧсна, мый кык ыджыд юыс, ӧтлаасигас, вӧра мусӧ чер ногаӧн шӧрыштӧны... Кӧнкӧ татӧнъясын жӧ коркӧ вӧвлӧма и Изкар. Искор... Коркӧя Великӧй Перымлӧн, став коми йӧзлӧн юркарыс. Кодӧс вир кисьтана косьӧн босьтісны роч князьлӧн войска...

— Кутшӧма ставыс тайӧ вӧрзьӧдӧ коми мортӧс! — ыпъяліс ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш.

— А видзӧд, нимъясыс кутшӧмӧсь Камаӧ усьысь юяслӧн да оланінъяслӧн: Колва, Висер, Усва, Лысва, Чусва, Яйва, Косьва, Юсьва, Обва!

— Ставыс тӧдса коми нимъяс! — ызъяліс Хохол Йӧра Саш. — Миян, Комиын, унджыкыс сэтшӧмӧсь жӧ!

— Но и не сӧмын тайӧ шензьӧдӧ! — пӧся шуис Жельнӧг Вась. — Тэныд мыйкӧ висьталӧ-ӧ, шуам, сійӧ жӧ Обваыс?

— Об?! — чунгӧмӧн чунгис Хохол Йӧра Сашлы. — Тэ чайтан, Из сайса ыджыд обыс кыдзкӧ-мыйкӧ татшӧм сяма жӧ?

— А мый нӧ абуыс! Комияслӧн обыс лоӧ батьыдлӧн чойыс. Сочыс. Тьӧтка. Челядьлы ёна пыдди пуктана, ыджыд морт!

— Миян тай эськӧ тані батьыдлысь сочсӧ вежаньӧн шуӧны да, — абу на вунӧдӧма Хохол Йӧра Саш.

— А мый сійӧ вежаньыс? Вежа ань... Но коркӧясӧ, Кристос вераӧ пыртӧдз, буракӧ, ставныслӧн вӧлӧма сійӧ обӧн. Ыджыд-бур тьӧткаӧн... А комиясыд век нин Из саяд вӧравлісны жӧ. Ӧні на мыйтаӧн олӧны и... А Об кузяыд кӧ... Кодкӧ, коми морт, медводз петіс сы дорӧ, шемӧса видзӧдліс ыджыд, озыр да лышкыд ваыс вылӧ да и шуис: — Об тайӧ ставнымлы миянлы!

— Помӧдзсӧ тайӧс туявны ӧні, дерт, сьӧкыд нин, — шуис та вылӧ Хохол Йӧра Саш.

— Сідзи эськӧ да... — эз кут вензьыны Жельнӧг Вась. — Ме ассьым мӧвпӧс тэныд висьтала, код вылӧ медъёна чуйдӧдӧ Камаас усьысь Обва... Сэсся ӧд и Сибирас, Из саяс, мыйта жӧ Лысваыс, Сосьваыс да мукӧд ваыс! Весиг ме чайта, мый Омск ним йитчӧма жӧ коми омкӧд.

— Миян тані, Сыктыл йылын, вомсӧ шуӧны омӧн...

— Ме тӧда... Мися тай, Иртышӧ усьысь ю вомыс серти нимтісны Омӧн дай... Рочьясыд ӧд сійӧ местаясас ёна сёрӧнджык воисны комиясыд серти.

— Ставыс тайӧ, дерт, интереснӧ и помӧдз туялтӧм на...

— Но, дерт, воддзаджык муыс, ай гортыс, комияслӧн вӧлӧма Кама гӧгӧръясын! Тайӧс кылӧмыс менам вир-сӧнын олӧ! — пӧся шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Видзӧд со и нимъясыс кутшӧм матынӧсь! — Коми, Кама, ком... Ставыс тайӧ кыз нэмъяс пыдӧссянь воӧма. Сэсся, видзӧд со, коми-пермякъяс сэтӧнӧсь жӧ. И миянлы ёна матыс удмуртъяс! Камаыс, видзӧд, буретш найӧсянь заводитчӧ, а сэсся, ыджыда кытшовтӧм бӧрын, выльысь на пыравлӧ налӧн муӧ... И кывъясным миян, удмуртъясыскӧд, дзик ӧткодьӧсь. Коркӧясӧ, дерт жӧ, ӧти йӧзӧн, ӧти народӧн найӧ да мийӧ вӧлімӧ...

Сэсся найӧ сёрнинаныс матӧджык гортлань воисны да водзӧ быттьӧ пондісны кайны Сыктыв йывлань, коді, кыдзи шуим нин, сэтшӧм матын Кама йывъяссянь.

— Во дас саяс ме выль туйӧдыс нин кайлі Кажымӧдзыс — казьтыліс ӧні Хохол Йӧра Саш. — Ӧні на ставыс син водзын... Ме сэки тані буретш пыралі книга вузасянінӧ. Басниӧ воим том нывбабаяскӧд, да найӧ висьтасисны, мый карсянь ветлӧдлӧны Сыктыл йылса сиктъясӧд да вӧзйӧны Комиын петӧм выль нигаяссӧ. Регыд пӧ веськӧдчам Кажымлань. А меным и чунгис: босьтӧй менӧ тшӧтш автобусанныд! Ме ылі муясысь татчӧ вои, а том дырйи сэтчӧсъясын ёна уджаллі. Кӧть нин син пӧлӧн окота тшӧтш выльысь видзӧдлыны! А мӧй нӧ пӧ, босьтам, катӧдлам бӧра-водз, места пӧ миян эм...

И вед мӧдӧдчим сэсся. Менам сьӧлӧмӧй ыпъялӧ — мӧй дыра эг вӧллы!..

Выль паськыд туйыс ӧні оз жӧ нин Пост грезд пыр нуӧд, а школа сай мыс йылсянь кежӧ, вылинъясӧдджык мунӧ. И тӧдтӧмӧн жӧ кажитчӧ, туй пӧлӧнъясӧд кутшӧмсюрӧ выль сора вӧръяс быдмышталӧны да.

— Сы пыдди выль туйӧдыс ёна веськыдджык да матынджык, — шуис быдторсӧ тӧдысь Жельнӧг Вась.

— Кымынысь ме важ туйӧдыс ӧтарӧ и мӧдарӧ тапсьӧдлі подӧн! — шоныда казьтылӧ ӧні Хохол Йӧра Саш. — Комын вит километр Кажымӧдз. А водзджыксӧ и колӧ вӧлі Ныдыбӧдз на мунны, эшшӧ дас нёль километр. Ёна колмис том дырйи ветлыны! Гажтӧмыд босьтас гортсьыд да, петан да, мунан да мунан ӧтнад.

— Ӧтнад! — сьӧлӧм сетӧ ёртыс.

— Ёнджыкасӧ век тай ӧтнамӧн веськавлі... Но важ туйыс — кайӧ да, лэччӧ да — кыдзкӧ быттьӧ кыпыдджыкӧн вӧлі, пода мортыдлы, олмӧдӧмаджыкӧн... Гортсянь кайигӧн медводз воӧ Сёлӧ... Ӧні, дерт, некӧн нин немтор абы-а...

— Сёлӧ?.. Роч нога село?

— Ме чайта, абу, Сёлӧыс миян — ва пыдӧсысь сюравлысь плавкӧс из не из, мӧйкӧ рӧшкыдджык, буракӧ, кутшӧмкӧ минерал...

— Хы! Некор эг кывлы татшӧм йывсьыс! — шензис Жельнӧг Вась.

— Сӧмын ог тӧд ме, кыдзи сэтчӧс Сёлӧыс вӧлі йитчӧма ва пыдӧсысь сюравлысьыскӧд. Дашкӧ, пӧчиноксайса ёляс уна вӧлі сэтшӧмыс?

— Ӧтка керка сулавліс?

— Вель ыджыд гажа кушинын, керӧсын — ӧтка овмӧс. Ыджыд керка-картаӧн и мукӧдторйӧн. Гӧгӧрыс видз-муӧн. Митрӧшовъяс овлісны-вывлісны сэні. Ыджыд писӧ, Петясӧ, ме бура тӧдлі.

— Водзӧ и водзӧ шензьӧдӧны важ коми йӧзыс, кодъяс со тадзи, ӧткӧн, петавлісны овны сьӧд вӧр шӧрӧ, — бара на шоныда шуис та кузя газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Да, мӧйта вын, повтӧмлун да терпитӧм колмыліс найӧлы! — ӧтикывъясис сыкӧд и Хохол Йӧра Саш. — Мед аслыныс олӧм поз лӧсьӧдны, вӧрыслысь му-видз мырддьыштны.

— Ӧні кӧ эськӧ быдӧн тадзи вермис да лысьтіс.

Сэсся Хохол Йӧра Сашлӧн чужӧмыс водзӧ на югзьыштіс ӧти шуда казьтылӧмысь:

— Сёлӧ ёль саяс ме ӧтчыд вель дыр вӧтлыси ыджыд сьӧд чукар бӧрся.

— Вӧтлысин? Муӧдыс котраліс чукарыс?

— Но, тулыс помланьыс тай найӧ лыслӧны, весиг оз вермыны лэбалны. Ме шалксьӧда-муна, видзӧда — туй бокас сійӧ, бисов сын, сулалӧ да дзоръялӧ. Мися, ранитчӧма али мӧй! Уськӧдчи кутны! А сія, юрсӧ гоньгӧдӧма да, сапйӧ-пышйӧ меысь. А ме, син ни пель, чашйыся сы бӧрся вӧрӧдыс! А сія пыр ӧтарӧ сукджык тілляс пырӧ. Вужляяс уліті тювйӧ кузь кокнас. Ме мукӧдлатіыс дась нин вӧтӧдны, но сія, бисова, эшшӧ на чожаджыка чепӧсйӧ... Шуа тай, дашкӧ, быдса час чӧж вӧтлыси ме сы бӧрся, лешак бӧрся, но сідзи и эг вермы кутны. Сӧлсем пӧсялі, ӧддьӧн ёна мудзи, но колмис куш кырымӧн бӧр петны туй вылас. Вед водзын меным колӧ вӧлі сы мында на палгалны.

— А ыджыд-ӧ нин тэ вӧлін сэки? — нюмъялӧ Жельнӧг Вась.

— Буракӧ, ар дас вита... Шедіс кӧ эськӧ, бур содтӧд вӧлі нянь карточка дінӧ.

— Быдӧн кӧсйӧ бурджыка овны тайӧ му вылас! Морт и дозмӧр!

— Сыӧдз некор ме эг чайтлы, мӧй чукарыс не сӧмын швычӧка лэбалӧ, но и му кузя мортысь тэрыбджыка котралӧ, — шуӧ Хохол Йӧра Саш. Сэсся и сійӧ, татшӧм казьтылӧмсьыс шоналӧмаыс, водзӧ висьталӧ:

— Сёлӧсяньыс дас километр мунӧм бӧрын, дерт, бара жӧ важ туйӧдыс, воан вӧлі Улдзи пӧчинокӧ...

— Улдзи? А мӧй сійӧ лоӧ? — юасьӧ быдторсӧ тӧдны кӧсйысь Жельнӧг Вась.

— Ог и тӧд... — шуӧ мӧдыс. — Буракӧ, ӧддьӧн важ коми кыл жӧ. Дашкӧ, и кыдзкӧ йитчӧма «улі» кылкӧд... Кӧть и эськӧ пӧчинокас колӧ вӧлі кайны ӧддьӧн кузь да джуджыд керӧсӧд... А Улдзиас вотӧдз на черессюлы мича да паськыд ягъяс сулавлӧмаӧсь, миян батьяс на бура пӧрӧдчылӧмаӧсь сэтӧн. Керасигас вӧр діторъяс кольышталӧмаӧсь, ӧні, дерт, кӧнкӧ, насянь выльысь нин пожӧма ягыс сулалӧ... А Улдзиас нёль керка лэптылӧмаӧсь. Ставыс Лёкан рӧдысь. Водзджыксӧ кык вок волӧмаӧсь, найӧлӧн керкаясныс ёна нин воймӧмаӧсь да лажыньтчӧмаӧсь сулалісны. Сэсся найӧ дінӧ мӧд кык вок волӧмаӧсь, найӧлӧн керкаясыс вӧліны ёнӧсь на, гырысьӧсь да кыпыдӧсь... Терень ордын шойччанін кодь вӧвлі, джуджыд кильчӧа керка ӧдзӧсыс век восьса. Пыран да, пӧсь чайӧн юктӧданыс, рысь кодь еджыд сола ельдӧгӧн чӧсмӧданыс...

— Да, мыйкӧ ӧддьӧн шаньтор вӧлі да муніс миян олӧмысь! — шогсяна пӧсьлунӧн шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— А воддзаджык Лёканыс пӧвстас вӧлі менам бур ёрт, Васька нима, ӧддьӧн бур вӧралысь.

— Но, тайӧяс кӧть, миян тыбъюсаяс моз, нёльӧнӧсь жӧ вӧлӧмаӧсь, рӧдвуж. Ковмас кӧ, век нин отсыштасны ӧта-мӧдныслы.

— Дерт, кӧнкӧ, сэтшӧмджык думӧн и торйӧдчылісны сиктъясысь.

— А Кужйӧдз сэсянь ылын-ӧ вӧлі?

— Кӧкъямыс километр... Сэті ӧддьӧн кузь да сук вӧр вӧлі сулалӧ, коз сора пожӧм. Сэтісӧ, буракӧ, медся гажтӧмӧн да шуштӧмӧн кажитчыліс меным туйыс, ӧтка зонкалы, — шуис Хохол Йӧра Саш. Сэсся, здук мысти, бара на нюмдіс выль югыд казьтылӧмысь: — Но ӧтчыд меным ёна колмис «гажӧдчыштны» и сэтӧні...

— Кыдзи нӧ?

— А бара жӧ сьӧд чукаркӧд! Сэки дозмӧръясыс ёна на олісны Сыктыл йылъясад!.. Буракӧ, вӧлі аръявыл. Ме кая вӧлі асланым важ пищальӧн. И — дзик нин виччысьтӧг! — водзӧ шлоп-шлоп пуксис чукарыс, кузь пожӧм йылӧ. Дерт, вирӧй менам пырысь-пыр жӧ чажнитіс-ыпмуніс, ме лэпті курокӧс да понді каньксьӧдны-матыстчыны вӧр пӧлӧнӧд. Менам сӧлсем вуніс, мӧй ударникыс пищальын ас керӧм, пружинатӧм и быдсӧн. Мӧй сія водзвыл лэптӧм курокнад вермас гылавны аслас позйысь.

— И гылалӧма? — гӧгӧрвотӧг эз ов Жельнӧг Вась.

— Да, усьӧма, бисоваыд... Ме колана ылнаӧдз сибӧдчи чукарыс дінӧ да и чӧкниті-лэдзи курӧксӧ. Но важ пищальӧй менам эз лый... Кыдзи нӧ лыяс ударниктӧгыд?!

— Нда, весьӧпӧртанатор тай!

— Ме сьӧласи да сьӧласи! Да быд ногыс сӧтки ас кежын! Но кысь нӧ корсян ударниксӧ турун пӧвстсьыс? Сэтшӧм ичӧтиксӧ? Вед сибӧдчисӧ ме вӧр пӧлӧнӧд, а эг туй кузя!.. Но и чукарсӧ сэтшӧм жаль меным кольны! Сымда чӧскыд яй пукалӧ юр весьтын! Ме понді гурйысьны зепъясын, мед кӧть нин кутшӧмкӧ кӧрттор аддзыны. Немтор оз сюр! Водзвыл кӧ тӧдін эськӧн, дерт, пуктін-а... Сэсся ме пуртӧн да изйӧн да, понді веськӧдны пищаль ствол дінысь кӧв пысалан кольчасӧ. Мед сійӧс лӧсьӧдны боёкыс пыдди...

— Но и дивӧ тай! — кыза гыгъяліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — А сьӧд чукар пукалӧ?

— А чукар, бисова, пукалӧ да видзӧдӧ ме вылӧ, мый ме сэні, уліас, керся... Сэсся вед и перйи да веськӧді ме кольчатӧ. Весиг мыйтакӧ тшӧтшӧдышті да кык из костын йылдышті. И сюйи ударник позйӧ. И, мӧй вынсьыс нӧйтчысь сьӧлӧма, пезьдӧді курокӧс... Но важ пищальӧй менам бара на эз лый!

— Сідзи эз и лый?! — сьӧлӧм сетӧ Жельнӧг Вась.

— Сідзи эз и лый, бисоваыд! — ӧнісӧ гажаа нюмъялӧ ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш. — Кӧть тэ сэсся мӧй кер! Кӧть голя тырнад горзы-бӧрд!

— А сэсся мый лои?

— А сэсся ме мыччӧдлі ме вылӧ наяна видзӧдысь ыджыд сьӧд чукарлы кулакӧс да сьӧласигтыр мӧдӧдчи водзӧ.

Кык ёрт сэсся бура дыр гыгъялісны коркӧя матӧ воӧм вӧралысь вылын. А сэсся, мед водзӧ сёрниыс гылыдджыка мунас, морт ӧти румкаӧн лӧдсасьыштісны.

— А сэсся ті воинныд Кужйӧ? — коставлыштӧм бӧрын водзӧ пондіс юасьны газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Ӧнісӧ бара жӧ колмӧ кежны выль туй вылсяньыс да не важ моз веськалан Кужъяс. Та понда ли, гӧгӧрыс выль вӧръяс быдмӧмла ли, кыдзкӧ быттьӧ тӧдтӧмӧн кажитчис Кужйыс. А сэні ме прамӧй пӧрӧдчысьӧн лолі. Черӧн да лучкӧвӧй пилаӧн дас кубометрӧдз вӧр пӧрӧдлі ӧти луннас. Орйӧдлі кер вылӧ и лыс сотлі. Кор бурджык яг веськалӧ да сьӧлӧм вылын кыпыдджык овлӧ. Позьӧ шуны, мужик мортӧн лолі сэтӧн. Менӧ казялісны сэтӧн жӧ, Кардорӧ мастерӧ велӧдчыны мӧдӧдісны...

— А ӧніджыкъясас, дыр мысти кайлӧм бӧрад, некодӧс, кӧнкӧ, эн и тӧд?

— Мыйла нӧ! Аслам тшӧтшъякӧд паныдасьлі, миян сиктысь жӧ петавлӧм Ӧльӧксанкӧд. Весиг нуӧдліс гортас ставнымӧс коньяк доз дінын пукыштны. Ыджыд керкаын олӧ, ӧддьӧн паськыд йӧр дінас, баня и скӧт картаяс, вӧчасян мастерскӧй, кӧні пуысь да сюмӧдысь быдторсӧ керӧ. И сы мында струмент ӧшалӧ сэні. Менӧ весиг завидь босьтліс сылӧн татшӧм олӧм-вылӧмсьыс. И челядьсӧ тадзинад, тыдалӧ, бура быдтӧма, пиыс пӧ, Сан Санэч, карса прокуратураын ыджыд чина уджалӧ...

— Видзӧд со! Сяма да садь юра мортыд тай некытчӧ оз вош. Карын ни сьӧд вӧр шӧрын. Ни, тэ моз, ылі муясын.

— Дашкӧ и, сідз... Да вед и гӧтырсӧ ме Ӧльӧксаныслысь тӧді сэки. Во нелямынъяс бӧрын...

— Тӧдін?

— Вӧвлі водзтісӧ кыськӧ вайӧм немечьяс пӧвстын Катя нима ӧддьӧн кыпыд ныл. Ӧні на сэтшӧм жӧ кыпыд и, сӧмын мӧй шылялыштӧма... Шуа сылы — меся, тэ тай сія Катяыс? Да пӧ, ме пӧ, — шудаа сералӧ... Ӧльӧксан саяс пӧ верӧс сайӧ петавлі.

— А мукӧдсӧ тӧдін жӧ?

— Сэсся некодӧс эг. Ӧти дзор тьӧткакӧд паныдасим, да шуӧны вӧлі: такӧд пӧ ӧтлаын жӧ уджалінныд. Но... нимыс тӧдса, а ачыс сӧлсем нин тӧдтӧм. Да, тыдалӧ, и сія менӧ эз жӧ тӧд.

— Да, ёна том дырсяньыд да пӧрысьмытӧдзыд тай ёна вежсьӧ мортыд.

— Сідзи! И быдтор тай вежсьӧ!.. Тайӧс ме выльысь на гӧгӧрвои Кужъяс... — Хохол Йӧра Саш чӧв усьліс, сэсся, тӧдчымӧн шоналӧмӧн, водзӧ шуис: — Сэсся и ме Кужъяс волывлі ӧти ныл ордӧ...

— Волывлін? Кысянькӧ?

— Кажымсянь. Рытнас, удж бӧрын, вӧлі кырссьышта дас кык километр. Кӧдзыд ывласянь пыра шоныд позйӧ...

— И пӧсь сывйӧ?

— Да, бисова, тшӧтш и нывлӧн пӧсь сывйӧ!

— Тайӧ вӧлі Тоняыд?

— Сія... Кардорын ӧтлаын велӧдчӧм бӧрын тай торйӧдісны миянӧс. Ме мыйкӧ дыра волывлі на... А сэсся тай олӧмыс сӧлсем янсӧдіс миянӧс...

— Ӧні жалитан?

— Код тӧдас... Но эгӧ кӧ эськӧ янсалӧй мийӧ сэки, сӧлсем мӧд кодь олӧм вермис артмыны менам... И сылӧн тшӧтш... Быдӧнлӧн мӧд кодь челядь эськӧ чужиныс... Ставыс мӧд кодь.

— Да, тӧдіс кӧ эськӧ томлуныд ставсӧ водзвыв! — ыджыда шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Да эськӧ странаыс кӧ морт олӧм пондаыс — быдӧнлӧн олӧм понда! — ёнджыка тӧждысис, — содтіс татчӧ вӧвлӧм комиссар Хохол Йӧра Саш.

Татшӧм ыджыд кывкӧртӧдъяс бӧрад да важсӧ пыдіа гудйыштӧм бӧрад, ковмис содтыны нӧшта ичӧтик румка винаӧн. А сэсся газетӧ гижысь Жельнӧг Вась юаліс ёртыслысь:

— А мый эськӧ тэ, Хохол Йӧра Саш, ӧні вермин шуны вӧрын сэкся уджыс йылысь? Дженьыдика кӧ? Войнадырся да войнабӧрса мырсьӧмъясыс йылысь?

— Мыйлакӧ меным медся ёна казьтылсьӧ, кутшӧма вийсисны сэки выльӧн на лоӧм Кажым леспромхозын колхозник-сезонникъяс. Ачыс Кажымас — Вадорысь «Чарла» да «Урожай» колхозсаяс, Ныдыбын — Венибысь «Ворошилов» колхозсаяс, Кужйын — Гурганысь «Калинин» колхозсаяс, Воктымын да Комын — Постысь «Смычка» колхозсаяс да гобӧрсаяс. И ме тай тэныд висьтавлі нин, весиг волісны Пӧёлысь «Красин» да «Май» колхозсаяс. Быдӧнлы тырмылісны Сыктыл йылса мича да быттьӧкӧ помасьлытӧм вӧръяс! И, ме чайта, унджык вӧрсӧ сэкъясӧ пӧрӧдлісны да кыскисны буретш да колхозникъясыс! Да весиг тулыснас и гожӧмнас быд ногыс найӧ жӧ кылӧдісны Ком, Воктым, Ныдыб да Сыктыл кузя. Постояннӧй кадрӧвикыс сэки Кажым леспромхозас этша вӧлі, на пӧвстысь унджыкыс — войнаӧн татчӧ шыбӧлитӧм йӧз: полякъяс, немечьяс, сэсся власовецъяс да мукӧд мыжмӧмаяс, найӧ ёна тшыгъявлісны да лючкисӧ эз вермыны уджалны. А воддзаджыкся кадрӧвик-мужичӧйяс, кулачитӧмаяс лыдысь, ставӧн жӧ нин мунісны воюйтны. Со и вийсисны-тойсисны кер дорын колхозник-зонкаяс, да нылъяс, да томджык бабаяс. Да найӧлӧн жӧ негырысь винёл вӧлъясыс. Мӧйта кер найӧ пӧрӧдісны да кыскисны Сыктыл йылса гулыд ягъясысь! Сэсся и кылӧдісны визул ваӧд! Куш сӧмын черӧн да пилаӧн, морт вынӧн да вӧл вынӧн вийсигӧн! Та йылысь оз кол эськӧ вунӧдны!

— Да, та йылысь некор оз ков вунӧдны! — шуис тшӧтш газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Кыдзи и войнаӧдзса палаззяса звучникъяс йылысь.

— Менам ӧні юрсиӧй сувтлӧ, кор казьтышта, кыдзи мийӧ кузь тӧвбыдъясӧн камгим-йирим кын керсӧ! — эз на вермы кусӧдчыны пансьӧм сёрнисьыс Хохол Йӧра Саш. — Кӧдзыд не кӧдзыд, ульӧм не ульӧм, а миянлы быд лун колӧ кайны важ баракъясысь ягӧ, кӧні весиг некутшӧм юр сюянін ни немтор абу. Книгаясысь лыддян, мӧй лагеръясын пӧ актируйтлӧмаӧсь медся кӧдзыд лунъяссӧ, абу уджавлӧмаӧсь сэки. А миянлысь коді актируйтас! Миян ылі участокъясад весиг и градусникыс эз вӧл. И котлопунктад, буракӧ, лёкджыка на вердісны дзескыдінын пукалысьясӧс серти. Да и водзджыксӧ выныс уна-ӧ вӧлі миян, зонкаяслӧн? Да сія жӧ бабаясыслӧн?

— Да, збыльысь, бисов олӧм ми олім! — шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. Сэсся сійӧ водзлань на кутіс юасьны: — Но, а Кажымӧдзыс, шуан, кайлінныд жӧ бӧръяысьсӧ волігад?

— А кыдзи жӧ! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Позьӧ шуны, копыртчылі важ уджаланінъяслы.

— Но и мый тэнӧ сэні медъёна шензьӧдіс, дыр волытӧмӧс?

— Веськыда кӧ шуны — Кажым прудыс!

— Прудыс?

— Да, Кажым ювылса прудыс! Но, ачыд вед, кӧнкӧ, тӧдан: сэтысянь нёль километр горулын Кажымыс Сыктылӧ усьӧ... Сэки, менам кайлігассӧ, леспромхозыс вӧлі бура дзоньталӧма плӧтинасӧ, весиг пӧ лы кодь зумыд ниа керъясӧн. И прудыс сы пасьта да сы кузьта ойдӧма! Помтӧм-дортӧм море кодь! И гажа луныс вӧліс! Шонді водзын лӧсталӧ сы пасьта ва веркӧс! И ошйысьӧны вӧлі кажымсаяс, мӧй рӧдмӧма пӧ ӧддьӧн уна чери.

— Ӧні пӧ сьӧкыд видзны татшӧм помӧдсӧ, — шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Ковмӧма выльысь лӧсьӧдны ва лэдзанін, мед корсюрӧ восьтывны сійӧс да личӧдыштны уна ваыслысь сьӧкыда личкӧмсӧ. Кӧть эськӧ и — бӧръя кадъяснас сы могысьджык и кутісны тайӧ овмӧссӧ: чукӧртны васӧ да гожӧмнас, кор Сыктыв ёна косьмас, лэдзлыны сійӧс — мед керйыс кузяла бурджыка кылалӧ. А ӧні ӧд тай оз нин кылӧдчыны... Ӧні пӧ мӧвпалӧны усьысь ва выннас лӧсьӧдны тшӧтш электричество перйӧм.

— Но, дерт, Кажымыд миянӧс, ичӧт дырсянь, медъёнасӧ шызьӧдліс аслас домнаӧн да заводнас! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Вед и прудсӧ медводз помлӧмаӧсь сы могысь, мед усьысь ва вынӧн уджӧдны чугун сылдӧмсӧ да кӧрт керӧмсӧ.

— Да, Сыктыв йывса олӧмад Кажым заводъясыд — тайӧ вель ыджыд пас! — татчӧ тшӧтш шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Пондӧмаӧсь пӧ перйыны рудасӧ дас кӧкъямысӧд нэм шӧръясын на...

— Кык да джын нэм сайын! — ӧні выльысь на чуймытӧг эз ов и важ гортланьыс воӧм Хохол Йӧра Саш.

— Вайӧдлӧмаӧсь чугун сывдыны да кӧрт вӧчны кужысь йӧзӧс Вяткаысь да Устюгысь. Ӧд, шуам, кӧть эськӧ и ёна важ комияс сывдылӧмаӧсь ыргӧн и кӧрт, но не татшӧм домнаясын...

— Та понда и овъясыс кажымсалӧн миянлы вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь: Курдюковъяс, Супрядкинъяс, Кувардинъяс, Филёвъяс. Дерт, бӧртиджыкнас сэні лоӧмаӧсь и миян Мелехинъяс да кодъяс да... Первойсянь шензьӧдліс менӧ и сійӧ, мӧй сиктыс, посёлокыс ли, ӧддьӧн лӧсьыда, не миян ног, пуксьӧма Кажым ю ӧтар-мӧдарас — ӧтар ног и мӧдар ног юколтчӧм веськыд уличаясӧн. Сэсся, дерт, и вылӧ кыпалысь гӧгрӧс домнанас ёна шензьӧдліс! Да и завод управлениелӧн кык судта, кирпичысь тэчӧм еджыд керканас! Да тшӧтш и ю вомӧныс джуджыд поснас...

— Бурджык воясас пӧ сывдылӧмаӧсь 43 сюрс пудйӧдз чугун да 26 сюрс пуд кӧрт. Дерт, тшӧтш и Нючпас заводкӧд ӧтлаын, кодӧс лэптылӧмаӧсь Кажым гӧгӧрыс руда тырмытӧмла.

— Ёна пузлалӧмаӧсь Сыктыл йылса ягъяссӧ да нюръяссӧ руда корсигас. А сэсся вед колӧ на вӧлі горш домнаыслы шом, кодӧс керигӧн колӧ сотны сымда пес! Челядь дырйи мийӧ казявлывлім на шом сотан курень колясъяссӧ. Сэні пӧ, гӧгрӧс кытшолын, лэптасны шӧри поткӧдлӧм кузь пессӧ йылмысь чум моз, вылсяньыс кыза кундасны муӧн, сӧмын и розьйӧдлыштасны этшаник тшын петӧм могысь, сэсся и ӧзтӧны. Дыр трундитӧ сідз. А сэсся и артмӧ дзенакылысь гырысь шом. Сійӧн и шутлӧмаӧсь-ломтывлӧмаӧсь домнасӧ.

— Татшӧм уджъяс вылас пӧ мырсьылӧмаӧсь витсёӧдз мужичӧй да некымын дас нывбаба, — шуис быдторсӧ водзвыв тӧдмалӧм, газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Дерт, Сыктыв йывса сиктъясысь жӧ войтыр. А чугун сывдысьыс да кӧрта кӧлуй вӧчысьыс вӧлӧма сё нелямын морт...

— Уна быдторсӧ керлӧмаӧсь чугунсьыд да кӧртсьыд кужысь йӧзыд! — казьтыштчис Хохол Йӧра Сашлы. — Но медся ёна, буракӧ, нимавлісны кажымса пищальяс! Бур кӧртсьыд да, кузь-вӧсни стволаӧсь, кокньыдӧсь, бокас курӧкаӧсь, ӧддьӧн инмысьӧсь. Кӧрт вылітіыс мичаа серӧдӧмаӧсь. И быд пищальын — керысьыслӧн ним-пас. Найӧӧс вӧлі ёна пыдди пуктӧны миян вӧралысьяс!

— А кывлін-ӧ тэ заводчикъясыслы паныд йӧзлӧн кыпӧдчылӧм йылысь? — юаліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Мӧйкӧ тай ог помнит! Эг кӧ вунӧд...

— 1773 воын пӧ заводсӧ ёнакодь пазӧдлӧмаӧсь Сыктыв йывса крестяна. Уджсьыныс омӧлик дон мынтӧм понда, да водзвыв этшаник мынтысьышталӧмӧн войтырӧс уджйӧза кабырӧ уна вояс кежлӧ йӧршитӧм понда.

— Сідзкӧ, вай вина румкаӧн и пасйыштам тайӧ кыпӧдчылӧмсӧ, миянлысь пӧль-пӧчнымӧс казьтыштам! — шуис Сыктыв йывса жӧ морт Хохол Йӧра Саш.

— Вай и збыльысь казьтыштам найӧс, матӧ волӧмаясӧс! — эз понды пыксьыны и ёртыс.

Сэсся Жельнӧг Вась шуис:

— А миян кадъясӧ нин, мирӧвӧй да гражданскӧй войнаяс кыдзкӧ-мыйкӧ вуджӧм бӧрын, 1927 воын, заводсӧ дзикӧдз сувтӧдісны. Консервация вылӧ.

— Но бӧръя война дырйиыс бӧр на лэдзлісны, — шуис Хохол Йӧра Саш. — Кызвыннас, буракӧ, пуксьӧдӧм йӧз уджаліныс. Ме коркӧ вӧлі Ныдыбӧ кайигӧн, джуджыд пос вылас паныдаси накӧд и стройсьыс казялі ӧти тӧдсаӧс. Сія неважӧн воис фронт вылысь да мыйыськӧ мыжмылӧма... Ме некор ог вунӧд омӧльтчӧм, тошсялӧм нырӧм вылсяньыс сылысь видзӧдлассӧ. Сэтшӧм шог да матӧ воӧм синъяса сія видзӧдіс ме вылӧ! Менам зептын вӧліс нянь тор да ме мыччи сылы.

— Сэсся, буракӧ, регыд и уджаліс сэки домнаыс? — юаліс Жельнӧг Вась.

— Регыд. Мыйыськӧ кынтӧмаӧсь пытшкӧсас сылдыны лэдзӧмасӧ. Шуӧны тай вӧлі — пуксьӧдӧмаӧсь пӧ козёлӧс... Бӧръяысьсӧ кайлігӧн мийӧ пыралім домна пытшкӧсас. Дырӧннад тайӧ «козёлыс» рӧшкыдмӧма, мӧйкӧ из сора косьмӧм сёй кодь лоӧма. Леспромхозса войтыр вӧлі кӧсйӧны сэні кафе сямаӧс керны, мед пӧ унджык ветлысь-мунысьӧс кыскыны, мича-озыр прудыс дінӧ и сэтшӧм жӧ озыр татчӧс историяыс дінӧ. Но сэксянь олӧмыс сӧлсем со вежсис, ёна дзескаліс, да ӧдвакӧ мӧйкӧ сэтшӧм-татшӧмсӧ найӧ вермисны керны.

Та понда ӧтлаын ышлолалыштӧм бӧрын газетӧ гижысь Жельнӧг Вась водзӧ юаліс:

— Сэсся нӧ кодӧскӧ тӧдсаӧс аддзылін жӧ кӧть Кажымсьыс бӧръя кайлігад?

— А кыдзи нӧ? — шыньмуніс та вылӧ Хохол Йӧра Саш. — Книга вузалысьяс веськыда вайӧдісны татчӧс рабочкомӧн веськӧдлысь Людмила дінӧ. Миян сиктысь жӧ петавлӧм морт, Васька дядьлӧн нылыс, Кажымас петалӧма верӧс сайӧ. Миянӧс виччысигмоз дасьтӧмаӧсь нин самӧвара пызан, коралӧмаӧсь кодсюрӧ книга радейтысьясӧс. И на лыдын — Ныдыбӧн коркӧя веськӧдлысь Анна Б... И ме тӧді жӧ сійӧс! Пӧшти ветымын во мысти! И сія менӧ тӧдіс! Коркӧя зонкаӧс! Ме вед Ныдыбас быдса тӧл жӧ олі. Ме кодь жӧ зонка Унгефуг Рихардкӧд орччӧн лучковкаӧн пӧрӧдчыны велӧдчи... Но — радлуныс да басниыс вӧлі! Кыдзи да мӧй?! Кӧні да кодкӧд?! Но та йылысь ӧддьӧн кузь басниыс вермас лоны... Кажымсаяс висьтасисны, мӧй ӧні Сыктыл йылъясысь вӧрсӧ нуӧны татчӧдз воысь кӧрт туй кузя, кодӧскӧ керйӧн, кодӧскӧ тьӧс-пӧв вылӧ пилитӧны. Тайӧ, дерт, бур, оз кол кылӧдчыны, Сыктыл йылыс мед тшӧтш шойччыштас. Сӧмын асьнысӧ ӧнія лёк олӧмыс, дерт, кӧнкӧ, ёна жӧ таляліс...

— Да, дзикӧдз киссис и вӧр овмӧс! — шуис Жельнӧг Вась.

— Но менӧ, буракӧ, медъёна вӧрзьӧдіс Людмилаыслӧн батьыс йылысь, нэм чӧжыс ош моз муркӧдчысь Руч Васькалӧн олӧм помыс йылысь висьталӧмыс. Кажымас сія ныл ордас мӧйтакӧ олыштӧма бӧръяпомыс. Мортыд юр вемнас торксялны нин пондӧма. Но сэтшӧма пӧ гажтӧмтчӧ чужан гортсьыс! Мыйкӧ дыра кежлӧ кольӧны керкаӧ ӧтнассӧ, а сія оз тӧд, мӧй керны, оз тӧд, кытчӧ воштыны сымда удж бергӧдысь кырымъяссӧ. Ӧтчыд, дай мӧдысь, дай коймӧдысь петӧ горт туй вылӧ да кыдзкӧ-мӧйкӧ мӧдӧдчӧ подӧн комын сайӧ километр. Сэтысь сэсся и казялӧны да бӧр косӧдӧны сійӧс.

— Да, морт сьӧкыда чужӧ, но сьӧкыда жӧ и помасьӧ сылӧн олӧмыс, — ыджыда шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

А тайӧ сьӧкыд казьтылӧмсьыс шогӧ усьыштӧм Хохол Йӧра Саш нормыштӧма шуис:

— Менӧ, дашкӧ и, тэ тадзи кымын жӧ аддзин гортӧ нуӧдан туй вылысь...

Жельнӧг Васьӧс ёнакодь ойкнитіс важ ёртыслӧн тадзисӧ дӧжныштӧмыс, но сійӧ выныштана кыпыдлунӧн вочавидзис сылы:

— Но, тэсӧ, шуам, йӧра кодь на, Хохол Йӧра Саш! Тэ ачыд на кытчӧ колӧ мунан и бӧр воан!.. Тэ, бурджык, висьтасьӧмнад вай нуӧдлы менӧ водзӧ Ныдыблань!

А мӧдыслы и нимкодьджык лоӧ таысь, сылы и аслыс окота висьтасьны важӧн жӧ нин аддзывтӧм бур ёртыслы аслас олӧмлӧн пансян воясыс йылысь.

— Сэні Сыктылӧ Ныдыб юыс усьӧ, ӧтпасьтаӧсь на найӧ ӧтлаасянінас. Сэні, гажа керӧсын мийӧ олім, шуи нин тай немеч Унгефуг Рихардкӧд да Венибысь Микей Васькакӧд велӧдчи лучокӧн пӧрӧдчыны. Но век жӧ медводз ме веськалі сэтчӧясӧ вӧр босьтны...

— Вӧр босьтны? — эз гӧгӧрво Жельнӧг Вась.

— Но, Сыктыл йывъясад тай — пасьталаыс! — вӧлі «босьтӧны» тадзи вӧрсӧ пӧрӧдтӧдзыс на. Рочӧн кӧ, сійӧ лоӧ — отборка леса. Гулыд ягъясын медмича пожӧмъяссӧ, сулалігас на, вӧлі бӧрйӧны «авио», «палубник» да «понтонник» вылӧ... — Хохол Йӧра Саш сувтовкерис, мӧвпсӧ бурджыка чукӧртігмоз, тӧдчӧ вӧлі, мый сійӧ пытшкӧснас шоналӧ и пӧсялӧ тайӧ казьтылӧмсьыс. — А тэ, дерт, тӧдтӧг он ол жӧ, кутшӧмӧсь вӧлісны Сыктыл йылъясланьыд ягъясыс! Помтӧм-паськыд ва юксянінъясас. Бура позис найӧясын бӧрйысьнытӧ!

— Дерт, эз весьшӧрӧ сэні нимавны-юргыны пӧрӧдчысь звучникъяс!

— Эстшӧм мича ягъяс зымвидзисны-сулалісны! Енэжсӧ пыкӧны, збыльысь мойдын кодьӧсь. Посниджык и гырысьджык ю йылъясын да на коластын. Сыктылӧ усьӧ Ныдыб, сэсся — Кажым, улынджык усьӧ Воктым, а Воктымас — Ком. А налӧн йылъясыс дзик матынӧсь Гобӧр юсянь, коді визултӧ нин Вятка-Камаӧ. Сэні пасьвидзисны Гобӧр Дачаса пожӧма ягъяс. Но и сыладоръясын жӧ заводитчӧ и Ань-ю, коді бара визултӧ нин Лузйӧ. А Ань-ю колтысъясас помтӧг шыльквидзӧны Тям ягъяс! Ставыс мича-гулыд ягъяс! Ми дядьыскӧд бӧрйысьлім жӧ сэтӧн! И тӧдан? — пӧшти быд пожӧм вӧлі вӧнялӧма-гогналӧма! Ставыс «авио»! Бур, мӧй Енмыс сетіс аддзылны на татшӧм дивӧ-ягъяссӧ!.. Но вот, ме тай и шуа, пӧрӧдтӧдзыс медся бур мастеръяс вӧлі бӧрйӧны медмича пожӧмъяссӧ дона сортимент вылӧ. Налы отсасьысь зонкаяскӧд. Ме тӧда, война пансьытӧдзыс на Гобӧрсянь ветлӧдлісны Котков ая-пиа, Гурганысь — Кӧреня Ӧльӧксан, Вадорысь, буракӧ, — Соболь Иван. Отсасьысьяс пыддиыс быдӧнлӧн налӧн вӧліны пияныс либӧ мукӧд рӧдпом зонкаяс. Ме тӧда, Федя Мелехин ӧти гожӧм ме моз жӧ ветлӧдліс... Ӧні ме бурджыка мӧвпала та йылысь да шензя — кутшӧм тайӧ вӧлі ловтӧ кыпйӧдлана удж! Ӧти гулыд ягсянь мӧд эшшӧ на мичаджык ягӧ! Ӧти визул ю йылсянь мӧд гажа ю йылӧ! Пӧрысь мастер Пока Семен Иван нуӧдӧ менӧ яг доръясӧд и веськыд визиръясӧд, ӧти ю кӧлтыссянь мӧд ю колтысӧ вуджӧдӧ. Став вӧр-васӧ сійӧ тӧдӧ и гӧгӧрвоӧ. Сӧмын и вӧтчы бӧрсьыс... Пӧсялӧмвылсьыд ёльсьыс ва юыштан, чужӧмтӧ мыссян, мудзӧм кокъястӧ пожӧмӧ пыкӧмӧн вывлань лэптылан, ягыслысь пыдіа шувгӧмсӧ кылзыштан. Сэсся Бускоыд пондас увтчыны яг дорӧсын. Ыпъялысь виртӧ лӧньӧдны зілигтыр, мунан да дозмӧр кыян, ыджыд сьӧд чукарӧс. А рытнас ю гоблекысь сир лэптан шатинӧ домалӧм кыснанӧн...

— Ставыс тайӧ вӧвлі жӧ тэнад?! — чуймӧмӧн юаліс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Да! Вӧвлі! И заводитчис Ныдыб йылын, Кажимсянь на кызь вит километр сайын. А гортсянь кӧ — квайтымын километр нин лоӧ! И ставсӧ колӧ вӧлі ветлӧдлыны подӧн!.. Берег дорас вӧлі ичӧтик керкатор сулалӧ, Кармановкаӧн сэки шусис. Ме вӧлі сэки дас куим арӧса. Куш кыкӧнӧсь дядьыскӧд став помтӧм-дортӧм вӧр пасьталаыс! Да эшшӧ Буско пон. Сьӧд войсӧ узьыштам керкаын, а асывнас куимӧн каям ягӧ. Бокисянь кӧ видзӧдлыны — ӧддьӧн мӧрччана серпас...

— Висьтав бурджыка! — корис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Водзын, дерт, котӧртӧ сьӧд сера еджыд сера, ёсь ныра да чикыля бӧжа Буско. Миянӧс медъёна вердысь...

— Вердысь?

— Уна вӧлі сійӧ воас дозмӧрыс, да Бускоыс яга-нюра доръясын ӧтарӧ увтчис...

— Та йылысь сёрӧнджык бурджыка висьталан... А Буско бӧрысь коді мунӧ?

— Дерт, дядь. Кузькодь ныра да гӧрдов уска — тайӧ дядьыс меным век Сталин кодьӧн чайтсьыліс! — кучик лазъя, кытчӧ пысалӧма топыдик чер, кучик картуза, бокас лэчыд пурта-пуртӧса, пельпом вылас ӧшалӧ двустволка... Сэсся и ме тапсьӧда, сылӧн отсасьысь, адъютант либӧ оруженосец — важиник пинжака, нямрассьӧм картуза, кирза сапӧга. Менам пельпом вылын — паськыда вешъялысь ыджыд кӧрт мерник, кодӧн меным колӧ муртавны — морӧс весьтаын — пуыслысь кызтасӧ. Бокын менам ӧшӧдӧма кисточкаа сулея, кытчӧ кизьӧртӧма карасинӧн са. Мӧдар бокын ӧшалӧ лэчыд гогын, да пуртӧсын пурт.

— Да, лӧсьыд котыр! — серӧктіс газетӧ гижысь Жельнӧг Вась. — Но, кайинныд ті ягӧ, сэсся кыдз-мый?

— Матыстчам сись кодь веськыд да шыльыд пожӧм дінӧ, чатӧртчылам джуджыд туганланьыс. Дядьыс судзӧдӧ лаз мышсьыс топыдик черсӧ, лӧсыштӧ кырсьсӧ, клёнӧбтӧ чер тышнас. Пуыс бур жыннян моз кыпыда бовгӧ... Сэсся чер нырнас дядьыс чуктӧдыштӧ лӧсассьыс векньыдик вез — лючки-ӧ пу слӧйыс мунӧ. Дзик веськыда кайӧ! Сэсся и шуӧ меным мастер: «авио», квайт метр.

Ме морӧс судтаын весь-мӧд пасьта гӧгӧр гогнала кыз топыд кырсьсӧ, гӧрд вӧнь кера, муртала кызтасӧ да кисточкаӧн гижа. Мед пӧрӧдчысьяс тӧдӧны, мый медводз колӧ орӧдны тайӧ пожӧмсьыс. Ме весиг гижа дона сортиментлысь номерсӧ да кутшӧм воӧ сійӧс миян бӧрйӧма. Ставсӧ тайӧс аслас кузь-векни тетрадьӧ пасйӧ и мастер.

— Ёна тай бур артель тіян вӧлӧма! — сьӧлӧмсянь шуис газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Миян вӧліс гулыд ягын быдмысь мича пожӧмӧс ӧддьӧн пыдди пуктӧм! — кыпыда шуис важсӧ пӧся казьтылысь Хохол Йӧра Саш. — Кыкнаннымлӧн вӧлі сё во чӧж лэптысьӧмаӧс пӧся радейтӧм!

— Сэсся нӧ эн и содталыштӧй бӧрйӧм пожӧм лыдсӧ? Мед унджык нажӧвитны? Ӧд код пӧ петас да лыддяс вӧрсьыс, мыйта ті тадзи босьтінныд?

— Эг! — падъявтӧг шуис Хохол Йӧра Саш. — Дядьыс, Пока Семен Иван, вӧлі чорыд, но веськыд морт, татшӧмтортӧ керны сылы и дум вылас эз волы.

— Да-а, збыльысь, кутшӧм честнӧйӧсь вӧліны коми йӧз! Быд боксянь!.. Но ӧтарӧ гудрасьысь олӧмыс, быдсяма войтырыскӧд ӧтвывъя шуксьӧмыс ёнакодь тай тшыкӧдіс и миянӧс... — ышловзьӧмӧн кайтыштіс Жельнӧг Вась. Сэсся, коставлӧм мысти, водзӧ юаліс: — Но, ті кыкӧн тадзи бӧрйысянныд, а сэк кості Буско мый вӧчӧ?

— Сія яга-нюра дорӧсын увтчӧ. Шуи нин тай, мӧй уна вӧлі сія воас дозмӧрыс. Да торйӧн нин йӧзӧн полошуйттӧминад. А ачыд вед, кӧнкӧ, тӧдан, мӧй пӧткаыс векджык олӧ яга-нюра дорӧсас. Сэні сылы и вотӧс, сэні сылы и ва, сэні сылы и лыа пуртікасьны да чулляс кокалны — гальки...

— Увтчӧ Бускоыд да, ті он и ветлӧй али мый?

— Кыдзи нӧ ог ветлӧй. Абы кӧ ёна ылын, дядьыс менӧ ӧтнамӧс вӧлі ыстас пищальӧн. Меным, дерт, ӧддьӧн любӧ таысь. Мед не ылавны-вошны, мунігмоз видзӧдала да думысь пасъяся, кыдзиджык меным бӧрсӧ воны дядьыс дінӧ, чуксасьтӧг. Сэсся и казяла ме пу йылысь сьӧд чукарӧс! Вылын юра да гӧрд синкыма. Быттьӧ смолльӧ мырйысь лӧсалӧма, шонді водзын югъялӧ. Вылісяньыс ултысь пон вылӧ наяна видзӧдлывлӧ. А Буско, дерт, казялӧ менӧ да ёнджыка на пондӧ увтны. Мед сӧлсем нин ылӧдны асланьыс ыджыд лэбачӧс, ултыштігмозыс весиг тупыльтчылас на! Эстшӧм тӧлка пон! А сэсся и ме, пу бердӧ двустволкаӧс топӧдӧмӧн да ыпъялысь вирӧс лӧньӧдыштны зілиг, лыя. Швуч-швач усьӧ чукар! И тэ лэптан кыкнан кырымнад ыджыд да пӧсь на лэбачӧс! Кило куим-ӧ-нёля, а овлӧ и вит-ӧ-квайта...

— Тэныд тай бур шуд на усьлӧма том дырйиыд, Хохол Йӧра Саш! — завидьтыштӧмӧн шуис Жельнӧг Вась. — Ме татшӧмторъястӧ эг нин тӧдлы.

— Тайӧ шудсӧ ме сьӧрысь мӧдар югыдас нуа! — пӧся шуис Хохол Йӧра Саш. — Шемӧсмӧдана мича гулыд яг дорӧсын сьӧд чукар кыйӧмӧс!

— Сідзи унакодь ті кыйлінныд сэки?

— Мукӧд луннас вӧлі, вӧрсӧ босьтігмоз, куим-ӧ-нёль дозмӧрӧдз лыям.

— Да? Кытчӧ нӧ сы мында яйсӧ воштінныд?

— Дозмӧр кӧяяссӧ, морӧсса кыз чигнас, — миян сійӧс шуӧны клупӧн, — вӧлі солыштам да гор весьтын косьтам. Чугун кодь топыд яй лоӧ, сэсся кӧть мӧйта олас сія, оз тшыксьы. И мукӧд чигъяджык яйсӧ унакодь солавлім ыджыд чуманӧ. Гортӧ шочиника петалігъясӧ нӧбалмӧн лэччӧдлім. Мамо миян ловъя на вӧліс, чӧскыд шыд пуліс солалӧм да косьтӧм дозмӧр яйсьыс. Но и, дерт, асьным мийӧ, дядьыскӧд, вӧрас пӧттӧдз жӧ сёйим. Рач тыр вӧлі пуам, лысӧ-яйсӧ лэпталам, а шыдас пызьтор гудыртам. Кор няньным бырӧ. Няньыс вӧлі этша да дыртӧ олігӧн регыд тырмӧ, а пызьсӧ нянь пыддиыс карточка вылӧ сетлісны. А этшаник пызьторсӧ, сідз нин нӧгыля дозмӧр шыд пиас гудыртан да, ок чӧскыд да пӧтӧс лоӧ! Нянь оз кол!

— Сідзкӧ, вӧрыд тай бура на чӧсмӧдлӧма и быдтӧма тэнӧ?

— Сія гожӧмсӧ да аръявылсӧ бура! Пӧтӧса олім... А вот мӧд гожӧмнас Тям ягъясын и быдлаын вӧлім, вӧрсӧ жӧ босьтім, но дозмӧрыс вӧлі этша. Вотӧстӧм воясад, буракӧ, кытчӧкӧ вешйылӧ сія.

— Но, а пусьӧм-керӧмнас кыдзи тіян вӧлі сэні? — юасьӧ ёртсяньыс быдторсӧ тӧдмавны кӧсйысь газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

— Ёнджыкасӧ ме пуси, — воча шыньмуніс Хохол Йӧра Саш.

— Тэ?

— Ме вӧлі чунь-гыж доймытӧдз кушта пӧткасӧ. Торйӧн нин олӧмаджык чукаръяслӧн зэлыд да топыд гӧныс. Сэсся чишкала би весьтын, кера да пуа. Бура велавлі тайӧс керны, весиг чульсӧ лӧсьыда гугӧдны-кыртӧдны... Лунтыр ветлӧдлӧм бӧрад да нэмӧвӧйся пожӧмъяслысь чорыд кырсьсӧ гогналӧм бӧрад, дерт, ёна мудзан да сьӧкыд нин тадзсӧ ноксьыны, унмыд личкӧ. И, дерт, кӧнкӧ, дӧзмытӧдз лоліс зонкаыдлы. Но дядьыслы, буракӧ, окота вӧлі велӧдны менӧ и татшӧмторъясыс дінӧ. Не сӧмын кужны лыйны дозмӧрсӧ, — Хохол Йӧра Саш сувтовкерліс, лышкыда нюммуніс ылӧ кольӧм шуда лунъяссӧ казьтылӧмысь да водзӧ на шуис: — Рытъя пусьӧмыд эськӧ мӧй да, но дядьыс вӧлі и водз асылнас садьмӧдӧ менӧ пусьынысӧ...

— Садьмӧдӧ? — шензьыштіс Жельнӧг Вась.

— Да... Ме синъясӧс тілигтыр да нюжмасигтыр босьта рачӧс-чайникӧс да лэчча джуджыд кыр йылсянь Ныдыб дорӧ. Кыръя-юа костса ыджыд лайколсӧ, морт судта эжӧр пӧвстті векньыдик ордымӧд, ньӧл моз тювкнита. Сы вӧсна, мӧй пола змейясысь...

— Змейясысь? Тіян сэні эмӧсь змейяс?

— Ӧтикӧс ме аддзылі, кыдзи веглясигтыр турун пытшкас пырис. Менам сэкся сой кызта и кузьта кымын. Сыктыл йылын да Ныдыб йылын шочиника олісны найӧ... Дядьыс эськӧ и вӧлі шуӧ, мӧй ужъяс пӧ тайӧ, ядтӧмӧсь, немтор оз керны морттӧ. Сӧмын тай ме, берегдорса кузь турун пиас ӧддьӧн ёна полі найӧысь, кор эшшӧ ас синмӧн аддзылі... Но ме катӧда выліӧ сӧдз ва, песта би, ӧшӧда таганъяс йылӧ рач и чайник, берег дорын кайяс сьылӧны, гажа асылыслы нимкодясьӧны, визул ю сяльӧдчӧ матын, сӧдз енэжын шонді нялйӧ-кыпӧдчӧ, и менам полӧмъяс вочасӧн разалӧны. Ӧд пуксьӧ гажа ягын выль уджалан и вӧралан лун!

— Но, Яг-морт пи, Хохол Йӧра Саш! — сӧмын и шуис татчӧ газетӧ гижысь Жельнӧг Вась.

24

Тьӧтушыс сетіс Хохол Йӧра Сашлы важ бива кӧрт. И, дерт, ылі муясысь воӧм коми морт тӧдіс сійӧс! Тайӧ шензьӧдана бива кӧртсӧ! Кӧть эськӧ и важӧн нин вунӧдліс сы йылысь. Сылӧн быдмигӧн век на оліс тайӧ биваыс налӧн гортын. Дедушыслӧн на пӧ сійӧ вӧвлӧма, ыджыд айыслӧн. А, гашкӧ и, код пӧ тӧдас, кутшӧм дедушлӧн на вӧліс! Код пӧ тӧдас налӧн рӧдысь кутшӧм дедуш медводзӧн перйыліс сійӧн войвылын век сэтшӧм колана би!.. Дерт, сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн челядь дырйи тайӧ биванас эз нин перйывны бисӧ. Да и батьыс на, буракӧ, висьтавліс, мый татшӧм мӧрччӧдана биваыс бӧръя кадъяснас — гашкӧ и, нэм-мӧд-коймӧд! — ёнджыкасӧ видзысь пыдди нин олӧма-вӧлӧма гортаныс, налысь Йӧра рӧднысӧ дорйысь-видзысь пыдди вӧлӧмаӧсь кӧрт йӧраясыс. Сӧмын тай бӧръя дик нэмыслӧн нӧйтчысь-пузласьысь олӧмас весиг и налӧн эз тырмы вынныс ставнысӧ коляс рӧд помсьыс бура видзны. А, гашкӧ и, вунӧдісны рӧднаныс ыргӧн-кӧрт йӧраясыс йылысь, да сы понда тшӧтш и найӧ кӧдзалісны, буракӧ, насянь коркӧ-некоркӧ пансьылӧм рӧдыслӧн йылӧмъяс дінас?

А эстшӧм жӧ нин мича да пелькиник, эстшӧм жӧ нин зумыд да синчӧжӧсь, ки пыдӧс пасьта ӧтторъя кӧрт! Йӧра рӧдлӧн — йӧраяса пас!

Ӧта-мӧдсяньыс чепӧсйысь, кузь ныръяса да кыз чутъяса кык йӧра вылын, паськыд сюръясас кутчысьӧмӧн пукалӧны верзьӧмаяс. Мыш на мыш инмӧдчыштӧны на ӧта-мӧдныс дінӧ йӧраясыс. На вылын пукалысь кык мортыс балябӧжнаныс инмӧдчӧны на жӧ ӧта-мӧдныс дінӧ. Но здук мысти вына пемӧсъяс чепӧсъясны места вывсьыныс кыккокйыв, да и торъяласны кык верзьӧмаыс. Но бива вылас найӧ век кежлӧ кынмӧмаӧн сулалӧны чер дорыш моз гӧгрӧстыштӧм, гӧрдовкодь кӧртыслӧн этшын, буракӧ, весиг бронза этшын, коді кузя вӧдитчӧмысь ёна шылялӧма уна мортлӧн киясын. Верзьӧмаясыс и йӧраясыс ёна жӧ ниртчӧмаӧсь-шылялӧмаӧсь став розьяснас-синчӧжъяснас. И сэтшӧм лӧсьыда пырӧны чуньясыд быд розьӧ-коластӧ, и быд кусынь и гӧрӧд лӧсьыда-гӧгрӧса сывдӧма. Кодкӧ тай, небось, кужлӧма лӧсьӧдны татшӧм биа-борда баласӧ, мед сэсся небыда ылькнитны сэтчӧ чорыд и нюдз сораса кӧртсӧ. Да сэсся и шӧвк кодь волькӧдз шыльӧдны.

Унатор казьтыштіс Хохол Йӧра Сашлы тайӧ бива кӧртыс! Том да мича-ён бать-мамыскӧд челядьдырся олӧмсӧ. Татшӧм олӧмсьыс помтӧм-дортӧм шудсӧ! Сэкся лӧнь да гажа-озыр коми вӧр-васӧ... И не сӧмын, не сӧмын!.. Кыдзкӧ сылӧн сэтшӧма водзӧ на пыркнитчис лолыс, мый ылі муясысь гортас воӧм коми морт Хохол Йӧра Саш кутшӧмкӧ ногӧн быттьӧ пондыліс кывны и весиг кыдзкӧ-мыйкӧ аддзыны аслас рӧдыслысь уна нэмъяс пыр вуджӧм-олӧмсӧ ӧдва ли не сійӧ дзор кадъяссяньыс, кор вӧлі сылдӧма-кисьтӧма тайӧ бивасӧ — Перымса пемӧс паса кадъяссянь, уна-уна сё во сайсянь... И сымда нин йӧз олісны-вылісны сылӧн, Хохол Йӧра Сашлӧн чужӧм вылӧ муныштысьясыс, кутшӧмакӧ сылӧн этшлань матысаджыкъясыс. Дивӧ пондіс керсьыны Хохол Йӧра Сашкӧд!..

А сэсся войнас сійӧ — вӧтӧн нисьӧ вемӧсӧн — быттьӧ тшӧтш пӧрис и аслас дедушӧ. Аслас ыджыд айӧ! Быттьӧ ӧтпырйӧ кык морт пыдди сійӧ лоис! И кыкнан пыддиыс сэтшӧм ясыда ставсӧ пондіс кывны да аддзыны. Мый важыс вӧлі ыджыд ай олігас, и мый выльыс лои аслас, ӧніяыслӧн чужӧм бӧрын. Сэтшӧм збыльысь сійӧ пондіс ставсӧ тайӧс кывны да аддзыны, мый сыысь збыльджыкасӧ и ловъя олӧмас оз овлы!..

Олӧ-вылӧ, бурпӧт уджалӧ-мырсьӧ, челядьӧс быдтӧ и нимкодясьӧ олӧмнас ыджыд ай. Шань да тыра позтыр сылӧн — ачыс дай Ӧгаш гӧтырыс, верӧстӧг водзӧн кольлӧм Ӧрин сочыс, куим ныл дай кык пи. Нылъясыс гырысьджыкӧсь пияныс серти, кор найӧ верӧс сайӧ сеттӧмӧсь на вӧлісны, ставӧн ӧтвылысь ёна и муркӧдчисны-уджалісны. Сотчылӧм бӧрын выль ыджыд керка лэптісны, тӧвся джынйӧн и гожся джынйӧн, сарайӧн и картаӧн, керка гӧгӧрыс мукӧд колана стрӧйбаяс тшуписны-лэптісны, йӧр паськӧдісны. Сыысь кындзи эм сикт сайынджык паськыд йӧра му, нянь бура сувтӧ сэні. И нӧшта на йӧрторъяс эмӧсь, тыла сотлӧмъяс бӧрын вӧчалӧма-вынсьӧдӧма. Видзьяс тырмымӧн жӧ шыльквидзӧны Сыктыл дорын. Весиг Чомкосаын, пыдіджык вӧрын, Йӧра Шор дорын, куим ыджыдкодь видз эм, вель уна посни-чӧскыд турун сувтлӧ сэні, мам йӧлсьыс дугӧдчӧм чаньяслы да кукъяслы ӧддьӧн бур овлӧ сійӧ.

Дас мӧскӧдз видзлісны медбур кадъясас унаӧныд, нёль-ӧ-вит вӧлӧдз, сэсся ыжъяс да чипанъяс... Муяс вынсьӧдны куйӧд эм тырмымӧн, вӧралӧм да чери кыйӧм сорӧн яй во гӧгӧр чӧж тырмӧ, йӧл — юан ва моз да пӧттӧдзыд жӧ рысь да нӧк сёян, нянь пӧжастӧ кыза выйӧн малтан...

Дерт, татшӧм овмӧстӧ кутігӧн-бергӧдігӧн быдӧнлы ёна колӧ мырсьыны, гырысьлы и поснилы, шуам, тӧв кежлӧ сійӧ жӧ турунсӧ заптігӧн гожӧмбыд мошкоритчан видзьяс вылын, гебйӧс-номйӧс-лӧддзӧс ас вирнад вердан, кык кусыньӧ синсьӧмӧн гӧрбуш косаӧн ӧвтчан, сэсся шонді-мамӧн косьтӧм бӧрын куртан да куим вожа лэбынӧн чӧвталан зорӧдъясӧ... Но тай олӧмаджыкъяс эз на пӧрысьмыны, буретш вынаӧсь на вӧлісны, быд удж дорӧ азымӧсь, а сэсся и челядь вочасӧн быдмалісны, ен сыкӧд, ёнӧсь да зільӧсь жӧ лоалісны. Мӧй пӧ и не уджавны вӧв вын отсӧгнад да бура сёйӧм-юӧмнад!..

Тайӧтӧ эськӧ мӧй, да тай олӧмыс-кадыс ӧтарӧ пондіс пузласьны-чегласьны. Кодлыкӧ колана вир кисьтана ыджыд война панлісны немечкӧд, век мӧйкӧ оз тырмы ад горшъяслы, эта пасьта озыр-мича му вылас, век ӧтарӧ пурсьӧны-юксьӧны. Мыйта йи кодь ён том йӧзӧс нулісны сэтчӧ, кодсюрӧяс бӧрсӧ эз и волыны сэсся. Бур, мӧй сылӧн, ыджыд айлӧн, кык зятьыс, ыджыдджык нылъясыслӧн — Анналӧн да Крестинлӧн верӧсъясыс, Пока Семен Иван да Лёкан Тьӧпан ловйӧн кольӧмаӧсь, воюйтӧм, а сэсся некымын во чӧжӧн немечлӧн пленын мырсьӧм бӧрын лючкиӧн на бӧрсӧ волісны гортаныс.

Асьныссӧ эськӧ и ловйӧн кольлісны сэки, буракодь жӧ овмӧдчылісны, вочасӧн уна челядьӧс лӧсьӧдлісны. Но бара налӧн пияныс — кыкӧныслӧн нёль зон! — томӧн-кадӧн пуктісны юрнысӧ немечкӧд мӧд, неуна сӧмын и сёрӧнджык лыбӧм косьын. Нӧшта на вир кисьтанаджык война вылын!.. Но тайӧссӧ сійӧ, ыджыд ай, ӧні оз на тӧд. Му выв олӧмас эз нин тӧдлы... Тайӧс тӧдӧ сылӧн йылӧмыс — Хохол Йӧра Саш, коді тавой со ыджыд айыскӧд быттьӧ ӧти мортӧн лоис...

А сэкъясӧ, ыджыд ай кадас, немечыскӧд чорыд кось бӧрас, кутшӧмкӧ бара гражданскӧй война со пансис, сэтшӧм жӧ вира да жальлун тӧдтӧм. Но ӧнісӧ нин ас муын, ас йӧз ӧта-мӧдныскӧд чашйысьӧны. Юксьӧмаӧсь гӧрдъяс да еджыдъяс вылӧ и керасьӧны, и лыйсьӧны! Гӧльяс дор мунысьяс ставсӧ мырддялӧны озырджыкъяслысь. Сӧмын вот кодӧс пӧ и озырджыкнас шуны! Кытчӧ пуктыны торйӧдан пассӧ мортлысь олӧмсӧ донъялігӧн?.. Мукӧддырйиыс ныла-пиян султӧны батьясыслы паныд. Пияныс быттьӧ гӧрдъяс дор, а дзикӧдз шӧйӧвошӧм батьясныс он тӧд, кодъяс дор... Бур, мӧй сійӧ, ыджыд ай, верӧс сайӧ петӧм нылъясыслы юкышталіс скӧтсӧ да мый да, вед со и медся ичӧт нылыс нин, ёсь гӧлӧса Сандра, лэболтіс пӧчинӧкӧ. Ичӧтджык зонкаясыс — дас сизим арӧса Ӧндрей да дас куим арӧса Иван сӧмын и колисны дінаныс. Дерт, найӧ томджыкӧсь на, мед найӧс тшӧтш кыскыны лёк пурсьӧмас, а водзӧсӧ код пӧ тӧдас, мӧй лоӧ. Дыр-ӧ на нюжаласны татшӧм йӧй кадъясыс...

Сарӧс да Керенскӧйӧс путкылялӧм бӧрын пӧ гӧрдъяс вермалӧмаӧсь, власьтсӧ босьтлӧмаӧсь Россия пасьталаын и миян татӧн Коми муын. А еджыдъяс некыдзи оз вермыны миритчыны тайӧн, быдлабоксянь бӧр пондӧны зырӧдны, важ армияыс, кызвыннас, султас на дор, торйӧн нин опичеръяс. Комиса юркарӧ, Сыктылдінкарӧ, пырасны Латкинъяс да Прокушевъяс, став камунистъясыс пышъяласны вӧръясӧ да кытчӧ да... Видзӧд со, коми йӧз жӧ татчӧс еджыдъяснас юрнуӧдӧны, Латкин Стьӧпаныс пӧ Коми муын медыджыднас кӧсйӧ лоны — губернаторӧн, став гӧрдъяссӧ личкыны кӧсйӧ, кутшӧмкӧ аслыс нога олӧм керны Коми муын. Сӧмын ӧмӧй лёк ногӧн сійӧ мӧвпаліс ыджыд ай коддьӧм мырсьысь коми дядьӧясыс йылысь? Али мӧй?..

Ыджыд ай, дерт, бӧртиджыкнас тӧдлас на, мӧй сійӧ жӧ Латкинсӧ да сы дор сулалысьяссӧ гӧрдъяс дзикӧдз пасьвартасны, да налы колмас пышйыны граница сайӧ, Англияӧдз. Кӧні вель дыр олас Латкиныс. Но ыджыд ай тайӧ му вылас оз нин тӧдлы, мӧй Латкин Стьӧпаныслӧн гажыс бырӧ ас мусьыс, да гусьӧн бӧр воӧ Россияӧ, кӧні явитӧны сійӧс да кутӧны, а сэсся вайӧдӧны горт муӧ, судитӧны да лыйлӧны. Тадзи сэсся и помасьӧ тайӧ коми мортыслӧн — дерт, кӧнкӧ, абу йӧй мортлӧн! — олӧмыс... Но ставыс тайӧ лоӧ водзын на, сы йылысь тӧдӧ Ыджыд Айлӧн йылӧмыс — Хохол Йӧра Саш, коді тай тавой дивӧкодя ӧтлаасис Ыджыд Айыскӧд да быттьӧ тшӧтш и ачыс нин тӧдмӧдӧ сійӧс водзӧ лоанаыскӧд...

Но ӧнісӧ, гражданскӧй кось чашйысьӧмас, лючкисӧ он жӧ и тӧд, кыдзи олны да мӧйджык керны. Со и налӧн ылі сиктсянь, Кажым пыр, гӧрдъяс ветлісны Сыктыл йывланьӧ, Манастырка грездӧдз, коді Вятскӧй муын нин. Налӧн сиктысь Руч Васькаясӧс да Екмӧльов Пирсъясӧс тшӧтш босьтлісны сьӧрсьыс, мед вынаджыкӧн лоны. Бур, мӧй Ӧндрейсӧ налысь, томджык на да, кыдзкӧ эз на босьтлыны, кӧть эськӧ и зонмыс бура нин быдмӧма. Манастыркаас и лоӧма косьыс. Но еджыдъясыс пӧ вермӧмаӧсь сэні гӧрдъяссӧ, да мӧдъясыслы кыдзисюрӧ пышйыны колмас. Но тай ылӧдзсӧ абу жӧ нин вӧтчӧмаӧсь сэні вермысьясыс. Кӧть эськӧ и гӧрдъясыс ёна полӧмаӧсь Кажым завод босьтӧмысь...

А налӧн сиктын медыджыднас лоӧма Марпа Ӧльӧк, Комбед Ӧльӧк, век ӧтарӧ тшапитчӧ ыджыд вӧв вылын, кодӧс мырддьӧмаӧсь Кассянлысь, ӧтар бокас нагана, мӧдар бокас шашкаа, подӧннас мунігӧн кузь шашка помыс муӧдыс тюрӧдӧ нарошнӧ лӧсьӧдӧм гӧгыль вылын. Тайӧ султса синма Ӧльӧкыс гоз-мӧдысь, паныдасьлігъясӧ, шуліс нин сылы, ыджыд айлы, мӧй колӧ пӧ эськӧ тэнӧ, кулакӧс, пыркӧдыштны жӧ да... А сэсся сійӧ жӧ Комбед Ӧльӧкыс нянь мырддигӧн лыйӧма Викеньӧс нянь мешӧкъяс вылас. Коньӧрлы ӧтка синмас камгӧма-дзужкнитӧма. Ас сиктса жӧ мортӧс помаліс. Нёль-ӧ-вит челядя батьӧс! Окма жӧ эськӧ да!..

Войнаяснад да мӧй да дзугсьӧ олӧмыс! Сэсся и, асланым пищальясысь кындзи, винтовкаяс да наганъяс лоалӧны, салдатъяс ваялӧны воюйтанінысь, том йӧз кырымӧ найӧ веськалӧны, а мӧдъясыс, дерт, кыдзисюрӧ ыршасьӧны да шенасьӧны найӧн. Мед кӧть мӧйкӧ эз жӧ ло асланым зонкаяскӧд!..

Тувсовъявылыс, кор ыджыд лымъя дырйи на лун сьӧмӧснас пондіс сылышталны, а войяснас ёнакодь чарӧмалны, Ӧндрей пиыс пондіс вӧзйысьны ыджыд айлысь:

— Ая, вай мийӧ лызьӧн кайлам Воктым ягъясад, асланым ылі чӧс туйӧ, кӧр кыйны.

— Кодъяс нӧ эськӧ мийӧыс лоанныд? — чошкӧдчыштіс ыджыд ай.

— Но, выль зятьыд, Васько, да сылӧн ичӧт вокыс. Ӧні, чарӧмалны нін пондіс да, кӧръястӧ ӧддьӧн чожа позьӧ вӧтӧдны паськыд лызьнад. Асланым Иваныд ичӧтджык на-а.

— Сылы тадзисӧ кыйсьыны водзджык на, — зэлыда кӧрталіс та кузя ыджыд ай.

— Ме тай и шуа...

— А тіян нӧ байтӧма нин та кузя ӧта-мӧдныдкӧд?

— Да... Найӧяс лӧсьӧдчӧны нин. Ме мӧй колӧ босьта да пӧчинокӧдзыс кая. А сэтысянь веськыда вуджам Воктым ягъясас.

— Но, мӧй нӧ керан, кайлы инӧ. Кӧр яйыд ӧні оз ло лишнӧй, скӧттӧ ёна чинталӧма лоис да. Гожӧм кежлас, страдуйтігкежлӧ, шедас кӧ, позьӧ солыштны да тшынӧдыштны.

— Миян, ая, ӧддьӧн бур зарадъяс дасьтӧма кӧръясыс вылӧ! — лӧзов синъяснас кыдзкӧ вывтіджык дзаркнитлӧмӧн кыпыда шуис Ӧндрей. — Сэтшӧм бур зарадъяс миян эмӧсь! Ылісянь позяс дітшйӧдлыны вылын сюраясӧс.

Ыджыд ай сэки помӧдзсӧ эзджык гӧгӧрво пиыслысь татшӧм кыпъялӧмсӧ да эз понды водзӧсӧ юасьны. Но бӧрас — ыджыд шогыс лоӧм мысти! — кутшӧмакӧ кывсис, мӧй зонъяслӧн, кажымса пищальяссьыс ӧтар, вӧлӧма тшӧтш боевӧй карабин! Дерт, та понда жӧ и медъёнасӧ дзаркнитлісны пиыслӧн синъясыс, кор сійӧ кайтыштіс «ӧддьӧн бур зарадъяс» йывсьыс.

И муніс Ӧндрей аслас шудтӧм кодзувлы воча!..

А паськыд гажа Воктым ягъясын, дерт, яг дорӧсъясӧдысджык, вӧлі Йӧра рӧдлӧн ылі чӧс туйыс. Нэмъяс чӧж Йӧра пиян арбыдъясӧн кыйсьылісны сэні, чӧскӧн и лэчкӧн, капканӧн и пищальӧн. Уна и пӧтка да дона ку лэччӧдлывлісны гортӧ.

Тані жӧ, кыдзи и пасьтала Сыктыв йывса мукӧд помтӧм гулыд ягъясын котыръясӧн олісны йӧра да кӧр. Абу войвыв кӧр, а вӧрса, европаса благороднӧй кӧр, коді тӧдчымӧн ыджыдджык, вылын юраджык, вынаджык да и мичаджык войвывса серти. Сійӧс кыйӧмыс быд вӧралысьлы вайліс ыджыд нимкодьлун. Не нин сёрнитны небыд-чӧскыд яйыс йылысь, топыд-шоныд куыс йылысь да уна вожа пашкыр-мича сюръясыс йылысь.

Воктым ягъясас жӧ да гӧгӧрыс быд во кисьмыліс став сикас вотӧсыс, торйӧн нин уна воліс гырысь пув, кодӧс вотлісны помӧдзыс кисьмӧм бӧрын, ёнджыкасӧ пужъявлӧмъяс бӧрын нин, да лоліс сійӧ ма кӧра. Татшӧм чӧскыд пувсӧ мыйта колӧ сӧвтлісны нарошнӧ сизьдӧм ыджыд колодаясӧ, вывсяньыс топыда личкылісны сизьдӧм пуыслӧн мӧд джыннас да кольлісны лым усьтӧдз. А сэсся нин вӧла доддьӧн лэччӧдлісны гортӧдз. Тӧвбыд кежлӧ витамин!

И чери мыйта колӧ кыйлісны ыджыд да джуджыд Тыл тыысь и Воктым тыысь.

И медмича пожӧмсӧ, вӧсни болоня да сирӧн лышкыда йиджовтчӧм пытшкӧса пожӧм керсӧ лэччӧдлісны керка вылӧ, и гид вылӧ, и пывсян вылӧ, и быдтор вылӧ, — шоныдсӧ бура кутӧ татшӧм керйыс и дыр оз сісьмы, ва ни кад дырсьыс-дыр оз босьт сійӧс!

— Тіян вӧлӧма ӧддьӧн шань да кыпыд олӧм! — шуӧ ӧні Хохол Йӧра Саш ыджыд айлы, тавойсӧ, дерт, артмӧ — ачыс аслыс.

— Мийӧ олім кыдзи кужим да кыдзи вермим! — воча шуӧ сы кодь жӧ лӧзов синма, лӧсьыд чужӧм вылас рудов уска ыджыд ай. — Озыр вӧр-васьыс миянлы быдтор на вӧлі сюрӧ. И гажа вӧр-ваыс сьӧлӧмтӧ бурмӧдӧ! И вылісяньыс, власьтъясыс, ёнасӧ эз на личкыны миянӧс... Но тай войнаясыд да йӧй нога полошуйтчӧмъясыд бӧръяпомыс пондіныс жӧ дзугны ставсӧ...

— А мӧй нӧ Ӧндрейыс? — юасьӧ Хохол Йӧра Саш. — Сія вед меным дядьӧн лоӧ, но ме сійӧс сідзи и эг аддзыл!

— А кысь нӧ пӧ аддзылан, зонмӧй, — ышловзис да копыртіс ёна дзормӧм юрсӧ ыджыд ай. — Муніс сія вӧрӧ лызь вылын аслас тэрыб кокнас, а бӧрсӧ вайӧдіныс норт вылын, вӧрзьылтӧмӧс да лолалтӧмӧс нин. Бырис да эз ло менам дыр виччысянаторйӧй...

— Да мӧй нӧ кӧть лоӧма сэтӧні, Воктым ягъясас? — нӧйтчӧ жӧ лов тырнас Хохол Йӧра Саш. — Ме век кӧсйылі бурджыка тӧдмалны та йылысь да сідзи и лючкисӧ эг вермыл.

— А кысь на пӧ и тӧдмалан, кор кык душегубыс веськыдасӧ эз висьталныс...

— Вай тэ висьтал кӧть нин сійӧс, мӧй тӧдан!

— Татшӧмторсӧ висьтасигӧн бара на колмас муртса сӧзасьыштӧм дойяссӧ-ранаяссӧ выльысь парсалны... Но мӧй нӧ керан... Тэныд колӧ жӧ тӧдны тайӧс... Тэ со тшӧтш жӧ нин пӧрысьмӧмыд... А култӧдзыд мед эськӧ и аслад пиыдлы на удитін висьталны... Миян рӧднымлысь и тайӧ шогсӧ...

— Ме висьтася! — шуис Хохол Йӧра Саш. — Ме и тэ йылысь унджык висьтася. Кутшӧм тэ вӧлӧмыд, миян ыджыд ай, да кыдзи тэ олӧмыд. Шуӧны вед вӧлі, мӧй ме пӧ, тэнад йылӧмыд, ӧддьӧн ёна муна тэ вылӧ... Коркӧ мийӧ ӧти зонкакӧд косясим...

— Но и мӧй? Тэ вермин сійӧс? — юалӧмнас орӧдыштліс висьтасьӧмсӧ ыджыд ай.

— Верми...

— Мийӧ век вӧлім ёнӧсь! — тӧдчӧдана шуис ыджыд ай.

— Но сія зонкаыс мамыслы норасьӧма... Мамыс локтіс пинясьны миянӧ. Ме ӧтнам вӧлі пукала пызан сайын да чӧв ола. А сія тай сэсся кыдз дӧжныштас: мӧй пӧ ыджыд айыд моз синкым улсяньыд букыша видзӧдан? Мӧй он шыасьлы?!

— Сідзкӧ, абы на вунӧдӧмаӧсь менӧ?.. Дашкӧ и, либӧ тэ понда тшӧтш дырджык оз вунӧдны...

— Но мийӧ тай ылалыштім байтӧмнас, Ӧндрей кузяыс...

— Сэки, асъя лӧзалігас на, воис гортӧ Сандра, кодӧс, ачыд тӧдан, неважӧн сетлім верӧс сайӧ пӧчинӧкас. Кыккокйыв скачитӧма вӧла доддьын. Ныр-вомыс синванас мыськалӧма, мича гӧлӧсыс горзӧм-бӧрдӧмысла чирӧма. Пырис керкаӧ да и усис менам морӧс вылӧ. И оллялӧ, и оллялӧ:

— Ой, ая! Ой, ая!

Мамыс уськӧдчис сы дінӧ, Ӧрин тьӧткаыс тшӧтш:

— Да мӧй нӧ лоис, нылукӧй? Мӧй нӧ сэтшӧм лёкыс лоис?

— Ӧндрейыд! Ой, воканӧй!

— Да мӧй нӧ Ӧндрейыс?! — добӧлькаӧдз жӧ ползи ме. — Вай, ныланӧй, лӧньышт да лючки висьтал.

— Кыкӧныс воиныс гортӧ, а Ӧндрейыд абы! — шуис Сандра да бара на бӧрддзис.

— Но, дашкӧ, веськыда гортӧ лэччис, тіянӧ пыралтӧг? — Ог на кӧсйы ме лэдзны ас дінӧ медлёксӧ.

— Эз, ая!.. Вӧр керкаас ӧтнас кольӧма сія!..

— Ӧтнас кольччӧма? Но, дашкӧ, лун-мӧд олыштас на да и локтас гортӧ. Лызь вылад сійӧ миян ӧддьӧн тэрыб...

— Оз вермы сія вонысӧ, ая! — бара пондіс сыркъялны Сандра. — Сія, ая, ёна доймӧма... Ёна ранитчӧма!..

— Ранитчӧма?! — ачыд тӧдтӧг он ов, ёсь пуртӧн ӧні быттьӧ и меным аслым морӧсӧ сатшкиныс.

— Юрас пӧ пуляыс кыдзкӧ инмӧма, ая... Вирыс пӧ уна петӧма...

— Юрас инмӧма пуля?! Да кыдзи нӧ? Кодкӧ нӧ лыйис але мӧй?

— Ог тӧд, ая... Шуӧныс тай, мӧй зарадитчигӧн лыйӧма патроныс...

— Васькоыд да вокыс шуӧныс? Но мӧйла нӧ ӧтнассӧ кольӧмаӧсь Ӧндрейсӧ? Сы ылнаас? Матӧ нелямын километр гортсянь...

— Мийӧ пӧ чожаджык петімӧ юӧртны...

— Кыкнанныс петіныс юӧртны? И коньӧрӧс ӧтнассӧ колиныс вӧр керкаас? Вирӧн ойдӧмасӧ?

— Ок, кырнышъяс! Ок, кӧинъяс! — оллялӧ Ӧгаш, тэнад бабушыд, ыджыд мамыд, оллялӧ Ӧрин, тэнад тьӧткаыд. Керка тырис оллялӧмӧн. Гажа выль керканым миян тырис ыджыд шогӧн да дойӧн. Но пӧ и зеть миян! Но пӧ и сетім верӧс сайӧ нылукӧс! Морт сёйысь сайӧ! Душегуб сайӧ! Да кыдзи нӧ позьӧ кольны ёна ранитчӧм мортӧс ӧтнассӧ вӧр керкаӧ? Ывлаас вед со и эстшӧм на кӧдзыд! Торйӧн нин войнас... Вед сэтшӧмтор кӧ нин лоис, позьӧ ӧтиыслы петны вӧрсьыс, а мӧдыслы кольччыны доймӧм-ранитчӧмыс дорӧ... Кӧртӧдсӧ лӧсьӧдыштны, ваӧн юктӧдыштны. Нӧшта мӧйкӧ керны. А найӧ, кырнышъяс и эм, энолтӧмаӧсь... Бур вылӧ кайис зонкаыс, ыджыдджыкъясыдкӧд пӧ гажаджык. А со тай, петкӧдлісны гажаджык!..

Ыджыд ай чӧв усис татчӧ, шогыс выльысь пондіс пӧдтыны сійӧс, да кылъясыс эз сэсся мӧдны сюралны.

Мыйкӧ дыра мысти пикӧ воӧм жӧ Хохол Йӧра Саш сьӧлӧм сетана шуис:

— Да, ыджыд тай шог усьӧма миян керкаӧ! Окма жӧ эськӧ да... А сэсся нӧ мӧй водзӧсӧ лои?

— Мӧй лои? Колӧ чожаджыка кайны коньӧрыс дінӧ? Гобӧр туйсянь на кызь верст лызь вылын... Ме, ачым, сымдатӧ ог нин вермы челикӧдыд... Сэсся вед и колмас петкӧдны шудтӧмӧс норт вылын. Ачыд лызь вылын мунан, а тыра сьӧкыд нортсӧ бӧрсьыд кыскан... Дас куим арӧса Иван, тэнад батьыд, оз на жӧ вермы татшӧм сьӧкыд уджтӧ керны... Котӧртлім Пока Семен Иван ордӧ, Анналӧн верӧс дінӧ, сійӧ мортыс том на да и ён. И Воктым ягъясас уна жӧ вӧравліс, и вӧрсӧ быдлаті бура тӧдӧ...

— Ме тӧда жӧ тайӧс! — шуис татчӧ Хохол Йӧра Саш. — Мийӧ сыкӧд Сыктыл йылын да Ныдыб йылын ёна дозмӧр кыйлім!

— Но вот, Гобӧр туйӧд Иван зетьсӧ мийӧ катӧдім вӧлӧн, а сэсся сія лызь вылӧ султіс да и веськӧдчис Воктым ягъясланьыс.

— Ӧтнас?

— Ӧтнас... Мед нин не манитчыны. А нортыс пӧ найӧяслӧн керка дорас кольӧма.

— Мӧй со сэки мӧвпаліс Семен Иваныс-а? — ышлолалӧ ӧні Хохол Йӧра Саш.

— Бур мортыд да, ён мортыд да, кӧнкӧ, толькӧ и думайтіс, кыдзи чожаджыка воӧдчыны том шуриныс дорӧдз. Кыдзи мездыны сійӧс пикӧ воӧмысь. Этійӧ кӧинъясыс вед ӧтнассӧ энолтӧмаӧсь-а...

— Сэсся и воас Иваныс Ӧндрейыс дінӧ? — водзӧ нуӧдӧ сёрни визьсӧ Хохол Йӧра Саш.

— Ён мортыд да, тӧдысь мортыд да, медвеськыда лӧсалас-мунас. Бур, мӧй и ыллаыс кӧдзыд вӧлі, войся чарӧмыс лунтыр пӧшти кутӧма...

— А сэсся мӧй? — доналӧ Хохол Йӧра Саш.

— Воас вӧр керкаас, да Ӧндрейыс ловъя на...

— Ловъя?!

— Нар вылас пӧ ӧтнасӧн вийсьӧ-пессьӧ... Садьтӧм... Юрыс кыдзисюрӧ вир кӧртӧда...

— Ок, коньӧрӧй дай зонманӧй! — тшӧтш вийсьӧ некор аддзывлытӧм дядьыс понда ылі муясысь воӧм Хохол Йӧра Саш.

— Синваыс пычкысяс Пока Семен Иванлӧн татшӧмтортӧ аддзигӧн. И пиньсӧ лӧгпырысь мурчнитас зонсӧ тадзи энолтысьяс вылӧ. Сэсся битор ӧддзӧдас горъяс, чай пузьӧдас, туисторйын вайӧм нӧгыля шыд шонтас, мед нин юкталыштны-паньӧдыштны да содтыштны коньӧрлысь вынсӧ. Но мӧдыс нин оз вермы сёйнысӧ — чайсӧ сӧмын мый этшкӧ ньылыштас... Дзикӧдз шогӧ усяс Семен Иван. Мӧй керны? Ёнджыка шонтыны керкасӧ да вочасӧн кыдзкӧ паньӧдышталны на? Дашкӧ, воссьыштас на сёян вытьыс?... А водзӧсӧ кӧ лёкджык на лоӧ коньӧрлы? Дзикӧдз кӧ лолыс петӧ тані? Дашкӧ, кыдзкӧ колӧ чожаджыка кыскыны Гобӧр туйӧдз, верст кызьсӧ, сэні виччысьӧ вӧла, сӧлӧдны сэсся доддьӧ да чожаджыка лэччӧдны сиктса першал дінӧдз?... И сӧлӧдас кӧр куӧн вольсыштӧм нортӧ Ӧндрейӧс Семен Иван, бура домавлас, ачыс бӧр султас лызь вылӧ да аслас жӧ туйӧд мӧдӧдчас бӧр. Пондас кыскыны небзьыштны нин пондӧм чарӧм вылті.

— Ой, бисова, кутшӧм драма! — вийсьӧ Хохол Йӧра Саш, сійӧ быттьӧ ӧні выльысь, ас синнас аддзӧ став лоана-керсянасӧ.

— Кыскас да кыскас ён мортыд! Кыскас да кыскас! И куш толькӧ ӧти дум вийсьӧ Пока Семен Иванлӧн вежӧрын и лов вылын: «Эн кул, Ӧндрей! Вӧр сынӧднас, тувсов кӧра нин сынӧднас, ёнджыка лолав да бӧр ёнмӧдчы! А ме тэнӧ ӧддьӧн чожа исколтӧда Гобӧр туй вылӧдз! Тэ сӧмын ёнджыка лолав! Эн лэдз лов шыыдлы кусны!..»

Но Гобӧр туй дінӧ петігӧн Ӧндрейлӧн лов шыыс кусӧ...

— Дзикӧдз кусӧ?!

— Сӧлсем кусӧ... Коньӧрӧс мийӧ пуктімӧ доддьӧ шоныдӧс на, но лолалтӧмӧс нин...

— Ой, бисова, шогыс!.. дас сизим арӧса пи помасьӧ тэнад кырымъяс вылын!.. Ыджыд айӧ, кыдзкӧ тай сьӧлӧмыд абы жӧ потӧма сэки тэнад?!

— Абы тай... Дашкӧ, сы понда, мӧй менам вӧлі эшшӧ ӧти пи — тэнад батьыд... Коліс кыдзкӧ водзӧ олны... Сійӧс на коліс быдтыштны... Нылъяслы, мед кӧть и верӧс сайынӧсь, кыдзкӧ-мӧйкӧ отсыштны...

— Менам батьӧй томӧн на жӧ, комын вит арӧсаӧн, усис жӧ война вылын! — матӧ воӧмӧн шусис татчӧ Хохол Йӧра Сашлӧн. — Мийӧ, куим вок, ӧтнанным кольлім батьтӧг-мамтӧг!

— Но тай шогыд! — дзикӧдз дзугыльмис татчӧ ыджыд ай. — Бур кӧть, мӧй ме и тайӧс тшӧтш эг тӧдлы таладор олӧмас. А мӧдар югыдас, дашкӧ и, ставным бӧр ӧтлаасям...

— Но, а водзӧсӧ мӧй тіян лоис? — юасьӧ сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Ӧндрейӧс дзебӧм бӧрын мийӧ кайим пӧчинокӧдзыс, сідз шусяна зятьным ордӧ. Мисьтӧм бугыльсӧ дзеблалӧ. Нырсӧ кыскалӧ. Баснинас кытшлясьӧ. Эг вермы терпитнысӧ да, эг и тӧдлы, кыдзи чер тышкӧн лӧсыштсьӧма юрас...

— Эз кув?!

— Черсӧ ичӧтджыкӧс сюйсьӧма лаз козъянӧ... Да и шапкаыс сылӧн кызджык вӧлӧма юрас... Дурмыліс-кольмыліс тӧлькӧ... А сэсся и Сандра уськӧдчис мездысьны... Ой пӧ, ая, эшшӧ ӧти лёктор эн кер!.. А сэсся и ачым бӧр палялышті. Висьтал, меся, пеж лов, кыдзи ставыс лои! Зарадитчигӧн пӧ патроныс гымӧбтіс, да пуляыс веськаліс юрас. Мӧд вокыс сідзи жӧ кайтӧ и... А, меся, тіян вӧлӧма военнӧй виньтовка, эн-ӧ сійӧн кыдзкӧ лыйӧй зонкасӧ? Некутшӧм виньтовка пӧ эз вӧл. Сідзи и соссиныс кык вок, буракӧ, мед сӧлсем не йӧзасьны, кытчӧкӧ ёна пыдӧдз дзебиныс виньтовкасӧ.

— Чайтан, винтовка пулянас ранитчис Ӧндрейыс?

— Ме чайта, сійӧн. Вермас лоны, мӧй велӧдчис-ворсіс затворнас, а сэсся и гымгис-лыйис тӧдтӧм пищальыд. Да и кыдзкӧ веськаліс юрас... Вермис лоны ускӧттьӧыс и пасӧ лыйсигӧн. Шуам, пас пусяньыс кыдзкӧ бокӧ дзӧлкнитіс вына пуляыд да и чергӧдіс зонканымӧс миянлысь... Либӧ кӧр паныдалігӧн ылісянь судзӧдіс сійӧс... А, дашкӧ и, зыкӧ воиныс да косьыштіныс... Ог тӧд, сідз ли тадз ли вӧлі, ӧні тайӧс некыдз нин он вермы тӧдмалны, некод нин абы ловъя... Оз кӧ кык кӧиныс мӧдар югыдас, медбӧрын, збыль вӧлӧмасӧ висьталныс...

— Но мӧйла нӧ, мӧйла кольӧмаӧсь ӧтнассӧ Ӧндрейсӧ? — некыдз жӧ оз вермы лӧньны Хохол Йӧра Саш. — Вед ӧтиыс кӧ лэччис юӧртны лёктор лоӧм йылсьыс, а мӧдыс кольччис ёна доймӧмыс дінӧ, дашкӧ и, вермис на и кыдзкӧ отсалны. Ваӧн юктӧдӧмӧн, ӧзйысь юрсӧ ва рузумӧн ыркӧдӧмӧн. Кыдзкӧ кокньӧдыштны нӧйтчӧмсьыс...

— Ме, дерт, шутӧг эг ол жӧ лёк зятьыслы та йылысь... Но сылӧн, мутилӧн, и та вылӧ воча кылыс вӧліс. Ассьым пӧ ме воканӧс, томджык на да, эг лысьт ӧтнассӧ лэдзны кузь туяс. Ӧтнассӧ пӧ кольны вӧр керкаас ёна ранитчӧмаыскӧд эг жӧ лысьт...

Мӧся, сійӧс, ловъяӧс, дзонь-здоровӧс, эн лысьт кольны ӧтнассӧ, а кулысь мортсӧ лысьтін энолтны?!

Мийӧ пӧ ӧтлаын чожаджык кӧсйим лэччыны да юӧртны... Мӧй сэсся босьтан кӧин рӧдыдлысь!

Сэсся Хохол Йӧра Саш шуис:

— А ме вед коркӧ том дырйи паныдасьлі сійӧ Васькоыскӧд. Неуна гажакодь вӧлі да веськыда пыки юалӧмӧн: мися, вай висьтал, кыдзи тійӧ менсьым Ӧндрей дядьсӧ помалінныд? А сійӧ тай кыдзи чушнитас ме вылӧ, ӧтка синнас кыдз дзӧлкнитас!..

— Ӧтка синма? — юасьӧ ыджыд ай.

— Да...

— Но, сідзкӧ тай либӧ Енмыс чорыда мӧйкӧкертӧма жӧ став мыжъяссьыс!.. Но, дерт, кӧнкӧ, немтор жӧ эз висьтал сія тэныд?

— Эз... Ачыс пӧ зарадитчигӧн ранитчис.

— Сідзи и гусяторсӧ гуас нуиныс... А дас сизим арӧса зонмӧй миян эз ло.

Чӧв олыштӧм бӧрын Хохол Йӧра Саш юаліс ыджыд айлысь:

— А мӧй нӧ Сандра?

— Сандра, нылукӧй менам, дерт, ёна жӧ матӧ воӧма вӧліс. Толькӧ на верӧс сайӧ петіс. А со муса вокыс бырис. Эз ло. А верӧсыс сылӧн ӧддьӧн мыжа таысь. Дашкӧ и, медся мыжа. И, дашкӧ и, ставсьыс таысь нылукыс асьсӧ тшӧтш мыжаӧн кыліс... Ляскысис Сандра менам морӧсӧ да ыджыд гӧлӧсӧн бӧрдӧ-горзӧ.

Айӧ пӧ, мӧй нӧ меным ӧні керны? Кыдзи нӧ меным водзӧ олнысӧ?

А, меся, лэччам бӧр гортӧ! Кыдзи тэ ӧні верман татшӧм немортыскӧд олны?

А мӧдыс, злыдниыс, чепӧсйис жӧ миян дінӧ, пидзӧс вылас султіс. Ая пӧ, эн лэччӧд Сандратӧ ме дінысь! Ӧддьӧн пӧ муса меным сія! Эстшӧм шаня да лада пӧ мийӧ пондылім олны!..

А ме шуа: меся, лёк кӧин, ӧти мортӧс энолтін сьӧд вӧр шӧрӧ кулны, а код пӧ на тэнӧ тӧдас, мӧй на пӧ тэ керан ныланӧйыскӧд.

А сія сэсся Сандра дінӧ мӧйкӧкертіс: Сандра, эн лэччы бӧр гортад! Эн энолт менӧ! Ме ӧні тэтӧг пропадьта!

— А Сандраыс мӧй вочасӧ?

— А Сандра друг веськӧдчис, синъясыс быттьӧ косьминыс уна синвасьыс. Синъясыс яра дзаркнитіныс став миян рӧдсалӧн моз. Да и яра жӧ шуис ныланӧйыд:

— Ме лэчча бӧр ая ордӧ! Ме ог вермы воськолтны муса воклӧн вир вылті!

— И лэччис? — ыпъялӧ жӧ ӧні Хохол Йӧра Саш.

— Кӧлуй-мӧлуйсӧ чукӧртіс да ӧтлаын и лэччим, — шуис ыджыд ай и югыда жӧ дзаркнитысь лӧзов синъясас тӧдчӧ вӧлі татшӧм нылсӧ радейтӧм и ёна пыдди пуктӧм, а тшӧтш и асьсӧ мортӧн кылӧм.

— Эстшӧм жаль Ӧндрейыс! — бара на эз вермы кутны сьӧлӧм вийсьӧмсӧ Хохол Йӧра Саш.

— Мед кӧть кыдзи эз ло сэтӧні, но лёк йӧзлӧн кӧдзыдлуныс, мӧд морт дінӧ налӧн веськодьлуныс матӧдіс Ӧндрейлысь помсӧ, — шуис ышловзьӧмӧн ыджыд ай. Сэсся содтіс: — А медъёнасӧ, дашкӧ и, сія жӧ война вылсьыс петкӧдӧм виньтовкаыс и дзенгис кужтӧм на зонкасӧ. Не кӧ ыджыд косьын, ас вӧрын суӧдіс пианӧйӧс сія жӧ войнаыс...

— Бур кӧть, мӧй менам батьӧ, тэнад медбӧръя пиыд, кольлӧма на тіян...

— Да, ме тэнчыд батьтӧ, сэкисӧ дас куим арӧсаӧс, водзӧ на быдті, быдсяма удж дінас велӧді, вӧралны велӧді, чери кыйны, бур мортӧн лоны велӧді.

— Тэ пӧ аддзылӧмыд на и менсьым чужӧмӧс? — юаліс сэсся Хохол Йӧра Саш.

— Да, аддзылі и тӧдлі! — лӧсьыд чужӧм тырнас шоныда нюмъёвтӧмӧн шуис ыджыд ай. — И тайӧ, дашкӧ и, вӧлі менам олӧмын медыджыд шудыс!.. Ӧддьӧн арзысь-горзысь тэ вӧлін! Ӧддьӧн асруа! Сӧлсем жӧ ме кодь. Кык бабуш вӧлі ӧтарӧ видзӧны-пестуйтӧны тэнӧ, томиник мамсьыд ӧтар. Но, аслад бабушыд да сочӧй менам, Ӧрин. Ӧтиыс мудзас, мӧдыс пондӧ! Ывлаӧ ортсыасьны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн вӧлі петалӧны. А меным любӧ! Но, меся, татшӧм яр горзысьыд мортӧн на лолас коркӧ! Миянлысь Йӧра рӧднымӧс водзӧ нуӧдысьӧн!

Татчӧ сэсся и садьмис вӧтсьыс, дивӧ кодь вемӧссьыс паляліс ли ылі муясысь важ гортас воӧм Хохол Йӧра Саш. Синсӧ восьтӧмӧн да лов шысӧ кутӧмӧн куйлыштіс на вӧрзьывтӧг — сылы вӧлі жаль на янсӧдчыны ыджыд айыскӧд. Виччысьыштіс на, оз-ӧ бӧр на бергӧдчы-во сэтшӧм матыса да ас ыджыд айыс, ачыс бӧр на сыӧ эз пӧр ли...

Но ставыс нин вӧлі весьшӧрӧ! Хохол Йӧра Саш бӧр колис ӧтнас. И сэки сылы ёся чунгис сьӧлӧмас:

«Меным колӧ чожаджыка бӧр мунны аслам челядь дорӧ! Аслам внукъяс дінӧ! Мед кӧть накӧд, метӧгыс, мӧйкӧ лёктор эз жӧ ло! И меным колӧ, мӧй позяна, дорйышталны найӧс, мӧй вермышта на отсышталны налы».