ВИДЗА КОЛЯН, МУШКЕТЁР!

1

Вӧлаяс сувтісны йиӧн-лымйӧн шебрасьӧм, тӧвся унмӧн чӧскыда узьысь Сыктыв шӧрӧ. Войся пемыдас выль вынӧн няжнитіс гудӧк, матӧ воӧм ловъя лов моз удала и шога горӧктіс, пырысь-пыр жӧ лэчыд ныв гӧлӧс воча ыльӧбтіс сылы ассьыс шогсӧ:

Арын дзодзӧгъяс лэбӧны —

Тулысӧдз оз воны бӧр.

Милӧй армияӧ мунӧ —

Кольӧ менӧ, сьӧлӧмшӧр.

Мунысьяс и колльӧдысьяс чеччыштісны турунӧн лышкыда тӧбӧм корадодьясысь. Чепӧсйисны ӧтчукӧрӧ... Гудӧк пессьӧ-ворсӧ... Сьылӧны и йӧктӧны... Кодкӧ кыз синва сор оллялӧ... Вина сулеяяс гольскӧдчӧны стӧкан дорышъясӧ...

А ми, куим вок, торъя чукӧрын моз сулалам, бокынджык. Йи вылысь небыд лымсӧ майкам-талялам. Ме — армияӧ мунысь, гажакодь... Ыджыд вок... Митя да Шурик меным паныда педзӧны... Сир курыд шог косявлӧ миянлысь сьӧлӧмъясӧс. Ог и кужӧй, мый йылысь сёрнитнысӧ, сӧмын и кыскалам ныръяснаным... Кыла, кыдзи пӧсь синва кӧтӧдӧ ыркыд чужӧмӧс. Сэтшӧм жальӧсь меным вокъясӧй. Бара со ӧтнаныс, ас кежаныс кольӧны. Ӧні нин код тӧдас, мый дыра кежлӧ. Ми весиг огӧ тӧдӧй, мый дыра ковмас ветлыны армияас. Да и быдторыс на вермас лоны сэні, он ӧд тувсавны моль бӧжӧ пет...

Мыйкӧ окота шуны колльӧдысь вокъяслы бурджыкӧс, тӧдчанаджыкӧс. Мыйкӧ бать сямаджыкӧс. Но ог тӧд, мый шунысӧ...

— Федя, миян понда тэ эн вийсьы, — шуӧ Митя. — Ӧнітӧ ми олам нин, абу кагаяс...

— Тэ, Федя, письмӧтӧ частӧджык гиж миянлы! — пӧся корӧ Шурик.

— Гижа, дерт, кыдзи нӧ ог гиж!

— Гортыд вӧсна, Федя, эн пов, — эскӧдӧ менӧ Шурик. — Ог энолтӧй, видзам.

— А тулыснас, первой паракоднас жӧ, лэччылам Вераыд дінӧ, — шуӧ Митя. — Мыйла и лэччӧдӧмаӧсь детдомсӧ Межадорас...

— Лэччылӧ и эм... — менсьым морӧсӧс бара на кырыштӧ пӧсь дой йӧзын олысь-быдмысь ичӧтик чоюкӧй вӧсна.

— Эй, тырмас сэсся лювзынытӧ, кунды-мунды! Мӧді-ім!! — кыла, горзӧ кыз гӧлӧснас Капит дядь, сійӧ миянӧс колльӧдӧ Визинӧдз.

Ми, куим вок, ӧтчукӧрӧ сывйыштчам-сибдылам медбӧръяысь, кутюпиян моз ниртчам ӧта-мӧдным дінӧ синваӧн кӧтасьӧм чужӧмъяснаным. Сэсся ме мырдысьӧн моз нетшыштча на дінысь, чеччышта вӧрзьӧм нин доддьӧ, ылӧ кольӧм гожӧмӧн яра ӧвтысь турун вылӧ. А вокъяс сулалӧны орччӧн, ӧні нин сӧмын кыкӧн... Шенасьӧны кияснаныс... Митя со шапкасӧ юрсьыс нетшыштіс да ӧвтчӧ... Мыйкӧ горзӧны найӧ меным, но гӧлӧсныс вошӧ мукӧд колльӧдысьяслӧн ӧтувъя горзӧмын.

Ыркалыштӧм вӧвъяс ӧдӧба мыськовтісны Сыктыв мӧдлапӧвса кыр йылӧ. Мегыръясын гажаа зильгӧны-тиньгӧны шыргунечьяс. Кӧнкӧ ылын медбӧръяысь дзулкнитісны сиктса бияс. Сэсся и важ вӧла туй пыртіс миянӧс лымйӧн кыза тубыртчӧм вӧрӧ.

Ставыс помасис... Сӧмын гӧгӧр вугралӧ мойдын кодь мыгӧръяса вӧр. Небыд лым усьыштӧ. Сьӧкыд додьяс небыда шливгӧны лымйӧн шылькнитчӧм туй юж вывті, да кыдзисюрӧ косялӧны-сьылӧны рекрутъяс:

Последний нынешний денечи-ик

Гуляю с вами я, друзья.

А завтра рано чуть светочи-ик

Заплачет вся моя семья...

Вся моя семья... Кутшӧм нин сэн семья! Менам горш помӧй шыртыштчӧма джаг гӧрӧдӧн, петӧ и петӧ пӧсь синва, и лов вылӧ, вылісянь усьысь ва моз, ӧтпырйысьӧн ызгысьӧ-бузгысьӧ ставыс: и ӧтнанысӧн кольӧм чоя-вока вӧсна шог, и бӧрӧ кольысь горт вӧсна гажтӧмтчӧм, и тайӧ важ туй йывсьыс думъяс — батьӧ мунліс таті жӧ война вылӧ да эз и волы бӧрсӧ, мыйта морт мунлісны таті Сыктыв йылысь уна нэмъяс чӧжӧн, и кымынӧн эз нин сэсся талявны тайӧ туйсӧ бӧр локтігӧн, и бӧрдысь-колльӧдысь тьӧткаяслӧн чужӧмъясыс мыччысьлӧны меным, мамӧӧс со аддза и, и неважӧнся пӧрӧдчан серпасъяс вуджӧртӧны — тӧлӧн-джынйӧнӧн ӧд лои швыркйӧдлӧма-кыскалӧма лучковка; и уна винаӧн грездысь грездӧ рекруталӧм-гуляйтӧмӧй син водзын; сэсся тшӧтш дойдыштӧ менӧ норлун сыысь, мый немся ныв оз колльӧд менӧ, Гӧрд Ӧльӧшӧс колльӧдӧны, мукӧдӧс, а менӧ — оз, медшӧр колльӧдысьыс кӧнкӧ карын олӧ, код тӧдас, аддзысьлам ли ог ли...

Зимовйӧын, верст нелямын рӧдтӧм бӧрын, Капит дядь шуис шойччӧдыштны вӧвъясӧс. Да и аслыным миянлы коліс жӧ шонтысьыштны — пӧкмелля вывсьыд тай мортыд торйӧн нин ёна кӧдзалӧ доддяд вугралігӧн.

Пемыд вӧр пытшкысь — тинь-тили-линь! — петім ыджыдкодь кушинӧ. Ӧтка керка сулалӧ, пемыд ӧшиньяса. Гораа увтчигтыр пон уськӧдчис паныд. Тӧдса меным тайӧ керкасӧ видзысьыс: кор медводдзаысь кывтлі пурйӧн, карсянь гортӧдз бӧрсӧ тапиктім подӧн, кыксё кызь вит километр, нёльысь ковмис узьмӧдчыны кузь туй вылын, бӧръя войсӧ узим тайӧ зимовйӧас. Помнита, буретш вӧлі зэра да тӧла войыс, да ёна на и радлім Шыр другкӧд, мый веськалім вевт улӧ, косінӧ...

Кӧть ӧні кадыс вӧлі нин асъя вой, керка пытшкӧсын пырысь-пыр жӧ биасисны. Дерт, кывтӧг эз овны пон увтчӧмсӧ да вӧвъяс лэдзаліг-сёӧдіг миянлысь гора ноксьӧмнымӧс.

Важыс на жӧ и вӧлӧма татчӧс кӧзяйкаыс — ар сизимдас гӧгӧра пӧч. Сійӧ шыльӧдіс-веськӧдаліс узигас нӧшта нин ёна чукырасьӧм-нямрасьӧм чужӧмсӧ да меліа шуаліс:

— Пырӧй, пырӧй, бур йӧз, пырӧй шонтысьӧй.

— Здорово, Марпа! — пондіс муркакывны лӧсйӧм стенъяса керка пытшкӧсын Капит дядьлӧн гӧлӧсыс. — Тэ нӧ век на ловъя?

— Эз на тай Енмыс идрал... — кыдзи и колӧ важ тӧдсалы, небыда вочааліс мӧдыс. — А тэ нӧ эськӧ кытчӧ нин бара мӧдін, кунды-мундыыс? Оз пукалсьы гортад?

— Пиӧс колльӧда армияӧ, ӧні нин курас-карасӧс ассьым.

— Коді нӧ эськӧ тэнадыс? Кӧнкӧ, со этайӧ медкузьыс? — бабуш сорасьтӧг бӧрйис миян пӧвстысь Пиконӧс.

— Сійӧ и эм.

— Став пияныд тэнад ӧткодь бала серти керӧмаӧсь, мукӧдкӧд он сор.

— Бабуш, — торкис пӧрысьясӧс Гӧрд Ӧльӧш, — миян юръяс косялӧны-висьӧны. Он дивит, ми кӧ пукалыштам пызан саяд?

— Петлӧ, зонмӧ! — лап кучкысис пӧчӧ. — Коді нӧ рекрутъясӧс дивитлӧ? Пуксялӧй, пуксялӧй!.. А ме, час, самӧварӧ би лэдза, рытсяньыс, кӧнкӧ, кӧдзаліс нин.

Быд новобранечлӧн вӧлі тшамъя ыджта нопйӧн — мыйсӧ сӧмын абу сӧвтӧмаӧсь наӧ рӧдняясыс! Менам аслам мукӧд серти эз жӧ вӧв гӧльджыкӧн — тьӧткаяс да вокъяс быд пӧлӧс сёянсӧ жӧ кыськӧ судзӧдӧмаӧсь.

Ми лэпталім кузь пызан выв тыр сёян и юан. Чольснитім кружкаясӧ спирт да, уна сёрниттӧг на, лӧсыштім-юим, мед ӧдйӧджык шонавны. Сэсся медводз ставӧн уськӧдчим Пиконлӧн закуска вылӧ — косьтӧм дозмӧр кӧя вылӧ, кодӧс миян, Сыктыв йылын, шуӧны клупӧн... Ок и чӧскыд жӧ сёян тадзисӧ косьтӧм, буретша солалӧм клупыс! Яйыс топалӧма, гӧрдов из кодь лоӧма, но бура чуктӧ пинь улад, сідзи и сылӧ вомад, и быттьӧ ӧтпырйысьӧн сетӧ бурмысь лолыдлы вӧр-ваыслысь став чӧскыдсӧ и пӧтӧссӧ.

Ыджыд артельнӧй самӧвар лэптім пызан вылӧ, чай юим, бӧр гажмим.

— Эстшӧм молодечьяс бара мунӧны армияӧ... — ышлолалӧ Марпа пӧч; сійӧ юыштіс жӧ спиртсӧ чай сорӧн. — Йи кодь йӧз бара мунӧны, шондібанъяс. Кыськӧ тай со век на сюрӧны салдатъясыд...

И пырысь-пыр жӧ гажмӧм Капит дядь воча чошкӧдіс ыджыд сюзьлӧн кодь дзормӧм-нитшсялӧм чужӧмсӧ:

— Да, кунды-мунды, кыдзи нӧ оз сюрны Коми муысь салдатъяс! Марпа!.. Чайтан, тэа-меа кӧ пӧрысьмим, Коми муас некодлы нин сэсся чужтыны салдатъяссӧ? Эта пасьта муас?.. Зонъяс, ноко, вай нӧшта койыштӧй пӧсь гор вылас... Юам салдатъяс вӧсна, и мед век найӧ петӧны Коми муысь!

Ми юим. А гажмӧм стариклӧн помавтӧм на вӧлӧма сёрниыс: юыштӧм бӧрас ниркнитіс яланитшсялӧм вом доръяссӧ да пӧся шуис:

— Кӧсъян кӧ тӧдны, Марпа, коми салдатъясыд век мунлӧмаӧсь первой сортӧн. Век рочьяскӧд орччӧн. Повтӧмӧсь война вылын. Лыйсьыны бура кужӧны, вӧралысьясыд. И мукӧд быдторсӧ кужӧны керны... Шуӧны, Ермак отрядын нин вӧлӧмаӧсь комиясыд, вот! Тӧдан-ӧ тэ, Марпа, коді сэтшӧм Ермакыс?

— Ог тай ме тӧд... Кысь меным, неграмотнӧйыдлы, быдторсӧ тӧдны...

— Сибыртӧ коді медводзӧн босьтіс, вот, кунды-мунды! Нёльсё во колис сысянь...

— Господи, и век воюйтӧны... — ас ногыс гӧгӧрвоис ышмӧм старикӧс пӧрысь кӧзяйка.

— А кор тай Россияыд пусь-паськерис Напальонӧс, ӧти генераллы сэтшӧма кажитчӧмаӧсь коми-зыряна салдатъясыд, мый весиг аслыс сарыслы сетас прошенньӧ...

— Кутшӧм прошенньӧ? — сетчыштіс стариклань ӧзйысь синъяса Ӧльӧш.

— А мед кык вершӧк вылӧ чинтыны коми-зырянаӧс босьтан нормасӧ. Мед и медся ичӧт тушааяссӧ босьтны армияӧ — сэтшӧм бур салдатъяс пӧ найӧ.

Ме гӧгӧрвои: мудер старик, дерт, эз пӧрысь кӧзяйка ради пан татшӧм сёрнисӧ, а ёнджыкасӧ миян, армияӧ мунысьяс, ради. И медся сатӧкинас дзенгисны сылӧн кывъясыс, ыззьӧм сьӧлӧмъясӧн ми кывзім сійӧс.

— Либӧ гражданскӧй войнатӧ босьт, Марпа, — ӧддзӧмвывсьыс водзӧ висьтасис Капит дядь. — Став фронтъяс вылас тышкасьӧмаӧсь жӧ комиясыд... Ачым ме вӧлі кавалерияын, Варшава дорӧдз кырссьыштлім... Э-эк, вӧлі кадыс! Лэчыд сабляяс чардби моз югъялӧны том киясын... А бӧръя война дырйиыд, Марпа, менам Ладимерлы нёль орден сетӧмаӧсь. Кунды-мунды!.. Эз кӧ усь аслас танкын, ӧні эськӧ генералӧн вӧлі... Ок, Ладимер!..

Старик ӧтпырйысьӧн кыдзкӧ нюрсмуніс, рушмис да вынтӧма лэдзчысис лабич вылӧ.

— Мый эсся керан да он кер, Капит... — ышловзис Марпа пӧч. — Менам тай со куим пи жӧ пуктісны юрнысӧ... Ӧні сэсся куш ӧтнам коли.

— Да, Марпа, да... Тӧда ме... Гашкӧ, тэныд, нылӧ, йӧз дінас нин колӧ сэсся петны татысь? — сьӧлӧм сетӧ Капит дядь. — Сиктас, йӧз дінад, век нин гажаджык...

— А коді сэні менӧ виччысьӧ, Капит? — воча ышлолалӧ мӧдыс, сӧнӧсь-гӧрӧдӧсь кияснас пу пань воропӧдыс бергӧдліг. — Тані менам велалӧмаджык нин... Кӧзяинкӧд дас во олім тані, эсся и сытӧг нин со мый дыра... Быд ёль тӧдса, быд мыс йыл и быд пу. Накӧд сёрнита, аслам пиянкӧд моз... Лэч туй вӧдита на... Синмӧй аддзӧ на пищальӧн лыйны и. Ветымын ур таво кыйлі, весиг ӧти йӧй тулан на веськавліс лэчкасигӧн... Понйӧй бур, Найдаӧй, ёна отсасьӧ. Сӧмын тай пӧрысьмыны пондіс, белянаыд... А сідзсӧ мый эсся — олам на, немтор норасьны. Эсся вед, Капит, ветлысь-мунысьяс дырйиыд кыдзкӧ быттьӧ и гажаджык. Бур йӧзсӧ шонтыштан да, пӧсь ваӧн юктыштан да, век нин долыдджык сьӧлӧм вылад — абу на дзик колтӧм бур йӧзыслы...

Менам сьӧлӧмӧй дзугыльтчис Марпа пӧчлӧн висьтасьӧмысь, да петі ывлаӧ. Лэдзалӧм вӧвъяс азыма мурчкисны турун. Найда пон матыстчис ме дінӧ, ун тӧдтӧм керка видзысь, чикыльтӧм бӧжнас легӧдӧ, быттьӧ кӧсйӧ висьтавны — бурӧн пӧ ме тэ дінӧ локта, ог лёкӧн... Тэ кӧ бурӧн, и ме сідзи жӧ! Ме пыралі керкаӧ да петкӧді вильӧдӧм дозмӧр лыяс, кымынкӧ шаньга. Найда азыма пондіс калскӧдны, ме вылӧ аттьӧалана синъясӧн видзӧдлывлігтыр.

Лым дугдӧма усьны. Кымӧръяс костӧ, пыдӧстӧм йирӧ моз, быльснитӧма помӧдз гӧгрӧсмытӧм на югыд тӧлысь. А сысянь неуна вылынджык югыд кодзув дзирдалӧ. Ме чатӧртчи да дыр видзӧді на вылӧ... Колльӧдчӧмысь менам лолӧй абу на помӧдз ыркалӧма. И дыр кежлӧ ме муна чужан муысь... А гашкӧ, ме ачым эсійӧ торъялӧм кодзулыс да? А тӧлысьыс — ӧти ныв?.. Век орччӧн моз жӧ, век кӧнкӧ матынӧсь уйӧны найӧ олӧм енэжӧдыс, но некыдз жӧ оз вермыны сибӧдчыны... Сідзи мыйлакӧ лӧсьӧдлӧ олӧмыс, век не миян ног...

Визинын миянлысь шырисны юръяснымӧс. И сэксянь ми пондім нин кывны ас выланым армейскӧй дисциплиналысь кӧртвома домсӧ, коді вочасӧн пондіс пыр ёнджыка зэлавны.

Но кор ми медводдзаысь видзӧдлім ӧта-мӧдным вылӧ кушӧдз шырӧм юранас, ӧдва и тӧдім ёрта-ёртӧс. Ок, и урӧдинаяс! Сэсся, чур-чермунлӧм бӧрын, ми пондім косявны-серавны ӧта-мӧдным вылын, сэтшӧма серавны...

— Пикон! — чилзӧ Ӧльӧш. — Тӧдан он тэ ӧні код кодь?.. Тэ ӧні куштӧм юра сюзь кодь!

— А тэ кульӧма урӧс ур кодь, — воча гигзьӧ Пикон.

— А Федялӧн капуста кӧчан пельпомъяс вылас! — оз ӧвсьы Ӧльӧш.

Пӧттӧдз сералӧм бӧрын менам виччысьтӧг мӧвпыштчис: а кыдзи нӧ ме, этатшӧм полӧкалӧыс, петкӧдча югыд тӧлысьыслы карас? Не серамӧдз нин сэсся лоис... Некор ме эг чайтлы, мый юрси кушӧдз шырӧм сэтшӧма вермӧ урӧстыны том мортӧс...

Ми колльӧдім гортлань бӧр туйӧ Капит дядьӧс. Ме тшӧтш топӧдчылі стариклӧн кӧтасьыштӧм, табак кӧрӧн чорыда ӧвтысь дзор бурысь дінӧ. И сійӧ здукас помӧдз гӧгӧрвои, кутшӧм донаӧн меным лоӧма тайӧ гажа да бур мывкыда мортыс.

— Дашкӧ эсся, ме ог нин аддзыл тіянӧс, кунды-мундыясӧс... Дыр кӧ понданныд служитны... — сьӧлӧмтӧ кырыштанаа шуис Капит дядь. — Олӧм помӧс быттьӧ понді кылны бӧръя кадас... Абы нин ылі ягъяс сайын сія...

— Дугды, Капит дядь, — сьӧлӧмсянь шуа ме сылы. — Сирӧд мыр кодь на зумыд тэ.

Капит дядь вӧрзьӧдіс вӧвъяссӧ. Кытчӧдз эз саяв рытъя рӧмыдас, ме век видзӧді сы бӧрся.

2

Сыктывкарлань матыстчигӧн менам сьӧлӧмӧй пондіс мый вермӧмсьыс нетшкысьны морӧсысь — мед пановтны ньӧжйӧ дзужгысь машинасӧ да регыдджык воӧдчыны, ӧдйӧджык лэбовтны сэні олысь ӧти морт дінӧдз.

Миянӧс, новобранечьясӧс, йӧршитісны важ техникумӧ: Эжва, Сыктыв, Луз, Мезень, Печора вожъясысь не ӧти сё морт чукӧрмӧма. Кызь арӧса зонъяс — вӧр лэдзысьяс, вӧралысьяс, кылӧдчысьяс, гырысь нопъясаӧсь ставӧн, абу ёна мича паськӧмаӧсь, кызвыннас уджалан фуфайкааӧсь да мый да. Мед сӧмын кыдзкӧ-мыйкӧ воӧдчыны армияӧдз, а сэні сэсся, дерт, казеннӧй военнӧй паськӧм сетасны, и бур кӧлуйсӧ нинӧмла таргайтны, верман на и воштыны.

Ме вӧзйыси сыктывсаяс вылын ыджыдлысь — мися, быть колӧ петавны карас. Сійӧ первойсӧ эз и кӧсйы сёрнитны та йылысь — ме пӧ ачым на ог тӧд, корджык кутасны водзӧсӧ нуӧдны миянӧс. Но кор ме пӧся шуи, мый тайӧ ветлӧмсьыс менам олӧмӧй дзик мӧдарпуткыль вермас бергӧдчыны, бур мортыд сетчис. Сӧмын пӧ вой шӧрӧдз мед вӧліс бӧр локтӧма.

Вӧлі пемыд нин, январ тӧлысся кӧдзыдкодь рыт. Кок улын дзуртіс лым, жвичкис-сьыліс ассьыс сьылансӧ. Сэтшӧм жӧ яра діпкис-нӧйтчис кӧсичаясын и быдлаын менам вирӧй, матӧ воӧмӧн тшӧтш сьыліс прӧщайтчан сьыланкыв.

Педучилищеса общежитиеын ме вылӧ зэв донъялана синъясӧн видзӧдысь нывъяс висьталісны, мый Дина Костина эз на во училищеысь, буракӧ пӧ лыддьысьӧ библиотекаын. Ме чепӧсйи училищелань, регыд и вои мича ыджыд керка дінӧ — код тӧдас кор тэчлӧм кирпичыс еджыда сярвидзӧ, кыпыда видзӧдсьӧны и вичколӧн кодь гӧгрӧс юрйыла ӧшиньясыс да пельӧса югыд тшупӧдъясӧн водзлань сетчӧм башенкаясыс. Куим судта важ керкаыс дзоньнас кажитчис чача кодь кокньыдӧн да лӧсьыдӧн. Паськыд да зэв джуджыд из поскӧд увлань жбыркйӧдлісны шочиника петысь нывъяс, кык зон лэччисны и. Но Дина век эз тыдав. Меным окота вӧлі пыравны пытшкӧсас да юавны, но кыдзкӧ вӧлі и яндзим пырны татшӧм керкаас — ӧд ме сэтшӧм лёка пасьтасьӧма: быгалӧм важиник фуфайкаа да дӧмаса гын сапӧга, би дорын узьлігъясӧ чишкасьӧм пеля шапкаӧй абу кавалерлӧн кодь ни.

Дыркодь ме кӧйялі-йӧжгыляси уна тшупӧда крут пос помас. Кӧсйылі нин выльысь котӧртлыны общежитиеас — мися, гашкӧ, падвежасим, — но сэки, медбӧрын, выліас, электричествоӧн югзьӧдӧм ӧдзӧсӧд петіс... сійӧ.

Ме воысь дырджык нин эг аддзыв Динаӧс, да ӧні сійӧ меным кажитчис ёна вежсьӧмаӧн, весиг ыджыдджыкӧн, абу-ӧ быдмыштӧма на?.. Джуджыд пос выліын сувтовкерліс бура ыджыд тушаа ныв. Кузь гӧна руч ку воротника кышӧда, еджыд вурун шалля, еджыд мича чужӧма, — ӧні сійӧ меным кажитчис вӧвлытӧм сӧстӧмӧн да нежнӧйӧн, и ме быдӧн повзьылі сы дінӧ, татшӧмыс дінӧ, матыстчыны кӧсйӧмысь. Ӧд со и кадыс нин мыйта колис... Карад, гашкӧ, сійӧ дзик нин мӧд мортӧн лоис... А збыль ӧмӧй тайӧ нылыс коркӧ, Ыбынын, вӧвлі менам подчинённӧйӧн да быд рыт ваявліс менам мастералан жырйӧ «сведениеяс»?

Но кор сійӧ, мыйыськӧ нюмсермунӧм бур чужӧма, лэччис да пондіс мунны ме дінті, ме, дзик коркӧя дас квайт арӧса зонка моз жӧ ыпъялігтыр, вошӧм гӧлӧсӧн шуи:

— Видза олан, Дина...

Сійӧ шай-паймунӧмӧн сувтіс, синъяссӧ паськӧдіс ме вылӧ.

— Федя!..

Тӧдіс тай... Весиг мен чайтсис, мый зэв на и радпырысь сійӧ горӧдіс.

— Збыль али мый тайӧ тэ, Федя?.. Кытысь нӧ тэ татчӧ усин?

— Менӧ мӧдӧдіс Зевс... Видзӧдлыны, кыдзи олӧ сылӧн Диана нима ен...

Дина кыкнан кинас кутіс менӧ фуфайка сосъясӧд да сэтшӧм, сэтшӧм меліа видзӧдліс меным синъясӧ, и сэтшӧм матын вӧлі сылӧн чужӧмыс и сымда пӧсьлун ылькйис синъяссьыс и чужӧмсьыс, мый ме муртса дзикӧдз эг сыв вичко модаа педучилищелӧн пос помын.

— Ок, кутшӧм багатыр тэ лоӧмыд, Федя! И сэтшӧм симпатичнӧй...

— А тэ?!

— Мый — ме?

— Ме весиг повзи, кор тэ петкӧдчин выліас... Оз-ӧ, мися, збыльысь Диана енмыс лэччы джуджыд поскӧдыс...

— Важ моз век мичаа лӧсьӧдлан?

— Збыльысь, Дина, вежсьӧмыд быттьӧ... Шаньмӧмыд...

— Небось тай велалӧма нывъястӧ ылӧдлыны! — чӧскыда серӧктіс сійӧ.

Ми Динакӧд восьлалам орччӧн бокъясас джуджыда лэптӧм лым толаяса моски кузя, кытчӧ тай восьлалам-а. Да и меным веськодь, кӧть кытчӧкӧ, медтыкӧ сыкӧд орччӧн-а. Сӧмын меным тшӧтш и яндзимкодь аслам омӧлик паськӧмӧй вӧсна...

— Сідзкӧ, кырссян-велӧдчан? — юася ме, а аслым сэтшӧм окота сывйыштны Динаӧс коскӧдыс, садь быртӧдз окота кутлыны.

— Да, Федя, велӧдча, таво мӧд курс помала.

— Тӧда...

— А, гашкӧ, он и тӧд? Мый дыра нин эг аддзысьлӧй да. Тэ, кӧнкӧ, дзикӧдз нин вунӧдін ме йылысь?

— Вунӧді кӧ, эг эськӧ кӧйяв пос помас рытывбыд...

— А менам, Федя, сьӧлӧмӧй чуть эз пот радӧйла тэнӧ казялӧм бӧрын... Ме татшӧм шуданас, буракӧ, некор на эг вӧвлы... — Дина друг ачыс босьтіс менӧ сой пӧлӧд, топӧдчыштліс. — Муртса кок йылысь эг усь ме, Федя, дзикӧдз кокъяс слабитлісны...

Сэсся сійӧ виччысьтӧг ырсмуныштіс:

— Ой, Федя, а карас ӧд тэ, кӧнкӧ, регыдик олысь? Кор нӧ мӧдӧдчанныд?..

— Ог тӧд, гашкӧ, и асылӧдзыс оз видзны... Миянлысь оз юасьны...

— Шӧлк юрситӧ нӧ шырисны нин?

— Кушӧдз валсйисны...

— Ноко, пӧрччыв шапкатӧ, петкӧдлы.

— Ог лысьт, Дина... Полӧкалӧ кодь да, пышъян ещӧ... Сэтшӧма тэнӧ корси-а...

— Ог пышйы.

Ме нетшышті куш юрысь шапкаӧс би югӧр улын, Дина пырысь-пыр жӧ «ой!» горӧдіс, воча ки кучкис да пондіс куснясьны-серавны.

Ме ӧдйӧджык бӧр шапкааси.

— Эн лӧгась, Федя, сэтшӧм и эм ме пустосмешка...

— А ачыд тай нӧ кӧсъян челядьӧс велӧдны?

— Челядьыдкӧд ме лӧсяла, Федя! — пӧся шуис Дина, быттьӧ абу и серавлӧма. — Накӧд, Федя, меным ёна кажитчӧ... Практика вылын вӧлі да кӧть ог и лок бӧрсӧ. Медкокни накӧд, челядьыскӧд, кывзысьӧны бура... Тіянкӧд ӧд, гырысьяскӧд, сьӧкыд-а.

— Ме тай со кывзыси жӧ — пӧрччи лысӧм юр вылысь шапкаӧс.

— Дугды, Федя, тэ меным быд ногыс дона и... муса...

Дина пыртіс общежитиеас сумкасӧ, сэсся ми мунім ужнайтны ресторанӧ. Таӧдз, дерт, ме эг на вӧвлы ресторанъясад, Дина сідз жӧ и, но кадыс вӧлі сёр нин, воштысьны некытчӧ. Сэсся ӧд и янсӧдчыны регыд миянлы ковмас, код тӧдас мый дыра кежлӧ торъявны... Вина доз ми корим. Дина неуна сӧмын и видлыштіс, а ме пыр жӧ лӧсышті стӧкан тыр. Мед збойджыкӧн лоны. Ыджыд залын тырыс вӧліны гажмӧм, ызгысь-больгысь йӧз, зэв ёна куритчисны, лӧз тшын гӧгӧр лювъяліс. Мен кажитчис: ставыс видзӧдӧны миян вылӧ, сӧмын миян вылӧ, видзӧдӧны да дивитӧны — кысь пӧ тайӧ шырӧм юра шышыс крукыштӧма татшӧм авъя нывсӧ!

Дина, тыдалӧ, яндысьыштӧ жӧ, еджыд чужӧмыс банйӧма — дерт, не войт мында винаысь... Велӧдчигад сылӧн чужӧмысь шондіӧн да тӧвъясӧн гожйӧдӧмаыс быгалӧма, да алӧй вом доръясыс ӧні торйӧн нин ёна тӧдчӧны, бара на — лым вылын турипув войтъяс моз. А рудзӧг идзас кодь юрсисӧ ӧні сійӧ гартӧма юр дзибъяс ыджыд тупыльӧ. Сы ыджда тупыль!

Быдлаті быттьӧ вежсьӧма Динаыс — шылялыштӧма да шаньмыштӧма. И весиг сёрнитанногсьыс мыйкӧ выльторъяс ме казялі — вежӧраджык лоӧма сёрниыс сылӧн, мӧвпнас веськӧдланаджык да и шуӧмыс карса ногаджык. Но тайӧ вежсьӧмъясыс ньӧти абу торкӧмаӧсь сылысь коркӧя мелілунсӧ да кыпыдлунсӧ...

И сьӧлӧм тырӧн ме кылі, мый татшӧм Динаыс меным ёнджыка на кажитчӧ коркӧя серти, дас пӧв, сё пӧв ёнджыка кажитчӧ!

И любӧ меным, мый буретш ме, а оз кодкӧ мӧд, Динаыскӧд пукала!

Но сэсся меным сьӧлӧмӧ чунгӧ, мый ме ӧд тані — лунысъя морт, буракӧ, аски нин ог ло, ог ло, и пырысь-пыр жӧ шогӧн да гажтӧмӧн ылькнитӧ лолӧс, и окота меным лоӧ ӧдйӧджык петны татысь, усйысьны ылӧджык, мед нин сӧмын не аддзыны миян вылӧ дзоргысь мужичӧйяслысь кодзлалысь синъяссӧ...

— Тэ тай мыйыськӧ дзугыльмин, Федя? — ывлаӧ петӧм бӧрын тӧждысьӧмӧн юаліс Дина.

— Ме, Дина, повзи... — веськыда шуа сылы. — Сымда йӧз карас... Сымда зон... Мичаыс и тӧлкаыс... А ме сы дыра кежлӧ муна тэ дінысь.

— А Россия пасьталаас нӧ мича нылыс этша? — воча шуис Дина, эз жӧ зэв долыда шу. — Этша али мый зон пӧрйӧгыд, тэ ногӧн кӧ думайтны?

— Служитігас нӧ кутшӧм ныв, Дина?

— А увольненньӧясыс? Этшаӧн али мый нин гӧтыръясӧн воисны армиясьыс? Аддзан кутшӧмкӧ краляӧс сэні, и Динаыд, бара на, эм кӧть абу...

— Мыйла нӧ сідзи шуан, Дина...

— А мый нӧ, век сідзи и лоӧ да...

— Ме тэ йылысь век медъёна думайта, Дина, кӧть кор... Ме ог и тӧд, мый мекӧд лоӧ, дзикӧдз вылӧ кӧ вошта тэнӧ...

— Збыль али мый, Федя? Он ылӧдлы тэ?..

— Збыль, Дина, таысь збыльджыкыс оз овлы...

Ми веськалам кутшӧмкӧ пемыд пельӧсӧ да, ӧта-мӧдысь яндысьтӧг нин, садь быртӧдз окыштчам. Некор тӧдлытӧм шудӧн ыпъялӧ менам лолӧй... Но недыр мысти лёк дой бара на чунгӧ сьӧлӧмӧ — ӧд аски ме ог нин ло Динакӧд. Ог ло!.. Кӧні нӧ ме, йӧй омӧлик, водзджыксӧ вӧлі?!

— Ой, салдат, дзикӧдз яндзимӧс вошті тэкӧд... — пӧся шӧпкӧ меным Дина вомӧ сотчысь вом доръяснас. — Эстшӧм горш тэ вӧлӧмыд окасьнысӧ...

И ми окасям, окасям пом ни дор...

Неуна сайкалыштӧм бӧрын ми казялам, мый кар весьтӧ, рытладорсяньыс кыпӧдчӧма ыджыд югыд тӧлысь. А неылын сійӧс бара на колльӧдӧ дзирдалысь кодзув.

— Кутшӧма югзьӧ талун тӧлысьыс! — шензьӧ Дина. — Гашкӧ, сійӧ тшӧтш и миян понда татшӧмасӧ югзьӧ? Мед ми бурджыка аддзим ӧта-мӧднымӧс. Ёнджыка видзӧдім ӧта-мӧдным вылӧ. А, Федя?

— Сідзи и эм, буракӧ...

Ми, ӧта-мӧд бердӧ дзескыда топӧдчӧмӧн, дыр сэсся чӧла видзӧдам му пасьталасӧ кельыд югыдӧн ойдӧдысь ыджыд тӧлысь вылӧ. Ӧні нин дзикӧдз гӧгрӧсмӧма сійӧ, доръяссӧ быттьӧ лэчыд пуртӧн чилснитӧмаӧсь-вундӧмаӧсь, сырзьӧм чир оз тӧдчы.

— Видзӧд, Дина, тӧлысь вылас карнана ныв сулалӧ.

— Да, Федя... Зэв ыджыд ведраяса карнан тай лэптӧма пельпом вылас. Коньӧр, весиг кусыньтчӧма сьӧкыдысла...

— Ӧшмӧс срубыс со тыдалӧ кок улас и...

— Тыдалӧ и эм, Федя...

А гӧгӧр лышкыда ойдӧма тӧлысьлӧн кельыд, сьӧлӧмтӧ нормӧдыштысь югыдӧн. Паркса томиник пуяс лӧза вуджӧрасьӧны шыльыд лым вылын. Шочиник эзысь киньясӧн югъялыштӧ лымйыс. Сэтшӧм лӧсьыд меным Динакӧд... Ок эськӧ, некытчӧ кӧ эз ков мунны сы дінысь!.. Эз кӧ ков... Но ӧд талунсӧ ме тан на!.. Сы дінын... Менам выльысь ыпнитӧ вирӧй... Жар биын быттьӧ ме сотча...

— Дина... Тӧдан, мый... Тавой миянлы оз ков янсӧдчыны... Войбыд... Кылан... Менам тӧдсаяс эмӧсь карас... Ылыс рӧд пом... Мунам на ордӧ... Асланыс керка налӧн... Мунам... Войбыд кежлӧ... Кыкӧн лоам... Куш кыкӧн... Гӧгӧрвоан?..

— Огӧй, Федя, мый тэ лоин... Оз ков, муса мортӧй... Ӧвсьы вай, — повзьӧ Дина. Сійӧ тіралӧ, дзикӧдз шӧйӧвошӧма.

— Мый нӧ огыс, Дина! Мунам, мися... Медбӧръя вой!..

— Федя, дона мортӧй, муса мортӧй, оз ков ӧні тайӧс вӧчны! — Дина кватитіс менӧ киясӧд, кевмысяна видзӧдӧ синмӧ, лов тырнас корӧ. — Кывзысь менсьым кӧть ӧтчыд... Сытӧгыс ме тэнӧ бурджыка виччысьны кута, сё пӧв ёнджыка виччысьны кута... Огджык ылав... Гӧгӧрвоан?.. Сӧмын тэнӧ виччысьны кута... Ӧтнадтӧ!.. Вот ми ӧні, Федя, сизим ныв олам жырйын... Квайтӧныс ӧддьӧн шаньӧсь, андел кодь сӧстӧмӧсь... А ӧти гуляйтӧ лёк ногӧн... Тадзи жӧ жӧникыскӧд, армияас колльӧдтӧдз, узьлӧма и ӧні дзикӧдз тшыксис... Мӧд во пукалӧ ӧти курсын... Некутшӧм дум сылӧн абу велӧдчӧм йывсьыд... Гуляйтӧм йылысь сӧмын думъясыс... Кыдзи нӧ, Федя, татшӧмыс челядьсӧ пондас велӧдны, коркӧ кӧть и помавлас училищесӧ?..

— Да мый нӧ тэ меным пу йылысь турияссӧ висьтавлан?! — радейтӧмӧн и скӧрлунӧн ыпъяла ме. — Тэ нарошнӧ менӧ тетьйӧдлан... Тэнад, буракӧ, кутшӧмкӧ петук эм нин карас!..

— Да мый тэ, Федя!.. Тадзи ӧд он жӧ шу!.. Да коді нӧ меным колӧ тэ дырйи?.. Этатшӧмыс дырйи... Вай ме тэнӧ, Федя, бурджык сёысь дорвыв окышта!.. Сӧмын тэ эн лӧгав... Видзӧд, ме дзикӧдз яндзимӧс вошті — ачым лезита окасьны...

Менам оз тырмы вынӧй пыксьыны окасьӧмысь, но Диналӧн вом доръясыс водзӧ на чажнитӧдӧны менӧ.

— Мунам, Дина, тӧдсаяс ордас! Вай мунам...

— Да мый нӧ тэ, Федя!.. Ок, вед тэ кутшӧм!..

— Сідзкӧ, тэ он радейт менӧ...

— Да кыдз нӧ ме ог радейт! — Дина сыркмуніс-бӧрддзис да ляскысис меным морӧс вылӧ. Сэки сӧмын ме пытшкын лӧньыштіс яр биыс: нывбаба синваыд век лэчыд пуртӧн моз кырыштӧ менӧ. — Нёль во чӧж нин сӧмын тэ йылысь думъясӧй... Медся мича, медся пӧсь думъясӧй... — лимзалӧ Дина.

— Дугды, Дина, бӧрднытӧ, мый тэ... — ме топӧда сійӧс, ӧні сэтшӧм коньӧр кодьӧс, но нӧшта на мусаджыкӧс, морӧс бердӧ да шыльӧда, шыльӧда дрӧгнитышталысь мышкӧдыс. Ӧні меным немтор нин оз ков таысь кындзи, мед сӧмын не дойдны сійӧс, мед сӧмын сылы, Диналы, лӧсьыд вӧлі. Ӧні нин меным юр яндзим лёк ног йӧйталӧмӧйысь...

— Мукӧддырйиыс ме пола тэысь, Федя, — лӧньыштӧмӧн нин шуӧ сэсся Дина. — Сэтшӧм тӧлка и бур тэ сідзсӧ, а мукӧддырйиыс ош кодь скӧрӧн овлан.

— Ок тэ, Дина-Диана, — мыжа моз ышлолала ме. — Мый нӧ ме верма вӧчны, кор тэ дырйи быттьӧ жар биӧ веськавла, юр садьӧс воштыла.

— А тэ, Федя, дона мортӧй, велӧдчы кыдзкӧ кутыштавны асьтӧ татшӧм здукъясас. Мед садьтӧг не сетчыны йӧй выныслы... Мыйкӧ дыра кутчысьыштін, ыркалыштін, и бӧрас сэсся оз ковмы каитчыны...

— Мед эськӧ меным дзик мӧдтор вӧсна эз ковмы каитчыны, — гажтӧмпырысь шуа ме Диналы. — Сыысь каитчыны, мый аслам небыд сьӧлӧмӧй понда кывзыси ӧні тэнсьыд.

— Эн ӧшӧд юртӧ, мушкетёр! — бӧр кыпыдмис Дина. — Ветлан армияӧ и бӧр воан. А ме понда виччысьны тэнӧ. Сэтшӧма виччысьны! Ӧтнадтӧ виччысьны... И тэнад сьӧлӧмыд, гашкӧ, ёнджыка жӧ пондас лэбны ме дінӧ, важ моз сӧстӧмыс дінӧ... Но тырмас сэсся, тырмас окасьнытӧ. Аски кежлӧ кольышт вом доръясӧс. Аски ме ог мун училищеӧ, асывсяньыс вола тэ дінӧ колльӧдчыны...

А асывнас миянӧс, сыктывсаясӧс, кыпӧдісны водза-водз да и сӧлӧдісны машинаяс вылӧ. И веськӧдчим ми Княжпогостлань, кӧрт туй станциялань. Сыктывкарӧдз кӧрт туйыс сэки эз на вӧв нюжӧдӧма...

Сы мында сэсся ме и аддзылі Дина-Дианаӧс. Медбӧръя мелі кывйыс лои шутӧм миян. И кузь туйӧ эг босьт ме сьӧрысь сылысь медбӧръя мелі видзӧдлассӧ да пӧся окыштӧмсӧ...

3

— По росту в одну шеренгу становись!

Шуйга сойсӧ боквыв шыбитігмоз, юрӧб гӧлӧсӧн кыпыда горӧдіс старшина, и ми — шырӧм юра, унаысь нин пеславлӧм «хб» формаа да кирза сапӧгъяса салдатъяс — ыж чукӧр моз ӧта-мӧднымӧс йӧткалігтыр, уськӧдчим стройӧ. Быдӧнлы, буракӧ, окота ыджыдджыкӧн кажитчыны да водзӧджык веськавны, та вӧсна первойысьтӧ вель дыр сувтӧмыс лоис, и юралысь гӧлӧса старшиналы ковмис тэрмӧдлыштны:

— Живей, живей, соколики!

Медбӧрын ми нюжӧдчим-сувтім, казарма кузяла личыда лэдзӧм гез моз вужинь-вежыньӧн. Старшина да сержантъяс ветлӧдлісны миян водзӧд, кодсюрӧӧс перйывлісны сувтӧминсьыс, бӧрланьджык вештывлісны — эн кӧ пӧ удит кызь во чӧжӧн быдмыны, нинӧмла ӧні водзӧ сюйсьыны... Ме ачым кок чуньяс йылын кыпӧдчышті, но сюсь синма старшина, буракӧ, казяліс менсьым легӧмӧс, нетшыштіс жӧ стройысь да бӧрвыв кык морт сайӧдз вештіс. Медбӧрын тадзи рӧвняйтӧмыс помасис, старшина кӧрӧм гӧленя кром сапӧга кокнас дзуртіс-муніс строй юрӧ, кӧні сулаліс Пикон, видзӧдліс миян вылӧ да скӧрысь горӧдіс:

— Ну що это за строй! Не строй, а кишка свинячья. Эй ты, чего бурдюк свой картофельный выставил? Ты, ты!.. Подтяни... А ты прими свои костыли. Да грудь, грудь — колесом!.. Що — нема груди? Грудь как у горобца колено? Ничего, будет у тебя грудь, наживешь... Да що ты так печально глядишь на меня? Як с рубля сдачу просишь? Веселей, веселей, соколіки!.. Грудь четвертого чоловика щукайте! Да не выставляй башку свою, ровно гляди...

Ыджыд тушаа тшап старшина шуркъяліс миян водзті ӧтар и мӧдар — кодлыкӧ личӧдӧм вӧня кынӧмас тапкыліс — зэлӧд пӧ ӧні жӧ; кодлыкӧ ылӧдз петӧм сапӧг ныръясас чужйыштліс, кодлыськӧ юрсӧ лэптыштліс щӧка лыӧдыс... Сійӧ и гажаа шмонитіс, и скӧраліс, а ён гӧлӧсыс юраліс ыджыд казармаын арся лӧнь вӧрын моз...

Медбӧрын веськӧдіс-зэлӧдіс сійӧ кузь гезсӧ да шуис бурмӧм сьӧлӧмӧн: «От теперь — добро!»

— Ӧні ми юкам тіянӧс куим взвод вылӧ, — висьтавліс старшина, — и мед водзӧ кежлӧ эз сэсся вӧв сувтӧма, кытчӧ оз ков. А дзоньнас ті кутанныд лыддьысьны батареяӧн... — Сійӧ юкис кузь гезсӧ куим пельӧ, мыйысь первой взводӧ веськалісны медгырысьясыс, мӧдӧ — шӧркоддемджыкъяс, а коймӧдӧ колис став кизьыс да шегыс... Ме веськалі первой взводӧ, весиг юрланьысджык на, и таысь меным зэв нимкодь лои...

— А ӧні ми видзӧдлам, мыйджык ті кужанныд вӧчны. — Старшина петіс казарма шӧрӧ да горӧдіс: — Батарея-а... — Ми ставӧн пружинаяс моз зэвтчим, а сійӧ тай кыдз косьӧбтас кӧдзыд дырйи потысь чурка моз: — На-пра-а-у! Арас-ы-два!

Миянӧс быттьӧ гӧгӧрвотӧм вын нетшыштіс сулаланінысь: ми ырсмунім-бергӧдчим, коді кыдзи кужӧ. Но зэв кузя миян нюжаліс бергӧдчӧмыс, сапӧга кокъяс дыркодь тотшкакылісны гора пӧвъя джоджас. А унаӧн и дзик мӧдарӧ бергӧдчисны...

— Що! Это поворот?! — чуймис старшина. — Ноко, видзӧдлӧй ме вылӧ. — И ачыс аслыс командуйтіс: — На-пра-а-у! Арас-ы-два! — Да и вынысь нярснитіс-бергӧдчис, лыйӧм шы моз шковгис-сибӧдіс шуйга коксӧ веськыдыс дінӧ, сӧмын и зятмунісны дорӧм бӧрляясыс. Сэсся сійӧ ачыс аслыс жӧ командуйтіс: «Нале-е-у!» Сэсся шуркнитіс-бергӧдчис «Круу-гом!» — а ми, вомнымӧс паськӧдӧмӧн, видзӧдім сы вылӧ. Старшиналӧн быд вӧрзьӧм кыдзкӧ быттьӧ ачыс лӧсьыда чуктыліс-артмыліс; вылын морӧса, паськыд комсоставскӧй тасмаӧн топыда асыкалӧм гӧгрӧс коска тушаыс сылӧн быттьӧ эз вермы сэсся мӧд ногӧнсӧ вӧрны... А кор сэсся сійӧ выльысь сетіс командасӧ бара миянлы, ме бергӧдчи сэтшӧм сьӧлӧмсянь, сэтшӧма колскӧбті веськыд кокӧн, мый муртса эз пазьмунны воча зятнитысь кок шегъясӧй, а ёна доймӧмысла син водзӧй весиг пемдыліс...

А кор старшина равӧстіс команда «Кру-у-гом! А-рас-ы-два», ме сэтшӧма ӧдӧбтси, мый, буракӧ, кык пӧв бергӧдчи, эг кӧ унджыкысь на, некыдз эг вермы сувтны... Сӧмын сэки ме верми сувтны, кор зураси орчча ёрткӧд, коді мыйлакӧ бергаліс дзик мӧдарӧ, меным паныд, буракӧ, бергӧдчӧма веськыд пельпомланьыс... Быттьӧ кык шӧйтысь метеор ми трачкысим ӧта-мӧднымкӧд... Да сӧмын ӧмӧй ми! Дзоньнас миян стройным, кодӧс муртса на кызмырдӧн шыльӧдісны да веськӧдісны, пырысь-пыр жӧ дзугсис, пазьмуніс, быттьӧ ыджыд бушков сійӧс чашнитіс. А ӧд некутшӧм бушков эз вӧв, вӧлі сӧмын команда «кру-у-гом!»

Старшиналӧн шыльыд чужӧмыс нюмрасис-вежнясис, кӧть и стрӧг командир, но и то мортыдлӧн, буракӧ, серамыс петіс.

— Ну — бараны!.. — скӧравтӧг мургис сійӧ. — Вот пӧ сэсся и видлы вӧчны тайӧ сырӧметьсьыс бур салдатъясӧс. Но ладнӧ, вӧчам. Водзӧсӧ тіянӧс кутасны песны помкомвзводаяс, найӧ регыд пыркӧдасны тіянлысь став гражданскӧй буснытӧ... А ӧні миянлы колӧ быд взводын бӧрйыны песельникъясӧс. Да-да, мый нюмъялад? Песельникъясӧс и эм! Сы вӧсна, мый песняыс салдатлы сэтшӧм жӧ колантор, кыдзи и винтовка да, кӧсъянныд кӧ тӧдны, — рок лэптысь пань... Кор юргӧ гажа песня, сэки салдатлӧн лов вылас кыпыдджык, бурджыка служитсьӧ сылы... Аддзанныд, кутшӧм ме здоров да гажа? А юавсьӧ — мыйла? Да сы понда, мый ме радейта сьывны...

Сійӧ матыстчис миянлань, водзынджык сулалысьяслань, да юаліс:

— Но, первой взвод, кодӧс ті шуанныд песельникнас?

Ми чӧв олам, ми этша на тӧдам ӧта-мӧднымӧс.

Старшина матыстчис медводзын сулалысь Пикон дінӧ, чатӧртчыштӧмӧн видзӧдліс чужӧмас.

— Гашкӧ, тэ, гренадер, бура сьылан? Кыдзи овыд?

— Прокоп Космортов, — букӧстіс мӧдыс.

— Абу Прокоп, а салдат Космортов. И быть колӧ шуны — товарищ старшина. Ноко, выльысь вочавидз.

— Салдат Космортов, тӧварыш старшина! — гымӧбтіс Пикон.

— Тадзи — бур! — нимкодьмис старшина. — Ён гӧлӧсыд. Сьылан, гашкӧ?

— Мамӧ оз тшӧкты... — виччысьтӧг шуис Пикон, и коді кыліс, ставӧн гигзьыштісны.

— Мамыд? — чуймис старшина.

— Сійӧ... — вашмуніс Пикон. — Ӧтчыд, гажа юрӧн, сьылі мамӧ дырйи, а сійӧ и шуӧ: дона пиӧ пӧ, йӧз дырйиыс эн сэсся сьыв...

Ставӧн бурпӧт сералім Пиконлӧн тадзсӧ висьтасьӧмысь.

— Жа-аль, — зэв збыльысь шуис старшина, — этатшӧм ён бас весьшӧрӧ вошӧ... Ми эськӧ тэнад гӧлӧсӧн Архангельсксӧ дзоньнас весьӧпӧртім... Гашкӧ, либӧ кутшӧмкӧ песельникӧс тӧдан тэ, аслыд кӧ мамыд оз тшӧкты?

— Федя Мелехин... виноват — салдат Мелехин моль бӧжын уджалігӧн ёна миянӧс гажӧдліс аслас сьылӧмӧн... Торйӧн нин шома юрнас.

— Мелехин? Коді нӧ Мелехиныс?

— Ме-е... — разьсьӧм вома Пикон вылӧ дӧзмӧмӧн бакӧсті ме.

— «Ме-е» — нерыштіс старшина. — Мый нӧ ме-е-ксан кӧза моз? Ноко, шу дженьыдджыка и ярскӧбджыка.

Ме шуи выльысь.

— Бара на лӧвтан... Но ладнӧ — велӧдам! Сідзкӧ, шуан, кужан сьывны? — старшина видзӧдліс ме вылӧ шоналӧм синъясӧн, быттьӧ дыр кежлӧ янсавлӧм важ другыскӧд виччысьтӧг аддзысис.

— Да омӧлика... — яндыся ме.

— Мыйкӧ нӧ кужан он сэтшӧмӧс, мед эськӧн стройын позис сьывны?

— «По долинам и по взгорьям» кужа. «Эх, тачанка...», «Несокрушимая и легендарная...»

— Збыль али мый? — старшина дась вӧлі кутлыны менӧ. — Тайӧ жӧ буретш салдатскӧй песняяс! Тэ водзвыв велӧдін найӧс?

— Ӧти фронтӧвиккӧд ёна косявлім-сьывлім.

— Тайӧ жӧ зэ-эв бур! — дзикӧдз долыдмис старшина: — Фронтӧвикъяс водзвыв дасьтӧны выль салдатъясӧс!

Сэсся старшина корсис морт ӧти сьылысьӧн и мукӧд взводъясысь. Сэсся быд взводысь сійӧ корсис медбур шутьлялысьясӧс, кодъяс эськӧ удал шутьлялӧмнас нӧшта на гораджыкӧн да мӧрччанаджыкӧн вӧчисны сьылансӧ. Та бӧрын сійӧ юаліс, тӧдӧны-ӧ батареяса войтыр казьтыштӧм нин строевӧй песняяссӧ. Унджыкӧныс эз тӧдны, сы вӧсна мый ылі коми сиктъясад эз ёна сьывлыны строевӧй песняястӧ. А сэсся и война дырйиыд, войнабӧрса сьӧкыд воясад и не сьылӧмӧдз йӧзыслы вӧлі...

Но старшина эз шӧйӧвош. Ужын бӧрын сійӧ корис менӧ каптёркаас да тшӧктіс торйӧн гижны припевъяссӧ быд песнялысь. И мед пӧ быд салдат тайӧ припевъяссӧ аслыс перепишитӧ да ӧні жӧ зубритӧ-велӧдӧ.

— Дзоньнас песнясӧ ещӧ кор на велӧдас, — мудера нюмъяліс старшина, — а тадзинад лун-мӧд мысти ми нин пондам камгыны-сьывны.

Каптёркаын ми старшинакӧд репетиция кодьӧс вӧчим — кыкӧн сьылім. Сійӧ ме дорысь кызджыка косяліс-мургис, лӧсьыда, и миян гӧлӧсъясным бура йиджтысисны ӧта-мӧдныскӧд. Сійӧ дӧвӧлен коли: ничево пӧ, туян песельник вылӧ. Сэсся юаліс:

— Кывзы, Мелехин, а украинскӧй песняяс тэ он тӧд? Шуам, распрягайте, хлопцы, коней?

Мися, не ӧтчыд кывлі, но кывъяссӧ омӧля тӧда.

— Да це ж чудесна писня! — старшина ыззис, да мортыдлӧн дзоньнас артмис украинскӧй ногӧн. — И сьывсьӧ кокниа. И салдатъяслы сэтшӧма кажитчӧ — гортаныс быттьӧ век волӧны найӧ сійӧс сьылігӧн, янсалӧм дивчинаясыс дінӧ... Да кывзыв жӧ тэ, кывзыв!

Старшина петіс джодж шӧрӧ, чургӧдіс ыджыд морӧссӧ, кокъяссӧ вылӧдз лэпталӧмӧн, стройын моз, пондіс восьлавны джодж кузя ӧтар и мӧдар да кыпыда сьывны:

Распрягайте, хлопцы, коней,

Та лягайте спочивать,

А я пийду в сад зеленый,

Сад криничинку копать...

Сувтіс, вуджӧдіс ловсӧ, сэсся, синсӧ куньтыртлӧмӧн, вильыша шуис:

— А водзӧ ми, Мелехин, сяркнитам кок йывсьыд чергӧдан припев, мед кӧть сійӧ и мӧд операысь:

Раз-два-три, калина,

Чернобровая дивчина

В саду ягоды брала!

Да сэсся гораа шутёвтам тані, Мелехин! Ок, лӧсьыд! От гарно! Шуи нин тай — быд салдат быттьӧ гортас волӧ...

Веськыда кӧ шуны, менам серамӧй петыштіс старшиналӧн татшӧм ыззьӧмыс вылӧ, сьылӧм вӧсна татшӧма тӧждысьӧмыс вылӧ. Но водзӧ вылӧ кежалӧмӧн колӧ шуны, мый прав сійӧ вӧлӧма...

Асывнас менсьым чӧскыд унмӧс пазьнитіс казармасӧ кисьтысь команда:

— Батарея-а, падъё-о-м!

Ыджыд казармалӧн мукӧд судтаясын юралісны татшӧм жӧ командаяс. Ывла вылын лэчыда чуксасис труба.

Ме, узьӧмвылысь нинӧм гӧгӧрвотӧг, здук кежлӧ чермунлі на вольпасьын, сэсся и ур моз звиркниті-петі джуджыд крӧватьлӧн улі судтаысь, а ме выліын узьлысь Ӧльӧш вӧлі чеччыштӧма нин... Ме кватиті табуретка вылысь лӧсьыда куснялӧм гимнастеркаӧс да гачӧс, понді кӧмасьны-пасьтасьны пӧжар дырйи моз. Гӧгӧр ме моз жӧ, быттьӧ тэрыб кодзувкотъяс, турисны-койисны-пасьтасисны уна йӧз. Ме эг на удит нямӧдавны мӧд кокӧс да дзумгыны кирза сапӧгӧ, кыдзи юрӧбтіс нин выль команда:

— Батарея-а, выходи на зарядку!

Рытсяньыс висьталісны, мый ывла вылӧ колӧ котӧртны зарядкасӧ вӧчны. Но кӧні нӧ менам шапкаӧй? Крӧвать улӧ юрӧс сюйлі, вольпасьӧс пулк-пелк вӧчи, — некӧн абу менам снич выль, гӧрд звездаа шапкаӧй! А ывлаӧ котӧртӧны нин медбӧръяяс... Шапкатӧг сэсся ме и уськӧдчи на бӧрся. Бур, мый эз ёна кӧдзыд вӧв асылыс, да и пемыд на ывлаыс — гашкӧ, оз казявны...

Ми пондім велӧдны дас квайт такта упражнение. Сюсь морт кодкӧ думыштлӧма сійӧс — и нюжӧдчылан, и чеччыштлан, и лажыньтчылан, и кулакӧ чабыртӧм киястӧ зэлӧдлан, — ставсӧ вӧчигӧн быд сӧн и быд лы вӧрзьылӧ-ворсыштӧ тэнад. Меным нимкодь тадзисӧ пессьыны, абу сьӧкыд — менам вир-яй и лысьӧм бура калитӧма вӧрын да ва вылын уна вояс чӧж вийсигӧн...

Старшина век жӧ казялӧма, мый ме шапкатӧм, да зарядка помасьӧм бӧрын топӧдіс менӧ.

— Салдат Мелехин, тэ мый куш юра ветлӧдлан? Прӧстудитчыны кӧсъян? Санчасьтӧ веськавны?

Ме жуглясьӧмӧн висьталі, мый некӧн абу шапкаӧй. Рытнас, водігӧн, лючки-бура улӧс вылӧ пукті, а садьми да — кӧдзалӧма нин местаыс.

Старшина чукӧстіс миян крӧвать дінӧ дневальнӧйясӧс — эн-ӧ пӧ ті мыйкӧ казявлӧй. Эг пӧ, немтор эг казялӧй...

— А эн-ӧ тэ, Мелехин, ачыд кодлыкӧ вузав шапкатӧ? — друг дӧжныштіс старшина, ме вылӧ синсӧ стрӧга читкыраліг.

— Да мый ті, старшина ёрт! — менам синваӧй муртса эз пет ме вылӧ татшӧм грекуйтӧмсьыд. — Кыдз нӧ позьӧ...

— А то быдсямаыс миян тырмӧ — тшӧтш и казеннӧй добра вылад кузь кияссӧ нюжйӧдлысьясыд... Но ладнӧ, ладнӧ, эн на нюжӧд ныртӧ, аддза, мый абу мыжа тэ...

Сэтшӧм забеднӧ меным лоліс. Некор ме эг чайтлы, мый Армияын кодлӧнкӧ киыс лыбас гусясьны. Сэсся ӧд и буретш менам шапкаӧй веськалӧма, кӧть эськӧ, шуам, миян крӧватьным буретш джодж шӧрланьыс сулалӧ, ветланінас... Но старшина сетіс меным мӧд шапка, бара жӧ снич выльӧс, югъялысь гӧрд звездааӧс жӧ, и менам шогӧ усьлӧмӧй бӧр разалі. Сӧмын тай мӧд войнас менсьым и тайӧ шапкасӧ сӧтыштісны...

Бӧрд кӧть серав сэсся. Но тайӧ пӧрйӧ абу ӧтнамлысь менсьым пышйӧдӧмаӧсь шапкаӧс, а нӧшта кыкӧнлысь. Гашкӧ, сы вӧсна, мед ме эгджык шогав?.. А кыдз он шогав, кор бара на шапкатӧг коли? Эз менӧ бурмӧд и сійӧ, мый дневальнӧйясӧс чорыда мыждісны...

— Мелехин! — скӧраліс ме вылӧ старшина. — Кысь меным сымда шапкаыс, мед быд лун выльӧс тэныд сетны?

Ме, мыжа морт моз, чӧв олі да сӧмын и нуски нырӧн.

— Тӧдан мый? — бӧр ыззис сэсся старшина. — Гортса кӧлуйныд тіян бӧрсӧ мӧдӧдтӧм на. Вай жӧ ті, восьса вомаяс, кужинныд кӧ эсійӧкертны казеннӧйсӧ, ассьыныд шапкаястӧ бӧр босьтӧй.

И ме радпырысь босьті. Тайӧ шапкаыс менам салдатскӧй нога жӧ, сӧмын важмӧма нин, кытсюрӧясті чишкасьыштӧма би дорын шонтысигъясӧ. Но сы пыдди гортса мелілунӧн да шоныдлунӧн ӧвтыштіс сы дінысь, и унатор йылысь лӧсьыда казьтыштсис, кор ме бара шапкаалі сійӧс салдаталан куш юрӧ. Да и тӧждысьтӧг-майшасьтӧг ме понді бӧр узьны войяснас — ӧд кор орччӧн сярвидзӧны выль шапкаяс, татшӧм добра вылад оз нюжав киыс весиг медъяндысьтӧм шышыслӧн.

Но сійӧ асылыс, армейскӧй казармаын служитан медводдза асылыс, вошӧм шапкаӧн эз на помась.

Ме бура лӧсьӧді крӧватьӧс — тӧрыт миянлы петкӧдлісны жӧ нин, кыдзи колӧ тайӧс вӧчны, — позьӧ шуны, верӧс сайӧ сетан невестаӧс моз пелькӧді пу стружкиӧн тӧбӧм вольпасьӧс да юрлӧсӧс: вольпасьсӧ бура пушиті да шыльӧді, прӧстыняӧн топыда тубырті, эшкын вольсалі, помъяссӧ эшкыныслысь, мӧд прӧстынякӧд ӧтлаын, рӧвнӧя кусыньті вывлань; сэсся юрлӧсӧс пушиті, вывлань ёсь пельӧсаӧн небыдика пуксьӧді юрувтланьӧ, а сысянь кык весьт шӧрланьӧджык — еджыд байдӧгӧн шлывкнитчис куим пельӧсӧн вӧчӧм чышкӧд... Сьӧлӧмӧй менам нимкодьпырысь тривкнитчис морӧсын, кор ме, ноксьӧмсӧ помалӧм бӧрын, видзӧдлі татшӧм вольпасьыс вылӧ. Со, вӧлӧм, мый позьӧ вӧчны аслад узьланінысь! Мися, татшӧм вольпасьыд вылӧ выльысьсӧ жаль и воднысӧ лоӧ...

А водзвыв вӧлі сетӧма команда — пелькӧдчӧмсӧ помалӧм бӧрын некытчӧ на не вешйыны, ачыс старшина кутас примитны быдӧнлысь уджсӧ. Ме, вермысьлӧн моз кыпыд сьӧлӧма, сувті крӧвать дінӧ да понді виччысьны стрӧг комиссияӧс. Матыстчисны старшина, помкомвзвода да дневалитысь ефрейтор. Старшина видзӧдліс менам вольпась вылӧ, мыйлакӧ нюмыртліс чужӧмсӧ, а сэсся и зывӧкпырысь моз шуис:

— Тайӧс нӧ тэ заправкаӧн лыддян, салдат Мелехин? Он ӧмӧй аддзы, кыдзи вольпасьыд нёпкысьӧма, тувсовъя кляча вӧв быттьӧ. Да дорыс со чургысьӧм ордлыяса кодь. А меным, Мелехин, веськыд линияяс колӧны. Да мед быдлаті шыльыд вӧлі. — Тадзи сёрнитігӧн старшина чепӧльтіс эшкын помӧс да и ӧти здукӧн чашнитіс менсьым став уджӧс.

— Выльысь вӧч! — кывкӧрталіс сійӧ да и муніс мукӧдъяслысь вольпасьнысӧ пузйыны.

Меным тайӧ кажитчис лёкысь тешитчӧмӧн, сідзи и ыпнитлі ме. Но кытчӧ воштысян?.. Сэсся ӧд эз тай ӧтнамлысь менсьым пузувтны, мукӧдыслӧн тшӧтш, чукчияс моз, вывлань жбыркниталӧны эшкынъяс да юрлӧсъяс...

Час-мӧд ми мырсим вольпасьясӧн, сідзи и этадзи нюлім-шыльӧдім ми найӧс. Ме, ас кежысь, весиг сёрнитны вӧлі дась сыкӧд, ловъя ловкӧд моз... Медбӧрын старшина сэсся примитіс жӧ менсьым заправкаӧс. Да и кыдз нӧ татшӧмсӧ он примит? — некӧні некутшӧм кусынь ни чукыр абу, быттьӧ вольпасьсӧ кыз керйысь шыльыда лӧсйӧма, ме эськӧ весиг шуи — быттьӧ стружитӧма... Но кор ме думышті, мый войсӧ бара на ковмас узьны тайӧ стружки вылас, а сэсся асывнас тадзи жӧ выльысь нювны-шыльӧдны, — менам мышкуӧй ӧтпырйӧ пӧсявліс и кӧдзавліс...

Но недыр мысти ми тай сэсся аддзим жӧ аслыным кокньӧд — лесопилкаысь кодкӧ судзӧдӧма койка кузьта вӧсньыдик рейкаяс. Регыд татшӧм линейкаясыс быдӧнлӧн лоисны. Пуктан вӧлі найӧс вольпась дорышъясад, вевттян эшкыннад — ок и веськыд лоӧ! И визьясыс лунтыр оз торксьыны... Старшина, дерт, казявтӧг эз ов миянлысь сюсялӧмнымӧс, но немтор эз шу — сылы медтыкӧ мича вӧлі, а сэсся кӧть кыдзи сійӧс вӧчӧма...

Шапка гусялысьяс сідзи и эз сюрны. Но сюсьджык дневальнӧйясӧс пондісны сувтӧдавны, и водзӧ немтор сэсся эз кут вошласьны миян.

Но ми асьным жӧ нерадӧсь лоим тайӧ дневальнӧйясыс вылӧ. Сы вӧсна мый нерӧдимӧй бать кодь скӧрӧсь вӧліны найӧ, и кӧть эськӧ ефрейторъяс асьныс, ӧти лычкатор жӧ сӧмын и эм погон выланыс, — но тшӧктӧны вӧлі чолӧмавны-приветствуйтны асьнысӧ этша вылӧ... полковникъясӧс моз. Торйӧн нин ышмаліс кузь ныра да чим сьӧд юрсиа ӧти ефрейтор. Муна вӧлі ме сы дінті, кыдз шуласны, честь по чести, чолӧмалӧм могысь лӧсьыдика лэптыла топӧдӧм-нюжӧдӧм чуньяса веськыд киӧс кӧсича дінӧ. А сійӧ тай кыдз горӧдас мышсянь:

— Эй, солдат, вернысь!

Мися, мый нӧ лоис? Ме жӧ лючки-бура муні тіян дінті...

— За пять шагов до дневального перейти на строевой шаг! — тшӧктӧ ефрейтор, — и пять шагов после него.

Лоис бергӧдчыны да, юрӧс сыланьӧ, енланьӧ моз, пӧлыньтӧмӧн, швачкӧдны-мунны строевӧйӧн — воськовтігӧн сапӧг нырӧс водзӧ ёна нюжӧдӧмӧн да пидзӧс кусыньӧс турӧдӧмӧн.

Ми нимтім тайӧ ефрейторсӧ «Солдат вернысьӧн». А нӧшта — «Генераллӧн дас нёльӧд заместитель».

Дерт, шуам, мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, миянлы, новобранечьяслы, эз жӧ дзик ковтӧмӧн вӧв строевӧйнас лишнӧйысь колскӧдны. Сы вӧсна мый строевӧй подготовкаыс эз на и зэв кокниа сетчы миянлы, вӧрса йӧзлы, дас куим-дас нёль арӧссянь сьӧкыд удж мыркысьяслы. Дерт, ветліг-котралігад ёнасӧ ми эгӧ мудзлӧй — вын пӧшти быдӧнлӧн тырмӧ, но статьяснымӧс колӧ вӧлі ёна веськӧдны-шыльӧдны. Кодкӧ ёна мышкыртчӧмӧн ветлӧдлӧ, кодкӧ баръёв кока, а кодкӧ юрсӧ мулань век копыртӧма, быттьӧ туланӧс ли урӧс туялӧ.

А кузь Пиконлы некыдз оз вӧлі мӧрччы «правое» либӧ «левое плечо вперед» команда. Веськыда кӧ шуны — тайӧ зэв дзибрӧс команда и эм. Тшӧктасны «правое плечо вперед!», а колӧ гӧгрӧстӧмӧн бергӧдчыны шуйгавыв. И «левое плечо» дырйи — веськыдвыв. Пикон, да и не сӧмын сійӧ, первойсӧ некыдз, дзик некыдз, оз вӧлі вермы гӧгӧрвоны тайӧс. Мыйла нӧ пӧ колӧ мунны шуйгавыв, кор шуӧма «правое плечо»? Сержант чеччышталӧмӧн пондас велӧдны сійӧс: да гӧгӧрво пӧ тэ, йӧй юр, мый пельпомыд тэнад бергӧдчӧ! А мӧдыс та вылӧ воча буксӧ: мыйла нӧ пӧ быть пельпомыслы колӧ сетны командасӧ?.. Сэсся «правое плечо» дырйи бара на бергӧдчӧ веськыдвылӧ. А ӧд Пиконыс медводзын сулалӧ, позьӧ шуны, веськӧдлӧ мунӧмнас. Унаысь сійӧ дзугліс первой взводлысь стройсӧ, не этша чорыд кыв перйис сержантлысь.

Быд ногыс ёна пессигӧн салдатскӧй нормаыд миянлы эз тырмы. Ми пӧшти ставӧн воим вӧрса уджъяс вылысь, нянь сэки вӧльнӧй нин лои лавкаясын, и пӧрӧдчигад да мый да няньтӧ да картупельтӧ бура печкылім-сёйлім, война кадӧ став тшыгъялӧмыс пыдди. А тані — салдатскӧй паёк, ыдждӧм вытяыдлы сійӧ некытчӧ матӧ оз такавлы...

Пуксьӧдасны кузь пызанъяс сайӧ дас мортӧн. Ваясны бачокын шыд, нянь чӧлпан. Бӧрйӧм йӧз юклӧны, а мукӧдыслӧн тшыг синъяс лэчыда дзулъялӧны — оз-ӧ кутшӧмкӧ тасьтіӧ сукджыка чӧвтны, оз-ӧ кутшӧмкӧ нянь тор кызджыка шӧрыштны. А сэсся и дас ки, ӧтпырйысьӧнмоз, уськӧдчӧны кватитны кызджык шӧрӧм, торйӧн нин коркаладорсӧ...

Сы дыра да сэтшӧма виччысян пажын кадсӧ, а он и казявлы, кыдзи ньылыштан шыдтӧ да роктӧ. Бур, мый позис нин сэки сьӧм вылӧ судзӧдны лавкаысь нянь. Но сӧмын тай, армияас воигӧн, ми став сьӧмнымӧс видзим-пыркӧдім, ёнджыкасӧ вина вылӧ, кӧть эськӧ и быдӧнлӧн унакодь вӧлі, а меным тьӧткаяс куим зептӧ вурлісны-дзеблісны. Миян котырысь Миколлӧн сӧмын вичмӧма сьӧмыс... А ми, куим бӧлбан — Пикон, Ӧльӧш да ме, чукӧртам вӧлі код тӧдас кыдзи кольыштӧм рубаясӧс, ньӧбам кык чӧлпан нянь, ӧти здукӧн лӧсыштам, ватӧг и быдтор, а сэсся мунам пажнайтны, шыдсӧ и роксӧ сёям, нянь торсӧ и, сэки вӧлисти кывлам пӧтӧмсӧ...

А быд асыв квайт часын — подъём, физзарядка вылын котралан да чеччалан, спортзалын турник вылын гартчан, строевӧй вылын кок лапатӧ нюжйӧдлан, по-пластунски кысъясян, джуджыд стен штурмуйтан, штыкӧн бытшласян... Кыдз оз сюмав кынӧмыд?

Стружитісны миянӧс, пыркӧдісны гражданскӧй буснымӧс быдлаын. Шуам, стройӧн вайӧдас старшина пищеблокӧ. Сувталам быдӧн асланым пызанъяс сайӧ и огӧ на пуксялӧй, виччысям, кор старшина сетас команда:

— Головные уборы снять!

Нярснитан юрсьыд шапкатӧ, но ӧтпырйысьӧнсӧ миян, буракӧ, оз артмы, старшина чукрасьӧ да выльысь тшӧктӧ:

— Головные уборы надеть!

И тадзи некымынысь шапкаасьлан да пӧрччысьлан, кытчӧдз оз бурмы старшиналӧн сьӧлӧмыс да оз сет выль команда:

— Садись!

Но весиг и тайӧ лӧсьыд командаыс вылӧ нюжмасьысьыд сюрӧ. И быдторсӧ казялысь старшина бара на командуйтӧ:

— Встать! Садись! Встать! Садись! — И куш юръяс, гыяс моз, сӧмын и лайкъялӧны зал кузяла.

Ёна сьӧкыд кажитчис первой каднас! Ӧтлаын петам вӧлі куритчыны, азыма нёнялам махорка тшын да чӧв олам. А сьӧлӧмъясным ойдӧмаӧсь гажтӧмтчӧмӧн, и сэтшӧм мусаӧн, сэтшӧм донаӧн кажитчӧ бӧрӧ кольӧмаыс, став гортсаыс. Мортыдлӧн тай, буракӧ, век сідзи овлӧ — бурсӧ да шудасӧ сійӧ сӧмын сэк вермӧ лючки донъявны, кор мыйыськӧ ёна сьӧкыд лоӧ сылы да позьӧ сійӧс ӧткодявны вӧвлӧмаыскӧд...

Но и гажыс миян, том йӧзыдлӧн, не этша жӧ вӧлі. Шуам, праздник кодьӧн лолывліс пывсян лун.

Со и талун стройӧ сувтӧдіс дзоньнас батареяӧс ачыс старшина. Пывсьыны мунам карса баняӧ! А вель кузя колӧ муннысӧ — Двина пӧлӧн кузя нюжӧдчӧм шӧр уличаӧд, кодлы сетлӧмаӧсь Павлин Виноградовлысь ним. Ми тӧдам нин, мый тайӧ мича нима мортыс мичаа и олӧма — гражданскӧй война дырйи кутшӧмсюрӧ судноясысь котыртӧма паськыд Двина вылын флотилия да чорыда тышкасьӧма интервентъяскӧд да белогвардеецъяскӧд, а сэсся ӧти бойын усьӧма...

А кутшӧм гажа луныс талун — кӧдзыд и шондіа! И карыс дзоньнас видзӧдӧ тэ вылӧ, сымда йӧз. И тэныд окота лӧсьыдджыка мунны, окота мичаджыкӧн петкӧдчыны йӧзыслы. Юртӧ чатӧртӧмыд, морӧстӧ чургӧдӧмыд, сідз нин абутӧм кынӧмтӧ сюрса лы дінӧдзыд кыскӧмыд. Ачыд аслыд ыджыдджыкӧн кажитчан, ёнджыкӧн. Джынвыйӧ чабыртӧм киясыд вынысь ӧвтчӧны, сапйысь-мунысь сапӧга кокъясад бур вын кылӧ, туша пасьталаыд винёв вын визъялӧ-ворсӧ... И шонді югӧрӧн гӧгӧр ворсӧ, гӧгӧр ойдӧма, тулыслань нин вӧрзьӧм шонді югыдӧн. Лым дзирдалӧ зарни киньясӧн, дзуртӧ-сьылӧ кок улад. И том тэ, ён да, буракӧ, век татшӧмӧн и лоан, нэм чӧжыд. Быдтор на удитан вӧчны олӧмас, со татшӧм гажа мирас... И ӧдва нин тэ верман виччысьны, кор старшина сетас тайӧ здукас медся колана командасӧ:

— Запева-ай!

И ме, восьлалан лад сертиыс, кыпыда заводита гӧлӧс тырӧн, мыйта сӧмын эм менам:

Родилась ты под знаменем алым

В восемнадцатом грозном году,

Всех врагов ты всегда сокрушала,

Победила фашистов орду.

А батарея нин, пӧшти сё морт, йи кодь ён том йӧз, ӧзъян сьӧлӧмӧн виччысьӧны, кор и налы ковмас горӧдны припевсӧ. Сэсся тай кыдз йиркнитасны:

Несокрушимая и легендарная,

В боях познавшая радость побед,

Тебе, любимая, родная армия,

Шлет наша Родина песню-привет!

Шлет наша Родина песню-привет!

Ӧшинь стеклӧяс керкаясын тіралісны, кор ми йиркӧдім-сьылім тайӧ гора да пӧсь кывъяссӧ... А ветлысь-мунысь йӧз сувтӧмӧн видзӧдӧны миян вылӧ. А ми лӧдсалам! А ми косялам!.. Аслам менам, кӧть кымынысь эг сьывлы стройын тайӧ песнясӧ, век чажмунліс сьӧлӧмӧй, кыпыд дрӧж босьтліс менӧ, гордостьӧн и код тӧдас на мыйӧн ойдліс менам лолӧй.

Помасяс песняыс, и строй водзын тшапитысь старшина — а татшӧм здукъясас сійӧ век водзӧ сувтлӧ — кыдз тай горӧдас:

— Батарея-а!

Тайӧ лоӧ, мый колӧ вуджны строевӧй шаг вылӧ. А ми велалӧмаӧсь нин, да сӧмын и колскӧдам ӧтпырйысьӧн сапӧг пыдӧс пасьталаӧн туй южсӧ: швач да швач! Швач да швач!

Сэсся старшина бара тшӧктӧ сьывны, и ми, коми зонъяс, резьӧдам украинскӧй «Распрягайте, хлопцы, коней». Пӧся сьылам, вильыша сьылам, торйӧн нин старшинаӧн велӧдӧм гажа припевсӧ:

Раз — два — три, калина,

Чернобровая дивчина

В саду ягоды брала...

Ӧтчыд дай мӧдысь сярӧбтам. А сэсся «свистунъяс» ӧта-мӧд вежмӧн пельясыд чунавтӧдз шутёвтасны...

Ог и тӧдлӧй, кыдзи пывсянӧдзыс сьылігтырйиыд воам. Аслыным кыпыд, да и быттьӧ Архангельск карса йӧзыслы концерт сетім.

А пӧсь пывсяныд ми вок войвывсаыдлы век на медся мусаторъяс лыдын вӧвлі — став мудзӧм-майшасьӧмтӧ босьтӧ, и быттьӧ выльмӧдӧмаӧн тэ петан пывсянсьыс, выль сьӧкыдлунъяс вылӧ и быдторыс вылӧ дась.

Талун миянӧс сёрӧнджык пывсьӧдісны, пемыд нин лоӧма ывлаыс — февраль заводитчигад кузь-ӧ на лун? Ывлаыс кӧдздӧдӧма, тӧлыс ёнмӧма, войланьсянь лоӧма, Белӧй моресянь.

А сьывны радейтысь старшина бара на тшӧктӧ: «Запевай!» Но пывсьӧм бӧрад, да торйӧн нин татшӧм кӧдзыдінад, миянлы ньӧти абу окота горшнымӧс косявны. «Ог кутӧй сьывны», — шуӧ кодкӧ, и тадзсӧ шуӧмыс ток моз пырысь-пыр разалӧ строй кузяла и пасьтала.

И медсьылысь батарея чӧв олӧ.

Скӧрмӧм старшина котралӧ ӧтарӧ и мӧдарӧ, меным горзӧ, тшӧктӧ заводитны, но ме, мырдысьӧн киргигтыр, шуа, мый пывсян бӧрын, кӧдзыдінад, гӧлӧсӧй оз шед. Мукӧд взводъясса босьталысьяслы тшӧктӧ старшина, быд ногыс грӧзитчӧ, но батарея чошкӧдчӧмӧн чӧла восьлалӧ пемыдас.

Сэки старшина тшӧктӧ «левое плечо вперед», да лэччӧдӧны миянӧс лымйӧн эжсьӧм пемыд Двина вылӧ, кодлӧн помтӧм-дортӧм ковтысын муралӧ вой тӧв.

«Бегом!» — тшӧктӧны котӧртны миянлы челикӧдыс. — «Запевай!» — Но ми ог сьылӧй.

«Ложись!» — и ми кыссям по-пластунски.

«Запевай!» — ми чӧв олам. Ми ӧд асныраӧсь жӧ. Бур вылӧ кӧ — и ми бурӧн, а лёк вылад — лёкӧн жӧ дай. Нинӧмла пывсьӧм бӧрын кӧдзыдінас голянымӧс косявны. Да и пемыднас некод оз кывзы ни оз видзӧд миян вылӧ...

Ог тӧд, ачыс-ӧ мудзис старшина али век жӧ гӧгӧрвоис, мый оз дзик ставсӧ ладнӧ вӧч сійӧ миянкӧд — ӧд пывсян бӧрад тадзинад кодкӧ вермас на и висьмыны, а гашкӧ и, кодкӧ помкомвзводаяс пиысь мыйкӧ шуис сылы, — сідз ли тадз ли, а час кымын Двина вылын песӧм бӧрын, сійӧ бӧр нуӧдіс миянӧс карса улич вылӧ, а сэсся ми чӧла воим асланым ыджыд казармаӧ, кодлӧн нимыс — «Восстание».

Выліын нин, пӧрччысьӧм бӧрын, старшина выльысь сувтӧдіс миянӧс стройӧ да, скӧрмӧмсьыс кустӧм на, чорыда пондіс куштыны миянӧс: мый армияын кывзысьтӧмыд — преступление; мый талун ті командир тшӧктӧм серти энӧ сьылӧй, а аски, гашкӧ, сы тшӧктӧм серти жӧ онӧ мунӧй атакаӧ... Сэсся куимнан взводысь запевалаясӧс, тшӧтш и менӧ, петкӧдіс стройысь да сетіс морт пай вылӧ куим наряд вне очередиӧн. Куим вой пӧ ковмас мыськыны джоджъяс.

Отбой бӧрын, кор мудзӧм салдатъяс водалісны стружкиа шоныд вольпасьясӧ да чӧскыда унмовсялісны, ми, куим запевала, пуджим улыс дӧрӧм сосъяснымӧс да заводитім мыськавны казармалысь Двина пасьта пу джоджсӧ. Ва рузумӧн кыза кӧтӧдам, а сэсся валскам-вуштам куснялӧм сутуга ветьӧкӧн. Тадзи гогныштӧм, уна сапӧгӧн пыртӧм кыз няйтсӧ чукӧртам ва рузумӧн да мичаа косӧдам. Велӧдны оз ков миянӧс!.. Ми тӧдам — тэрмасьны нинӧмла, кӧть и узьны окота. Ӧд старшиналы кӧ оз кажитчы, ковмас ставсӧ выльысь вӧчны.

Час куим мысти, кор ми, куим запевала, бура вуштім и косӧдім джоджъяссӧ, бара петіс миян дорӧ старшина, буракӧ, удитӧма нин вугралыштны аслас каптёркаын. Кыскис зепсьыс носӧвиксӧ да ниркнитіс сійӧн косӧдӧм, но косьмытӧм на джоджсӧ. Видзӧдліс би водзын. Сэсся миян вылӧ видзӧдліс да кӧдзыда мурӧктіс:

— Верманныд водны.

Ме весиг ыркмунлі старшиналӧн видзӧдласысь — мися, буракӧ, оз вунӧд сійӧ талунъясӧ да водзӧ вылӧ пондас топӧдны миянӧс кор колӧ и оз ков. А кӧсъяс кӧ, быдторсӧ сійӧ вермас вӧчны, власьтыс тырмас... Воді ме, гӧгӧр чӧскыда узьӧны, а ме некыдз на ог вермы унмовсьыны. Мыйла сӧмын и висьтавсис сьывны кужӧмнас! Кузь Пикон жӧ эськӧ нюжнитіс гӧна кывсӧ да!.. Тадзинад кӧ, сьӧкыд меным лоӧ служитны, сы вӧсна мый частӧ вежласьлӧ менам лов кылӧмӧй. Шуам, друг гажтӧмыс босьтас, шогӧ уся, а бара на пондасны тшӧктыны сьывны... Но регыд сэсся меным яндзим пондіс лоны тадзисӧ няргӧмысь. «Да мый нӧ тайӧ тэкӧд лоис! — куті ме дивитны ачымӧс. — Ёна тай — наряд вне очереди сетісны! Да джодж мыськин!.. Этша али мый нин тэ джоджъяссӧ мыськавлін гортад олігӧн!.. Али тэ вӧрын уджалігӧн омӧльджыка мудзлывлін? Кор дас кубометрӧдз луннас вӧлі пӧрӧдан? Кор мукӧд луннас мудзӧмыдла ӧдва-ӧдва баракӧдзыд вӧлі довган?..»

Кӧть мый эн шу, а морттӧ век жӧ лӧсьыда суктӧма-вӧчӧма: слабӧн овлӧ сійӧ, и вынаӧн, и вежӧрыс век сьӧрсьыс, и вежӧрыс век нин зільӧ ловзьӧдны да лэптыны вынаджыксӧ...

Татшӧм мӧвпъясӧдзыс воӧдчӧм бӧрын менам быттьӧ и лӧнис сьӧлӧмӧй, да ӧдйӧ ме сэсся и унмовси.

А мӧд луннас лоис сэтшӧмтор, код бӧрын кыпыда и гажаа мӧдӧдчис менам олӧмӧй да служитӧмӧй.

4

Меным воис письмӧ!

Пӧлӧса грапитӧм тетрадь листысь куим пельӧсӧ кусыньтӧм конверт. Ме босьті дневальнӧй пызан вылысь тайӧ треугольниксӧ бордъясьтӧм-лэбавтӧм кайпиӧс моз, видзчысьӧмӧн. А аслам сьӧлӧмӧй пессьӧ морӧсын, сэтшӧма нӧйтчӧ. И киясӧй тіралӧны.

Сэтшӧмтӧ полевӧй почта. Федор Андреевич Мелехинлы. Сыктывкарсянь. Дина Костинасянь.

Ме корси гусяджыкин, восьті треугольниксӧ да понді горша лыддьыны, и пыр жӧ быттьӧ ыльгысис меным лов вылӧ тувсов гажа лун — дзоньнас ойдіс сійӧ шоныдӧн и югыдӧн, ставыс сэні пондіс уна рӧмӧн дзирдавны, сьывны да ворсны кутіс... А ме лыдди и лыдди, и некыдз ме эг вермы торйӧдчыны лӧз чернилаӧн тэрыбакодь, но ясыд ныв почеркӧн гижӧмасьыс...

«Видза олан, Федя, дона мортӧй менам!

Гижӧ тэныд Динаыд, кодӧс тэ корсюрӧ весиг шулывлін Дианаӧн.

Воис тэнад письмӧыд, Федя, и синваӧн мыссигтыр ме сійӧс лыдди: первой горша ньылышті помысь помӧдз, а сэсся ньӧжйӧникӧн, быд кыв ки вылын ичӧт кагаӧс чеччӧдлігмоз, лыдди нӧшта дас пӧв. Кутшӧм лӧсьыда тэ гижан, Федя! Меным ӧд тэсянь некор на эз волы письмӧыд, да ӧні быттьӧ кутшӧмкӧ гуся ӧдзӧсӧд видзӧдлі тэнад лов пытшкӧ. И кылі ме тэнсьыд гажтӧмтчӧмтӧ, кӧть эськӧ и тэ веськыдасӧ он гиж та йылысь, и радейтӧмтӧ тшӧтш кылі, бара на пӧся сотыштіс сійӧ менӧ...

Ой, Федя, ме чуть эг йӧймы сійӧ асывнас, кор Сыктывкарын локті тэнӧ колльӧдны, а тэ нин абу. Ӧтилаӧ уськӧдчыла, мӧдлаӧ, гӧгӧр тырыс на йӧз, юася — кӧнӧсь нӧ, мися, сыктывсаяс? Некӧн оз тыдавны?

Сэсся и весьӧпӧртісны менӧ: найӧс пӧ важӧн нин нуисны...

Кокъясӧй менам лигышмунісны, син водзӧй пемдіс, вӧрзьыны ог вермы, ог и помнит, кыдзи ывла вылӧдзыс петі. А сэсся кыдзкӧ-мыйкӧ тай вои жӧ гортӧдз — пласьткыси крӧвать вылӧ да лун джынсӧ бӧрді... Меным чайтсис, мый ставыс пусь-пась пазаліс, мый тэ ӧні ме вылӧ нэм кежлад нин лӧгасин, и тэа-меа костын ставыс помасис... Син водзӧ сувтӧда вӧлі, кыдзи тэ шог синъясӧн видзӧдан-корсян менӧ гӧгӧрбок, корсян, но некыдз он аддзы, думышта вӧлі тадзи и бара на ырӧбӧн бӧрддза, бур, мый ӧтнамӧн вӧлі гортын, пӧдругаясӧй велӧдчӧны. Мыйкӧ жӧ ме оллялі сэні...

Тэ тай гижӧмыд, Федя, мый олӧмас ми зэв этша мында вылӧ асьным асланымӧсь. Сідзи и эм, Федя, бура тэ тайӧс шуӧмыд и сэтшӧм стӧча. Унатор тай и збыльысь артмӧ оз сідзи, кыдзи ми кӧсъям... Тэкӧд неногсӧн янсалӧм бӧрын ӧні меным тайӧ сьӧлӧмӧдз мӧрччис... Кӧсйи ме — мед эськӧ бурджыка ставыс артмис, но эз тай ло миян ног, тэа-меаысь ыджыдджык вын ас ногыс дыр кежлӧ янсӧдіс миянӧс...

И со, воис письмӧыд. Сё пасибӧ жӧ нин тэныд, дона мортӧй! Ме, гашкӧ, сы вӧсна и тэнӧ медъёнасӧ радейта, мый кӧть и быдсяманас тэ овлан, но сьӧлӧмыд аслад мелі и бур.

Тэнад письмӧ воӧмыд ыджыд праздник кодьӧн лоис меным. Выльысь быттьӧ ловзи ме, важсяыс гажа да кыпыд лои. Серамӧй кыськӧ зэв матысь сяргысьӧ-петӧ, йӧй вомӧй омӧля и топавлӧ.

И тэкӧд став аддзысьлӧмъясӧс быттьӧ выльысь ме ола, Федюш! Ставсӧ! И сэтшӧм лӧсьыд найӧс, мед кӧть и думъясӧн, выльысьсӧ овны! Думышта — и ставыс сувтӧ син водзӧ, ставыс ловзьӧ збыль вылас моз.

Кӧсъян кӧ, оз кӧ ло дыш тэныд лыддьынысӧ, ме висьтала тэныд, коръясӧ тэа-меа окыштчылім. Меным ӧд ӧні абу нин сэтшӧм яндзим тэысь, тэ менӧ он аддзы, кӧть и гӧрдӧдышта.

Первойысьсӧ тайӧ лои Ыбынын, война помасян тулысъявыв. Дас квайт арӧсӧн сэки миянлы вӧлі — ой, ой, ой, кольӧма тай пӧраыс!.. Тэ колльӧдін менӧ гортӧ. Веськыда шыльыд чарӧм вывті ми мунім, кокни йӧзтӧ тай лэптіс сэки... Ыбынлӧн йирыс тӧвбыд эз кынмыв, ми дыркодь сулалім пос вылас да лыддим пемыд ваӧ сунӧм кодзулъяс. Сэсся кильчӧ пос помын тэ менӧ окыштін. Зэв полігтырйи чупнитін. Но ме садьтӧг повзи, уськӧдчи гортӧ... Ме некыдз сэсся эг вермы унмовсьыны — биа висигӧн моз войбыд тупляси. Сэтшӧма ӧзтін тэ менӧ, сымда жар вӧлӧма тэнад вом доръясын...

А мӧдысьсӧ тэ менӧ окыштін Прибалтикаад вӧвъясла ветлігӧн. Пывсим тай ми сэки ӧти тьӧтка ордын. Ме буретш кутшӧмкӧ зэв лӧсьыд вӧт вӧлі вӧтала, а садьми вом дорӧ кодлӧнкӧ чӧскыда сибдӧмысь. И бара на тэ тайӧ вӧлӧмыд... Водін узьны гӧбӧч вылӧ, а кыдзкӧ со веськалӧмыд ме дінӧ... Сӧмын тай та бӧрын ми дыр кежлӧ торъявлім.

Коймӧдысь делӧыс вӧлі сиктын, тэ гортад нин олін. Шоныд гожся рытӧ тійӧ вӧлі юксьӧмысь мачӧн ворсанныд. Ми воим тіян дінӧ пӧдругаяскӧд, менам киын вӧліны дзоридзьяс. Но ме тӧді, мый тэ сэні, да дзоридзьяс пӧвстас тшӧтш дзебышті петшӧр — мед кӧть нин тайӧн сотыштны тэнӧ меысь ӧтарӧ пышъялӧмсьыд... Тэ босьтін букетсӧ, петшӧрыс дзужаліс тэнӧ... Ме пышйыны понді, тэ уськӧдчин менӧ вӧтӧдны... Эн радлы суӧдӧмсьыд! Ме кӧ мый вынысь котӧрті, тэныд эськӧ не суӧдны менӧ вӧлі... Но ме эг мый вынысь котӧрт... Тэ вӧтӧдін менӧ и видчӧм пыдди окыштін, бур, мый ылӧдз ме йӧз дінсьыс пышйи... Но сэки тэ эн нин ыбынса мозыд окась. Тэ вӧлі ёна нин велалӧмыд татшӧмторсӧ вӧчны моль бӧжъяс бӧрад да мый да...

Муса Федюшӧй! Нӧшта ӧтчыдысь ыджыдсьыс-ыджыд аттьӧ тэныд письмӧсьыд! Ёна и гажа да лӧсьыд лои овнысӧ меным! И велӧдча ме, кыдзи некор, кыпыда да бура.

Мед и тэныд, Федюша, сідзи жӧ служитсяс!

Топыда кутла тэнсьыд — вӧр лэдзысьлысь и салдатлысь — вына китӧ да окышта биа вом доръястӧ сёысь. Буретш сёысь! Не унджыкысь и не этшаджыкысь.

Тэнад Дина-Диана».

Со кутшӧм письмӧ меным воис! И сирӧд чагйӧс моз ӧзтіс менӧ. Уна пӧв лыддьӧм бӧрын сюйи ме сійӧс гимнастерка морӧс зептӧ, и сійӧ быттьӧ токӧн йитчис менам виркӧд, менам сьӧлӧмкӧд — шонтӧ сійӧ менӧ, лолӧс бордйӧдӧ, и нимкодьӧй оз тӧр ку пытшкӧ, быдӧнкӧд окота юксьыштны сійӧн, лыддьыны письмӧсӧ быдӧнлы, но меным и жаль кыдзисюрӧсӧ солькъявны ӧтнамлы вылӧ ылькнитӧм мелілунсӧ.

Бура и сьылі-босьталі ме сійӧ луннас! Лӧсьыда и зваркӧді строевӧй! Турник вылын да брусъяс вылын ӧвтчи-бергалі вӧркань моз, а гашкӧ, и тулан моз... А войнас, отбой бӧрын, мӧд наряд вне очереди вӧчигӧн, ме сэтшӧма валски-вушті сутуга ветьӧкӧн джодж пӧвъяс, мый быттьӧ кӧсйи пырыс розьӧдны найӧс... Весиг старшина чуймис мыськӧм джоджъяссӧ примитігӧн:

— Талун тэ, Мелехин, мыйкӧ вывті нин кыпъялан?

— Кыпыд и эм ме талун, тӧварыш старшина! — воча шуа сылы. — Бур письмӧ воис...

— Кодсянь нӧ? Абу кӧ секрет?

— Ӧти нывсянь...

Ме нуи сэсся мыськасян кӧлуйӧс туалетӧ, мысси, а бӧрсӧ воигӧн старшина бара на паныд воис меным. Вай пӧ ӧтлаын куритчам водтӧдзыд, и нюжӧдӧ меным папирос пачка — «Север». Ӧзтім ми ӧти истӧгысь, чӧскыда нёньышті ме папирос тшынсӧ. Старшина шуис:

— Асныраӧсь жӧ ті вӧлӧмаӧсь, комиясыд... — шоныда шуис, ме сылысь эг на кывлы татшӧмсӧ; и быттьӧ весиг миритчыны кӧсйӧм ме кылышті гӧлӧссьыс. — Мися, тӧрыттӧ позис и сьылыштны...

Ме смелмӧдчи да веськыда жӧ вочавидзи сылы:

— А ӧд пывсян бӧрад да кӧдзыдінад некыдзи оз сьывсьы, тӧварыш старшина.

— Да кутшӧм нӧ салдатскӧй строй сьывтӧгыд? А, Мелехин? Ыж чукӧр, а абу строй! Сэсся ӧд и кар кузя мунам.

— Луннас тай нӧ со кыдзи косялім-сьылім, — зіля ме ас ног гӧгӧрвоӧдны сійӧс. — Да и кутшӧм нӧ песня, кор оз сьывсьы? Кор мырдысьӧн пычкысян? Тӧварыш старшина?.. А асныра кузяыд кӧ сёрнитны, то эмышт миян сэтшӧмторыс. Кор ми асьнымӧс правӧн лыддям, сэки сьӧкыд миянӧс мӧдарланяд синны... Тӧлка да бур кывнад ещӧ на позьӧ, а лёкнад — сьӧкыд...

— Хы!.. Видзӧд со... — серӧктіс старшина.

Ме чайта, эз дзик весьшӧрӧ ло миян татшӧм сёрниыс. Ме чайта, весиг — мӧвпыштчис сійӧ...

А войнас ме вӧталі Динаӧс — сійӧ быттьӧ жбыркйӧ-лэччӧ ме дінӧ вичко ӧшиньяса педучилищелӧн джуджыд кильчӧ поскӧд, лӧз енэжсянь мича ангел моз лэччӧ. Асылӧдзыс, «подъём!» командаӧдз век лэччис сійӧ ме дінӧ, век лэччис...

Тэрыбджыка мӧдӧдчисны служитан лунъяс...

Ми велӧдім винтовка — «образца 1891 дробь 30 года». Ӧд винтовкаа салдат век на вӧвлі медыджыд выннас, кӧть сэсся кутшӧм оружие эз лӧсьӧдлыны бӧръя каднас. Сійӧ кисьтіс государствояс, путкыляліс тронъяс, гымӧдіс-вӧчис революцияяс... Сідзкӧ, винтовкатӧ колӧ тӧдны ассьыд вит чуньтӧ моз. Да и вӧдитчыны колӧ кужны сійӧн аслад вит чуньнад моз жӧ. Ми зілим, мед син куньӧмӧн велавны разьны да бӧр чукӧртны затвор, кодӧс мудера и прӧстӧя йитлӧма-тэчӧма сизим частьысь. Быд лун нюлім-весалім ми винтовкаяснымӧс, да найӧ югъялісны мавтасысь тулысын муртса на мыччысьӧм кыдз пу коръяс моз.

Некор ог вунӧд сійӧ здуксӧ, кор старшина петкӧдіс менӧ стройысь, горӧдіс менам винтовкалысь номерсӧ да ылысянькодь шыбитіс сійӧс меным; ме лэбигас и кватиті, бӧрыньтчи аслам местаӧ, сувтӧді винтовкаӧс орччӧн, веськыд киӧн топыда чабырті цевьёӧдыс, а ачым быттьӧ понді кывны, мый кутшӧмкӧ вын петӧ оружиесьыс, ме пытшкӧ йиджтысьӧ, ачымӧс менӧ вӧчӧ вынаджыкӧн да повтӧмджыкӧн.

Чургӧдӧм штыкъясӧн бырсйӧдлім-сутшкалім идзасӧн тӧбӧм буржуй полӧкалӧясӧс. «Коротким коли! Длинным коли!» Велӧдчим, кыдзи колӧ сюсьджыка клёнӧбтыны рукопашнӧй дырйи кӧртӧн дорӧм прикладӧн, кыдзи колӧ дорйысьны, мед тэнсьыд ассьыд юр лытӧ водзджык эз пазьнитны...

Сэсся лыйсим. И тані том коми салдатъяс пӧшти быдӧн бура петкӧдлісны асьсӧ. Ӧд быд керкаын миян пищальыд век вӧвліс, и зон челядьыд ичӧтысянь сійӧн вӧдитчылісны. Медбура лыйсис Пикон — став пуляяссӧ мӧдӧдаліс сӧмын «десяткаясӧ».

Но сы пыдди Пиконлы сьӧкыд вӧлі турник вылын. Сойяс вылас кыскысигӧн мыйкӧ жӧ вӧлі кузь кокъяснас тривкйысяс — тшӧтш отсалӧ ачыс аслыс тадзи, — но некыдзи оз лыб, лыясыс да куйӧдыс пытшкас, буракӧ, унджык. А гӧгӧр серамыс!..

А вӧліны тшӧтш «брусья», и кузь гырка сьӧд куа «вӧв»... Тайӧ «вӧлыс» первойысьтӧ пӧшти быдӧнӧс повзьӧдлӧ. Ылысянькодь котӧртӧм-ӧддзӧдчӧм бӧрын колӧ тювгысьны-чеччыштны сы вывті кузяла ногыс. Но велавтӧгыд да, торйӧн нин, полыштігад некыдзи и оз артмы — то водзджык на, матӧджык киястӧ шлопкан-пуктан да вӧв вылас вожасян, то помас на и кынӧмнад либӧ морӧснад зургысян, то друг повзян доймӧмысь, да бокӧ котӧртсьӧ...

Унаӧнӧс шыбитліс ас вывсьыс тайӧ дулан вӧлыс!

Но велавны быть колӧ. Армейскӧй законыд чорыд — оз эскы сійӧ тэнад вермытӧмлы. Он кӧ вермы да он куж — кӧть войбыдъясӧн ас кежад бергав турник вылын, гартчы брусъяс вылын, чеччав, котрав... Йӧзыс узьӧны, а тэ пессьы, вийсьы, ёнмӧд мускулъястӧ, эн кӧ вермы тайӧс вӧчны армияас вотӧдз...

Оз позь лоны армияын нюньӧӧн да ветьӧкӧн! Некыдз оз позь...

Тайӧ миян вӧлі том боецлӧн курс, менам олӧмын нӧшта ӧти курс...

Политподготовка вылын ми ёнджыкасӧ велӧдім Устав да воинскӧй присяга. Мыйта правилӧыс вӧлӧма салдатлы! — кыдзи овны да мый вӧчны. И ставсӧ колӧ тӧдны. Кутан кӧ тӧдны — кокньыдджык лоӧ служитнытӧ. Абу ӧд весьшӧрӧ весиг Суворов на шулӧма:

Даже ото сна восстав,

Читай усиленно Устав!

Самоподготовка часъяс дырйи ме понді ёна лыддьысьны...

А ӧтчыд нуӧдлісны миянӧс Архангельскса театрӧ. Зэв дыр сьылігтырйи восьлалім Павлин Виноградов нима улича кузя. Батареяса командир гоз-мӧдысь сувтӧдліс миянӧс тӧдчанаджык местаясӧ. Шуам, сьӧлӧм бурмытӧдз ме видзӧді Войвыв дорйысьяслы зэв мӧрччӧдана памятник вылӧ. Ӧд коми войтыр, миян батьяс да пӧльяс, тшӧтш дорйисны Войвывсӧ, унаӧн пуктісны ловнысӧ, мучитісны найӧс Мудьюг ді вылын... Ме восьлала Двина пӧлӧнса кузь уличӧд да шоныда мӧвпала тшӧтш и сы йылысь, мый и менам дона Сыктывлӧн ваыс мыйтакӧ воӧ жӧ татчӧдз. А мыйта коми вӧрыс воӧ Кардорса — тадзи тай водзті шулӧмаӧсь комияс Архангельсктӧ — запаньясӧдз. Кӧнкӧ, кольӧм тӧвнас меӧн пӧрӧдӧм вӧрыс тшӧтш жӧ кывтіс татчӧдз? Ӧд не ӧти сюрс кер лои лэдзӧма...

Сувтӧдліс миянӧс капитан и важ английскӧй танк дорӧ, кодӧс памятник пыдди жӧ лэптӧмаӧсь улич пӧлӧнӧ. Татшӧм полӧкалӧяснас интервентъяс кӧсйылісны босьтны миянлысь Войвывнымӧс. Ок, и мисьтӧм гундыр! Лыдтӧм-тшӧттӧм клёпкаӧн дорӧм кӧрт ракпань... Ӧдзӧс ни кост абу, сӧмын лыйсян розьяс эрсвидзӧны. Ог тӧд сӧмын, уна-ӧ вермис лыйсьыны тайӧ динозаврыс. Ӧні тай со дзикӧдз нин сімӧма-а. Да визув зонкаяс вожъялӧны-исласьӧны йизьӧм бокъясӧдыс... А коркӧ, дерт, гымгис-вӧрліс, би шерӧн резсис, не миян кывъя йӧз пукалісны пемыд пытшкӧсас, море сайысь воӧм йӧз... Уна думъяс чужтӧ юрад тайӧ сімӧм чудовищеыс, бур, мый сувтӧдӧмаӧсь сійӧс...

Но театрӧ ветлӧм кодсюрӧлы эз сӧмын спектакль йылысь паметь коль.

Аскинас миян батарея вӧлі дежурнӧйӧн пищеблокын, сутки чӧж сэні колӧ уджавны, он и узьлы — картупель весалан и тасьтіяс мыськан, пес поткӧдлан и джодж чышкан. Абу кокни, но быдӧн миян пиысь окотапырысь ветлывліс кухняад, сы вӧсна мый сэні век нин мыйкӧ да мыйкӧ чуктыштас содтӧд сёян. Шуам, сійӧ жӧ лыыс вичмас вильӧдны. Ӧд быдса полкыдлы мыйта пуӧны яйсӧ быд лун, не ӧти мӧс туша. Мыйта лыыс! И салдатыдлы нинӧмла пуктыны сійӧс шыд тасьтіас... Пуӧм бӧрас яйсӧ чуктӧдӧны, а лыяссӧ шыбитӧны. Но водзвыв найӧс сетӧны вильӧдны кухняын уджалысьяслы. Тайӧ операцияыс вӧлі шусьӧ — «мослы шлифовать».

И со, татшӧм дежуританінсьыс миян Ӧльӧш утьыштіс. Миянлы гусьӧникӧн висьталіс — ӧти нывкӧд пӧ тӧдмаси театрӧ ветлігӧн, адрессӧ пӧ сетіс. Пондасны кӧ пӧ юасьны, шуӧй, кӧнкӧ пӧ тані. Да, гашкӧ, пӧ войнад оз и кватитчыны, асъядорыс пӧ бӧр локта... Висьтавлӧ миянлы тадзи, а аслас пемыдгӧрд синъясыс водзвыв нин дзулъялӧны тувсов каньлӧн моз.

Ми эськӧ и пондылім жӧ ӧлӧдны Ӧльӧшӧс — мися, верман ӧд сюрны, лёк сэки лоӧ тэныд. Но сійӧ немтор эз кӧсйы кывзыны, а восьсӧн удтыны морт вылас командиръяслы кыдзкӧ эз жӧ вӧв лӧсьыд...

Асывнас Ӧльӧш сёрмыштӧма бӧрсӧ воӧмӧн — бӧртинас вӧлі шуӧ, мый некыдз пӧ огӧ вермӧй янсӧдчыны нылыскӧд, — югдігас нин, вӧлӧм, воӧ, и забор вомӧн чеччыштігӧн казялас кырсалысьтӧ часӧвӧй да и кутас — винтовкаасьыд он пышйы.

Дежуритан миян помасис, водны колӧ, сутки узьтӧмӧсь, но казармаын сувтӧдісны стройӧ. Кыськӧ вайӧдісны Ӧльӧшӧс, а мӧдыс быттьӧ оз и майшась ёнасӧ, сук беринӧсь чужӧмыс быттьӧ и шпыннялыштӧ на. И веськыда висьтасис мортыд, мый ныв дінын пӧ вӧлі.

— Да кыдз тэ лысьтін?! — весиг чуймыштіскодь капитан. — Армияын ӧд тэ! Абу тьӧща дінад!

— А мый нӧ? — кывберитӧ Ӧльӧш, — нывъяссьыс гажтӧм да, мӧд тӧлысь нин ог аддзылӧй... А сэні, общежитиеас, сымдаӧн найӧ... И пӧшти некодлӧн пӧ абу кавалерыс, сідз косьмӧны коньӧръяс... А тані мийӧ нывъястӧг косьмам...

Ныв радейтысьӧс куим сутки кежлӧ нуӧдісны гауптвахтаӧ...

Но Ӧльӧш и сэтысь бӧрсӧ петіс кыпыд да гажа. Гусьӧникӧн висьталіс сэсся, мый тӧдса пӧвар пӧ ӧшинь розь пыр корсюрӧ шыблавліс меным яй торъяс... Ок, эськӧ и Ӧльӧш жӧ да! Ставыс нин сылы тӧдсаӧсь лоӧмаӧсь: карса нывъяс и гарнизонса пӧваръяс...

А сэсся и воис присяга примитан лун.

Асывсяньыс лым еджыд подворотничокъяс вурлім гимнастёрка юрйывъясӧ — веськыда кусыньтӧм еджыд доръясыс турунвиж вылас сӧмын и сярвидзӧны; ыргӧн кизьяс шынельясын зарниӧн дзирдалӧны, тасма кӧртъясӧ кӧть, зеркалӧӧ моз, видзӧдчы, лакӧн моз югъялысь кирза сапӧгъясысь бус чир он аддзы...

Ывла вылын уна шыясӧн лӧсьӧдлӧ нин ладъяссӧ духӧвӧй оркестр, водзӧ на шызьӧдӧ сьӧлӧмтӧ...

Сэсся и сувтіс ыджыд казарма водзӧ новобранечьяслӧн часть. Ӧні нин линейка кодь веськыд визьӧн сувтіс, эз коркӧя моз личыда лэдзӧм гез этшӧн... Винтовкааӧсь ставӧн... Ывлаыс шондіа, турӧбъяс бӧрын сӧстӧммӧм лымйыс югыда дзирдалӧ. Казарма кӧрт вевт вывсянь войтва гусьӧникӧн сӧдзтысьӧ, тулыс дукыс ёна нин кылӧ талун, и содтӧд тшӧтш шызьӧдӧ миянӧс.

«Смирно! Равнение на средину!»

Кыпыда грымгӧ оркестр. Частьса дежурнӧй, сояс гӧрд кӧртӧда, веськыд кисӧ кӧсича дорас сибӧдӧмӧн, кералӧ-мунӧ ыджыд начальстволы паныд.

— Товарищ командир! Вверенная вам часть для принятия воинской присяги построена!

— Товарищи солдаты! — кыпыда шыӧдчӧ миян дінӧ руд каракуль папахаа офицер. — Поздравляю вас с выдающимся днем в вашей жизни!

— Ур-ра! — пӧсь петтӧдз ӧтвылысь воча горзам ми.

Сэсся ӧти бӧрся мӧд юргӧны том, шызьӧмысла зьвиньгысь гӧлӧсъяс, строй водзӧ петалысь салдатъяслӧн гӧлӧсъяс:

— Я, гражданин Советского Союза, принимаю воинскую присягу и торжественно клянусь!

— Быть честным и храбрым воином...

— Не пожалеть своей крови и самой жизни для защиты социалистической Родины...

— Не пожалеть своей жизни...

Ыпъялӧ шонді миянлы. Ӧнісянь ми вӧлись лоам тырвыйӧ салдатъясӧн. Ӧнісянь ӧшйӧ миян пельпомъяс вылӧ Рӧдинаӧс доръян сьӧкыд и кывкутана пайыс.

Кытчӧ со водзӧ миянӧс нуасны-а? Кӧні да кутшӧм ногӧн ковмас видзны миянлы странанымӧс?

Да мед кӧть кӧн! Ӧні ми велалыштім нин салдатавнысӧ, миянысь и збыльысь «пыркаліс гражданскӧй бусыс». Ми велалім винтовкаысь лыйсьыны и штыкӧн сутшйӧдлыны, строевӧйӧн шпачӧдны и кыпыда сьывны армейскӧй песняяс, кышалӧм противогазӧн кузя котӧртны и горт вӧсна гажтӧмтчӧмнымӧс зэлыд дом йылын кутны...

5

А лун-мӧд мысти теплушка вагонъяса поезд гургӧдіс нин миянӧс рытыв-лунӧ. Нуӧны пӧ кытчӧкӧ граница сайӧ. Миянлы воча котӧртіс тулыс.

Дзик войвывсаяс чукӧрмим ми кузь эшелонӧ — комияс, архангельсксаяс, вологдасаяс. Ме тӧда нин — войвывсаястӧ, кыдзи и сибирякъясӧс, война дырйи и сідз служитігӧн, век на медколанаинас веськӧдлӧмаӧсь. Кыпыд вӧлі миянлы тадзисӧ чайтӧм-кылӧмысь, но тшӧтш и полыштанакодь — код пӧ на тӧдас, кыдзи да мый лоӧ сэні, граница саяс, йӧз муад да не ас йӧз дінад. Ас муад пӧ тай быд пожӧм тэныд нюмъёвтӧ, а сэні, гашкӧ, и пожӧмыс абу...

Дыркодь ми сулалім Брестын, весиг нуӧдлісны видзӧдлыны войнаӧн кисьтӧм-пазӧдӧм крепость. Тані граница. Тані миян пограничнӧй частьяс медводз кутӧмаӧсь фашистъясӧс. Бура и чашйысьӧмаӧсь тані, немся дзонь из абу кольӧма. Но враг сідзи и абу вермӧма босьтны крепостьсӧ да кытшовтӧм-діалӧмӧн водзӧ мунӧма...

Тані миянлы висьталісны, кытчӧ мунам. Сэтчӧ, кытысянь Европа пасьтала, Му шар пасьталаыс, пеж гы моз, ылькнитчис ставсӧ кисьтысь-пазӧдысь страшнӧй вын...

Паськыда вуджим Польша. Миянӧс, дерт, ёнасӧ эз лэдзлыны теплушкаясысь, но и вагон ӧшиньяс пыр позис казявны, кутшӧма дойдӧма жӧ тайӧ мусӧ война. Джынвыйӧ киссьӧм-сотчӧм, кок йылас сувттӧм на сиктъяс, эндӧдӧм муяс, уналаын челядь — и не сӧмын найӧ! — корӧны миянлысь нянь... А медъёна пӧ дӧнзьӧма Варшавалы — немся керка сэні абу кольӧма дзоньӧн, уна сё сюрс мортӧс сэні нырыштӧмаӧсь. Зэв окота вӧлі кӧть син пӧлӧн видзӧдлыны Варшаваыс вылӧ — миян пӧ ӧні ёна отсалӧны сійӧс выльысь стрӧитны, — но мунім ми сэті войын да немтор лючкисӧ эг аддзылӧй.

Сэсся ми вуджим Одер ю да Франкфурт карын лӧня пырим Германияӧ.

Колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм тыр синмӧн да, шуны кӧ нин сідзи, быдтор вылӧ сатӧка октӧм сьӧлӧмӧн ме видзӧді-дзорги тайӧ му вылас, сэні олысь йӧз вылӧ. Ме зіли унджык казявны да гӧгӧрвоны. Ӧд тайӧ — Германия! Сы понда усис менам батьӧ. Кадысь водз кувсис мамӧ. Чуш-чаш пазаліс миян семья. И мыйтаӧнлӧн лоис тадзисӧ!

Менам дзескалӧм ловлы сьӧкыд и дивӧ кодь вӧлі аддзыны, кыдзи тані гӧгӧр ыпъялӧ нин тулыс ставсӧ ловзьӧдысь выннас да синтӧ пӧртысь лыдтӧм-тшӧттӧм рӧмъяснас. Кардорса йыла юра руд каменнӧй керкаяс, кодъяслысь зэв крута усьысь вевтъяссӧ эжӧма чери сьӧм кодь топыд черепицаӧн, вошӧмаӧсь дзоридзалысь садъяс пӧвстӧ, торйӧн нин — муртса на усьӧм еджыд лымйӧн моз вевттьысьӧм яблоняяс пӧвстӧ. Ӧшиньяс вылын да балконъяс вылын быдсяма рӧма дзоридзыс воссьӧма воӧм шоныдыслы и, сымда дзоридз... Ставыс гӧгӧр мелі лӧнь, и некыдз оз эскыссьы, мый неважӧн на татысянь асыввывлань нетшкысис уклад вын, мед кисьтны-пазӧдны каръяс и сиктъяс, мед нырны-виавны йӧзӧс...

Карас керкаясыс быттьӧ абу и ёна жугласьӧмаӧсь, сӧмын тай зэв сьӧдӧсь, быттьӧ чишкалӧмаӧсь найӧс да кыз штукатуркаыс уналаті потласьӧма — дерт, кӧнкӧ, пуляыд и снарядыд не этша жӧ веськавліс. Синмӧ шыбитчӧны енэжлань шы моз сатшкысьысь шпильяс, часіяса башняяс, зэв ёсь юра жӧ кык да куим судта керкаяс. Вывлань быттьӧ чепӧсйӧма тані ставыс...

Мӧд поездӧ пуксьытӧдз вель дыр видзисны миянӧс вокзалдорса площадь вылын. Немецъяс мунӧны и воӧны, кызвыннас гырысь йӧз, руд юрсиаӧсь и сьӧд юраӧсь, оз лёкысь быттьӧ видзӧдны миян вылӧ, том салдатъяс вылӧ. Немкаяс, торйӧн нин шӧр арлыдаяс, ар комынаяс, удитӧмаӧсь нин шылявны война бӧрын. Кинас и нюмъёвтӧмнас найӧ гажаа вочавидзалӧны миян салдатъяслӧн юасьӧмъяс вылӧ. Зэв на ещӧ и серамбанаӧсь вӧлӧмаӧсь немкаясыд. Кыв тӧдтӧгыд кодкӧ миян пӧвстысь мыйкӧ пыскыля шуас, и пырысь-пыр жӧ сяркнитӧны-серӧктӧны...

А со миян нывъяс, армейскӧй паськӧмаӧсь, виччысьӧны Россияӧ петысь поезд. Зэв унаӧн чукӧрмӧмаӧсь, но мыйлакӧ ставыс ...кынӧмаӧсь. Код сӧмын, кутшӧм умник, мӧвпыштӧма тадзи, ӧтилаӧсӧ, найӧс чукӧртны-а?

Ме аддзылі, кыдзи миянӧс колльӧдысь ӧти ефрейтор матыстчис татшӧм нылыс дінӧ да, кынӧмас тапнитігмоз, шыньмуніс-юаліс:

— Что, браток, демобилизуешься?

Тайӧ вӧлі сьӧлӧм дойдана серпас. Но мортыд тай мукӧддырйиыс зэв лёкӧн овлывлӧ, нем думайттӧмысла лёкӧн — медтыкӧ сӧмын теш керны... Бур, мый, тыдалӧ, би пыр и ва пыр мунӧм нылыс эз шӧйӧвош да лэчыда ратшнитіс воча:

— Я-то демобилизуюсь, а вот тебе, сопливая морда, служить да драить, как медному котелку. Да голодные слюни глотать, когда будешь из-за забора зыркать на толстые зады немецких фрау.

Бура дӧжныштіс нылыс. Но, век жӧ, тадзисӧ демобилизуйтчысь нывъяс вылӧ сьӧкыд вӧлі видзӧднысӧ. Налы, сьӧлӧмшӧръяслы, дыр на оз помась войнаыс...

Поездӧн миянӧс нуисны Берлин дорті — уна киссьӧм-пазалӧм керкаяс ми аддзылім, а сьӧлӧмъяс, дерт, быдӧнлӧн нетшкысисны тайӧ карас, кӧні коркӧ вӧвлі война ӧзтысьяслӧн пеж позйыс...

Неыджыд каръяс кольӧны бӧрӧ, сиктъяс. Став керкаыс черепицаӧн топыда вевттьӧма, буракӧ, руд бетонӧн изсӧ кыза сьӧмӧсалӧма — та вӧсна, гашкӧ, и война дырйиыс абуджык сотчӧмаӧсь керкаясыс. Гӧрд гоб кодь керкаяс сулалӧны садъяс пытшкын. Шыльыд, абу ёна паськыд му пластъяс вылын гӧрӧны нин, мичаа вежӧдӧ ӧзим.

Берлинсянь лунвывланьӧ коръя вӧркӧд тшӧтш паськыдкодь пожӧма ягъяс заводитчисны, менӧ весиг чуймӧдыштіс тайӧ. И вочасӧн мылькйӧсьджык пондіс лоны му эжыс... Гашкӧ, и садитӧм вӧръяс ставыс. Пожӧмъясыс, дерт, абу миян гулыд ягъясын кодьӧсь — увйӧсьджыкӧсь и чукляджыкӧсь, но бур нин кӧть, мый эмӧсь жӧ тані найӧ, пожӧмъястӧ аддзигӧн, гашкӧ, озджык ло гажтӧм Европаад...

Вайӧдісны миянӧс танкӧвӧй частьӧ, коді вель паськыда, буракӧ, сулаліс пожӧма-дуб сора вӧрын. Лӧсйӧм изъя туйяс. Куим судта, сійӧ жӧ рудовгӧрд бетонӧн сьӧмӧсалӧм казармаяс, кыдзи бӧртиджык тыдовтчис — танкъяс видзан шоныд боксъяса паркъяс. И сэк жӧ — гӧгӧрбок вӧр. Ӧти казарма эз тыдав мӧдсянь, да и вылісянь, самолётсянь, буракӧ, он ёна казяв, мый татчӧ саймовтчӧма грознӧй вын — ыджыд танкӧвӧй соединение...

Ставсӧ тайӧс: казармаяс и боксъяс, и лӧсйӧм изъя туйяс — вӧчлӧмаӧсь на фашистъяс, быд ногыс найӧ бура дасьтысьлӧмаӧсь война кежлӧ. Ставсӧ артыштӧмаӧсь. Сӧмын ылалӧмаӧсь миян народъяслӧн характерын... И со наӧн вӧчлӧм лагерын ӧні кылӧны мӧд сёрнияс...

Миянӧс, выль пополнениеӧс, юклісны разнӧй частьясӧ.

Сэсся коркӧ-некоркӧ ми веськалім жӧ столовӧйӧ. А колӧ веськыда шуны, мый тувсов кӧинъяс кодь тшыгӧсь нин ми лоим сэк кежлӧ. Сы вӧсна, мый кос сёян вылын лои сы кузя вуджӧма Белӧй море дорсянь да Европа шӧрӧдз. Да и Архангельскын, том боецлысь курс велӧдігӧн, эгӧ жӧ удитӧй тшӧгны-госсявны.

Ми пырим столовӧйӧ, а сэні, вӧлӧм, абу на помалӧмаӧсь пажнайтны старослужащӧйяс, кӧть эськӧ и кызвыныс ывлаынӧсь нин вӧліны. Орденъясаӧсь да медальясаӧсь, сідзкӧ, воюйтлӧмаӧсь, кӧть эськӧ и абу ёна ыджыдджыкӧсь миян дорысь. Ставныс сьӧд погонаӧсь — танкистъяс, кузь юрсиаӧсь, абу и салдатлӧн кодьӧсь, мукӧдыс весиг сеткаясӧн зэвтӧмаӧсь юрсинысӧ... Горзӧны-гӧгзьӧны пызан сайын, и весигтӧ нянь торъясӧн шыбласьӧны трустъясыд!.. Миян вылӧ мӧдар югыдысь воӧмаяс вылӧ моз видзӧдӧны. Но и радлӧны тшӧтш — ӧд ми, буракӧ, вежам нин сэсся найӧс...

Сэсся найӧ кыдзисюрӧ, некутшӧм командатӧг, петісны столовӧйысь. А ми видзӧдам и асланым синъяслы ог эскӧй — джын сёяныс кольӧма пызан вылас! Джынвыйӧ панялӧм шыд тасьтіяс, муртса гудйыштӧм рок порцияяс, шобді нянь батонъяс...

Командиръясным эз на кӧсйыны сибӧдны миянӧс идравтӧм пызанъяс саяс, но ми быттьӧ эгӧ и кылӧй налысь горзӧмсӧ — кокъясным асьныс матыстісны миянӧс лышкыд пызанъяс дінас, а кияс, яндзим кӧть абу, асьныс жӧ нюжӧдчисны гырысьджык нянь торъяс дінӧ. Ӧд ми вокыс война кадсянь на эгӧ вермӧй веськодьпырысь видзӧдны няньыд вылӧ, а ӧні со сэсся и кузь туй вылас мыйта тшыгъялӧма лоис.

Миянлы вайисны ыджыд тасьті тырӧн зэв госа шыд. Рок вайисны да еджыд нянь батонъяс. Но, мися, тадзи кӧ и водзӧ кутасны вердны, мый миянлы не служитны-овны Германияад?!

Сэсся миянӧс бара сувтӧдісны стройӧ да муртса эз весьӧпӧртны: ачыс пӧ «Батя», частьса командир, пондас тӧдмасьны миянкӧд. Энӧ пӧ полӧй, сэтшӧм нин пӧ сылӧн модаыс, война дырсянь на кольӧма, — частьӧ воысь быд выль мортӧс пӧ, офицерӧс кӧть салдатӧс, телепит сылы ас синнас аддзывны да кӧть кыв-мӧдӧн сёрнитыштны сыкӧд.

Сувталім ми лӧсйӧм изъя гӧра туй вылӧ, «п» буква кодь ыджыд казарма водзӧ. Шынельтӧмӧсь, куш гимнастёрка кежысь. Шоныд, лӧсьыд, кокньыд ӧтпӧлӧснад.

Штабсянь петысь офицерлы доложитісны. Вольно пӧ. Шыльыда бритӧм, небзьӧм-личалӧм чужӧма, матыстчӧ сійӧ миян дінӧ аслас ыджыдкодь свитакӧд. Абу на пӧрысь командирыс, гашкӧ, и ар нелямыныс на абу. Ыджыд тушаа, буретша тшӧг, зумыда тэчӧм яг выв пожӧм кодь гӧгрӧс и топыд. Кыдзи сӧмын татшӧм ыджыдыс да ёныс вожъялӧ танк пытшкӧдыс-а?

Матыстчис сійӧ медводзын сулалысь Пикон дорӧ, ӧткодькымынӧсь найӧ судтанас, шылькнитіс дженьыда шырӧм сук ёжиксӧ, нюмъёвтіс да нимкодьпырысь шуис Пиконлы вӧсникодь гӧлӧсӧн:

— Бура быдмӧмыд, салдат! Мый нӧ вӧчлін гортад?

— Ме? — Пикон падмыштіс ыджыд начальстволӧн татшӧм сяма сёрниысь. — Вӧралысь ме, чери-яй кыйысь...

— Збыль али мый? — мыйлакӧ ёна нимкодьмис юасьысь.

— Так точно! — збоймыштіс Пикон. — Гортын миян, Комиын, па-а-ськыдӧсь вӧръясыд. Звер-пӧткаыд уна. Мыйӧн ачымӧс помнита, век нин пищальӧн вӧрті довъялі...

— Штабӧ сійӧс, — кӧрталіс командир Пиконкӧд сёрнисӧ.

Менам ӧддзӧмӧн чепсасис вирӧй, швачкис кӧсичаясӧ и чужӧмӧ — окота вӧлі кыдзкӧ тӧдчанаджыка вочавидзны, мед эськӧ ӧдйӧ кералысь-решайтысь ыджыд мортыс эз жӧ медлёкинас туркнит менӧ.

— Ме вӧрын мастерӧн уджавлі... — оръясяна гӧлӧсӧн шуи ме сылӧн юалӧм вылӧ. — Кык тӧв пӧрӧдчи лучковкаӧн... Кер кылӧдігӧн бригадиралі... Веськыд берегын...

Сатшкыліс ме вылӧ читкырасьысь лӧз синъяссӧ:

— А тані, армияас, кытчӧ эськӧ кӧсйин?

— Ме?.. Велӧдчыштны эськӧ окота... — йӧжгыляся ме ыджыд начальство водзын.

— Учебнӧй подразделениеӧ сійӧс, танкса командирӧ, — керыштіс полковник.

Менам сідзи и ырснитіс сьӧлӧмӧй, лым репасысь повзьӧдӧм тар моз... Пельяслы ог эскы... Нимкодь меным лои, но ӧттшӧтш и падми-повзи татшӧм виччысьтӧмторсьыд... Менам ёртӧй, Палаззяса Герман, вочавидзис:

— Тракторист ме, дас квайт арӧссянь руль сайын.

— А кӧсъян танк новлӧдлыны? — дыр думайттӧг юаліс сылысь командир. — Сӧмын тайӧ тэныд абу люги-леги тракторыд.

— Кӧсъя, — кыз гӧлӧснас шуис Герман.

— Учебнӧйӧ жӧ сійӧс, механик-водительӧ.

А сэсся нин сійӧ, кыла, юасьӧ Ӧльӧшлысь:

— А тэ, рыжӧй молодеч, кодӧн кӧсъян лоны армияын?

— Минёрӧн, — ньӧти падъявтӧг вочавидзӧ мӧдыс.

— Но тай! — чуймыштіс командир. — Минаяс дінад ӧд ӧпаснӧ.

— Риск — благороднӧй делӧ! — збоялӧ Ӧльӧш.

— Но и молодеч! Сапернӧй взводӧ сійӧс.

Миян сыктывсаяс лыдысь Ӧльӧшсянь неылын сулаліс нӧшта Микол. Ме пельӧс чошкӧдӧмӧн кывзі, мый сійӧ шуас.

— Ме, тӧварыш командир, уджалі колхозын складовщикӧн... — гӧлӧсас тӧдчана надеяӧн вочавидзис Микол.

— Кӧнкӧ, став добрасӧ колхозсьыд таргайтін? — шпыньмуніс миян «Батя».

— Никак нет, тӧварыш командир! — эз падмы Микол. — Менам ни ӧти тусь нянь здра эз вош. Весиг став крысаыс куліс тшыгла.

Юасьысь чӧскыда серӧктіс да, читкырасьысь видзӧдласнас нӧшта ӧтчыд Миколӧс донъяліг, тшӧктіс:

— Хозрота!

Тадзи ми, землякъяс, и торъялім.

6

«Бур лун, Дина-Диана!

Пӧсь чолӧм тэныд ыстӧ ылі Германиясянь тӧдсаыд тэнад — Федя Мелехин.

Да, Дина, граница сайынӧсь нин ми — Германияынӧсь, весиг сылӧн лунвывланьын... Тані ставыс нин дзоридзалӧ, вежӧдӧ, ёна водзджык миян серти воӧ татчӧ тулысыс. Да и тӧвнас пӧ лымйыс омӧля кутчысьӧ — кӧть и усьлӧ жӧ, но регыд мысти бӧр сылӧ. Дерт, унджыксӧ сэсся ме тэныд немтор на ог вермы гижны татчӧс му да олӧм-вылӧм йывсьыс — воигкостіыд салдатыд оз на унасӧ аддзыв... Но зэв окота меным быдторсӧ тӧдмавны — ӧд Германиясьыс петалісны сымда великӧй йӧз, но татысь жӧ му пасьталаыс вувзьысис сы мында пежыс...

Воӧм мысти пыр жӧ мӧдӧдісны менӧ учебнӧй подразделениеӧ, мед велӧдчыны танкистӧ, весиг танкса командирӧ. И ме первойсӧ полышті на — мися, гашкӧ, ог туй татшӧмторыс вылӧ да менӧ бӧр на бергӧдасны частьӧ, сы вӧсна и пырысь-пырсӧ немтор эг гиж тэныд... Но талун миянӧс, курсантъясӧс, нуӧдлісны танкодром вылӧ. Сэні вӧліны миян командиръяслӧн — офицеръяслӧн — полевӧй учениеяс, да ми воксӧ, кыдзи, шуам, том кычанъясӧс — вӧрӧ, тшӧтш босьтлісны: медым ми первойсянь гӧгӧрвоим, кутшӧмджык кӧрыс танк дінын служитӧмыслӧн... А татшӧм учениеяссӧ пӧ батальонса командир вӧчлывлӧ быд выль курс заводитчигӧн — мед оз ныжмыны, оз кӧдзавны боевӧй машинаыс дінӧ, медводз, асьныс велӧдысьясыс. Ачыс пӧ пуксьылӧ пушкаӧн лыйсьыны, мукӧдыс сідзи жӧ и. А унджык командирыс фронт вылын вӧлӧмаӧсь, татшӧм жӧ «тридцатьчетверкаясӧн» воюйтӧмаӧсь.

Тӧрыт миянлысь танкнымӧс водитель пыдди нуӧдіс взводнӧй — лейтенант Тузиков, а пушкаысь лыйсис ротнӧй — капитан Крашенин, кодлӧн чужӧм ӧтар бокыс ёнакодь чишкасьӧма, бой дырйи машинаыс ӧзйӧма да...

Ме, Дина, первойысь на веськалі татшӧм позъяс, и менам, буракӧ, кӧть мыйта кута овны, некор оз вун тайӧ луныс! Ми вӧлім быттьӧ збыльвылӧся бой дырйи — лӧсалім-тӧвзим пӧдса люкъясӧн, лыйсим пушкаысь и пулемётъясысь... Дерт, сӧмын миянлы некод эз лыйлы.

А танк пытшкад ёна и дзескыд вӧлӧма! Быдсяма оборудование. Сэсся оружиеыс мыйта! Кыз броняа башнякӧд ӧтлаын бергалысь ыджыд пушка, кодлӧн сідз шусяна казеннӧй частьыс башня пытшкӧсыслысь сымда босьтӧ. Кык пулемёт, сэсся автомат, гранатаяс, огӧ нин лыддьӧй экипажса членъяслысь револьверъяс. Уліас, джодж пыдди тэчӧма, — снаряд тыра кузь ящикъяс: боеукладка, снарядъяс жӧ ӧшалӧны и сулалӧны стенъяс бердын. Сэсся — радиостанция, прицел, бергалысь триплекс-перископъяс, уна лыда проводъяс... Первойсӧ чайтсьӧ, мый дзик нин некӧн сэні бергӧдчынысӧ. А вит морт сӧлім: командир, механик-водитель, орудийнӧй, радист да ме зарадитчысь пыдди. Сӧмын на «пыдди» и эм, сы вӧсна мый ми воксьыс немтор на вӧлі виччысьны татшӧм рейсас. Ёнджыкасӧ командиръяслы колӧ вӧлі тӧдмавны, коді мый вылӧ туйӧ курсантъяс пӧвстысь.

Личкыштӧма стартёр, мышкын, кӧрт вежӧс сайын, эрӧктіс двигатель, и ми чепӧсйим. Косялам-тӧвзям, тыдалӧ меным воча котӧртысь ывлаыс заряжающӧй люкса триплекс пыр... Солярка дук чамгӧ нырад... Торйӧн нин — кыськӧ йиджтысьысь выхлопнӧй газлӧн кольмӧдысь дукыс... Тшына и буса... Став люкыс пӧдса... И сынӧдыс быттьӧ ӧти войт эз коль... Лёкысь зӧркӧдӧ... Бур, мый кыз рубечьяса танкошлём юрын, кӧть и колскысян чорыд броня бердас, он доймы... Но, век жӧ, медсясӧ чорыд дукъясыс кольмӧдӧны, ӧд менам гортын велалӧма вӧрса сӧстӧм сынӧд дінӧ...

Сэсся мишеньяс дінӧ матыстчыны ми кутім. Кылӧ команда: «Фугасным — заряжай!» Ми восьтам пушкалысь замоксӧ, сьӧкыдпырысь и видзчысьӧмӧн жнёпкам-сюям стволӧ пудъя снаряд. Сэсся мыйкӧ быттьӧ грыпкысьӧ, танкыс дзоньнас сыркмунлӧ. Пушкалӧн казённикыс тювгысьлӧ бӧрвыв, быттьӧ кӧсйӧ жамкнитны менӧ, велавтӧмтӧ, башня тшупӧд бердӧ. Потш пом кодь, тшынасьысь гильза дзенькнитӧ-чеччыштӧ кок улӧ, боеукладкалӧн кӧрт ящикъяс вылӧ. Ме кӧсъя видзӧдлыны, кытчӧ да кыдзи усьӧ снарядыс, но кылӧ нин выль команда: «Подкалиберным — заряжай!» Ми сюям выль снаряд, зэв йыла юраӧс и ёна вӧсньӧдӧм коскаӧс, — сійӧс нарошнӧ лӧсьӧдӧма вӧрӧглысь броня розьӧдӧм вылӧ... Сьӧкыд башня, пушкакӧд тшӧтш, ӧвтчыштӧ-бергӧдчӧ. Ме видзӧда триплексӧ и немтор ог гӧгӧрво, кодарӧ мунам, кӧні-мый мишеньыс... Бара грыпкысьӧ... Порок тшын... Кык пулемёт сяркӧдӧны-вурӧны дженьыдик ӧчередьясӧн... Наушникын кылӧ кодлӧнкӧ радпырысь горӧдӧм... А ми огӧ и сувтлӧй, сӧмын здук кежлӧ ньӧжмӧдлыштлам мунӧмнымӧс... Пушка ёна пӧсялӧма... Сяргысь двигатель дінсянь ӧвтӧ мавтасӧн йиджтысьӧм пӧсь ру... И дзоньнас кыз броняыс танкыслӧн быттьӧ пӧсялӧма...

Тэ сӧмын, Дина, эн чайт, мый норасьыштӧм могысь ме тадзисӧ гижа тэныд, ог, тэ ӧд менӧ тӧдыштан — абу ёнасӧ няргысь ме, сьӧкыдыс и быдторыс жӧ нин тырмыліс олӧмас... Но сэки, танк пытшкас, ме, ас кежысь, кевми ӧтитор — мед нин ӧдйӧджык помасяс тшына-буса да зӧркӧдана-йиркӧдана рейсыс. А кор сэсся сійӧ медбӧрын помасис жӧ, да кор ме, унежитчӧма-пӧсялӧма, петі люкӧд гажа ывлаӧ, — сэки ме, тыдалӧ, буретш да и вӧлі ваысь ырснитӧдӧм чери кодьӧн: вом паськӧдӧмӧн, нёкчимъяс тырӧн пошикта-лолала, и некыдз лолӧй оз веськав сынӧднас...

Ротаса командир капитан Крашенин, зэв ёсь да лэчыд кывъя морт, юасьӧ менсьым:

— Но мый, курсант Мелехин, волін раяс?

Волі, мися, аттьӧ.

— Ӧні кутан тӧдны, мый сэтшӧм танкыс.

Да, мися, оз вун.

— Сідзкӧ, ӧнісянь и тшуп аслыд, — водзӧ на шуӧ: — кужысь киясын танкыд вӧлі дай водзӧ на лоӧ грознӧй оружиеӧн. А кужтӧм киясын вермас лоны и кӧрт гортйӧн.

Тадзи шуӧмнас меным быттьӧ мог сувтӧдіс, и ӧні сэсся оз нин позь меным бӧрыньтчынысӧ...

Та бӧрын, Дина, ме тэныд и гижа письмӧӧс. А мед лоны бурджык танкистӧн, ме сувтӧді ас водзӧ кутшӧмсюрӧ могъяс, весиг тетрадьӧ гижалі найӧс. Спортӧн кӧсъя ачымӧс ёнмӧдны. Шуам, быд асыв садьмӧдчыны дас вит минутӧн йӧзсьыс водзджык да физзарядка заводитчигкежлӧ котӧртны нин километр-мӧд. Штанга ёнджыка лэптавны, мед сэсся йӧткыштны ӧкмысдас килограмм. Да сідз водзӧ. Весиг куритчыны шыбиті.

Заводиті ёна лыддьысьны быд прӧст здукӧ. Медводз кӧсъя лыддьыны классикъяслысь гижӧдъяссӧ, помысь помӧдз. Заводиті Лев Толстойсянь, лыдди нин квайт том. Ёна и кажитчӧ, Дина! Лыддя и быттьӧ ачым ачымӧс бурджыка заводита гӧгӧрвоны. Тшӧтш и мукӧд йӧзсӧ да ыджыд олӧмсӧ. А сэсся, кор помала сійӧс, Бальзак дінӧ босьтча.

Но бара тай зэв кузя менам пондіс гижсьыны тэныд. Гижа со, и быдтор йывсьыс мӧвпавсьӧ лӧсьыда. Ме весиг быттьӧ аддза тэнӧ да тшӧтш и сёрнита тэкӧд...

А неважӧн, Дина, ме тэнӧ аддзылі вӧтӧн. Ме быттьӧ югыд гожся войӧ Ӧзын мыс йылӧд лэчча Постысь гортӧ. Но мыйла нӧ эськӧ татшӧм югыд? Видзӧда — Сыктыв мӧдлапӧвса вӧр весьтӧд шлывгӧ-кывтӧ зэв ыджыд, югыд, алӧйюгыд, банас кутшӧмкӧ мича серъяса шар. Абу шонді ни абу тӧлысь, а мыйкӧ шӧракостас. И сэтшӧм мича! И шонді моз оз пуксьы, ньӧжйӧникӧн шуньгӧ и шуньгӧ ӧтвесьтын. И вӧрыс дзоньнас югзьӧ — быд кор и быд лыс. И морӧсӧдз сю му вылас, кыті ме муна, быд шеп и быд идз югзьӧ. И мелі музыка кылыштӧ — югзьӧмсьыс ли мый ли, быд шеп, буракӧ, сетӧ музыкасӧ...

Видзӧда, му помланьыс, сю пытшкӧдыс юковтысь ордым вылын, йӧктӧ ныв. Ӧтнас. Вӧсньыдик шӧвк платтьӧа. Вылӧ лэптӧма кияссӧ, и шӧвк платтьӧ сосъясыс юрсигусь бордъяс моз дзиркнитлӧны, рудзӧг рӧма юрсиыс шывъялӧ да югзьӧ и... Нылыс шудаа чатӧртӧма юрсӧ, нюмъялӧ да шуркъялӧ-бергалӧ ловтӧ небзьӧдысь музыка шы улас...

Ме тіпкысь сьӧлӧмӧн муна дінтіыс, видзӧда сы вылӧ, видзӧда. А сійӧ быттьӧ оз и казяв менӧ, йӧктӧ и йӧктӧ, югзьысь сю весьтас кокниа жбыркъялӧ. Сэки ме горӧді сылы:

— А ме тӧда тэнӧ! Тэ — учительница — Дина!

— Ме тӧда жӧ тэнӧ. Тэ — Федя Мелехин, салдат.

Сэсся нылыс дугдӧ йӧктынысӧ, босьтӧ менӧ сой пӧлӧд, и ми кыкӧн нин мӧдӧдчам югзьысь да шыалысь сю пӧвстӧд. А тӧлысь нисьӧ шондіыс век на ыпъялӧ вӧр весьтын, став мир весьтас.

Сэсся кутшӧмкӧ йӧз тай кыськӧ лоисны да пондісны мырдысьӧн моз нуӧдны нывсӧ кытчӧкӧ. А ме ог лэдз, кута, зэв ёна кута... Сэтчӧ сэсся и садьми ме.

Мед кӧть збыль вылас эз жӧ кыскыны тэнӧ ме дінысь!

Ыста фото, тані нин снимайтчи, учебнӧйын, видзӧдлы сэсся ачыд, ёна-ӧ вежси салдаталігас. Лунысь-лун понда виччысьны, кор тэсянь воас фотоыд, ме эськӧ быд лун сьӧлӧм бурмытӧдз сёысь видзӧді да видзӧді сы вылӧ.

Пӧся окала тэнӧ, менам Динаӧй.

Коля ловъя и дзоньвидза, учебнӧй танкӧвӧй подразделениеса курсант Федя Мелехин».

7

Мӧдӧдалі ме письмӧяс — Диналы и вокъяслы — да понді виччысьны вочаясӧс. А служба мунӧ водзӧ. Кодкӧ тай бура шулӧма: мый кӧть оз вӧч салдат, кӧть узьӧ, а службаыс век водзӧ мунӧ...

Танкодром вылын лыйсьӧм-керӧмъяс бӧрын колӧ вӧлі танкъяссӧ быдла боксянь весавны-нювны — бусысь да няйтысь, мазутысь да порок саысь. Тайӧ миянлы, курсантъяслы, велӧдчӧм кодь жӧ — ӧд кымын унджыкысь быд деталь дінӧ ас кинад сідз либӧ тадз инмӧдчылан, сымын ӧдйӧджык тӧдмалан сійӧс.

Миянӧс юклісны экипаж мындаӧн вылӧ — вит мортӧн, ми пасьталім комбинезонъяс, и помкомвзвода сержант Разумнов лэччӧдіс миянӧс паркӧ. Танкъяс сулалӧны паськыда восьтӧм ӧдзӧсъяса джуджыд боксъясын, бетон джодж вылын. Быд танк уліын — бетонируйтӧм жӧ гу, мед кивывджык дӧзьӧритнысӧ. Сідзсӧ абу дзескыд машинаяс дінын ноксьынысӧ, и шоныд со, и кок улыд зумыд да кос. Быд экипажлӧн инструмент тыра ящикъяс...

А колӧ шуны, мый учебнӧй машинаясын штатнӧйясыс ӧти мортӧн сӧмын и вӧліны — механик-водительяс. Сы вӧсна мый обслуживайтӧм кузя кыз уджсӧ нокисны-вӧчисны курсантъяс.

Миян экипажным веськаліс вождение кузя мастер, старшӧй сержант Теличкин дінӧ. Танкодром вылын ме буретш сы машинаӧн жӧ ветлӧдлі да кутшӧмакӧ тӧдмасьышті нин сыкӧд. Зэв шмоньлив морт и ньӧти оз вылӧ пуксьы миян водзын, курсантъяс водзын. Да и веськыда кӧ шуны, тані некод ковтӧгыс оз вылӧ пукты асьсӧ, архангельскса ефрейторъяс моз... Теличкиныслӧн кузь ныра гӧрдоват чужӧмыс век быттьӧ нюмсермунӧма. Кузькодь рудов юрсисӧ кыдзисюрӧ лэдзалӧма кымӧс вылас, да таысь чужӧмыс, дзоньнас шӧркоддьӧм винёв тушаыс и нӧшта нин чиган кодьӧн кажитчӧны. Учебнӧй машина вылад водителялігӧн мортыд, буракӧ, вемӧдзыс нин йиджтысьӧма соляркаӧн — а тані сійӧс шуӧны «газольӧн» — да мазьӧн. Но Теличкинлы, а тшӧтш и мукӧд сы коддьӧмлы, буракӧ, и кажитчӧ тадзисӧ — найӧ лун-лун гудйысьӧны-ноксьӧны танкъясныс дорын, стройӧ, буракӧ, эз и сувтлыны. Ме чайта весиг, мый и честьсӧ найӧ некодлы эз сетлыны. Да, буракӧ, найӧс сэтшӧм-татшӧм посниторъяссьыс оз и видны. Мортъясыс служитӧмаӧсь нин квайт-сизим воӧн, войнаыс, кӧть и помланьыс нин, бура на дӧнзьӧма налы. Ассьыныс уджсӧ найӧ тӧдӧны бура, мырсьӧны ньӧжйӧ, а ёнджыкасӧ виччысьӧны, кор нин лоас налы демобилизация. Миян воӧм бӧрын тайӧ надеяыс торйӧн ёна ловзис «старичокъяслӧн», и найӧ зільӧны ӧдйӧджык сетны миянлы ставсӧ, мый асьныс тӧдӧны да кужӧны.

Теличкин, кымӧс вылас кыдзисюрӧ лэдзалӧм юрси пырыс моз, куньтыртліс миян вылӧ наян синсӧ да шуис:

— Бур, воинныд кӧ. Кыдз шуласны — любишь кататься, люби и саночки возить. Тэ, сержант, верман мунны да мый колӧ вӧчны, а ме найӧс, гаврикъясӧс, кыдз колӧ уджӧда.

А помкомвзвода мунӧм бӧрын сійӧ шыасис нин мӧд кодь, асланым ёртлӧн кодь гӧлӧсӧн:

— Но, мый, зонъяс, медводз ми ӧтвылысь перъям аккумуляторъяс, ме ставсӧ лючки да бура петкӧдла тіянлы, зарядка вылӧ нуам найӧс. Сэсся юксям гозйӧн-гозйӧн вылӧ да и пондам весавны пажынӧдзыс быдлаті. А пажнайтӧм бӧрын ӧтвылысь кутчысям пушка дінӧ, бура сёйтӧгыд сійӧс он весав...

Теличкин ставнымӧс миянӧс, витнаннымӧс, пыртӧдіс танк пытшкӧ, петкӧдлӧ и висьтавлӧ:

— Аккумуляторъястӧгыд танкыд, дерт, некытчӧ оз мун, медводз насянь петӧ электрическӧй выныс, мед вӧрзьӧдны ставсӧ... Но сьӧкыдӧсь лешакъясыд, тӧданныд-ӧ нин, мый сьӧкта ӧтиыс?

— Квайтымын нёль кило, — шуис унджык тӧдысь курсант Сотанин.

— Сідзи и эм, нёль пуд! — долыдмис Теличкин. — Абу, шу, чача! Нёль штука сэтшӧмыс, а сюйӧмаӧсь найӧс, аддзанныд, меддзескыдінас, двигатель уліӧ.

Теличкин мынтӧдаліс аккумулятор клеммаясысь гайкаясӧн йитӧм проводъяс. Сэсся ми сыкӧд кыкӧн, вынысь нетшыштӧмӧн, лэптім ӧти кузь ящик боеукладка вылӧ. Сійӧ тшӧктіс водны меным гатшӧн, лэптыны аккумуляторсӧ кынӧма-морӧс вылӧ да сідзи, ӧтнамлы, кыскыны водительлӧн люк дорӧ. А ачыс, менам ружтігкості, стӧчмӧдаліс-висьтавліс:

— Тадзи кымын жӧ пӧ вӧчлӧны крысаяс, кор гусявлӧны кольк... Мед ковтӧг не пазӧдны добрасӧ... Эн тэрмась, зонмӧ, а то уськӧдны верман... Водзысянь велӧдчӧй бурджыка вӧчны, а то танкад быдторыс вермас лоны, торйӧн нин война вылын, мед морыс лыяс сійӧс...

Кор ме кляп кодь сьӧкыд аккумуляторсӧ йӧткышті-лэпті люкӧд лобӧвӧй броня вылӧ, менам синмын виж гӧгыльяс петкӧдчылісны. Сэсся менам мукӧд ёртъяс тадзи жӧ петкӧдалісны сьӧкыд ящикъяссӧ, сӧмын витӧд курсантлы, сибавтӧмджык Лютиковлы, эз судзсьы...

Сэсся менам нёльнан ёртлы Теличкин тшӧктіс нӧбавны аккумуляторъяссӧ найӧс зарадитан будкаӧ, а меным мыччис топыд вевта вылькодь на ведра да тшӧктіс:

— Федя, а тэ вай ветлы Петренко дінӧ — сылӧн машинаыс парк помын медбӧръяӧн сулалӧ, — ветлы, зонманӧй, сы дінӧ да кор клиренс. Эн вунӧд — клиренс! Кольӧм вежоннас нин босьтліс ведра джын да век на эз вай бӧрсӧ. Сӧмын эн кисьт вайигад, бурджыка кут...

Меным окота вӧлі юавны, мый сэтшӧм клиренсыс, сук али кизьӧр, но кыдзкӧ яндзим вӧлі немтор тӧдтӧм недӧкуньнас сы водзын петкӧдчыны...

Ме корси Петренкоӧс, найӧ, куимӧн ас коддьӧмыс, пукалісны да гажаа варовитісны.

— Теличкин клиренстӧ корис, босьтлӧмныд пӧ тай... — шуа ме Петренколы да мыччӧдла тыртӧм ведраӧс.

А сійӧ — дженьыдик ачыс, но зэв вылын морӧса, кыз соя-кока — тӧдчанаа кызӧктыштіс, видзӧдліс ёртъясыс вылӧ да мыжа моз шуис:

— Вот бӧлбаныд, вунӧді тай ме... Мыжа, мыжа... Вай тэ, другӧ, ачыд и босьт. Пырав танк улӧ да гумовт кӧть быдса ведра, абу жаль...

Ме чӧвті ведра вевтӧс да немтор думайттӧг дзескӧдчи-пыри танк улӧ. Корся сэні, рӧмыдкодяс, кӧні клиренс.

— Немтор тані абу да, дзик тыртӧм! — горза улісяньыс.

А меным воча кыв пыдди кыдз тай трачнитасны-серӧктасны. Пӧсьӧ шыбитіс менӧ налӧн серамысь, гӧгӧрвоны понді, мый чиганитчӧны ме вылын... Чушкалӧма кодьӧн ырсниті ме танк улысь, тышкасьны дась.

— Эн скӧрав, курсант, — бурӧдӧ менӧ синвасӧ чышкалысь Петренко, сэтчӧдз сералӧма. — Миян вылын быд ногыс жӧ тешитчылісны ас кадӧ. А клиренсыд сійӧ, другӧ, позьӧ шуны, — немтор абуыс и эм, киӧ босьттӧмтор. Сідзисӧ нимтӧны танк пыдӧссянь да муӧдз костсӧ...

Но, зараза, Теличкин! Колӧ жӧ... И мыйлакӧ буретш менӧ янӧдіс... Ӧні, кӧнкӧ, киксьӧ-сералӧ, мый со кыдзи бӧбйӧдліс йӧйӧс...

Ме, скӧрлунӧн и яндзимӧн ыпъяліг, мӧдӧдчылі нин бӧр мунны, но Петренко кутыштіс соскӧд.

— Хлопцы! — шуис сійӧ ставнымлы, — а вай жӧ ми Теличкинсӧ асьсӧ кӧмӧдам! Дыр-ӧ сійӧ пондас быдӧн вылын тешитчыны... Ноко, курсант, вайлы ведратӧ!

Ме сеті. «Старичокъяс» вешйисны танк сайӧ, сераліг-рӧгзігтыр пондісны гольӧдчыны сэні сьӧкыд кӧртъясӧн. Недыр мысти бӧр воисны ведранас. Видзӧдлі — ведраа-вевта костсӧ топыда тупйӧмаӧсь асбестӧн да изолентаӧн. Ме ӧдва и верми лэптыштны ведрасӧ.

— Мый нӧ тані сэтшӧм сьӧкыдыс? — юася чуймӧмӧн, мися, ӧд и тайӧяс вермасны бӧбйӧдлыны менӧ.

— Кыдзи «мый?» — сералӧ Петренко. — Клиренс но... Тэнӧ жӧ сыла и мӧдӧдіс Теличкиныд. Тэ и ваян сылы, эн почолт сӧмын-а...

А меным и гажа нин кутіс лоны.

— Да висьтав тэ сылы, — мышсянь нин велӧдіс Петренко, — мед рытӧдзыс оз восьты. Кислота пӧ — эн вунӧд: кис-лӧ-та! — ӧні на клиренс выліас кисьтім, да, ӧні кӧ восьтан, вермас синъясад дзажкнитны... Рытъявылыс пӧ сӧмын, кор йиджас клиренсас, позяс восьтыны... Эн вунӧд, ставсӧ сідзи и висьтав!

Ме сьӧкыдпырысь тішки-вайи Теличкинлы асбестӧн топыда пӧдлалӧм ведра. Со, мися, вӧчи, мый тшӧктін. Петренкоыд, мися, абу и скуп морт вӧлӧма — ведра джын пыддиыд быдса ведра клиренстӧ сетіс.

Сылӧн наян чужӧм вылысь кусіс нюмыс, гӧгӧрвотӧг видзӧдӧ ведраыс вылӧ. Сэсся босьтіс вугйӧдыс да лэптыштіс.

— Эта сьӧкта... Но дивӧ...

— Ведра тырыс да, дерт, сьӧкыд, — шуа сылы зэв збыльысь. А сэсся и висьталі сылы ставсӧ, кыдзи тшӧктіс Петренко. Син сотысь кислота йывсьыс медъёна тӧдчӧді.

Видзӧда, Теличкиныд менам пыр ӧтарӧ чуймӧ и чуймӧ. Аккумулятор нуысьяс нин бӧр воисны, а сійӧ век на видзчысьӧмӧн малалӧ да исалӧ ведрасӧ. Да бротӧдчӧ:

— Гашкӧ, найӧ, лешакъясыд, гранатаяс сӧвтісны сэтчӧ? Дымӧвӧй шашкаяс ли?.. — Найӧ, тыдалӧ, бура нин тӧдӧны ӧта-мӧднысӧ: Петренко коддьӧмсьыд пӧ быдторсӧ позьӧ виччысьны — восьтан да и збыльысь резыштас синмад... Демобилизация водзвылад вежыньтас чужӧмтӧ...

— Хы! — этшсьыс нин петӧ Теличкин, но веськыда висьтавны, мый бӧбйӧдліс, оз на кӧсйы.

Ёнакодь майшасис мортыд! Сӧмын час-мӧд мысти смелмӧдчис сійӧ восьтыны ведрасӧ. Сэсся и пондіс матькыны да сьӧласьны... Сэні вӧліны: стальнӧй подвескалӧн зэв кыз помыс, буксирнӧй трослӧн кык пом да кулак гырся гайкаяс. А мед эз гольӧдчыны тайӧ сьӧкыд кӧртъясыс, вылісяньыс трамбуйтӧмаӧсь найӧс отработаннӧй маслӧӧн кизьӧртӧм муӧн.

— Тайӧ и эм клиренсыд? — юася Теличкинлысь, ачым ог вермы кутчысьны серамысь.

— Но, гадъяс! — сьӧласьӧ сійӧ вермӧм мортлӧн вынтӧмлунӧн. — Ті кӧть, зонъяс, энӧ нин паськӧдӧй, мый сы дыра эгӧ лысьтӧй восьтыны ведрасӧ... Но и паразитъяс!..

Сӧмын немтор нин эз вермы мездыны Теличкинӧс ӧтувъя тешитчӧм-серамысь. Паныдасяс кодкӧ и пыр жӧ юасьӧ: но кыдз пӧ, Митя, клиренсыд эз на шузь? И куснясьӧ да гӧрдлӧ.

Сэсся ми, клиренсысь кутшӧмакӧ лӧньыштӧм бӧрын, ӧтвылысь лэптім моторнӧй отделение весьтысь — а мӧд ногӧн кӧ, трансмиссия весьтысь — ыджыд пызан пӧв пасьта да сыысь на кызджык бронь лист, и Теличкин велӧдіс, кыдзи колӧ увлань юрӧн «сунавны» трансмиссия пыдӧсӧдз. Тані, башня бӧрвылын, — дас кык цилиндра дизель, скоростьяс вежлалан кӧрӧбка, разнӧй фильтръяс, сцепленье везъяс да сідз водзӧ. Позьӧ шуны — сьӧлӧмыс тані кыз броньӧ дорӧм кӧрт ловлӧн, да тшӧтш и ты-мускыс. Тані гӧгӧр лышкыда йиджтысьӧма соляркаӧн да мавтасӧн, уджалігас тані медъёна пӧсялӧ, и бусыс да няйтыс медъёна сибдӧ... Соляркаын пыдзыртӧм ветьӧкъяса кык курсант сунгысисны трансмиссия гыркӧ. Теличкин водзвыв ӧлӧдіс найӧс:

— Кор кутанныд пыдӧсланьсьыс чышкавны, ӧтиныд мӧдтӧ кокбӧрляясӧдныд кутӧй.

А мый, сытӧг позьӧ и дзикӧдз вылӧ сунны джуджыд кӧрт гӧбӧчас да и сибдыны юрнад блокъяс да фильтръяс костын.

Нӧшта кыкӧнлы механик тшӧктіс весавны кыз няйтысь ходӧвӧй часть — кыз резинаӧн эжӧм зэв ыджыд стальнӧй катокъяс, кыкнанладорас вит катокӧн, да уна трака гусеницаяс...

А меным тшӧктіс пелькӧдны-идравны башня пытшкӧс, позьӧ шуны, культурнӧйджык удж сетіс, тыдалӧ, век жӧ, неуна яндысьыштіс меысь клиренснас дурӧмысь.

Ме калькӧді дзир йылын воссьысь командирскӧй пуклӧс, бура пукси сэтчӧ да пырысь-пырсӧ эг на уськӧдчы идрасьны. Здук-мӧд сідз на дзӧръялышті гӧгӧр... Воддза луннас тані ставыс гымгис-йиркакыліс, солярка жарӧн, порок тшынӧн да горшад сатшысь бусӧн ымраліс, эргис двигатель, пӧсялӧм йӧз кашкисны-горӧдлывлісны... Ӧні вӧлі лӧнь. Чӧв оліс пушка. Кыз бронясянь ӧвтіс ыркыдӧн... Кыдзкӧ быттьӧ эз эскыссьы, мый став тайӧ кӧдзыд кӧртыс-укладыс здукӧн вермас ловзьыны да койны мортӧс виан, ставсӧ пазӧдан би...

Небыдик рузумӧн ме мичаа чышкалі приёмник да передатчик — танклысь ылысь кылысь пельсӧ да ылӧдз судзысь гӧлӧссӧ, умформер, коді вежӧ радиостанциялысь энергиясӧ, югыд ӧчкияса прицел весалі. Сэсся понді чышкавны пушкакӧд йитӧм спареннӧй пулемёт, пушкаыслысь казённиксӧ да сідз водзӧ... И нимкодь меным вӧлі малавны став тайӧ боевӧй кӧртсӧ, кӧть эськӧ и менам киясӧй ичӧтысянь велалӧмаӧсь пу дорӧджык...

Пажынӧдзыс ми гудйысим-ноксим тадзи, быдла боксянь весалім танксӧ. А сёйыштӧм да шойччыштӧм бӧрын ставӧн, тшӧтш и Теличкин, босьтчим пушка ствол бердӧ. А лыйсьӧм бӧрад саӧссьӧм пушка стволтӧ ок и сьӧкыд, вӧлӧм, весавны!

Мыйта позьӧ, башнясянь копыртім-лэдзим стволсӧ увлань, мед судзныджык. Пу нӧшкӧн мырдысьӧн моз тувъялім 85 миллиметра ствол помас сасӧ нӧбӧдан пыж — рузумӧн тубралӧм чурка пом, сэсся и пондім кузь потшкӧн ӧтвылысь клёнӧдны-сюйны сійӧс пыр пыдӧджык и пыдӧджык. А некыдзи оз пыр. Ставӧн сувталам кык визьӧн, тшӧтш и Теличкин, киясӧс лэптӧмӧн судзӧдчам потшкӧдзыс да ӧдӧбтчӧмӧн, мый вынысь, зургам-жнёпкӧбтам — «о-оп!» Сэтшӧм ӧтувъя вын косьӧбтӧ пыжас, а сійӧ быттьӧ йизьӧма стволас — муртса сӧмын и вӧрзьыштлас. Сэсся бара — «о-оп!», а сійӧ гыж мында сӧмын и вешйыштӧ. Тадзитӧ жнёпкигӧн выныд ӧдйӧ тай и бырӧ...

Теличкинлы, тыдалӧ, дышӧдіс тадзитӧ уджавны. Сійӧ тшӧктіс мукӧдыслы вешйывны, а менӧ велӧдіс кутны потшсӧ помланьӧдыс, а ачыс босьтіс пу нӧш. Сӧмын пӧ тэ, Федя, эн пов да бурджыка кут, мед оз легзьы потш помыс. Сэсся пондіс клёнгыны... И мукӧд танкъяс дінын, кылӧ, клёнгӧны жӧ нин миян моз. Дерт, шуам, кутны потш помтӧ абу сьӧкыд, но зэв нин матыті нӧшкыс жвучйӧдлӧ менам юр дінӧд, и ме полыштакодь. Сэсся ми вежсям Теличкинкӧд местаясӧн — ме босьта нӧшсӧ, а сійӧ кутӧ потш помсӧ. Но сыӧдз сійӧ век жӧ юаліс менсьым:

— Тэ, Федя, чернас-нӧшнас вӧдитчылін-ӧ коркӧ? Эн вунӧд, меным регыд демобилизуйтчыны ковмас.

— Эн пов... — серала ме, — татшӧм инструменттӧ ме ичӧтысянь киысь эг лэдзлы, вӧр лэдзысь ме...

— Но, сідзкӧ, камгы.

И ме пӧсь петтӧдз зваркйӧдла бонзьӧм нӧшкӧн потш помӧ, йӧтка дзескыд пробкасӧ стволӧд.

Сэсся нӧшта ӧти гоз курсантъяс сувтлӧны тайӧ станок саяс, шковгӧны жӧ зумыда — тӧдчӧ тувъясян-поткӧдчан сям.

Медбӧръяясӧн сувтісны Сотанин да Лютиков. Воддзаыс, ме кодь кымын жӧ тушаа, косньӧд, но ыджыд вына морт, гашкӧ, ставсяыс медбура лӧсаліс. Но со, сувтіс сы местаӧ Лютиков.

— Да тэ сямман-ӧ нӧшавнысӧ? — юасьӧ сылысь Теличкин.

— Ме? — весиг дузгысьыштӧ мӧдыс. — Да ме гортын... Да ми гортын батьӧкӧд быдса керка лэптім, пӧшти кыкӧн!..

— Но, смотри...

Лютиков ӧтчыд ӧвтыштіс жебкодь кияснас, мӧдысь, коймӧдысь. Сотанин бокӧн сулалӧ да кутӧ потш помсӧ... Сэсся миян керка керысьыд кыдз тай косьыштас нӧшнас ёртыслы юрас!.. Ми повзьӧмӧн горӧдім, уськӧдчим. А Сотанин швач усис, косаӧн шырыштӧм гум моз. Но здук мысти бӧр чеччис, воськовтіс киас век на нӧшкӧн сулалысь, синъяссӧ чашкӧдӧм Лютиков дінӧ да кыдз тай вурыштас сылы пель бокас. Мӧдыс, торк мешӧк моз, сідзи и летитіс бокс пельӧсӧ. Но и ачыс Сотанин бӧр ляскысис-пӧрис, абу ӧд шутка — сэтшӧм нӧшкӧн клёнӧбтыны юрас, мед кӧть и жебиник Лютиков киӧн.

Салдатъяс чукӧрмисны миян дінӧ, повзьӧм помкомвзвод котӧрӧн воис, вувзьысис Теличкин вылӧ:

— Мый нӧ тэ сідзи уджалан! Вины вермис мортсӧ...

— А месӧ мый? — воча ёкыштчис мӧдыс. — Став пыддиыс ӧтнам али мый понда мыркны? Век на тай пушкатӧ сідзи весавлім да немтор эз лолы. Нинӧмла татшӧм зырымбедьяссӧ танкистас босьтавны!

Сотанинӧс кык костын моз нин нуӧдісны санчастьӧ. А ми бара кутчысим пушка дінӧ.

— Но, Лютик! Керка керысь! — скӧралӧ Теличкин. — Петкӧдлін тэ миянлы спектак... Тэ, тыдалӧ, не керка, а кычан поз керлӧмыд... Кут потш помсӧ!

— Теличкин, вай, бурӧн, дугды техника безопасностисӧ торкавны! — ырыштчис помкомвзвод Разумнов, — а то ме нуӧда йӧзсӧ.

— А, гашкӧ, тэнад кутшӧмкӧ мотор эм, мед йӧткыштны пыжсӧ? Эм кӧ, вай ӧні жӧ... Абу?.. Али чунь помӧн ме йӧткышта сійӧс?.. Али нӧшта мыйӧнкӧ?.. Кут, мися, Лютик, тэд шуӧма!

Лютиков кутчысис потш помӧ, но мыйӧн сӧмын Теличкин лэптіс нӧшсӧ, потш помыс пондіс тірзьыны биа висигӧн моз.

— Лючки кут, мать твою! — ырӧстіс механик.

— Ог вермы ме, товарищ старший сержант... — кевмысьӧмоз мӧдыс, а кымӧсыс аслас гырысь войтъясӧн ньылӧдӧма.

— Кӧч омӧлик...

Лютиковлы ковмис сетны мӧд удж, а ми сытӧг нин йӧткыштім дзескыд пыжсӧ. Теличкин ошкыштіс миянӧс, сэсся, буракӧ, ӧнтая лоӧмторсьыс водзӧ на такӧдӧм могысь, содтіс:

— Танк дорад, зонъяс, дерт, быдторыс вермас лоны...

Ме тай и шуа — мися, быд нюньӧыс оз на вермы лоны танкистӧн.

Сотанинлӧн вӧрзьӧма юр вемыс, и дыр мортыд куйліс госпитальын. А сэсся и кывсьыліс, мый дзикӧдз гортас лэдзӧмаӧсь.

Лютиков первойсӧ зэв ёна шогаліс, но кор кывліс, мый сылысь другсӧ комиссуйтӧмаӧсь, мӧдар шогӧ усис:

— Бурджык эськӧ, мед меным сійӧ колскис юрӧ...

Но ми шуим сылы: мися, Сотаниныд кӧ нӧшыштіс, тэ эськӧ некор нин сэсся эн чеччыв...

Но водзӧ кежалӧмӧн шуа, мый тайӧ Лютиковыс эз жӧ ло танкистӧн — регыд мысти сійӧс омӧля велӧдчӧмсьыс да ӧтарӧ няргӧмсьыс кытчӧкӧ бӧр мӧдӧдісны. Оз лӧсявны сы кодь йӧзыд этатшӧм техника дінын.

8

Сьӧлӧмсянь ми пондім велӧдны танк. Ыджыд залын ӧти машина вӧлі дзоньнас разьӧма, да быд часть, гырысь и посни, торйӧн-торйӧн пуктӧма стендъяс вылӧ. Видзӧд кӧть малав пӧттӧдзыд. И кымын водзӧ да пыдісяньджык ми тӧдмасим «тридцатьчетверканас», сымын ёнджыка ми сійӧс пондім пыдди пуктыны, уважайтны кутім...

Ӧд кутшӧм багатыр! И видзӧднысӧ мича, весиг пелькиник быттьӧ, торйӧн нин сэк, кор пушка стволсӧ чатӧртыштӧмӧн лэбӧ-тӧвзьӧ ыджыд ӧдӧн. Вермӧ тай небось, кӧть и сы кызта броня! Торйӧн нин водзас, кымӧсас. Бур кирпич кызта! Ылӧдз нималысь уралса бронь. Зумыд и нюдз... Кор «тридцатьчетверкаяс» лоасны фронт вылын, немецъяс пырысь-пыр жӧ казяласны, кутшӧм кышӧдаӧсь найӧ: омӧля босьтӧны сійӧс налӧн снарядъясыс. А кӧть сэсся и розьӧдас жӧ веськыда инмӧмӧн, броньыс оз потлась йи моз.

Шуӧны вӧлі, мый татшӧм броньсӧ пӧ миян нарошнӧ сывдылӧмаӧсь Урал заводъясын пу шом сорӧн. Сідзкӧ, мыйта пожӧм сетіс ассьыс сирӧд ловсӧ тайӧ броньыслы!

Миян, Войвылын, война дырйиыд уна жӧ сотлісны шомсӧ сідз шусяна куреньясын. И век вӧлі нуӧны кытчӧкӧ... Зэв кузь чуркаяссӧ шӧри поткӧдласны, ӧта-мӧд вылас сувтсӧн-сувтсӧн тэчаласны, чум модаӧн, сэсся гӧгӧрбок кундасны муӧн да и ӧзтасны. А мед эз пӧд пытшкӧсас биыс, тшыныслы петны сутшйӧдласны гӧгӧрыс розьяс. Сэні и чискӧ-трундитӧ пожӧмыс битӧг да пӧрӧ тронякылысь гырысь шомӧ, коді со, видзӧд, тшӧтш отсалӧма сывдыны эстшӧм ён да нюдз бронь.

Со ӧд кыдзи, вӧлӧм, ставыс йитчӧма олӧмас ӧта-мӧдыскӧд: войвывса пожӧм и кыз уклада танк, он и вермы думыштны тӧдтӧгыд...

Сьӧкыдджык вӧлі меным — да и не сӧмын меным ӧтнамлы — гӧгӧрвоны двигатель да сылысь уджсӧ. Ӧд ӧнӧдз ме эг на уджавлы машинаяснас — ӧнӧдз ме аслам вынӧн на быдлаын пессьылі, да нӧшта вӧв вын отсавліс...

А тані со двигательыс, ёнджыка кӧ ӧддзӧдан, ӧтнас вермӧ сетны витсё вӧв мында вын. Ӧтнас витсё вӧв вын!.. Ми коркӧ Прибалтикаын босьтлім витсё сайӧ вӧв гортӧ вайӧдӧм могысь, и сэтшӧм обоз сэки вӧлі. А тані со сійӧ обозыслысь став вынсӧ тӧрӧдӧма дзик ӧти танкӧ, и, дерт, сэсся тӧвзяс-лэбас сійӧ... Ме, дерт, бура велӧді, кыдзи артмӧ да чӧжсьӧ та мында выныс цилиндръяс пытшкын, а сэсся разалӧ танк пасьтала, но ставыс тайӧ эз пырысь-пыр йиджтысь меным сьӧлӧмӧдз...

Тӧдмасим ми и электрическӧй ток законъясӧн, торйӧн нин радиостанция велӧдігӧн. Сиктысь петӧм ичӧт грамотаа зонъясыдлы тайӧ эз жӧ вӧв ёна кокни. Сы вӧсна мый тані синмыдлы немтор оз тыдав, и первойтӧ сьӧкыд гӧгӧрвоны, мыйла, шуам, токыс мунӧ кутшӧмкӧ плюссянь минусӧ, а плюссянь плюсӧ оз мун, и код пӧ тӧдас, кӧні сійӧ да мый сэтшӧм плюсыс... И мыйлакӧ радиолампалӧн выліас — анодын — высокӧй частота, а уліас — катодын — низкӧй. Коді сідзсӧ юклӧма? Мыйла?.. Сэсся: мыйла электрическӧй токын ӧтпырйӧ кык сикас вын олӧны — токыслӧн силаыс да нӧшта — напряжение? Мыйла колӧ найӧс торйӧдны?..

Ми велӧдім пушка, пулемёт, автомат, револьвер, гранатаяс. Ставнас найӧн колӧ кужны бура вӧдитчыны. Сэсся — кыдзи лэбӧ снарядыс, кутшӧм траектория вӧчӧ... Ёна меным кажитчис прицел — ӧд сэтшӧма матыстӧ сійӧ цельсӧ, ясыдмӧдӧ. Шӧрас кык визь вомӧнасьӧны, и кор крестасянінас веськалӧ цельыс — сэки и косьышт, лӧсьыда небось пазьмунас...

А снарядыс мыйта сикас — фугаснӧй, осколочнӧй, бронебойнӧй, мӧд ногӧн кӧ — подкалибернӧй. Быдӧнлӧн аслас мог — быдӧн ас ногыс пазӧдӧ-виӧ, и колӧ жӧ бура тӧдны, кодӧс кытчӧ мӧдӧдны. Танкса командирыдлы быдторсӧ колӧ тӧдны!

Веськыда шуа: снаряд да мукӧд боеприпас тыра танкад первойсӧ меным кыдзкӧ быттьӧ весиг нелӧсьыд вӧлі. А друг мися, найӧ, снарядъясыс, мыйкӧ думыштасны ас ногыс вӧчны? Йӧзлысь кывзысьтӧг? Но сэсся вочасӧн велалі...

Кӧкъямыс, а мукӧд луннас дас час вӧлі велӧдчам, гозйӧн-гозйӧн урокъясыс. А кодӧскӧ кӧ вугрӧдлыны пондас, эм зэв лӧсьыд ун пальӧдан команда: «Встать-садись! Встать-садись!» Вит-ӧ-квайтысь чеччылан да пуксьылан и бӧр важ кодь збодер лоан.

Дерт, и строевӧй миян вӧліс, физподготовка — кутшӧм нӧ командир тэ натӧгыс!.. Нарядъясӧ частӧкодь пондім ветлӧдлыны — кухняӧ, караулӧ разнӧй постъяс вылӧ...

Но ме мудзӧм ёнасӧ эг тӧдлы. Велалі ме вочасӧн армейскӧй ритмас. А сэсся ӧд менсьым сьӧлӧмӧс важысянь нин шонтіс ӧти гуся дум — гашкӧ, мися, буретш Армияас и эм менам олан шудыс? Меным окота вӧлі быд ногыс калитны-ӧжигайтны ачымӧс, быдторйӧ велӧдчыны, медым сэсся воӧдчыны ыджыд командирӧдз. Но ме, дерт, тайӧ гуся думъяс йывсьыс некодлы кыв ни джын эг на висьтав. Весиг Диналы ни вокъяслы эг гиж письмӧын...

Да и вывтісӧ мудзны, ме ногӧн, немторысь вӧлі быд сьӧкыд удж дінӧ велалӧм мортыдлы. Торйӧн нин пӧттӧдз бура сёйигад — ӧд война заводитчӧмсянь татшӧм бурасӧ ме, гашкӧ, эг на и сёйлы...

Сэсся ме дзикӧдз вылӧ дугді куритчӧмысь, мед спортӧн ёнджыка пессьыны. Ёна эськӧ сьӧкыд вӧлі первой кадсӧ, дас нёль арӧссяньыд нюшкигӧн ёна нин велавсьӧма табак дінас да. Унаысь вӧтасьлі, кыдзи чӧскыдпырысь нёняла чигаркасӧ, но век жӧ кыдзкӧ-мыйкӧ терпиті.

А унджык прӧст кадсӧ ӧні ме видзи лыддьысьӧм вылӧ — ӧні ме лыддьыси, позьӧ шуны, сёян ком моз жӧ горша. Гортын, казармаын, вӧлі ньылала кыз томъяс, но тайӧ меным этша на кажитчис. И ме понді быдлаӧ новлӧдлыны сьӧрысь ичӧтджык, зептӧ тӧран книгаяс. Шуам, лоӧ перерыв либӧ кутшӧмкӧ мӧд сикас кост, ме пырысь-пыр жӧ кыска зептысь книга да и сатшкыся сэтчӧ.

Пажын бӧрын миян вӧлі часӧн-джынйӧна «мёртвӧй час» — мед водӧмӧн узьыштны-шойччыштны. А меным сэтшӧм жаль вӧлі сымда кадсӧ ковтӧг жуйвидзӧмӧн воштыны! Ме сэсся и шуи ачым аслым не узьны сэки, а лыддьысьны! Но тадзсӧ вӧчигӧн медводдза луннас жӧ менӧ топӧдіс помкомвзвод Разумнов. Сідзсӧ эськӧ и ми лючки-ладнӧ лӧсялім сыкӧд — мортыс казявтӧг эз ов, мый быдторсӧ ме сьӧлӧмсянь вӧча, ог мудз курсанталан службаысь, некор ог няргы ни. Быттьӧкӧ и немторысь ме вылӧ зыртчынысӧ...

Ӧти пажын бӧрын ме эг вод узьны, а лэччи Ленинскӧй комнатаӧ да понді лыддьыны Лев Толстойлысь «Хаджи Мурат» повесть. Но сӧмын на ме удиті ылавны миян танкӧвӧй кадысь водзджык нэмся шашкаяса конникъяс дінӧ, сӧмын на удиті лыддьыны Николай Второйлысь ас йывсьыс ыкшаа шуӧмсӧ: «А что бы была Россия без меня?» — кыдзи кыліс мышсянь скӧрысь горӧдӧм:

— Ті мый — пельтӧмминныд, курсант Мелехин? Сувтӧй, кор командир шыасьӧ!

Ме, немтор гӧгӧрвотӧг на, ырсмуні пызан сайысь, видзӧда начальство вылӧ.

— Мися, мыйла дзуганныд распорядок? Мыйла он узьӧй?

— Оз узьсьы менам луннад, товарищ сержант...

— Узьсьӧ кӧть оз, а мед вӧлінныд вольпасьын. Ӧні жӧ!

— Сідз жӧ кадыс вошӧ-а... — зіля асладор сетчӧдны сержантӧс. Но сійӧ друг збыльысь скӧрмис ме вылӧ:

— Не рассуждать! Кыдзи ті сулаланныд командир водзын? Смирно! И мый бокысянь ӧш моз бужгылясянныд? Ті мый — он тӧдӧй, мый командирлы веськыда профиляс колӧ видзӧдны?

— А ме чайті, мый профильыс — чужӧмыдлӧн бокыс... — аслым ёнасӧ эскытӧг мыйлакӧ веськӧда ме сійӧс.

— Молчать! — скӧрысь орӧдіс сійӧ. — Меным бурджыка тӧдны — бокыс али баныс.

Сэтчӧ миянӧс и суис взводнӧй — лейтенант Тузиков. Сержант, скӧрмылӧмсьыс сайкавтӧм на, висьталіс сылы — кутшӧм нӧ пӧ дисциплина лоӧ миян тадзинад, ставӧн кӧ пондасны вӧчны, мый колӧ и оз ков.

Видзӧда, лейтенантлӧн мича чужӧм вылас синкымъясыс кыпавлісны, юасяна видзӧдӧ сійӧ ме вылӧ, быттьӧ первойысь аддзӧ.

А колӧ шуны тані, мый мужичӧйяс пӧвстысь ме шоча аддзывлі Тузиков кодь мича йӧзсӧ. Меысь неуна ичӧтджык ачыс, лӧсьыд, винёв да пельк статя. Но медъёнасӧ пырысь-пыр жӧ шензьӧдіс сылӧн чужӧмыс — ясыд лӧз синъяса да сьӧд синкымъяса чужӧмыс сылӧн вӧлі сӧстӧм еджыдӧн, нежнӧйӧн, но ӧттшӧтш и асьсӧ тӧдысь чорыд руаӧн. Тузиковыс воюйтлӧма, и не сідз-тадз, а механик-водительӧн. Офицернас лоӧма бӧрынджык нин. Ме казялі, мый ньӧти сійӧ оз тірзьы гырысь начальство водзын, пыр ӧткодь вежавидзысь, этшсьыс петтӧм. И миян вылын, курсантъяс вылын, некор оз горзы, оз личкы званиенас ни немторӧн.

Лейтенант шылькнитіс бӧрвыв рудов кузь юрсисӧ да пыръя шыльыд гӧлӧснас шуис сержантлы:

— Ті мунӧй шойччӧй, а ме сыкӧд ачым сёрнита.

Разумнов петӧм бӧрын лейтенант тшӧктіс пуксьыны меным, ачыс пуксис жӧ воча. Корис видзӧдлыны восьса книгаӧс. Сэсся гораа лыддис сэтысь:

— «Что бы была Россия без меня?» — Юаліс: — Ті лыддинныд нин тайӧс?

— Да-а...

— Но и мый думайтанныд та кузя?

Ме полыштакодь лейтенантысь, но и окота сыкӧд сёрнитыштны лыддьӧма йывсьыс.

— Эстшӧм страшнӧй морт вӧлӧма Николайыс! — шуа ме джӧмдалысь гӧлӧсӧн. — Но мед, шуам, царь тэ... Но кыдзи нӧ позьӧ ас йывсьыд тадзисӧ думайтны: «Что бы была Россия без меня?..»

— Да-да... — лейтенант мӧвпалана видзӧдіс ме вылӧ.

— Ме вот думайта, — ӧддзӧмвылысь сёрнитсьӧ на менам водзӧ, — мися, зэв неногсӧн артмӧ... Кодкӧ, быттьӧ и мукӧдыс кодь жӧ морт, воӧдчас ыджыд власьтӧдз и вочасӧн заводитӧ чайтны, мый сытӧг эськӧ, сылӧн мудрӧй веськӧдлытӧг, став олӧмыс дзикӧдз вылӧ сувтіс... Ме вот ог гӧгӧрво тайӧс, товарищ лейтенант... Неладнӧ быттьӧ тайӧ... Мед кӧть тэ и царь...

— А бур, Мелехин, мый ті мӧвпалӧмӧн лыддьысянныд. Мортыдлы колӧ быдтор йылысь уна думайтны... Мед ас вежӧрнас воӧдчыны быдторйӧдз... А не сӧмын кӧкны, мый йӧзыс шуасны...

— Да-а... — ышлолала ме, — сійӧтӧ — сідз... Мӧвпавнытӧ интереснӧ... Сӧмын ме ёна кольччи татшӧм делӧяснас... Чернад да пиланад, да багырнад вӧдитчигӧн гырысь мӧвпъясыд омӧля чужалісны...

— Нинӧм, Мелехин, абу на сёр... А Толстойыс, видзӧд, кутшӧм! — виччысьтӧг ызмуныштіс лейтенант. — Кутшӧм веськыдлунӧн гижӧ правдасӧ? Царь йылысь гижны этатшӧмтор, кор сылӧн рӧдвужыс век на царалӧны? Та вылӧ, другӧ, не сӧмын талант, но и ыджыд мужество колӧ.

— Да-а... А ме тай та йылысь эг и думыштлы...

— Радейта ме Толстойтӧ, Мелехин... Со коді збыльысь писательыс!.. Некӧн и некор оз чукльӧдлы гижӧм-шуӧмнас, век тыр правда висьталӧ...

Лейтенант чӧв усьліс, торкӧдыштіс чунь помъяснас пызанӧ.

— Лыддьысьӧмыд, дерт, буртор, Мелехин. Сӧмын оз-ӧ ло здоровйӧныдлы лёк, онӧ кӧ пондӧй йӧз мозыс узьны пажын бӧрас?

— Оз, лейтенант ёрт! — пӧся шуа ме. — Менам сідз и тадз оз узьсьы луннад! Войыс меным пӧттӧдз тырмӧ! Да лунся узьӧмыс сӧмын торкӧ войсясӧ. Абу велалӧма ме...

— Вот дипломат...

— И ӧні меным, товарищ лейтенант, став кольӧмасӧ окота ӧдйӧджык косӧдны. И книгаясыс тані эмӧсь...

— Ладнӧ, Мелехин, эскӧдінныд ті менӧ. Ме инӧ тшӧкта сержантлы, мед мырдысьӧн оз водтӧд сійӧ тіянӧс, — шоныда нюммуніс лейтенант, и сылӧн тайӧ шуӧмыс сьӧлӧм пыдӧсӧдз йиджис меным, гашкӧ, и нэм кежлӧ йиджис...

А регыд сэсся меным, позьӧ шуны, ачыс Енмыс сетліс зэв уна кад лыддьысьӧмыс вылӧ. Ми буретш вӧлі тренируйтчам танкӧ кыдз позьӧ ӧдйӧджык пырӧм-пуксьӧм да бӧр петӧм могысь. Бара юклісны миянӧс экипажъяс вылӧ, быдӧн тӧдӧ ассьыс места, тӧдӧ, кутшӧм люкӧд колӧ ур моз тювкнитны-пырны. Машинаяссӧ петкӧдӧма ывла вылӧ, а пондіс буситны-зэрыштны, кӧтасьӧм броня вылад вильыд. Взводнӧй горӧдіс:

— По машина-ам!

И ми, буретш тэрыб уръяс моз и эм, уськӧдчим люкъяслань: механик да радист — водзсаӧ, мукӧдыс — кык вылісаӧ, башня вывсаӧ. Эм нӧшта танк пыдӧсын аварийнӧй люк, кодӧс нимтӧны «паникёр люкӧн». Шуам, бой дырйи, машинаыд кӧ ӧзъяс, а гӧгӧр лыйсьӧны, позьӧ сэті шливснитны машина улӧ, коді удитас... Ме крысниті-чеччышті борт вылӧ, сэсся, скӧбаӧ кутчысьӧмӧн, ӧвтыштчи башня вылӧдз да и тэрыба войтышті пытшкӧсас. Гоз-мӧд здук сӧмын и ковмис та вылӧ. Ставӧн пуксялӧмаӧсь асланыс местаясӧ, ӧні позьӧ тӧвзьыны кытчӧ колӧ, мунігмоз лӧсавны-лыйсьыны пушкаысь да пулемётысь...

Но ми сӧмын на тренируйтчам, миянлы ылын на таӧдз. Миянлы ӧні сэтшӧм жӧ ӧдйӧ колӧ бӧр чепӧсйыны-петны машинасьыс... Вывті ёнатӧ тэрмасигӧн ме шливді кӧтасьӧм башня вылас, шатовмуні, сапӧга кок нырӧй зурснитчис скӧбаа-броня костӧ, и ме, кок пӧв йылӧ ӧшйӧмӧн, увлань шпачкыси танклӧн чорыд бок бердӧ, ог тӧд сӧмын, мыйла эг пазӧд чужӧмӧс — кыдзкӧ-мыйкӧ киясӧн удитсьӧма пыксьыны.

Сӧмын кор менӧ перйисны тайӧ лэчсьыс, ме эг нин вермы сувтны кок вылӧ. Шег дінтіыс лӧзӧдіс, кер кызта пыктіс кокӧй, тыдалӧ, буракодь нетшыштсьӧма став туша сьӧктанад.

Ковмис меным та бӧрын вежонысь дырджык куйлыны гортын. Сэки ме и бурпӧт лыддьыси! Кокӧй кӧть эськӧ и доймӧ вӧлі, но оз нин сэтшӧмасӧ мешайт юрлы — лыддьысь да мӧвпав мыйта колӧ...

А сэсся буретш тайӧ лунъясас жӧ воис Динасянь письмӧ. Тшӧтш и фотокарточкаыс сылӧн!

Дина снимайтчӧма сувтсӧн, веськыд кисӧ пуктӧма ичӧтик гӧгрӧс пызан вылӧ. Сьӧкыд юрсиыс личкӧ пельпомъяссӧ — коркӧ Ыбынын, Победа лунӧ, ме весиг повзьыштлі та понда: мед жӧ, мися, оз лямӧд пельпомъяссӧ юрсиыс!.. Плиссируйтӧм платтьӧас быд визь и кусынь тӧдчӧ, джуджыд морӧсъясыс вылын воссьӧмаӧсь кусыньясыс. Гӧгрӧс голяыс ыджыда восьса жӧ. А дженьыдик ныра гӧгрӧс чужӧмыс мыйлакӧ быттьӧ стрӧг, быттьӧ кӧсйӧ мыйыськӧ ӧлӧдны менӧ — шаня пӧ ов, мушкетёр!

Ме некор эг чайтлы, мый фото, неыджыд кабалатор, вермас вайны салдатлы татшӧм шуд!

Ме видзӧді сэтшӧм тӧдса и сэтшӧм муса чужӧм-мыгӧр вылӧ, и сьӧлӧмӧй менам ымраліс жар биӧн, дась вӧлі сывны вӧвлытӧм мелілунысь. И сэк жӧ лолӧй быттьӧ бордъясис, муса тӧвруӧн ӧвтыштіс быттьӧ Диналӧн тадзисӧ петкӧдчӧмысь.

«Видза олан, муса Федюшӧй!

Воис тэнад письмӧыд, ыджыд жӧ нин аттьӧ тэныд сыысь! А фотосьыд и дас пӧв на ыджыдджык аттьӧ!

Локті талун практика вылысь общежитиеӧ водзджык, бергала гӧгӧр, лыддьысьны босьтчыла, но немтор киӧ оз пыр. Тэ йылысь ёна думайтсьӧ, но сэтшӧм нин ёна! Мися, гашкӧ, письмӧ воис? Чепӧсйи дежурнӧй дінӧ — диван вылын быдса чукӧр письмӧяс разгӧдӧмаӧсь, муртса на вайӧмаӧсь. Нылыд миян уна, быдладорсянь гижӧны... Видзӧда — чукӧрас меддона письмӧыс тшӧтш куйлӧ, тэнад киӧн гижӧмаыс. Тӧдін кӧ эськӧ, кыдзи вӧрзьӧ менам сьӧлӧмӧй, кыдзи ыпнитӧ вирӧй тэнсьыд письмӧтӧ киӧ босьтігӧн! Ме ог на тӧд, мый сэтчӧ гижӧма, но ме водзвыв нин лоа шудасьыс-шудаӧн. Сэтшӧм шудаӧн!

Кольмӧм юра кодьӧн ме сэсся бӧр воа асланым жырйӧ, восьта конвертсӧ, а сэні — фото! Тэ сэні, Федюш! Ловъя кодь пукалан! Сӧстӧм шыльыд чужӧма, сьӧд синкымъяса, кодъясӧс меным век окота вӧлі шылькнитавны чунь помъясӧн, сӧмын тай эг лысьтлывлы-а... Гырысь синъясыд меліа нюмъялӧны меным — сэтшӧм муса и сэтшӧм тӧдса синъяс, сӧмын тай фото вылад лӧзыс оз тӧдчы наын.

Ме окала да окала тэнӧ фото вывсьыс, морӧс бердӧ топӧда, ме синъясӧс кольтӧдз видзӧда тэ вылӧ. А сэсся понда лыддьыны письмӧтӧ. Лыддьышта, и бара на видзӧдла тэ вылӧ, лыддьышта — и бара видзӧдла. Джуджыд картуза пукалан тэ, гимнастёркаыд дзескыдкодь ён морӧс вылад, погонъяс вылад ичӧтик танкъяс. Ме весиг тайӧ танкъяссӧ окала... Сідзкӧ, танкистӧ велӧдчыны тэнӧ индісны, Федюш? Ачыд регыд пондан командуйтны тайӧ кӧрт дивӧнас? Ой-ой-ой! И сы ылна нуӧмаӧсь тэнӧ! Колӧ жӧ — Германияӧдз! Кыдзи тай ачыд гижан — сійӧ му вылӧдзыс, кытысянь неважӧн на бара ылькнитчыліс лёкыс да пежыс... А муыс, шуан, гажа? Ӧні, тулыснад, ставыс дзоридзалӧ?.. Ставсӧ тэ казялан, Федюш, и сэтшӧм лӧсьыда кужан висьтавны. И меным тшӧтш интереснӧ кӧть тэнад синмӧн аддзывны ставсӧ, мый тэ, ачыд, аддзылан... Таысь нӧшта нин шоналӧ менам сьӧлӧмӧй и нӧшта ёнджыка радейта ме тэнӧ. И весиг быттьӧ ог на лысьт ме помӧдзсӧ эскыны аслам шудлы. Тэа-меалӧн ӧтвывъя шудлы...

Медводдза зонмӧс ме понді тэнӧ, муспозӧс, радейтны, том сьӧлӧмлысь став жарсӧ ме сеті тэныд, и водзӧ понда сетны, мыйта тырмас, мед сӧмын бур Енмыс коркӧ бӧр на ӧтлаӧдліс миянӧс...

Тӧрыт ме видзӧді «Ромео и Джульетта» фильм и веськыда висьтала, Федюш, — нылыс моз жӧ ыпъялі тэнӧ радейтан биӧн да помтӧм муслунӧн, мед кӧть менам и абу сылӧн кодь ним да эг пӧсь лунвылын ме чужлы. А сэсся, кор кык ангелыслӧн сэтшӧм лёка помасис олӧмыс, менам ёна и синваӧй петіс.

Мед кӧть тэа-меалӧн мыйкӧ татшӧм сямаыс оз жӧ нин ло! Мед кӧть тэкӧд, Федюш, немтор оз жӧ нин ло танкъяс дорад! Мыйкӧ кӧ тэкӧд лоӧ, меным сэки не жӧ нин овны. Тэ сэні, Федюш, вывтісӧ эн жӧ жугӧдчы, доймыны вед верман...

Ӧні ме, Федюш, помӧдз гӧгӧрвои — пӧся радейтӧмсяыд вылынджыкыс, бурджыкыс да лӧсьыдджыкыс олӧмас немтор абу. Уна буртор эм олӧмас, но таысь бурджыкыс — немтор абу. Абу! И тэныд аттьӧ ставсьыс таысь...

А сэсся, Федюш, кор менам лолӧй чукйӧн тырис тэнад письмӧӧн вайӧм шудӧн да нимкодьлунӧн, ме водзӧ эг вермы пукавны гортын да петі ывла вылӧ. Письмӧтӧ и фототӧ, дерт, сьӧрысь босьті. Ме муні паркӧ, кӧні коркӧ, югыд тӧлыся войӧ, ми тэкӧд садь быртӧдз окасим. Ме сувтыштлі быд пу дорӧ, кӧні сэки тэкӧд сулавлім. Ок, кутшӧм вой сэки вӧлі тэа-меалӧн!

Ӧні, дерт, лым абу нин — тшӧтш и миян войвылӧ воис тулыс. Кыдз пу гаръяс буретш потӧны, веж тугъяс мыччысьӧны, льӧм кӧрӧн чорыда ӧвтӧ, горзӧны-ноксьӧны сьӧд ракаяс, гозйӧн-гозйӧн лӧсьӧдӧны позъяс. Сынӧдыс быттьӧ сукмыштӧма да быттьӧ коддзӧдӧ, быдтор йывсьыс думайтӧдӧ...

Ок, эськӧ, тэ кӧ ӧні тшӧтш тані вӧлін, муса мортӧй тэ менам!

Ме пукся джуджыд кырйывса скамья вылӧ, туӧм Сыктыв пессьӧ кок улын, водзынджык Эжвалӧн паськыд отыс лӧсталӧ, парма-ягъяс лӧзалӧны — тэ ӧд сэтшӧма жӧ радейтлін видзӧдны тадзисӧ... А ӧні тэ кӧнкӧ ылын-ылын на сайын. Ылӧдз тай тэ янсалӧмыд ме дінысь, шудӧй тэ менам и некор вунӧдлытӧмторйӧй!

Частӧджык гиж письмӧястӧ, Федюш! И мыйта верман, кузьджыка. Эн жалит та вылӧ кадтӧ. А ме ставсӧ видза-чукӧрта найӧс и век выль пӧв и выль пӧв лыддяла, и медся лӧсьыд романсяыс лӧсьыдджыкӧсь найӧ меным...

Сэсся коркӧ бӧр жӧ воа ме общежитиеӧ, судзӧда альбом да медводдза лист бан вылас тэнӧ да ачымӧс йита, и ничево быттьӧ — лӧсялӧны найӧ, кӧть эськӧ, веськыда кӧ шуны, кысь нин меным, чангыль нырлы, тэ бӧрысь вӧтчыны...

Татшӧм фотосӧ ассьым ме и тэныд мӧдӧда, мый сэсся керан — кутшӧм чужлысьӧма. Видзӧдлывлы жӧ корсюрӧясӧ, мед дзикӧдзсӧ не вунӧдны.

Ола ме бура. Велӧдча ог лёка, челядькӧд ноксьыны пыр ёнджыка и ёнджыка кажитчӧ. Став бурсӧ тэныд, муса Федюшӧй! окала 10000000000-ысь! Тэнад Дина-Диана.»

9

Диналӧн письмӧысь, торйӧн нин сылӧн фотоысь, а нӧшта нин — дас нуля окалӧмсьыс менам регыдӧн и бурдіс кокӧй, врачьяс чайтӧм серти тӧдчымӧн регыдджык. Ме бара понді йӧзыскӧд ӧтвыв велӧдчыны да висигӧн небзьыштӧм сӧнъясӧс бӧр ёнмӧдны. Но, дерт, татшӧмтор бӧрад видзчысьӧмӧнджык нин вожъялі танк вывті. Мортыд тай джӧмдылігъясад век ёнджыка велалӧ мыйӧкӧ да мыйӧкӧ.

Тшӧкыда миянӧс индывлісны караулӧ, весиг объектъяс видзны. Тшӧтш и боеприпас тыра складъяс дорӧ.

Тайӧ, буракӧ, вӧлі медся кывкутана пост — ӧд сэні видзсис сымда снаряд да патрон! Постыс вӧлі ылынкодь бокын гарнизонысь, вӧр пытшкын. Мед мыйкӧ кӧ, шуам, лоӧ — эз жӧ зымкварт йӧзӧс да техникасӧ. Тадзсӧ, дерт, бура мӧвпыштӧмаӧсь, но вот сулавны сэні часӧвӧйлы, торйӧн нин войын, эз вӧв ёна долыд.

Ыджыдкодь сэні видзаніныс, та вӧсна индылісны ӧтпырйӧ кыкӧнӧс — часӧвӧйӧс да подчасокӧс, и век бӧрйылісны надейнӧйджык йӧзӧс. Кык час сулалан, сэсся, вежасны да, кык час бодрствуйтан, сэсся кык час узян да бара мунан. Тадзи сутки чӧж...

Дас час рытын миянӧс — помкомвзвода Разумновӧс да менӧ — разводящӧй вайӧдіс постыс вылӧ. Сержантыс часӧвӧй пыдди, а ме — подчасок. Сійӧ лоӧ склад ӧтар помас, а ме — мӧдарас. Ми кыкнанным бура тӧдам, кытчӧдз быдӧнлы колӧ видзнысӧ, кытчӧдз колӧ воӧдчыны кытшовъяс вӧчалігӧн.

— Тэ, Мелехин, пемыднас эн жӧ кӧть дізьгы менӧ, диверсантӧс пыдди, — янсӧдчигӧн зэв збыльысь ӧлӧдӧ менӧ Разумнов. — А то тані ӧти йӧйлы пондылӧма нин каститчыны...

Ыркмуныштӧм сьӧлӧмӧн ме сувта пост вылӧ, код йылысь мыйсӧ нин сӧмын эз сёрнитлыны... Неыджыд «грибок», кытчӧ позьӧ сайӧдчыны зэрысь. Сэні жӧ, ме тӧда, сигнализациялӧн кизь — мед, мыйкӧ кӧ лоӧ, пырысь-пыр жӧ юӧртны караульнӧй помещениеӧ. Разумнов дінын эм тшӧтш и телефон. А со тані — траншея. Уськӧдчасны кӧ врагъяс, колӧ ӧдйӧ личкыны кнопка, юӧртны, а сэсся чеччыштны траншеяӧ да панны бой...

Пемыд. Складсӧ, дерт, маскируйтӧм могысь сӧмын муртса-муртса югдӧдыштӧмаӧсь. Ӧд миянсянь матын, сӧмын дас вит километр сайын, сулалӧны пӧ англичана, вӧвлӧм союзникъяс, а ӧні коді тӧдас кодъяс.

Тайӧс вежӧртӧмыс мыйлакӧ медъёна личкӧ лов вылад.

А буретш кӧ да тавой, менам сулалігӧн, найӧ мӧвпыштасны вӧчны диверсия — взорвитны складсӧ?.. Да ӧд, кӧнкӧ, лёк немецыс на мыйта колӧ эм, вӧвлӧм фашистыс, кодъяслӧн лӧгныс пуӧ-петӧ миян вылӧ. Пожӧмъяс сайсянь базукаӧн, фаустпатронӧн лӧсыштас да и ӧзтас складсӧ. Ок, кӧнкӧ, бура эськӧ и йиркнитас сэки тані... Тӧлысь вылӧдз вермас лэбӧдны менӧ, кӧть эськӧ, шуам, ӧні оз и тыдав тӧлысьыс, кымӧра да. Весиг со буситыштӧ-зэрӧ.

Ме выльысь видлала сигнализация, видзӧда, кыдзи ӧдйӧнджык позьӧ чеччыштны траншеяӧ. ППШ-лысь ыркыд дисксӧ малала — бура-ӧ сійӧ йитчӧма стволыскӧд. Нӧшта менам тасма бердын ӧшалӧны кык запаснӧй диск. Сё кӧкъямысдас пуля ставыс, унаӧнӧс позьӧ чергӧдны, стӧчджыка кӧ лыйсьыны. Та мында жӧ патрон Разумновлӧн, содтӧд вылӧ сылӧн эмӧсь нӧшта «лимонка» гранатаяс.

Ме, дзӧръялігтыр, ветлӧдла ньӧжйӧникӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ. Шуштӧм. Тӧв пӧльтӧ пожӧмъясӧ, мудзӧмӧн быттьӧ шувгӧны найӧ... Тані пожӧмъясыс, ме казялі нин, абуджык миянын, гортын, кодьӧсь — дінсяньыс увйӧсьӧсь, абу шыльыдӧсь да веськыдӧсь, быттьӧ быдмигчӧжыс сюгйӧмаӧсь-тракӧдӧмаӧсь найӧс. И подуланыс турун быдлаын быдмӧ, некытӧн абу яла нитш...

Ок, яла нитш! Кор нин со ме бара вола яла нитшка ягас-а? Мед шор пӧлӧнъясысь гӧрд синкыма дозмӧр кыйны. Да вотны дона гоб... Мунан, мунан кок улад небыда вольсыштчӧм еджгов эшкын вывті, и виччысьтӧг син водзад кыськӧ быттьӧ чургысьӧ-петӧ мугов тупӧсь. Йӧг кодь зумыд, кыз кока, лым еджыд кынӧм ула. Сэтшӧм долыда ёвкнитӧ сьӧлӧмыд морӧсад! Син доймытӧдзыд видзӧдан гӧгӧр, и нӧшта на со быйкнитӧ нитш увсьыс пемыдгӧрд ёкмыль, и бара чилснитан-вундан сійӧс лэчыд пуртӧн, и сакар кодь еджыд сылӧн чӧлӧсыс, и ньӧти оз пемды вундӧмсьыс... А мудзан да и нюжгысян небыд яла нитшкыс вылӧ — ыркыд сійӧ, еджгов и вижоват, сӧстӧмсьыс-сӧстӧм; куйлан шонді водзын, абу нин жар сійӧ гожӧм помланьыд, куйлан шудаа, мудзыштӧмыд неуна, да паськыда шевкнитӧм кияснад, муса нылӧс моз, малалан-шыльӧдан небыд и топыд яласӧ. И некутшӧм врагъясысь оз ков повны...

Ок, шуштӧм! Полышта ме. Кӧть кыдзи ог кутчысь-а. Кӧть кыдзи ачымӧс ог ылӧдлы... Оз ков повны! Оз ков!.. Оз позь!..

Кыдзи чужӧ да лоӧ мортыслӧн полӧмыс? Мыйла чужӧ? Код лешакыс вылӧ сійӧ колӧ? Али колӧ? Енмыс ӧд, кӧнкӧ, эз жӧ дзик ковтӧг сет сійӧс?.. Быд ловъя лолыслы... Гашкӧ, сы вӧсна и лӧсьӧдлӧма, мед эськӧ быдӧн нем думайттӧг эз сюй юрсӧ кытчӧ колӧ и оз ков.

Ме пыра траншеяӧ. Морӧсӧдз сійӧ, содтӧд — бруствер. Лыйсигӧн кӧ быттьӧ, позьӧ пуктыны тшупӧдас запаснӧй дискъяс. Сулала ме траншеяын да ӧтарӧ и мӧдарӧ дзорга пемыдас. Кывзыся. Автоматӧй менам киясын, оз ӧшав пельпом вылын...

Нёль во на сӧмын и колис война бӧрын, этатшӧм война бӧрын, а бара нин со колӧ видзчысьны врагысь. Тӧрыт вӧліны союзникъяс, а талун...

А бурджыка кӧ мӧвпыштлыны — мый эськӧ и юкны миянкӧд сійӧ жӧ англичанаыслы? Да американецъясыслы? Мый эськӧ не заводитны овны налы миян моз жӧ? Мый и мӧмъялӧны сэтчӧс уджалысь йӧзыс? Пролетариатыс? Мыйла сы дыра оз вӧчны революция? Ӧд гижӧны со газетъяс, радио быд лун висьталӧ — сэтшӧма пӧ уджтӧмалӧны да тшыгъялӧны быдлаын...

Став тайӧ вопросъясыс йылысь бӧръя каднас ме ёна понді мӧвпавны. Буракӧ, сы вӧсна, мый окота лоис тӧдны меным, мый вӧчсьӧ мир пасьталаас, кыдзиджык вӧчсьӧ. Вышинскийлысь ООН-ын кузь речьяссӧ, кодъясӧн сійӧ дӧжналӧ лёк буржуйясӧс да империалистъясӧс, помысь помӧдз лыддяла. А ӧтчыд, стрӧка сюрис да, ме весигтӧ юалі лейтенант Тузиковлысь — мися, мыйла Америкаас да Англияас сы дыра революциясӧ оз керны? Сійӧ падмыліс виччысьтӧмысла, сэсся и серӧктіс:

«Буракӧ, сы вӧсна, мый омӧля на велӧдӧны сэні марксизм».

Ок, мыйта на меным ставсӧ колӧ тӧдмавны да гӧгӧрвоны!

Кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ кадыс... Югдӧдыштлі фонарикӧн штамповка-часіӧс, — ӧти час на сӧмын кольӧма. Гашкӧ, ветлыны да сёрнитыштны Разумновкӧд? Кӧть кыв-мӧдӧн?.. Кыйсьысь кань моз небыдика восьлала ме складдорса шыльыда весалӧм кушинӧд, кокыдлы некытчӧ джӧмдыны. Видзӧда, кодкӧ муртса-муртса вуджрасьӧ пемыдас. Сержант? Али кодкӧ мӧд?.. Кыньксьӧда водзӧ, вуджӧрыс мелань жӧ матыстчӧ. Сэсся и горӧдӧ сійӧ: «Стой! Кто идёт!» Ме воча висьталі ассьыным парольнымӧс. А кор сибӧдчим матӧджык, Разумнов юаліс:

— Но, кыдз-мый, Мелехин, абу гажтӧм?

— Эмышт, мися, неуна.

— Оз ков личӧдчыны. И быд ковтӧмторъяс йывсьыс эн думайт, торйӧн нин нывъяс йылысь да горт йывсьыд. А то дзикӧдз вунны вермас постыд.

— Думъястӧ сьӧкыд кусӧдны, товарищ сержант...

— Но ладнӧ, вай бӧр сэсся мун асладланьӧ, пост вылын оз позь сёрнитны.

Ми разӧдчам. Ёрткӧд паныдасьлӧмысь менам быттьӧ и зумаммыштӧ лолӧй.

А эстчаньын, дас вит километр саяс, гашкӧ, татшӧм жӧ склад дінын сулалӧ англичанин. Ме моз жӧ том салдат. Да ме моз жӧ полыштӧ. Миянысь полыштӧ. И, дерт кӧнкӧ, эз жӧ бур ногӧн миян йылысь думайт. Тшӧтш и ме йылысь. Ӧд ме — мӧд мирысь сылы лоа, абу сылӧн мирысь. Сійӧс мӧд ногӧн думайтны велӧдісны. А мортыд тай, кыдзи велӧдасны, сідзи и думайтӧ. Кытчӧ веськӧдасны, сэтчӧ и ырзьысьӧ...

Коркӧ со пуксьылас ли оз ли му вылас сэтшӧм олӧм, кор йӧзлы оз ковмы ӧта-мӧдсьыныс повны. Оз сэсся ковмы тадзи войшӧра войӧ видзны снарядъясӧн шӧтӧм складъяс. Оз ковмы весиг армияяс лӧсьӧдавны... Ӧд веськыда кӧ нин, ыджыдджыка вежӧртӧмӧн шуны — сымда йӧз армияясас весьшӧрӧ нянь сёйӧ, киад босьтан некутшӧм ценностьяс оз сет...

Ок, кутшӧм ньӧжйӧ мунӧ кадыс! Некор эг чайтлы, мый та кузяӧн вермас лоны кык час. Куш сӧмын кык час!

Но сы пыдди, мый ыджда радлунӧн ыпмуніс менам лолӧй, кор воисны вежысьяс!

— Стой! Кто идёт?! — том петук моз кыпыда горӧді ме, ӧд войся кык часыс бӧрынӧсь нин. Дерт, луннас меным бара на ковмас тані сулавны, но луныд сійӧ лун и эм, югыднад мортыд кылӧ асьсӧ дзик мӧд ногӧн.

10

Дерт, учебнӧйын выль ёртъяс менам лоисны — сы дыратӧ орччӧн оліг-вылігӧн, сёйиг-узьлігӧн, ӧтлаын быдтор вӧчигӧн кыдзи оз лоны. Комияс тырмымӧн вӧлісны, на пиысь медся бура ме лӧсялі Германкӧд, кодкӧд Армияӧ мунігӧн Визинын на тӧдмасьлі. Но Германыс абу миян ротаын, велӧдчӧ механик-водительӧ, а велӧдӧны уна, прӧст кадыс этша кольӧ, да ёнатӧ он и аддзысьлы.

Герман вӧлі ошйысьӧ нин — ми пӧ заводитім новлӧдлыны танкъяс! Асьным. Висьтасьӧ тадзи, а гырысь руд синъясыс долыдысла сідзи и югъялӧны. Мортыд дас вит арӧссянь пондӧма тракториставны да, вемӧдзыс нин сылы йиджӧма техникасӧ радейтӧмыс — быдсяма мотор дінӧ сійӧс ёна кыскӧ.

Ми мыйтакӧ пондам жӧ новлӧдлыны танксӧ — командирыдлы ӧд быдторсӧ колӧ кужны, мед, ковмас кӧ, быдӧнӧс вермис вежны экипажас, но, дерт, ог на мында, механик-водительяс мында.

Корсюрӧ волывлісны ме дінӧ Ӧльӧш да Пикон. И быттьӧ вокъяскӧд аддзысьла ме сэки, сэтшӧма шонавлӧ сьӧлӧмӧй. Весиг быттьӧ гортӧ, ас муӧ вола ас ногӧнтӧ сёрнитігӧн да важӧнсянь тӧдса чужӧмъястӧ аддзигӧн. И бӧрӧ кольӧмаыс сідзи и ыльгысьӧ лов вылад, ставыс сэтшӧм мусаӧн да донаӧн кажитчӧ... Найӧ висьталісны меным Микол йылысь — босьтӧмаӧсь пӧ морттӧ служитны частьӧ продовольственнӧй складъясӧ, а зэв на пӧ ошкӧны, а ачыс пӧ Миколыс сэтшӧм рад и весиг удитӧма нин шылялыштны. Сідзкӧ, медбӧрын, веськаліс мортыд олӧмас аслас шӧр визь вылӧ. Эз весьшӧрӧ, буракӧ, моль бӧжын ассьыс тумбочкасӧ томнавлы.

Ӧльӧш да Пикон эз жӧ норасьны служитӧмныс вылӧ.

Ӧльӧш, пемыдруд визув синсӧ вильыша читкыралӧмӧн, весиг ошйысис, ӧти кралякӧд пӧ тӧдмаси. Во пӧ! Самоволкаӧ пӧ винала витысь нин ветлі. Кӧсъян кӧ пӧ, и тэныд верма вайны...

Мися, оз ков меным, шуа Ӧльӧшлы. Сэсся, мися, самоволкаяснад эн ёнасӧ дур тэ: тані ӧд заграница, тані сэтшӧмторъяссьыд, сюран кӧ, трибунал чорыда мыждӧ.

Нинӧм пӧ, ог сюр! — сӧмын и гӧрдлӧ вочасӧ Ӧльӧш.

Ок, эськӧ и Ӧльӧш жӧ да! Сійӧ, буракӧ, вочасӧн сюсьмӧ и сюсьмӧ, пыр ӧтарӧ вельмӧ татшӧмторъяс вылад. Вина дінӧ да нывъяс дінӧ. Оз нин вермы овны сытӧгыс, батьтӧг-мамтӧг быдмигад ичӧтысянь велалӧма да. Тадзинад, он и тӧдлы, мыйкӧ зэв лёктор вермас лоны сыкӧд...

— Тэ эськӧ, бурджык, книга босьтін да лыддьысин, некытчӧ кӧ воштыны кадсӧ... — шуа Ӧльӧшлы, зіля ас ногӧн эскӧдны важ ёртӧс.

— Не быдӧнлы жӧ грамотейӧн лоны, Федя! — воча сералӧ сійӧ. — Тэ кӧ миян пиысь лоан и — тырмас.

Мун пӧ да и сёрнит сэсся сыкӧд.

Пикон висьтасис, штабын пӧ служита.

— Мускӧс оз зырт, коскӧ оз лый татшӧм службаыд, — вашъяліс Пикон лапкор пельяса ныр-вом пасьталанас.

Пикон висьтасис, мый сійӧ весиг вӧравны нин ветлӧма, начальствокӧд, дерт. И ме пӧ лыйи кабанӧс. Быд пӧлӧс зверсӧ нин пӧ аддзылі да кыйлі вӧрсьыд, но ловъя порсьтӧ пӧ — эг на.

— Дерт, шуам, ӧддьӧн кузь да пемыд гӧна сійӧ, не порсьлӧн кодь нюжалӧм чуша, — стӧчмӧдіс Пикон. — Сэсся вӧрас и жаритім, узьмӧдчим да. Би весьтын бергалысь мӧтыр йылӧ пысалім дзоньнас, лӧсьыда и жаритчис кыз ӧгыр жарнас.

— Вот оландырыс пуксьӧма Пиконлы! — весиг нюлыштӧ вом доръяссӧ Ӧльӧш.

Ме завидьтышта землякъяслы, но и зіля пырысь-пыр жӧ кусӧдны татшӧм русӧ лов вылысь. Ӧд ме ачым, позьӧ шуны, ас вӧляысь бӧрйи на серти сьӧкыдджык олӧм-служитӧмсӧ, и водзын менам аслам туй.

А курсантъяс пӧвстысь ме медъёна понді ёртасьны Коля Акуловкӧд. Сійӧ Войвывса жӧ, Архангельскысь, ме кодь кымын жӧ тушаа, но сьӧдовджык зон. Сійӧ ме сьӧрти лабутнӧйджык этша, абуджык ыззьысь, позьӧ кӧ нин сідз шуны — шыльыдджык. Та кузя ми быттьӧкӧн разнӧйӧсь вӧлім, но миянӧс топыда йитіс ыджыдтор — велӧдчыны, быдтор унджык тӧдмавны кӧсйӧм. Мый йылысь сӧмын ми эгӧ сёрнитлӧй сыкӧд! И лыддьӧм книгаяс йылысь, и войнаяс йылысь, и вӧр-ва йылысь, и став мирыс йылысь. Зэв нимкодь и кыпыд лолӧ миянлы сыысь, мый мӧвпнаным тадзи вермам воӧдчыны-сибӧдчыны быдторыс дінӧ...

Ми Колякӧд ньӧбалім военторгысь кыз словаръяс да, мед ӧдйӧджык сизьдыны вежӧраным миянлы тӧдтӧм на сьӧкыд кывъяс, пондім вуджӧдавны найӧс тетрадьясӧ — сымда кыв! — а сэсся и тайӧ кывъясыс отсӧгӧн гижавны ӧта-мӧднымлы письмӧяс. Мыйсюрӧ, дерт, веськавліс и Диналы мӧдӧдӧм письмӧясӧ.

Но век жӧ медся нимкодь меным лолывліс сэк, кор ме дінӧ, аслас ёртыс дінӧ моз, шыасьліс взводнӧй — лейтенант Тузиков. Медводдза лунъяссяньыс меным пондіс кажитчыны тайӧ мортыс, быдторысь зэв пыдди пукті ме сійӧс.

А ӧтчыд, вӧскресенньӧ лунӧ, лейтенант тшӧктіс меным бурджыка шыльӧдчыны-мольӧдчыны да содтіс:

— Ветланныд мекӧд карӧ, Мелехин. Ӧттор-мӧдтор колӧ ньӧбны, отсыштанныд меным. Тшӧтш кӧ быттьӧ окота.

Да кыдз нӧ абу окота! Немецкӧй карӧ петавны!.. Ӧд миянӧс стройтӧг некытчӧ эз лэдзлыны гарнизонысь, кодӧс гӧгӧрыс потшӧма джуджыд заборӧн.

Колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм яра ме нярски-весалі ачымӧс! Бритчи да лышкыда душитчи. Параднӧй гимнастёркаӧс и галип гачӧс шыльыда утюжиті. Став кизьяс и кучик тасмалӧн ыргӧн бляхаӧй синтӧ ёрмӧн дзирдалӧны, тшӧтш и сьӧд бархат погонъяс вылын танк эмблемаяс. Кӧрыштӧм гӧленя кучик сапӧгъяс — абу нин кирзушкаяс! — хромӧвӧй моз югъялӧны... Видзӧдлі ас вылӧ зеркалӧ пыр, ӧмидз рӧма звездаа пилоткаӧс лӧсьӧдышті юр вылысь — мед дорыс лои кык чунь судтаын синкымсянь. Ничево быттьӧ курсантыс — вылын морӧса, тыр вира шыльыд чужӧма, гыркыс яг выв пожӧмлӧн кодь гӧгрӧс и зумыд. Дзоньвидзалунӧн ӧвтӧ сы дінысь, том вынӧн и удаллунӧн. А мый? — сэтшӧмӧн и колӧ лоны салдатыдлы: мед эськӧ сійӧ и ӧружиетӧг герой кодьӧн вӧлі.

Лейтенант донъялана синъясӧн видзӧдліс ме вылӧ, кызӧктыштіс да шуис:

— Бур... Сӧмын паныдасьысь начальствоӧс энӧ вунӧдӧй чолӧмавны. Да ме дінысь энӧ ылалӧй.

Ачыс сійӧ выль турунвиж ной костюма, кодӧс быттьӧ вурыштӧмаӧсь винёв туша вылас. Китель веськыд морӧсас — гвардейскӧй знак, шуйгаас — куим медаль. Картузыс юрас снич вылькодь на — югъялысь кӧзырока да сьӧд бархат дорӧса. Синтӧ кӧть эн вештыв лейтенант вылысь!

КПП-сянь, частьса контрольно-пропускнӧй пунктсянь карӧдзыс абу и ылын. Восьлалам подӧн, бара жӧ лӧсйӧм изъя туй кузя. Шоныд ывлаыс, гожӧм шӧр. Туй ӧтар и мӧдар бокын коръя вӧр джуджыда вежӧдӧ — кызвыннас топыд кырся да уна ногӧн вундалӧм-дорӧсалӧм коръя дубъяс. Абу войвывса пу.

Пановтіс миянӧс пара вӧлӧн доддялӧм ыджыд бричка. Чалӧй вӧвъясыс гырысьӧсь, коркӧя менам Геркулес кодьӧсь, коді, коньӧр, кок йывсьыс усьліс Литваысь вайигӧн, зад вывъясыс гӧптаӧсь, муыс йиркакылӧ лӧсйӧм изъя подйӧ дорӧм кокъяснас зятйӧдлӧмысь. Сы пыдди резина кӧлесаа бричкаыс шытӧг да кокниа гӧгыльтчӧ, дерт, кӧнкӧ, подшипникъяс вылын. Ар кызя кымын немец кыпыда нюмъёвтіс миянлы, сувтӧдіс вӧвъяссӧ, кинас и синъяснас индалӧ — колӧкӧ пӧ, пуксьӧй. Лейтенант аттьӧаліс сійӧс — данкишен, — ми пӧ подӧн нин таті муныштам...

Бричкаыс гӧгыльтчыштіс миян водзын мыйтакӧ, сэсся бара на сувтіс. Ӧти вӧлыслы телепит лоӧма. Немец виччысьыштіс, кор вӧлыс бӧр лэдзас бӧжсӧ, сэсся чеччыштіс бричкасьыс, ӧти киас — брезент торба, мӧдас — ичӧтик сапёрнӧй зыр, да тэрыбиника чукӧртіс руасьысь на куйӧдсӧ.

Менӧ не этша шензьӧдіс татшӧмторыд, да весиг шусис лейтенантлы.

— Зэв ӧкуратнӧйӧсь немецъясыд, — воча шыасис сійӧ. — Мед сылы и туйыс эз няйтӧссьы, а сэсся и град йӧрас нуас куйӧдсӧ.

— И этатшӧм киясыс неважӧн на виалісны-нырисны лыдтӧм-тшӧттӧм йӧзӧс... — тӧдлытӧг артмис менам.

Лейтенант бергӧдчыштлӧмӧн видзӧдліс ме вылӧ. Чужӧм сертиыс тӧдчис, мый сійӧс чишнитыштӧма жӧ менам дзугыльмӧмӧй.

— Да, Мелехин... Менӧ тайӧ чуймӧдӧ жӧ. Ӧкуратнӧйӧсь немецъясыд, быд удж радейтӧны. Но кыдзкӧ тай со и ӧдйӧ ыззьысьӧсь... Со кыдзи Гитлерыд ыззьӧдіс найӧс... Пондіс кӧкны арийскӧй раса йылысь — медбур пӧ сійӧ, медсӧстӧм вира... Колӧ пӧ миян вирӧн бурмӧдны му выв йӧзсӧ... Эмсӧ и абусӧ кӧсйысис да вӧзйис... И ырзьӧдіс... Ыркӧдыштім ми найӧс. Но мый дыра на ковмас сійӧ жӧ немецъясыслы пальӧдчыны тайӧ войнасьыс?..

Ми зяткӧдам-восьлалам лейтенанткӧд лӧсйӧм изйӧн топыда вольсалӧм туй кузя, зэв бур туй кузя. Быдлаын тані шыльыд да ён туйяс. Небось тай удитлӧмаӧсь изсӧ лӧсйыны и асфальтсӧ да бетонсӧ вольсавны. Гашкӧ и, мӧвпала ме, Европа пасьталасьыс мырдысьӧн вайӧдӧм йӧз кыз уджсӧ быдлаын мыркисны...

Вӧр ді мунӧм бӧрын заводитчисны керкаяс — зэв йыла юраӧсь, чери сьӧм кодь топыд черепица вевтаӧсь, стенъяссӧ ортсысяньыс кышӧма зуд кодь топыд штукатуркаӧн. Керка помсяньыс кӧ видзӧдны — ӧшиньясыс дзик сигӧр дінӧдзыс кайӧны. Шуам, кык улыс судтаын — нёль ӧшиньӧн, вылынджык — куим, сэсся кык и, медбӧрын, ӧти ӧшинь. Буракӧ, ставсӧ юклӧма судтаяс вылӧ, мед нин керка пытшкӧсас некытӧні эз вӧв весьшӧра тыртӧмин. Керкаясыс вӧйӧмаӧсь садъяс пытшкӧ, и бур урожай кисьмӧ гӧгӧр: пашкыр кустъясын гӧрд мольясӧн сярвидзӧ вишня, яблӧк гӧрддзымъяс сьӧкыда личкӧны пыклӧм-кӧртавлӧм увъяссӧ. И быдлаын зэв уна дзоридз — восьса ӧшиньяс вылын, керка водзьясын — и кызвыннас алӧйгӧрд розаяс... Немецъяс, ёнджыкасӧ мужичӧйяс, ноксьӧны йӧръясын — пызйӧны резинӧвӧй шлангъясӧн градъяс, тэчӧны шыльӧдӧм-мольӧдӧм чипасъясӧ кутшӧмсюрӧ пес: быдсяма чаг-ёгсӧ да вӧрысь чукӧртӧм увторъяс. Миян, гортын, татшӧм шылльӧ-мылльӧ вылад некод эськӧ эз и видзӧдлы. Ӧд миян куш ӧти косьмӧм керйыс мыйта сісьмӧ Сыктыв пӧлӧнын — бур кар лэптыны эськӧ тырмис!.. Вот эськӧ тадзи жӧ чукӧртны став керсӧ и лӧпсӧ! Мыйта буртор эськӧ позис вӧчны...

Кар шӧрланьӧджык керкаясыс коставлытӧг пуксьӧмаӧсь, важӧсь нин, вемӧдзныс йиджтысьӧмаӧсь кузь нэмъяслӧн тшынӧн да саӧн. И быд керка ас кодьыс, дзик ӧтнаслӧн кодь. Коді — ӧти жыр пасьта и эм, гырысь ӧшиньяса, но куим судта; мӧд — водзлань чургӧдчӧм башня-пӧнаръяса; коймӧд — жермунӧм вома лев юрӧн йывмӧ. Быд керкаын, пыранін ӧдзӧсъяс весьтас, тувъялӧма кӧрт да ыргӧн пӧвторъяс, кытчӧ лӧсьыда серӧдӧма важ шыпасъяса гижӧдъяс: бакалейщик Густав Винтер, айзенмейстер Франц Мюллер... Коркӧ, буракӧ, тайӧ керкаяссьыс быд кӧзяин оліс-выліс ас ногыс, ассьыс уджсӧ вӧчис. Кытчӧдз Вильгельмъяс да Гитлеръяс эз кӧртвомавны найӧс, мед усьӧдны пурны мукӧд народъясӧс...

Муныштім ми и изъя туя жӧ зэв векньыдик переулокӧд — нюжӧдан кӧ китӧ ӧтар керкасяньыс, мӧдарӧдзыс судзан, сэтшӧм векньыдик уличыс! Пӧрысь йӧз пукалӧны восьса ӧшиньяс дорын, чӧла и мӧвпалана колльӧдӧны миянӧс синъяснаныс. Мый найӧ мӧвпалӧны?

Велосипеда йӧз тшӧкыда паныдасьлӧны, тшӧтш и пӧрысьяс. Миян синъяс водзын лавкаысь петіс косьмӧм, шыгыртчӧм пӧчӧ, ар кӧкъямысдаса, мися, буракӧ, ӧдва нин лолыс кутчысьӧ та пытшкын. Но пӧчӧыд кӧртыштіс ньӧбасян сумкасӧ велосипедыс бердӧ, ӧвтыштчис пуклӧс вылас да и пондіс тюрӧдны-гӧгыльтчыны...

Ми лейтенанткӧд ньӧбалім ӧткымын коланторъяс — калька, кыз коркаа тетрадьяс да сідз водзӧ. Сэсся пырим ньӧбны лейтенантлы костюм. И тані ӧти вузасьысь, ар комына лӧсьыдіник немка, позьӧ шуны, босьтіс миянӧс пленӧ. Медводз сійӧ, кыпыд чужӧма да югъялысь синъяса, сотыштіс лейтенантӧс пӧсь видзӧдласнас юр вывсяньыс да кок улӧдзыс, сэсся тюркнитліс ӧшалысь костюмъяс пытшкӧ да петкӧдіс сэтысь клетка сера пара, шаркнитіс миян водзӧ, а ачыс чипан моз ӧтарӧ коткӧ мыйкӧ да серӧктышталӧ. Ми лейтенанткӧд кыкнанным малалам вӧсни нойсӧ, сійӧ оз чукрась чуньяс улын, гылыда шаръялӧ, и видзӧднысӧ мича — пемыдруд, неуна еджвидзыштӧ, некымын пӧвста клеткаяса. Гажъялысь вузасьысь индӧ, кӧні позьӧ мерайтны ас вылад. Лейтенант сайӧдчылӧ вежӧс сайӧ, пасьтасьӧ сэні да петӧ миян дінӧ штатскӧй мортӧн. И дзик мӧд кодьӧн лоӧма сійӧ — быттьӧ друг быдмыштӧма, нӧшта на статяджыкӧн и мичаджыкӧн лоӧма.

— О, шёён, камрат! — весигтӧ ымӧстіс гажа нывбаба. — Зэр гут! Отшень карошо... О, шёён кавалиер!..

Век мыйкӧ коткигтыр сійӧ шуркнитіс лейтенант гӧгӧр, пинжак пӧласӧ тракнитыштіс, пельпомъяссӧ лӧсьӧдыштіс, джуджыд зеркалӧ дорӧ вайӧдіс сійӧс, и кыкнанныс пондісны тыдавны зеркалӧас — чуймыштӧм мичаник лейтенант велавтӧм гражданскӧй костюма да роч офицер дорын ыпмунӧм лола гажъялысь немка...

Кыв шутӧг ньӧбим ми сэсся лейтенантлы костюмсӧ, и кыкнанным тшӧтш быттьӧ ыззьыштім — мыйкӧ шоныд и лӧсьыд вӧрзьыштіс лов вылын, коді быттьӧ и вуныштӧма нин вӧліс. Сэсся дыр на сулаліс син водзын пӧсь синма гажа вузасьысьыс — ӧд со кыдзи вӧзйӧ сійӧ ассьыс тӧварсӧ!

Сэсся ми лейтенанткӧд пырим неыджыд ресторан кодьӧ пажнайтыштны, а тшӧтш и, миян ногӧн кӧ нин, мыськовтыштны ньӧбӧмторъяссӧ. Вӧлі вӧскресенньӧ и тырыс йӧз. Немецъяс пукалісны пызанъяс сайын да тэрмасьтӧг юисны быгъя сур, гӧгӧрбоксянь кыліс тӧдтӧм, варов сёрни да гора серам.

Татчӧс кӧзяиныс вежавидзӧмӧн мыйкӧ висьталіс лейтенантлы — абу пӧ прӧст пызаныс, сэсся и нуӧдіс миянӧс зал помлань, кӧні ӧткӧн пукаліс ме кодь кымын жӧ арлыда еджгов зон. Ме видзӧдлі сы вылӧ и виччысьтӧмысла ыркмунлі — дӧрӧмыслӧн шуйга соскыс сылӧн вӧлі тыртӧм, сос помсӧ сюйыштӧма гач пӧдпушка улас. Лейтенант, буракӧ, юаліс — позь-ӧ сы дінӧ пуксьыны? Мӧдыс дасьпырысь кыпӧдчыштліс, индіс ӧтка кинас улӧсъяс вылӧ:

— Яволь, камратен... — сэсся и стӧчмӧдіс рочӧн: — Прошу, товарищи...

Ми пуксим, и сэк кості, кор лейтенант корис официантлысь сёян-юан, ме син бӧжӧн пыр кыйкъялі сой пӧла вылӧ. А сійӧ воча — миян вылӧ. Сылӧн вӧлі гӧгрӧс, шыльыд чужӧм, дженьгов ён ныра, асьсӧ зумыда кылысь мортлӧн чужӧм. Меным чайтсьыліс, мый немецъясыд татшӧм ныраясыс оз овлыны, но со тай — вӧлӧмаӧсь, да и бӧртинас, Германияын дыртӧ олігӧн, не сӧмын вӧсни да кузь ныраяскӧд ме паныдасьлывлі...

Миянлы вайисны коньяк, джуджыд стӧканъясын — лым еджыд быгъя сьӧд сур, баварскӧй пӧ, вӧсньыда вундалӧм ветчина да пемыдгӧрдӧн ымралысь свежӧй вишня. Немецлӧн вӧлі жӧ водзас быгъя сур бокал.

— Фройндшафт! — шуис лейтенант румкасӧ кыпӧдігмоз.

— Хорошьий дружба! — бара на рочалыштіс сой пӧла.

И ми ӧтвылысь юим, вынсьӧдім тайӧ тостъяссӧ. Курыдтортӧ дыр видлывтӧм бӧрад коньякыс пӧся сотыштіс менсьым гырк пытшкӧсӧс, и ме ӧдйӧджык чурсниті сур, но муртса бӧр эг сьӧлышт, яндзимӧйла сӧмын эг сьӧлышт, кыдзкӧ-мыйкӧ, кызмырдысьӧн моз, кылӧді жӧ, сӧмын ӧти вом тыр и ньылышті. Сэтшӧм чӧскыдтӧмӧн меным кажитчис сурыс — сир курыдӧн и чаж шомаӧн. А немец да лейтенант сэтшӧм чӧскыдпырысь чурсйӧдлӧны, чужӧмъяс сертиныс тӧдчӧ, кутшӧм любӧ налы сурсьыс, кутшӧм бура сійӧ ыркӧдӧ налысь пӧсялӧм вир-яйнысӧ — ӧд луныс жаркодь вӧлі.

А немецлы, буракӧ, зэв окота сёрнитыштны миянкӧд, рочьяскӧд.

— Рус зольдат — корошо! Зэр гут!.. очшень корошо! — медводзӧн пондіс шуавны сійӧ, сьӧд синъяснас миян вылӧ меліа видзӧдіг. — Немецкий зольдат аух гут... Тоже корошо...

— Ті кужанныд рочӧн? Велӧдлінныд роч кыв? — юалі ме; менӧ вӧрзьӧдіс тайӧ немецыс: видзӧднысӧ менам тшӧтшъя кодь, а со — сой пӧла нин и сёрнитӧ рочӧн.

Немец лышкыда нюммуніс, веськыд кинас индіс тыртӧм соскыс вылӧ:

— Руський госпиталь лечиль... Доктор Иван Ваныч... Шестра — Маша. Гут менш. Короший люди. Гут... Потом Харков арбайтен... Тяжельо быль... Абер Бухенвальд, немецкий льагер — много, много тяжельо... Шлехт!

— Ті сэтшӧм на томӧсь, а удитӧмаӧсь нин воюйтны? — юаліс лейтенант.

— Гитлеръюгенд, камрат официер, — окотапырысь висьтасис немец. — Зэксцеен яр... Как это? — шестнадцать лет. Фаустпатрон — базука шиссен панцен, танк стреляйт... Хайль Гитлер! — кричаль... Это корошо — один рука... Живой осталься... Фортуна!.. Много-много мой фройнден, друг — капут... Аллес капут... Юнген, мольодой... Шестнадцать яр... Шайне Гитлер! Свинья фашизмус... Льучший время ломаль... Все разбиль...

Немец шогӧ усьӧмӧн чӧв ланьтліс, азыма ньылыштіс сур.

Меным пыдӧдз мӧрччис сылӧн сёрниыс, унатор ыпнитіс лов вылын, унатор вӧзйысис сэтысь, но ме чӧв олі на.

— Да, фашизм... — ышловзис лейтенант. — Уна лёксӧ сійӧ вайис быдӧнлы... Но медбӧрын помасис жӧ ставыс... Кыдзи ті водзӧсӧ кутанныд овны, камрат? Вие лебен?

— Их? Я? Лично? — ырсмуныштіс немец. — Сказать правда, камрат официер?.. Когда я бываль военнопленный льагер, потом своим гльаз видаль Бухенвальд, я думаль: никогда не гаснет бозельит... как это? — гнев два народа... Я много думаль, да. Русьский меншь... чельовек гроссмютиг... Как это?

— Ыджыд сьӧлӧма, — отсыштіс лейтенант.

— О, йа! Рихтиг, правильно... Ве-ли-ко-ду-шен! Немецкий чельовек это понималь... Меня Иван Ваныч рука лечиль. Фашист разве лечиль русьский Иван? Фашист — бах-бах, пуля на копф, гольова... Бухенвальд печь жигаль... Я быль Бухенвальд... Доннер-веттер! Их нехорошо, мутиль... Цвай таг, два день не мог кушаль... Тринкен зи битте, камрат, выпиваем... Дружба, фройндшафт...

Сой пӧла немец, буракӧ, дзикӧдз ырзис аслас висьтасьӧм-казьтылӧмысь, сьӧд синъясыс югъявны пондісны, чужӧмыс гӧрдӧдліс.

Менам и аслам ёна нӧйтчис лолӧй сыӧн пузувтӧм уна казьтылӧмъясысь, а медсясӧ, гашкӧ, и тайӧ залас пукалӧмысь. Ас гӧгӧрысь ме кылі тӧдтӧм сёрни, мен весиг пондыліс чайтсьыны, мый кутшӧмкӧ мӧд мирысь йӧз пукалӧны ме гӧгӧр, нёльӧн-нёльӧн пызан сайын, да юӧны сур, бызгӧны-варовитӧны, корсюрӧ чарснитлӧны-серӧктылӧны зал тырнас, кыдзкӧ зэв нин азыма да гораа серӧктылӧны; тайӧ серамыс не этша чуймӧдӧ жӧ менӧ — фашистъяс вылӧ челядь дырсянь лӧгӧн йиджтысьӧм лолӧй менам, позьӧ шуны — найӧс зывӧктысь лолӧй, некор эз вермыв чайтны, мый немецъяс вермӧны серавны татшӧм гажаа да кыпыда...

Да збыль ӧмӧй ме ставсӧ тайӧс аддза ас синмӧн? Ас пельӧн кыла? Мекӧд ӧмӧй ставыс тайӧ вӧчсьӧ, ылі коми пармаысь петӧм зон Федя Мелехинкӧд?.. Германия шӧрын со пукала, немецкӧд ӧти пызан сайын. Немецъяс батьӧӧс менсьым виисны. Мамӧ, дерт, на понда жӧ сэтшӧм томӧн кувсис. И миян, чоя-вокалӧн, на понда жӧ пазаліс олӧмным, кытчӧсюрӧ разалім ми... А тані со немецыс, мекӧд тшӧтшъя зон, абу жӧ зэв шуда, сой пӧла нин. И видзӧд со — ме моз жӧ зывӧктӧ фашистъясӧс. Найӧ пазӧдӧмаӧсь жӧ сылысь томдырсӧ, дас квайт арӧсӧн калекаӧн вӧчӧмаӧсь. Сэки миянӧс, дас квайт арӧсаясӧс, эз нин босьтлыны война вылӧ, а тайӧясӧс со Гитлер тувйыштлӧма на лёк биас. Нинӧм гӧгӧрвотӧм нэриник зонкаяссӧ...

Ме пукала, видзӧдлывла немец вылӧ и друг казяла, мый менам сьӧлӧмын абу тайӧ зонмыс дінӧ некутшӧм лӧглун. Ме, ас кежысь, дивита ачымӧс таысь, кыдз мен чайтсьӧ — куканясьӧмсьыс, но лӧглуныс сы дінӧ мыйлакӧ сідзи и оз чуж.

Ме юалі немецлысь, кӧні сійӧ уджалӧ, мый вӧчӧ.

— Цайтунг, газет, — окотапырысь вочавидзис сійӧ. — Хотель музыкант... Шпилен, играйт... Абер... — сійӧ легӧдыштіс тыртӧм соя пельпомнас. — Нишево, газет аух хорошо... Работа фиель, много... немецки люди новый жизнь геен шагайт...

Лейтенантӧс ставыс тайӧ, буракӧ, не этша жӧ вӧрзьӧдіс — сылӧн мича чужӧмыс небзис, нӧшта на бурмис; сійӧ рочӧн юаліс немецлысь, мый он кӧ пӧ ло паныд — ме нӧшта на босьта морт ӧти пай вылӧ сё граммӧн коньяк. Но мӧдыс друг ырсмуніс, пондіс ӧвтчыны ӧтка кинас — найн, найн, ме пӧ ачым босьта! Тані пӧ ті гӧсьтъяс, а ме пӧ ас муын, гортын, мем пӧ и колӧ тіянӧс гӧститӧдны.

Ми нӧшта юим коньяксӧ, ӧні нин куимнанным румкаясӧн зятнитчӧмӧн, бара на юим Дружба — Фройндшафт вӧсна, а сэсся зэв варовӧсь петім пӧсь шондіӧн ойдӧм гажа ывлаӧ. Янсӧдчигӧн дыркодь пыркӧдім ӧта-мӧднымлысь киясӧс.

Ми лейтенанткӧд мӧдӧдчим асланым туйӧд, важ зуд моз шылялӧм изъяса векньыдик лӧнь уличӧд, а сой пӧла немец муніс мӧдарӧ, редакцияӧ пӧ.

Восьлалыштім ми мыйтакӧ чӧліника, сэсся лейтенант юаліс:

— Но, Мелехин, кыдзи тэ асьтӧ кылан?

— Бура, товарищ лейтенант, аттьӧ тіянлы!

— А сой пӧла йывсьыс мый эськӧ шуин?

— Да быттьӧ и абу немец кодь сійӧ! — вочавидза; менам вежӧрӧ, а гашкӧ, тшӧтш и вирӧ йиджтысьӧма немецъяс йылысь мӧдкодь гӧгӧрвоӧм — ставныс найӧ лёк врагъяс, фашистъяс, морт виысьяс... А тайӧ со дзик мӧд кодь, бурланьӧ вежсьӧма... Эз ӧд ылӧдчы сійӧ, эз ворс миян водзын, татшӧмтортӧ он вермы ворсны. — Ме чайта, — шуа сэсся лейтенантлы, — тайӧ сой пӧласӧ бура велӧдӧма олӧмыс... Ӧні сійӧ, буракӧ, оз кеж выль туй вывсьыс... Ӧні сійӧ абу нин бӧбйӧдлӧм гитлеръюгендыд...

Тузиков эз пырысь-пыр вочавидз, но вуджрасьысь чужӧм сертиыс тӧдчӧ вӧлі, мый унатор жӧ вӧзйысьӧ лов вывсьыс.

— Да-да, Мелехин, сідзи... Мед эськӧ сідзи и вӧлі... А збыльысь шуис сійӧ, мый уджыс ӧні налӧн уна... Сымда удж... Ӧд ёна сьӧкыд мортыдлысь вежӧрсӧ вежны... Кор сы дыра долисны тэныд, мый тэ — енмӧн бӧрйӧм расаысь. Сӧстӧм вира арийскӧй раса... Видзӧдлӧй пӧ — кутшӧм мичаӧсь да ёнӧсь ті. Уджалысьӧсь, ӧкуратнӧйӧсь, быдтор вылӧ сямлунныд тырмӧ. А йӧршитчӧмаӧсь сэтшӧм дзескыд странаӧ... Лёк номыр кодь йӧз босьтӧмаӧсь сы пасьта муяс, а тіян немтор абу. Тіянлы, татшӧмъясыслы, колӧ паськыдін. Ме сета тіянлы сійӧс! — горзіс Гитлер. — Ми пондам веськӧдлыны мирнас! Став мукӧд йӧзыс пондасны кывзысьны тіянлысь, уджавны тіян вылӧ. Ми лӧсьӧдам великӧй Германия! Ми дзоньнас гугӧдам мирсӧ да ас ногӧн выльысь вӧчам сійӧс... И ӧд кывзысисны сылысь, Мелехин. Ырзьысисны... Со мый шензьӧдӧ... А коді паныд вӧлі, найӧс нырыштісны... Со мый вӧсна, Мелехин, ӧні налӧн тырмӧ быдсяма тӧждысьӧмыс. Мед быд мортлӧн вежӧрӧдз воис, мый оз позь лэптыны ӧти народӧс став мукӧд йӧзсяыс вылӧджык. Оз позь кедзовтны да дойдны некутшӧм йӧзӧс, некутшӧм народӧс. Морт — сійӧ быдлаын морт, сэтӧн кӧть тані сійӧ чужлӧма вӧльнӧя, морт ногӧн овны...

Лейтенантлӧн вирсяліс чужӧмыс тайӧ кузь сёрнисьыс. Но, буракӧ, абу на помӧдз личалӧма сыысь сьӧлӧмыс:

— А тӧдан-ӧ тэ, Мелехин, кутшӧм сьыланъяс найӧ горзылісны?

— Ог...

— Став мирыс кӧ лоӧ пузь-пазьмунӧма. Чӧрту! Сьӧлыштны ог кӧсйӧй та вылӧ. Талун миян киын — Германия. Аски пондам веськӧдлыны мирнас ставнас.

— Збыль али мый? — ыркмунла ме.

— Таысь на ярджыкӧсь вӧліны, — шуис Тузиков. — Со мый вӧсна ме и лыддя зэв правильнӧйӧн, мый ӧні тані сулалӧны миян танкъяс. Сідзи вот, курсант Мелехин.

Ми ӧдӧба восьлалам немецкӧй кар помӧд асланым гарнизонлань. Пӧсь сёрниным вӧсна ас гӧгӧрсьыным немтор ёнасӧ огӧ и казялӧй.

— А век жӧ дивӧ босьтӧ, товарищ лейтенант, — шуа ме. — Ӧти морт вермӧ сэтшӧма гудыртны олӧмсӧ... Веськалӧ кутшӧмкӧ маньяк власьт бердӧ и заводитӧ песны йӧзӧс, быдса народъясӧс песны... Ньӧръясӧс моз... Кыдзи колӧ и оз ков някрӧдлыны... Мый сӧмын налы колӧ, сійӧс и путшкӧны йӧзсьыс... И пазалӧ уна миллион олӧм... Вир шудтӧмӧсь лоӧны сымда йӧзлӧн сымда поколение...

— Да, Мелехин, сідзи... Но Гитлерыд эз ӧтнасӧн вӧв, эз... Ӧти мортыд та мындатӧ оз вермы бергӧдны. Гитлер мышкад деньга мешӧка уна туз вӧлі, найӧ и лэптісны Адольфсӧ выліас да сэсся пыкисны быд ногыс. Гитлертӧ, пеж гагӧс моз, нырыштісны, а мукӧдыс унаӧн колисны. Кылан, Мелехин, колисны! Со мый лёкыс... Ме чайта, найӧ ещӧ мыччӧдасны на лёк пиньяссӧ.

11

«Видза оланныд, дона вокъясӧй менам!

Воис тіян письмӧныд, кытысь ме тӧдмалі, мый тіян олӧмын лоӧмаӧсь ыджыд вежсьӧмъяс. Сідзкӧ, Шурикӧс босьтісны колхозӧ счетоводӧн? А Митяӧс леспромхозын индісны мастерлы отсасьысьӧн? Мый нӧ, ме чайта, абу лёк тайӧ... Дерт, кӧнкӧ, сьӧкыд тіянлы, но нинӧм он вӧч — овнытӧ колӧ. Вай ті, вокӧяс, кыдзкӧ-мыйкӧ кутчысьӧй нин, эн личӧдчӧй. Йӧзыдкӧд ӧтлаын уджавнытӧ некор абу кокни, быдторыс вермас лоны: и бурыс, и нинӧм абусьыс вермасны дойдны тэнӧ, сьӧлӧмыд сэки дась потны... Мед жӧ эськӧ дзикӧдз не нярмунны татшӧм здукъясас, а аддзыны лов пытшсьыд асьтӧ кутысь выль вынъяс. Мыйкӧ кӧ и лоӧ сэтшӧм-татшӧмыс, энӧ ӧшӧдӧй нырнытӧ, вокъяс этшӧн отсасьӧй ӧта-мӧдныдлы.

Батьӧным и мамӧным миян шань йӧз вӧліны, сиктса войтыр ёна пыдди пуктылісны найӧс, и миянлы, налӧн пиянлы, асланым олӧм-керӧмӧн эз эськӧ ков лякӧсьтны налысь бур нимнысӧ. Дерт, водз найӧ колисны миянӧс ас кежанымысь, но ӧд таысь батьӧ ни мамӧ абу мыжаӧсь. Шуам налы бур аттьӧ кыв сыысь, мый ёнӧн да здоровӧн миянӧс чужтісны да быдтыштісны, эз урӧдинаясӧн ни седунъясӧн, а тшӧтш и сыысь, мый асланыс бур нимнаныс весиг и кулӧм бӧраныс дорйӧны миянӧс, ышӧдӧны шаньджыка олӧм вылӧ...

Ме ӧні тані зэв частӧ мӧвпавлывла миян водзӧ олӧмным йылысь. Сьӧкыд миянлы лоӧ, кӧть эськӧ и война бӧрад олӧмыс ньӧжйӧникӧн бурмӧ. Ӧд кор тэнад эм кӧть нин мамӧыд, сэки, шуны кӧ военнӧй ногӧн, тэнад век эм мышкад тыл. И мыйкӧ кӧ лоӧ тэкӧд, олӧмыс дойдӧ ли мый ли, сэки тэ век верман локны шоныд гортад, муса мамӧыд дінӧ. Верман ёна тӧждысьтӧг шойччыштны тэ сэні, шогтӧ пальӧдыштны, медым сэсся выль вынӧн овны да уджавны... Миян, дона вокъясӧй, татшӧмыс некор нин оз ло. Став надеяыс миян — куш сӧмын асланым вылӧ. Миянлы эськӧ кыдзкӧ бурджыка колӧ овны, этшаджык вӧчавны ковтӧм нелючкияссӧ.

Ме тӧда, мый тіян зэв этша прӧст кадыс — ӧд колӧ уджавны и керкатӧ кутны, йӧр вӧдитны и быдтор. Но век жӧ ме кора тіянӧс: энӧ вунӧдӧй книгаяс йылысь. Век корсьыштӧй кӧть неуна кадтор лыддьысьны! Ме ачым ӧні ёна лыддьыся и веськыда шуа тіянлы, мый книгаясыс кутшӧмкӧ ногӧн быттьӧ вежыштӧны батьӧӧс и мамӧӧс, найӧ сетӧны бур сӧветъяс олӧмыс вылӧ.

А сэсся ӧд и тіянӧс армияӧ босьтасны. И зэв бур лоӧ, ті кӧ заводитанныд сэні служитны не сӧмын ёнджык-винёвджыкъясӧн, но и тӧлкаджыкъясӧн. А няргунъясыдлы да нӧш юраясыдлы ок ёна сьӧкыд тані!

Менам службаӧй мунӧ оз омӧля. Танк быд ногыс нин велӧдім. Лыйсьыны ветлім, пушкаысь и пулемётысь пезьйӧдлім, бура менам артмис. А талун танкодром вылын ми, курсантъяс, медводдзаысь ас кежаным новлӧдлім боевӧй машинаяснымӧс. Ме век на некыдз ог вермы кӧдзавны таысь — ӧд эстшӧм грознӧй вын кывзысьӧ тэнсьыд: шуркйӧ-бергалӧ, чеччыштӧ канава вомӧн, вувзьысьлӧ и тан сувтлӧ... Коркӧ воа гортӧ да ставсӧ сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн бурджыка висьтася... А ӧні шуа сӧмын: ыпъялысь сьӧлӧмаӧн да шудасьыс-шудаӧн петі ме танксьыс. Быттьӧ кутшӧмкӧ подвиг вӧчи... Сійӧ здукъясас ме радейті «тридцатьчетвёрканымӧс» муса нылӧс моз, окота вӧлі малавны-шыльӧдны пӧсялӧм броньсӧ сылысь да шӧпкӧдны медлӧсьыд кывъяссӧ... И сэтшӧм кыпыд меным вӧлі, сэтшӧм ыджыдӧн да вынаӧн ме кажитчи ачым аслым — быттьӧ тайӧ легендарнӧй машинаыслӧн помтӧм выныс тшӧтш йиджтысис менам вир сӧнӧ.

И шуны кӧ нин помӧдз — талун ми, вокӧяс, кыдзи некор пондім кывны асьнымӧс танкистъясӧн.

Ме сиа тіянлы став бурсӧ, донаясӧй менам! Ме зэв тшӧкыда казьтыла тіянӧс, и быдысь шонавлӧ сьӧлӧмӧй. Лоӧй жӧ олӧмас зумыдӧн и бурӧн. Ковтӧг энӧ дойдалӧй йӧзӧс, но энӧ лэдзӧй и асьнытӧ дойдавны. Медбурторсӧ ме сиа тіянлы выль уджъясныд вылын!

Коля ловъя и дзоньвидза Германия му вылын тіян вок, учебнӧй танкӧвӧй подразделениеса курсант Ф. Мелехин».

Гижи ме тайӧ письмӧсӧ да, буракӧ, ёна вӧрзьӧді сьӧлӧмӧс — войбыд сэсся вӧтаси гортӧс, быдсяма вӧвлӧмторъяссӧ вӧтӧн и явиӧн аддзылі.

Ёсь дойӧн моз чунгис менӧ мамӧкӧд йитчӧм ӧти аддзылӧм-казьтылӧм...

Ӧтчыд аръявыв — мамӧ олӧмын медбӧръя ар нин сійӧ вӧлӧма — ми мунім сыкӧд бригадир тшӧктӧм серти кутавны вӧвъясӧс. А колӧ шуны, мый тувсов уджъяс бӧрын кызвын вӧвсӧ миян колхозын век лэдзавлісны вӧля вылӧ, вӧрӧ, — мед асьныс перйӧны кынӧмпӧт. Уджавтӧгыд да пӧттӧдзтӧ йирсигӧн тайӧ вӧвъясыс ӧдйӧ бӧр ёнмылісны, шылявлісны, но тшӧтш и лолісны зэв сибавтӧмӧсь. А гашкӧ, и ас ногӧныс вежӧрсявлісны, код тӧдас найӧс...

А миянлы мамӧкӧд быть колӧ вӧлі кутны гоз вӧв картупель окучитны...

Чукрей Лыаын, гортсянь нёль-ӧ-вит верст сайын, берегдорса ытшкӧм нин видзьяс вылын, ми веськалім дас кымын вӧла табун вылӧ. Видзӧдам, на пӧвстын и Рыжконым миян, кодӧс — нӧшта ӧти вӧвкӧд ӧтлаын — батьӧ да мамӧ колхозӧ пыригӧн сетлӧмаӧсь ӧтувъя овмӧсӧ.

Но бӧръя воясас Рыжко, тыдалӧ, дзикӧдз дугдіс рӧдняасьны миянкӧд, кӧть эськӧ и ме, ас пайысь, некор эг кӧдзавлы сы дінӧ — сы вылӧджык век зільлі пуксьыны юктасигъясӧ да мый да, тшӧтш и зільлі мыйӧнкӧ чӧскыдджыка гӧститӧдны сійӧс. Ӧні ми мамӧкӧд медводз сійӧс жӧ кӧсйим кутны: Рыжкоыс кӧть эськӧ абу нин том, но бӧрӧздаад плугнад лӧсьыда на ветлӧдлӧ, выныс эм на и, торйӧн нин, дерт, ӧні, гожӧмбыдтӧ вӧля вылад олӧм бӧрын.

Но Рыжко некыдз эз кӧсйы торйӧдчыны табуныс дорысь, сійӧ некутшӧма эз кӧсйы тӧдны миянӧс. Кыдз сӧмын ми эг чуксалӧй сійӧс, кутшӧм сӧмын мелі кывъяс эгӧ шуалӧй, ме весиг каймӧдлі сійӧс пажын вылӧ босьтӧм нянь шӧрӧмӧн, но ставыс вӧлі весьшӧрӧ... Ни Рыжко, ни мукӧд вӧвъяс пиысь некод эз ыштыны менам нянь тор вылӧ. Мыйӧн сӧмын ми мамӧкӧд матыстчылім на дінӧ, вӧвъяс вылӧ чатӧртлісны юрнысӧ, чошкӧдлісны пельяснысӧ, а сэсся и скачӧн пызйыштлісны видз мӧдар помлань... Ме уськӧдчылі паныдавны, мед кодлыкӧ голяас самасьны-ӧшӧдчыны, но найӧ шыбитчылісны ме дінысь ошкысь повзьӧмаяс моз.

Ми мамӧкӧд джуджыд юра вутшъяс вывті котралім и котралім на бӧрся. Менымтӧ, шуам, нинӧм, сюсь нин ме вӧлі, дас нёль арӧса. А вот коньӧр мамӧ! Кузь войнадырся тшыгъялӧмысь, сьӧкыд уджысь да тӧждысьӧмъясысь сійӧ дзикӧдз вӧлі омӧльтчӧма, куш лыыс да куыс кольӧма. Кутшӧм нин сылы котралӧм... А ме тэрмӧдла сійӧс, скӧрала... Сы вӧсна мый ме и ачым нин ёна мудзи... Кадыс мунӧ, а пеж вӧвъяс некыдзи оз кӧсйыны сетчыны.

Гортысь миян вӧлі босьтӧма вӧжжи, ӧти помас ме вӧчи петля да видлі шыблавны сійӧн, ковбойяс моз. Но менам немтор эз артмы, шыбитігас вӧлі лясмунӧ да оз кый вӧв юрсӧ...

Сэки ми мамӧкӧд вӧжжинас видлім тывйыштны. Но мудер вӧвъяс, кодъяс, дерт, бура тӧдісны, кутшӧм шуд найӧс виччысьӧ, шедасны кӧ миянлы, эз сетчывны разі-пели, а чукӧрнас, ӧтвылысь вувзьысьлісны миян кӧшель вылӧ, нӧбӧдлісны миянӧс, вӧжжиыс нетшкысис киясысь, ми усьлім кок йылысь, госсялӧм вӧвъяс нюшкисны-кыскисны миянӧс вутшъяс вывті... Мамӧлӧн водзджык бырліс выныс, и сійӧ мынтӧдліс вӧжжисӧ...

А ме горза-видча... Мамӧ дырйи... Пеж вӧвъясӧс косяла-вида и, яндысьтӧм синмыд, тшӧтш и мамӧӧс. А сійӧ, коньӧр, шензьӧмӧн и мыжа моз видзӧдӧ ме вылӧ, тшӧтш и жалитӧмӧн. Тшӧтш жӧ муртса оз бӧрд.

— Федюк, дона пиӧй, ӧвсьы вай, мый нӧ на понда сідзи вийсьыны... Ог кӧ кутӧй, и мед... Унджык йӧзӧс колӧ вайӧдны. Верзьӧмӧн колӧ волыны.

А ме некыдз ог вермы лӧньӧдчыны, скӧрыс и ыкшалуныс менӧ йирӧ — кыдз нӧ ме, быдса мужик, вӧвъяс эг вермы кутны! Да ӧд сиктын серам вылӧ лэптасны менӧ...

И бара ме котӧрта асныра табун бӧрся. Мама тшӧтш лётіктӧ ме бӧрся, медбӧръя вынсьыс тэрмасьӧ. Ме зіля торйӧдны кӧть нин кутшӧмкӧ вӧлӧс, бара шыблала петля...

Оз шед!

Медбӧрын асныра скӧтинаясыд, мед нин, тыдалӧ, помӧдз тешитчыны миян вылын, бузгысьӧны Сыктылӧ да вуджӧны мӧдлапӧлӧ.

Ме матӧ воӧмӧн йира пиньясӧс да бӧрда...

Татчӧ сэсся и садьма. И вир сӧнлӧн быд ловъя чирӧн кыла ме, кутшӧм яндзим меным. Сэтшӧм яндзим и сэтшӧма доймасьӧ сьӧлӧм... Колӧ жӧ сідзи горзыны мамӧ вылӧ....

Ӧні эськӧ шуны мамӧлы: прӧстит менӧ, йӧй бӧлбанӧс... Ме ӧні шӧпкӧда тайӧ кывъяссӧ да бара на бӧрда. Киӧн ни кокӧн ме ог вермы вӧрзьӧдны, дзикӧдз быттьӧ туралі ме сёрмӧм каитчӧмысь.

А мамӧлы овнысӧ та бӧрын, вӧлӧмкӧ, кольӧма нин сӧмын во джын.

12

Ӧтчыд кыдзкӧ менам, восьса вомаыдлӧн, ошйыссис аслам земляк Германлы, водительяслӧн подразделениеысь курсантлы, лейтенант Тузиковкӧд немецкӧй карӧ ветлӧм йылысь.

— Дивъя тай тэныд! — завидьтыштіс Герман. А сэсся бӧртинас тыдовтчис, мый сійӧс, ышмыськодь мортӧс, менам ошйысьӧмӧй бура парсыштӧма да чужтӧма ковтӧм кӧсйӧмъяс...

Ӧти лунӧ, «мёртвӧй час» дырйи бурпӧт лыддьысьӧм бӧрын, ме петі ывлаӧ штангаӧн пессьыштны. Но муртса на удиті вӧчны медводдза, шонӧдчан жим — квайтымын килограмм, кыдзи ме дорӧ матыстчис Герман.

— А ми талун, субӧтааддза, огӧ нин сэсся велӧдчӧй, — ылісянь заводитіс сійӧ мича кыз гӧлӧснас.

— Ми огӧ жӧ, — вочавидза.

— Тӧдан, Федя, менам ӧти мӧвп чужис, — зэв збыльысь сёрнитӧ сійӧ да видзӧдӧ ме вылӧ пыдіа пукалысь гырысь руд синъяснас. Кузь ныра векни чужӧмыс абу мукӧддырся моз шмонлив ни. — Гашкӧ, ми тэкӧд ӧтлаын мыйкӧкертам?..

— Мый — мыйкӧкертам?

— «Старичокъяс» меным висьталісны... Миян заборсянь пӧ матіникын, бокыса улича вылын, лӧнь кабаре эм... Гашкӧ, лӧсыштлам сэтчӧ?

— Самоволкаӧ? — ме шыбита штангаӧс.

— А мый нӧ... Ӧтчыдтӧ кӧть и ветлам.

— Ӧні али мый? Луннас?

— Ме чайта, бурджык ӧні... Лӧнь быдлаын... Лэбовтлам кабареӧдзыс, ньӧбам шнапс и — драла бӧр. Зэв нин окота лои видлыны курыдсӧ, ӧд сы дыра вомӧ эг босьтлы.

— А кутасны кӧ? Сэтшӧма кӧ нин колӧ, гашкӧ, бурджык, рытнас ветлыны, пемдас да...

— Сэки патрульыс дзик тыр лоӧ, быд пельӧсын.

Меным ньӧти эз вӧв окота сюйсьыны ӧні самоволкаӧ да нинӧм абусьыс йӧзасьны-сюрны. Ӧд тані, заграницаын, самоволкаыс артавсис медся ыджыд ЧП-ясысь ӧтиӧн. Мукӧддырйиыс строй водзын миянлы лыддявлісны быдсяма стрӧг приказъяс — кодӧс да мыйысь мыждӧмаӧсь-судитӧмаӧсь. Сэсся меным ньӧти эз вӧв окота и уськӧдны ассьым нимӧс: велӧдчи ме бура, командиръяскӧд, кызвыннас, лӧсяла вӧлі. Сідзкӧ нин шуны — мый нӧшта колӧ? Крапкы веськыда — ог пӧ мун ме, оз позь, и аслыд тэныд ог тшӧкты. Шу тадзи, и ставсӧ лоӧ бур ногӧн керыштӧма. Но — эштіс тай! Ӧд вермас лякӧссьыны менам «чесьтӧй»... Германыс думыштас, мый пола ме, ог лысьт, мӧд ёртӧс корсяс сійӧ, сэсся артмас кӧть оз ветлӧмыс, водзӧ вылӧ миянлы не нин ёртасьны...

Ылӧсас татшӧм сяма мӧвпъяс вирдыштісны менам вежӧрын.

— Ладнӧ, ветлам, — шуи ме Германлы. — Сӧмын забор сайын не юны!

— Мый тэ, Федя, огӧ, дерт! — ныр-вом тырнас шыньмуніс Герман.

Ми воим лӧнь пельӧсӧ, кыті джуджыд гарнизоннӧй заборным юковтӧ суккодь вӧраин. Герман улісяньыс калькӧдіс заборсьыс кык пӧв, и ме казявтӧг эг ов, мый пӧвъясас чурвидзысь кузь кӧрт тувъясыс зэв нин личыда пукалӧмаӧсь брусас, — сэсся ми и быйкнитім забор саяс, а маскируйтысь пӧвъяссӧ бӧр лючки пысалім важинас. Чатрасьыштім да пас пу корсим, мед бӧрти не воштыны тайӧ розьсӧ. Орччӧн моз сулаліс вожалӧм йыла ыджыд дуб, и ӧти йылыс вӧлі косьмӧма. Он сор мукӧдыскӧд!

Сьӧлӧмӧй вынысь діпкӧ морӧсын — полышта ме, ӧд код на тӧдас, мый лоӧ водзӧсӧ, ок яндзимыс лоӧ, сюрам кӧ ми патрульлы да юӧртасны частьӧ... Шуа Германлы:

— Сюйсим кӧ нин ми татчӧ, кыдзкӧ авъяджыка колӧ. Мед кӧть нин немецъясыс чайтӧны, мый бур могӧн ми ветлӧдлам.

— А, вӧлӧмкӧ, страшнӧ, Федя, эг чайтлы ме... — воча шӧпкӧ Герман. Ӧні сійӧ абу нин ӧнтая бордтӧм петук кодь: синъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйкъялӧны, и мортыд кыдзкӧ быттьӧ дзоньнас топалӧма, чинӧма. Ачымӧстӧ ме ог аддзы, а дерт, кӧнкӧ, сэтшӧм кодь кымын жӧ...

Вӧркань этшӧн кыньксьӧдім туй дорӧдз. Сэні жӧ тыдовтчисны карбердса йыла юра керкаяс. Кустъяс пытшкӧ дзебсьӧмӧн сюся кыйӧдам гӧгӧр, ёнджыкасӧ, дерт, ветлысь-мунысьяс бӧрся. Гӧгӧр лӧнь, ставыс онишмунӧма жарысь, миян патрульяс, ен сыкӧд, оз тыдавны.

— Аддзан часіа башнясӧ, — шӧпкӧ Герман.

— Аддза...

— Аддзан, сыланьӧ улич кежӧ? Сэні кабареыс. Башня таладорас, орччӧн...

Ми мыйтакӧ муныштім на вӧр пытшкӧд, туй пӧлӧнӧд, миянлы колана улич весьтӧдз, а сэсся, кор матын некод эз тыдав, кыдз вермим веськодьпырысьджык петім туй вылӧ.

Восьлалам орччӧн, мырдысьӧн моз сёрнитӧдам ӧта-мӧднымӧс, а сапӧг подковъяс сӧмын зятйӧдлӧны изъя туйӧ, вывті нин гораа зятйӧдлӧны!

Град йӧръясын мошкоритчысь немецъяс веськодьпырысь колльӧдӧны миянӧс видзӧдласнаныс — код пӧ тӧдас, кутшӧм могъясӧн ветлӧдлӧны роч салдатъяс, ӧд гарнизоныс орччӧн... Но миянлы видзӧднысӧ дженьыдик и туйыс зэв кузьӧн кажитчис. Да и сапӧгъяс быттьӧ пыр гораджыка и гораджыка зятйӧдлісны изъяс...

Шызьӧмнымӧс кыдзкӧ-мыйкӧ кутігтыр, пырим ми Германӧн шуӧм кабареӧ. Неыджыд зал, дзик тыртӧм, ӧшиньдорса пызан сайысь сӧмын ме казялі кык нылӧс, найӧ юисны сур. Но буфетса джуджыд стойка сайын пырысь-пыр жӧ тыдовтчис олӧма немец, тшӧг вир-яя, дзор юрсисӧ мыйӧнкӧ мавтӧма волявтӧдз да шыльӧдӧма мышвыв. Ми чин по чину чолӧмасим: гутен таг, кутшӧмсюрӧ кывъясӧ ме велалі нин... Немец мудеракодь воча кыйкъяліс миян вылӧ, нюмъялігтыр шыасис, буракӧ, юаліс, мыйджык колӧ дона гӧсьтъяслы, господа салдатъяслы...

А Герман тэрмӧдлӧ менӧ:

— Федя, вай лӧсыштам тані сур кружкаӧн, горшӧй дзикӧдз косьмис. Сэсся босьтам кык доз шнапс да и бӧр утьыштам.

— Вай, — шуа, кӧть эськӧ ме и эг на велав сурыс дінӧ, но луныс зэв жар, пӧсялім ми, нӧшта нин полӧм-майшасьӧмсьыс горшӧй ёна косьмис.

— Цвай бир, — шуа немецлы.

Но сӧмын ме удиті шуны тайӧс, видзӧда, пызан сайысь, вӧр пытшкысь дозмӧр моз гораа, чеччис ӧти нылыс да жбыркнитіс миян дорӧ, стойка дінын тапикасьысьяс дорӧ. Ок и ныв, шуа ме тіянлы! Миянысь ыджыдджык тушаа, шыльыд, тшӧг, гӧгӧр сідзи и легзьӧ яйыс вылас, но кӧть и кыз, чужӧм вылас мичаник ачыс. Нюмъялӧ банйӧм чужӧм пасьталанас, тӧдчӧ, мый юыштӧма нин, югъялысь синъяснас сідзи и дзенйӧдлӧ миянӧс, торйӧн нин Германӧс. Да кургӧ-сёрнитӧ:

— Либе зольдатен, зитцен зи битте мит унс, — корӧ сідзкӧ пуксьыны миянӧс ас дінаныс. Синъяснас и кияснас корӧ-чуксалӧ, а тшӧтш и став шыльыд вир-яйнас... Вот ерӧмаканьыд! Герман, дерт, гӧгӧрвоис жӧ ставсӧ. Ми шӧйӧвошӧмӧн видзӧдлам ӧта-мӧдным вылӧ. Мый нӧ вӧчнысӧ? Оз ӧд позь миянлы тані пукавнысӧ. Некыдз оз позь! Но шыльыд нылыс быттьӧ и гипнозӧн кыскӧ миянӧс, оз на мунсьы сы дінысь...

— Ладнӧ, — шуӧ Герман, — босьт на вылӧ тшӧтш морт ӧти кружкаӧн сур.

— Фиер бир, — кора ме барменлысь, кодлӧн мудер синъясын ворсӧдчӧ нин наянлун. Сійӧ кисьталӧ. Герман да кыз ныв нуалӧны сурсӧ пызан вылӧ. — Нох айн шнапс, — водзӧ кора ме барменлысь, — унд вейн, вина сідзкӧ... — Сійӧ мыччаліс, ме сюялі гырысь дозъяссӧ гач зептъясӧ да мынтыси. Сэсся тшӧтш пукси пызан сайӧ, а сьӧлӧмӧй морӧсын сідзи и пезьдӧдлӧ... Ме лои мӧд нылыслы паныдӧн. Сійӧ вӧлі дзик мӧд кодьӧн пӧдругаыс серти — зэв вӧсньыдик, нэриник, быгыд чужӧм вылас лӧзалысь гырысь синъяса. Но пырысь-пыр жӧ медъёнасӧ шензьӧдіс менӧ пельпомъяс вылас усьысь юрсиыс сылӧн — тайӧ юрсиыс чажнитӧдіс-ӧзтіс лов вылын Дина йылысь казьтылӧм...

— Дружба-фройндшафт! — горӧді ме тӧдса нин тост да лэпті сур тыра бокалӧс. Гӧгрӧс ныв тшӧтш жӧ шоныда шуис тайӧ кывъяссӧ. Точнитчим да юим. И ӧд — вот дивӧыд! — тайӧ пӧрйӧ сурыс ньӧти нин эз кажитчы меным курыдӧн. Гашкӧ, шызьӧмӧйла голя розьӧй дубаліс? Сэсся ӧд со и нывъяс орччӧнӧсь. Колӧ жӧ — лӧз синмаыслӧн юрсиыс дзик нин Диналӧн кодь. Быдмылас жӧ... Сӧмын со видзӧдӧ сійӧ ме вылӧ мӧд синмӧнджык. Абу жӧ ӧд сійӧ, татшӧм синмаыс, гуляйтысь нывъяс лыдысь, кодъяс, кыдз миянлы висьтавлісны «старичокъяс», война кадсянь на кытшлалӧны миян гарнизонъяс гӧгӧр?

Ме воча видзӧда жӧ сы вылӧ, и менам весигтӧ юр садьӧй бергӧдчӧ. Ерӧмаканьыд, мый нӧ вӧчны? Лэптыны пызан вылӧ тшӧтш и шнапссӧ? Да и гажмытӧдз лӧсыштны накӧд ӧтвылысь? А сэсся кӧть мед мый лоӧ, мед сӧмын видзӧдны со тайӧ чуксалысь синъясыс вылӧ... Да ковта увсьыс нетшкысьысь еджыд морӧсыс вылӧ...

Ой, оз позь... Мый нӧ тайӧ ме? Оз позь миянлы тані юны, дзикӧдз ӧзъям ми... Ме тӧда нин ачымӧс.

— Герман, — шуа сэсся ме ёртлы. — Мӧдім вай.

А гӧгрӧс нылыс нин малалӧ Германлысь кисӧ, мелі кань моз сибӧдчӧ.

Сурӧс помалӧм бӧрын ме сувта. Энӧ дивитӧй, мися, дона нывъяс, либе фрейляйн, колӧ мунны... Служба миян! И лэптыштала пельпомъясӧс — нинӧм он вӧч!

Ог тӧд, кыдзи да мый гӧгӧрвоисны найӧ менӧ, но мыйлакӧ сувтісны. И мӧдӧдчисны миянкӧд тшӧтш. А стойка сайсянь бармен наяна читкыралӧ синъяссӧ.

Ывла вылын, кирпичысь тэчӧм, ӧшиньястӧм кык стена костын, ме топӧдла аслам веж юрсиалысь кисӧ, и киыс сылӧн, кыла, тірзьыштӧ танкса радиостанциялӧн умформер моз. Сійӧ сотыштӧ менӧ пӧсь видзӧдласнас вемӧдз мӧрччанаа... Ён сурыс жӧвгыштӧ юрӧ и кольмӧдӧ, ӧзтӧ менӧ, ӧзтӧ... Но ме кыдзкӧ-мыйкӧ кута ачымӧс, шуа нылыслы:

— Ауфвидерзейн... — сэсся и мырдысьӧн моз мынтӧдча кыськӧ друг усьӧм пӧдругаӧй дінысь. А сійӧ бӧрсянь видзӧдӧ шог и чуксалысь синъясӧн. Сэтшӧм мича да пыдӧстӧм синъясӧн видзӧдӧ, мый ме ӧдва-ӧдва ог бергӧдчы бӧр.

Герман вӧтӧдӧ менӧ, сійӧ пыдісянь кашкӧ. Сылы, буракӧ, сьӧкыдджык вӧлӧма мынтӧдчыны аслас краляысь, коді мыйкӧ горзӧ миянлы мышсяньным, тыдалӧ, быд ногыс видӧ...

— Вас ист дас? — нерӧмӧн моз юалӧ сылысь Герман. И сэки мӧдыс скӧрысь косьыштӧ миянлы бура велӧдӧм роч матькан кывъясӧн...

Ми здук кежлӧ чур-чермунлам татшӧмторсьыд, сэсся ӧтвылысь моз серӧктам, уськӧдчам котӧртны вӧрлань, котӧртам и сералам.

Лючки-ладнӧ воӧдчим ми асланым вӧрӧдз, аддзим паснымӧс, тӧдса розьӧд войтыштім забор сайӧ да сэки сӧмын личмунӧмӧн лолыштім. Сэсся бара на сералыштім, нылыслысь кывъяссӧ казьтылігӧн.

— Ӧні вай кыдзи колӧ лӧсыштам ставсьыс таысь, ӧні нинӧмысь повны, — шуӧ Герман. — Ок и баба веськавліс! Абу баба, а — дизель, витсё вӧв вына. Ӧдва и мынтӧдчи...

Ми корсим сукджык кустъяс, дзебсим пыдӧджык да юим. Веськыда сулея помсьыс. Ӧти пӧрйӧӧн кымыньтім горшаным нёль пельӧса ыджыд шнапс дозсӧ дзоньнас. И весиг удитім на казявны, мый миян серти кыдзкӧ дубджыкӧн кажитчӧ налӧн водкаыс. Закуситім яблокъясӧн, кодъясӧс воигмоз нетшышталім туй бокысь. Этшаджык на быттьӧ кажитчис винаыс, да юим тшӧтш и портвейнсӧ, сэтшӧм жӧ ыджыд доз. Сэсся ӧткӧн-ӧткӧн, мед неджык шыбитчыны синмӧ, мӧдӧдчим казармалань.

Миян рота буретш вӧлі лӧсьӧдчӧ мунны ужнайтны. Ме висьталі матысджык ёртъяслы, мый гажа, да найӧ, дерт, и асьныс казявтӧг эз овны, стройын кутышталісны менӧ ӧтарсянь и мӧдарсянь... Кыдзкӧ-мыйкӧ тай ужнайті жӧ-а. А сэсся гыпкыси крӧвать вылӧ узьны. Шудыд вылӧ, сійӧ рытнас эз вӧв рытъя прӧверка: старшина тӧдмаліс, мый ставӧн гортынӧсь да стройӧ эз и сувтӧдлы.

Но Герман сюрӧма-йӧзасьӧма. Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу вермӧма воӧдчыны койкаыс дорӧдз, усьӧма аслас судтаын пос помас. И сэні виччысьтӧг веськалӧма командир шӧрӧ.

ЧП. Садьтӧм код курсант!

Асывнас плац вылӧ петкӧдісны учебнӧй подразделение дзоньнас, офицеръяскӧд тшӧтш. Коньӧр Германӧс сувтӧдісны кузь строй водзӧ. Командир бурпӧт кырссис-видіс сійӧс, сэсся юаліс:

— А ӧні висьтав, кӧні да кодкӧд юин?

Герман вочавидзис, мый ӧтнас петаліс забор сайӧ, сетіс немец зонкаяслы маркаяс, да найӧ вайисны доз. Шуны кӧ нин сідз, тайӧ вӧлі лӧсялана ылӧдчӧм: «старичокъяс» не этшаысь висьтавлісны миянлы татшӧмторыс йылысь. И зонкаясыс пӧ, шуӧны вӧлі, некор оз ылӧдлыны — неыджыд дон вылӧ ставсӧ вӧчасны кыдз колӧ.

Но Герман воча кывлӧн мӧд джынйыслы командир некыдзи эз эскы: эн пӧ тэ вермы ӧтнадӧн юны, абу на ӧтнадӧн юысь кодь.

Дыр ми сулалім тадзи, а вылісянь ставнымӧс пӧжӧ жар шонді. И друг сэтшӧм жаль лоис меным ёртӧй. Эг сэсся ме вермы кутчысьны да петі стройысь: мися, ме тшӧтш вӧлі сыкӧд, кыкӧн ми глӧтьим шнапссӧ забор дорын... Юрӧс лэдзӧмӧн висьтавлі ме командирлы тайӧ кывъяссӧ, а мышкӧн, став вир-яйӧн быттьӧ кылі лейтенант Тузиковлысь ме вылӧ веськӧдӧм видзӧдлассӧ.

Германлы сетісны вит сутки прӧстӧй арест, а меным — вит наряд вне очереди: честнӧя висьтасьӧмысь чинтыштісны мыжӧс.

Бур, мый эз тодмышкавны учебнӧйысь.

Герман пукаліс гауптвахтаын, а ме войяснас пищеблокын весалі картупель. А мед ме эг шогӧ усь тайӧ гажтӧм уджыс вылын, пӧвар сетліс меным вильӧдны лыяс — «шлифовать мослы»...

13

Ми, курсантъяс, ас костаным нимтам вӧлі механикъясӧс «старичокъясӧн». А ӧд найӧ миянысь сӧмын ар-мӧд-коймӧдӧн и ыджыдджыкӧсь. Но эз арлыдныс лэпты найӧс миян водзын, а — фронт, код пыр найӧ тшӧтш мунӧмаӧсь. Война би пыр мунӧм йӧзыд кыдзкӧ сідз нин кажитчисны ёна олӧмаджыкӧн миян серти, быдтор аддзылысь-тӧдысьясӧн.

Торйӧн нин ёна ми кылам асланым боевӧй командиръяскӧд татшӧм торъялӧмсӧ. Кӧть эськӧ и найӧ тшӧтш жӧ зэв томӧсь на: шуам, взводса командир лейтенант Тузиковлы — кызь вит, ротаса командир капитан Крашенинлы — кызь квайт. Но налӧн морӧсъяс вылын — боевӧй наградаяс, а мышканыс — вир кисьтана косьяс, кодъяс йылысь кывзыны кутан, и то сьӧлӧмыд топавлӧ...

Капитан Крашенинлӧн ӧтнасӧнлӧн вӧлі Ленин орден. Кӧть эськӧ и сідзсӧ сійӧ медпрӧст вӧлі мукӧд ыджыд начальство серти. Шӧркодь тушаа, косіник, ыджыд юра да сук сьӧд юрсиа. Сійӧ ӧдйӧ пузьыліс, но ӧдйӧ жӧ и бӧр ыркавліс и некор, буракӧ, эз пӧж лёксӧ. Но кывйыс капитанлӧн вӧлі бритва кодь лэчыдӧн, и мортыд эз ёнасӧ бӧрйысь шуӧмъяснас ни курсантъяскӧд, ни начальствокӧд. Тыдалӧ, война дырсяньыс жӧ кольӧма татшӧмыс.

Ми век юасям вӧлі капитанлысь, мыйысьджык сылы сетӧмаӧсь Ленин орденсӧ. Сійӧ яндысьӧ вӧлі таысь, ӧвтыштчас сӧмын, но ӧтчыд сэсся и кӧсйысис висьтавны. Буракӧ, медъёнасӧ сы понда кӧсйысис, мед эськӧ ми, выль салдатъяс, эгӧ вунӧдӧй ыджыдджык ёртъяслӧн войнадырся тышъяс йылысь.

Подразделение дзоньнас чукӧрмис. Капитан тэрыба сувтіс пызан сайысь.

— Курсант ёртъяс! — шуис сійӧ зэв ёна шызьӧмӧн, водзті ме некор эг казявлы, мед эськӧ сійӧ татшӧма шызьӧма подчинённӧйясыс дырйи. — Ӧткымынӧн тіян пиысь... важӧн нин... век корӧны казьтыштны войнадырсясӧ... Висьтав да висьтав... Ме, дерт, абу ёна мастер висьтасьнытӧ, но и сьӧлӧм вылӧ пуксис тіян корӧмныд... Боевӧй ёртъяс, ловъяяс и усьӧмаяс, син водзӧ сувтісны... Танкын сотчӧмаяс и... Ме чайта, на йылысь колӧ и висьталыштны тіянлы...

Сійӧ кӧрыштліс кымӧссӧ ыджыд чукыръясӧдз, сук сьӧд, ӧта-мӧдныскӧд йитчӧм синкымъяс увсяньыс век гажаӧн овлысь синъясыс видзӧдісны миян вылӧ шогпырысь.

— Ме веськалі фронт вылӧ Курскӧй мегырын тыш помланьӧ. Ті, дерт, ылӧсас тӧданныд нин, мый сэні вӧлі, кутшӧм танкӧвӧй битва... Некор на таӧдз сы мында танкыс эз зурасьлыны кымӧс на кымӧс... Ӧтарсьыс и мӧдарсьыс кӧ лыддьыны — квайт сюрсысь унджык танк да самоходнӧй установка! Ӧні ті, кор асьныд нин лоинныд танкистъясӧн, верманныд бура вежӧртны, кутшӧм тайӧ вын!.. Сӧмын Прохоровка дорын, ӧти участокын, гымгисны сюрс сайӧ броневӧй машина... Гожся жарысь-жар лунӧ... Сідзсӧ жарыс пӧдтӧ... А тані пасьмунӧм танкъяс. Ыпъялӧны сирӧд мыр чукӧръяс моз... Взрывъясысь летитӧны башняяс, пушка стволъяс... Лестукъяс вылӧ пазьмунӧны гусеницаяс... И гым, и чад... И помся гыпкӧм-лыйсьӧм... Со кӧні адыс вӧлі, ребята. Коді аддзыліс тайӧс, ӧдвакӧ нин мӧдар югыдса адыд повзьӧдас сійӧс...

Комроты кисьтіс графинысь ва, и кылӧ вӧлі чӧв-лӧняс, кыдзи зяткакылыштӧ стеклӧыс сылӧн киясын. Горша юис сэсся. Кузьмӧс чужӧмыс гӧрдӧдіс, казьтылӧмсьыс вирыс ыткӧбтӧма сэтчӧ.

— Ті тӧданныд, немецлӧн немтор эз артмы Курскӧй мегырас, эз вермы орӧдны сійӧс, кӧть вӧлі чукӧртӧма сы мында вын. Выль танк сымда сылӧн вӧлі сэні — сьӧкыд «тигръяс», шӧркодь «пантераяс», «Фердинанд» самоходнӧй установкаяс... Немецлӧн тайӧ вӧлі медбӧръя ыджыд выныштчӧм, мед кӧть мый, а вермыны миянӧс, чегны миянӧс... Но став налӧн зільӧмъясыс пасьмунісны выльмӧдӧм «тридцатьчетверкаяслӧн» Уральскӧй броняӧ, — торйӧн тӧдчӧдіс Крашенин. — Но, дерт, и миян уна жӧ экипаж колис сэтчӧ... Сотчис танкын... Кыдз нӧ сытӧгыс этатшӧм косяс... Кор весиг став муыс гӧгӧр сотчис-тшынасис. Сотчисны чашмунӧм танкъяс... Сьӧд комбинезона шойяс... Ӧнӧдз на быттьӧ нырӧ чамгӧ сук порок дук да сотчысь краска дук... жаритчысь яй дук... Мед сэсся не аддзывны жӧ нин татшӧмсӧ!..

Ме вӧлі комбат машинаын сылӧн водительӧн, а ачыс комбатыс пукаліс рация сайын да веськӧдліс бойӧн. А колӧ шуны, мый майорыс вӧлі важ, кадрӧвӧй танкист, куим боевӧй орден сылӧн вӧлі, уна бойын нин тышкасьлӧма, весиг сотчылӧма некымынысь, но быдысь удитлӧма чеччыштны ӧзйӧм танксьыс экипажыскӧд, кӧть эськӧ ачыс ыджыд да ён, пӧшти сажень судта.

Майор рация пыр командуйтӧ батальонса мукӧд машинаясӧн и меным тшӧктӧ, кытчӧ колӧ мунны. Ме видзӧда сиптӧм люклӧн триплексъясӧ и водзысь казяла вит-ӧ-квайт «тигр»... Сэсся и «пантераяс» бырскысьӧны... Татшӧмторсьыд кӧдзавлӧ менам мышкуӧй... А колӧ шуны, мый немецкӧй танкъяс век сэтшӧм ногӧн вувзьысьлісны атакаӧ, топыд броневӧй кулакӧн — водзын «тигръяс», сэсся «пантераяс», медбӧрын «фердинандъяс», — мед татшӧм нӧшнас дзикӧдз нин пазӧдны-нырны став ловъясӧ и не ловъясӧ.

«Шӧрса «тигръяс» вылас лӧсав!» — тшӧктӧ меным комбат. Ме зутшка коймӧд скорость и тӧвзя паныд турунзьӧм ыб кузя. И казяла, кыдзи «тигръясыс» швачкӧны-лыйсьӧны пушкаяссьыс... Но миянлы оз на веськав. Сэсся, видзӧда, ӧти «тигр» ыпнитіс истӧг кӧрӧб моз. Таковскӧй!.. Гашкӧ и, миян пушканым веськаліс?.. А гашкӧ и, мышсянь, прикрытиеын сулалысьяс дзенгисны: сэтчӧ, неджуджыд мыльк пӧлӧнӧ, комбат кодйысьӧмӧн тшӧктіс дзебсьыны кык танклы, зэв бур позиция налӧн... А ми матыстчам и матыстчам и лыйсям... Сэсся и пондам вӧтлысьны ӧта-мӧдным бӧрся... Коді сюсьджык да пелькджык... Наушникъясын кыла, кыдзи комбат пиньсӧ йирыштӧмӧн матьыштӧ — кодӧскӧ миянлысь ӧзтісны... Сэсся и аслыным миянлы косьыштісны, гӧгӧр ставыс дзенавліс... «Час ыпнитам!» — повзи ме. Но эгӧ ыпнитӧй, болванка, буракӧ, веськалӧма...

Комбат меным тшӧктӧ ёнджыка рульясӧн уджавны — башня пӧ дугдіс бергавны. И ме ачым нин, тшӧктытӧг, усьлася «тигръяс» да «пантераяс» вылӧ... Сідзи кытшлала, мед эськӧ пушканым видзӧдіс на вылӧ, снарядӧн дорӧм пушканым... Немецъяс ыпъялӧны, и миян сотчӧны... Но некод оз кӧсйы бӧрыньтчыны... Некод! Ни найӧ, ни ми... Воӧ, ребята, сэтшӧм здук бояс, кор ас йывсьыд он нин думайт, он пов ни, кор ӧтитор сӧмын кӧсъян — мый вынсьыд тышкасьны помӧдз да вермыны!

Нӧшта на косьыштісны миянлы, сыркмунліс дзоньнас машинаным... Пырысь-пыр жӧ чамгис нырӧ сывдӧм металл дук...

Сідзкӧ, сотчам! Машина сотчӧ!.. Кыла, ойӧктіс майор. Кодкӧ шой моз лизгырмунӧма боеукладка вылын, кодлӧнкӧ сапӧгнас орӧм кокыс орччӧн... Ме кватита майорӧс командирскӧй пуклӧс вылысь да, аккумуляторӧс моз, кыска аслам люклань, сэтшӧм сьӧкыд сійӧ, кызмырдысьӧн моз йӧткышта ывлаӧ, ачым бӧрсяньыс чеччышта, тшӧтш вода сы дінӧ, киӧн и кокӧн топыда сывйышта сійӧс да ӧдйӧджык понда гӧгыльтӧдны сійӧс танк дінысь ылӧджык, кыдз позьӧ ӧдйӧджык да ылӧджык гӧгыльтӧдны... Ӧд буракӧ, термитнӧй снарядӧн дзужаліс миянӧс... Час, ӧні жӧ гыпнитас!.. Кӧть нин комбатсӧ удитны спаситны, ловъя на кӧ сійӧ...

Сэсся мышкын му вӧрзьымӧныс грымкнитіс, пельясӧй чунавлісны. Сэсся ме бергӧдчылі бӧрвыв — миян танкным ыпъяліс ыджыд бипур моз, башнятӧм, сьӧкыд башняыс, пушканас и быдсӧн, тшынасис ылынкодь бокын. Бур, мый абу миян бӧрся сійӧ лэбовтӧма.

Ёна шызьӧмысла капитан Крашенин доналіс биа ӧгыр этшӧдз, сьӧкыда лолаліс, тіралысь кияснас сійӧ бара кисьтіс стӧканӧ ва.

Со ӧд кыдзи дойдӧны фронтӧвикъястӧ война йылысь казьтылӧмъясыд...

— А комбатыс нӧ ловйӧн колис? — пӧся юаліс кодкӧ.

— Куліс майорыс, — шуис Крашенин, немтор аддзытӧм синъясӧн миян вылӧ видзӧдіг. — Кыкнан коксӧ, пидзӧс вылітіыс, дзоньнас сылысь дзужалӧма. Сійӧс медся нин жаль меным... Ӧд сэтшӧм танкист вӧлі!.. И сэтшӧм окота сылы вӧлі воӧдчыны Днепр дорӧдз, матын нин вӧлі да... Позьӧ шуны, танкистӧн лоны сійӧ и чужлӧма вӧлі... Дзебим ми сійӧс. Гортъясас гижим письмӧяс, кодлӧн адресыс сюрис. Комбатыс, помнитсьӧ, кыськӧ Войвылысь вӧліс. Ме чайта весиг, абу и роч...

Тайӧс кывлӧм бӧрын ме эг и казявлы, кыдзи чепӧсйысис пукаланінысь.

— Эз-ӧ Ладимерӧн шуны сійӧс? Комбатсӧ? — шызьӧмӧйла артмис менам коркӧ Капит дядьӧн висьтавлӧм ним — тадзи вӧлі нимтӧ сійӧ ассьыс усьӧм командир писӧ. Ставӧн бергӧдісны мелань юръяссӧ.

— Нимсӧ ог тӧд, — ышловзис капитан, — командиръястӧ тай эз шуны нимнаныс, а овыс зэв гӧгӧрвотӧм вӧлі...

— Космортов! — пановті ме капитанӧс.

— Сідзи и эм! — выльысь ыпмуніс Крашенин. — Тэ мыйкӧ тӧдан жӧ сы йылысь?

— Семьясӧ тӧда сылысь! — радпырысь шуи ме, а аслам, кыла, сідзи и сотчӧ чужӧмӧй. Водзын ме чайтлі, мый сӧмын книгаясын овлӧны татшӧм аддзысьлӧмъясыс, ньӧти виччысьтӧг тадзи лӧсялӧмъясыс. А тані со — дивӧнад он тырмы! — ме ачым, ас синмӧн аддза мортӧс, коді гуалӧма Капит дядьлысь писӧ — Ладимерӧс... И ӧтлаын воюйтӧмаӧсь найӧ... Сэсся со, эг на ӧд вунӧд ме, и Шура Рубакин ранитчылӧма Курскӧй мегырын жӧ, и мортыс абу жӧ нин ловъя, сэні дзенкнитлӧм разрывнӧй пуляысь кувсис 46-ӧд воын...

Артмӧ, мый сійӧ мегырыс киссьӧм вирӧн уна йӧзӧс йитіс — рочьясӧс, украинецъясӧс, комиясӧс, уна мукӧд кывъяӧс. Сэсся со и ме кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ ногӧн йитчи сійӧ йӧзыскӧд, сэкся событиеясыскӧд... Вӧлӧмкӧ тай, мирас и збыльысь позянаӧсь татшӧм виччысьтӧм аддзысьлӧмъясыс.

Пондісны юасьны, и ме шызьӧмӧн и сьӧлӧмсянь висьталі майор Ладимерлӧн семья йылысь — Капит дядь йылысь и Ӧндрей йылысь, а ӧттшӧтш и миян паськыд да гажа муным йылысь, кӧні сулалӧ помтӧм вӧр да визувтӧны сӧстӧм ваа юяс...

Сӧмын ме эг на висьтав, мый Ладимерлӧн вокыс — Пикон, тшӧтш служитӧ миян дивизияын. Ме мӧвпалі: мися, корасны Пиконӧс мыйкӧ висьтавны аслас герой-вок йылысь, а сійӧ миян сэтшӧм варовитысьыд, мый садь юрнас вомсӧ восьтыны дыш. Но бӧртинас ме матыстчылі капитан дорӧ да век жӧ висьталі Пикон йылысь.

И сэтшӧм рад лои Крашениныс таысь! Быть корис тӧдмӧдны Пиконкӧд. Весиг гортас, офицерскӧй городокӧ, Пиконкӧд ӧтлаын корис волыны.

14

«Видза олан, муса Федюшӧй!

Со и помасис гожӧм, кыпыд гора колипкайӧн лэбовтіс сійӧ код тӧдас кытчӧ. Ме бӧр вои карӧ гортысь, гожся каникулъяс вылысь, колис помавны медбӧръя курс. Ме дзикӧдзсӧ эг на ыркав гортын олӧмысь, а тані выльысьсӧ эг на жӧ удит велавны, сэсся со и поводдяыс зэра да букыш, и меным мыйлакӧ зэв гажтӧм ӧні, сэтшӧм гажтӧм!

И помтӧг думайтсьӧ тэ йылысь. Ме видзӧда фотоясыд вылӧ, выльысь лыддяла письмӧястӧ тэнсьыд, найӧ муткыралӧны сьӧлӧмӧс, и ме ӧдва ог омляв гажтӧмысла... Мусаӧй менам, некор вунӧдлытӧмторйӧй, тӧдін кӧ эськӧ, кутшӧма ме гажтӧмтча тэысь! Тэнад бур синъясысь, кодъяс век быттьӧ неуна шог руаӧсь. Ме и сэки радейті тэнӧ садь быртӧдз, а ӧні ог и куж шуны, кыдзи радейта. Но кор нӧ нин ми аддзысьлам выльысьсӧ, Федюш? Кор нӧ меным бара позяс шыльӧдны тэнсьыд шӧвк юрситӧ, став йывсьыс вунӧдӧмӧн позяс видзӧдны тэнад синъясӧ? Воас ӧмӧй нӧ коркӧ татшӧм шуда луныс? Меным быттьӧ и оз нин эскыссьы татшӧм шудыслы...

Гожӧмнас, гортын, быттьӧ кокниджык вӧлі — вед чужӧмсяньыд ставыс тӧдса, батьыд и мамыд дінад, чоюкӧй и пӧдругаяс. И турун пуктігӧн ёна уджалі колхозын. А ӧні ставыс тайӧ эз ло, исковтіс гожӧмыскӧд. И тэ со кӧнкӧ ылын-ылын месянь...

Но, будичи, тырмылас няргынысӧ! А то думыштан ещӧ, мый дзикӧдз нин вишкунӧ ме тані пӧри, да и дугдан радейтны сэтшӧмтӧ...

Бурджык, вай ме висьталышта тэныд миян сиктса выльторъяс йылысь. Вед тэнад, кӧнкӧ, сэні быдторсьыс жӧ нин гажыд бырис... Сиктным вочасӧн бӧр ловзьӧ, Федюш! Том йӧз вочасӧн содӧ и содӧ. Быдмӧны тай тӧрытъя зонкаяс да нывкаяс. Быд рыт базаритӧны да йӧктӧны важ койташъясын, кӧні и ми тэкӧд йӧктыштавлім, сӧмын тай зэв этшаысь-а... Мукӧддырйиыс куим гармошкаӧдз няръялӧны.

Томуловыс мегӧяс моз вӧтлысьӧны нывъяс бӧрся, мукӧдыс мырдысьӧн лезитӧны, ӧдва и мынтӧдчан. Дасьӧсь пырны сарайӧдзыд, кӧні ми узьлам вонйын... Но ми сэні, Федюш, узьлам кыкӧн чоюккӧд, тэ ӧд тӧдан миянлысь сійӧс. А нӧшта ёнджыка ме радейта узьлыны мамӧкӧд — топӧдчан сы бердӧ и быттьӧ бӧр ичӧтикӧн лолан, и некутшӧм ыджыд тӧждысьӧм тэнад абу. Кӧть эськӧ збыльысьсӧ, Федюш, воысь воӧ пыр ӧтарӧ содӧны быдсяма тӧждысьӧмъясыс...

Мамӧ, дерт, тӧдӧ тэа-меалӧн гижасьӧм йылысь. И батьӧ тшӧтш тӧдӧ, но чӧв олӧ. Ме чайта, тэ йылысь сійӧ бур ногӧн думайтӧ. Ӧні сылӧн юрыс и тошкыс дзикӧдз нин едждӧдіс, век чӧв олӧ сійӧ, ышлолалӧ сӧмын, а кор юыштас вина — бӧрдӧ. Некыдз сійӧ оз вермы вунӧдны Веча писӧ, миянлысь ыджыдджык вокнымӧс. Да и, дерт кӧнкӧ, миян вӧсна тшӧтш, нывъясыс вӧсна, тӧждысьӧ. Вед кӧть и ӧдйӧ пузьысь сійӧ, сьӧлӧмнас бур...

Турун пуктігӧн ёна жӧ гажа вӧлі. Гожӧмыс жар, кос, а орччӧн — муса Сыктывным. Ёна и купайтчим да гожъялім ми! И сэтшӧма велалі ме быдсяма уджыс дінӧ — и ытшкыны гӧрбушӧн, и куртны, и юрасьны да новлысьны. А гажыс мыйта гӧгӧр! Ме, буракӧ, век медъёна сералі. Сымдасӧ некор на эг серавлы...

Ог тӧд сӧмын, мыйла вӧлі татшӧм пустосмешка дінас лезитӧны зырым бедьясыс? Гутъяс моз сибдӧны. Но ме найӧс, Федюш, матӧ эг сибӧдлы ас дінӧ. А кор нин найӧ мырдысьӧн пондасны вӧлі нюжйӧдлыны кузь кияссӧ, ме со мый казьтыштлі налы: тэ ӧмӧй, мися, коньӧр, он тӧд, кутшӧм дорйысь менам эм? Мися, вед танкист сійӧ! Кывлас кӧ вед сійӧ тэнад ыршасьӧм йылысь, додь заветкаӧс моз песовтас... И тӧдан, Федюш, отсалӧ вӧлі. Пырысь-пыр. Тайӧ висьталӧ сы йылысь, мый татчӧс йӧзыс бура помнитӧны тэнӧ.

Частӧ ме, Федюш, ветлывлі тіян керка дінті, дерт, пыравнысӧ яндыси-а. Матыстча вӧлі керкаыд дінӧ, и сьӧлӧмӧй сідзи и ызмунӧ, ог тӧд, мыйла... Вокъясыдкӧд паныдасьлывлі жӧ. Ичӧтджыкыс, Шурик, ӧддьӧн ёна мунӧ тэ вылӧ — сӧдз кудель кодь юрсиа, гырысь синма и яндысьысь. Счетоводалӧ сійӧ колхозын, быдӧн ошкӧны зонсӧ. Горт гӧгӧрад став уджсӧ керӧ и йӧрад ноксьӧ, ва катлӧ, пывсян ломтӧ... Сэтшӧм мичаник да шань зонка, меным мукӧддырйиыс весиг окота лолӧ окыштны сійӧс тэ пыдди!

Ме ог тӧд, гижлісны эз тэныд вокъясыд, а колхозъяснымӧс миянлысь ӧтвывтісны. Йӧзыслы оз ёна кажитчы тайӧ: сідз нин пӧ гӧлиника олім, неыджыд котырнас, и ӧні ӧдвакӧ бурджыкыс лоӧ. Но ми вокыслысь татшӧмторъясад оз юасьны, вылісяньыс, буракӧ, тыдалӧджык.

Ой, ӧти морткӧд паныдасьӧм тӧд вылӧ уси и бара на со жар меным лои! Сійӧ гожся рытнас моз жӧ. Кодкӧд эськӧ ме сэки паныдасьлі? Он тӧд? Ноко, дугдыв тані лыддьӧмсьыд да бурджыка думыштлы.

Час, висьтала нин ачым. Сэки, рытнас, ме дінӧ матыстчис Зина, но, кодкӧд тай моль бӧжад ӧтлаын волӧмыдӧсь... Видзӧднысӧ ничево нылыс, абу мисьтӧм, не кӧ пыдди пуктыны, мый ёна пӧрысьджык миян серти... Мый йылысь кӧ сідз-тадз сёрнитыштім, а сэсся Зинаыс, быттьӧ веськодьпырысь, и шуӧ меным:

«А тӧрыт меным Федя Мелехинсянь письмӧ воис, сизим лист бок вылын».

Меным быттьӧ гымньӧв кучкис, синъясӧй пемдісны, ӧдва эг усь ме... Пӧдругалы аттьӧ, сійӧ гӧгӧрвоис, мый мекӧд вӧчсьӧ, да ӧдйӧджык нуӧдіс Зинаыс дінысь.

Федюш, збыль али мый вӧлі татшӧм письмӧыс? Тӧндзи тэныд гижигӧн ме яндыси юавнысӧ. Мися, гашкӧ, Зинаыс сідз лӧсьӧдлӧ нинӧм абусӧ, мед дойдыштны менӧ либӧ прӧверитны. Но сэксянь лёк жель быттьӧ сатшкысис менам сьӧлӧмӧ, да оз и дугдыштлы, ёнтӧ сэні.

Федюш, веськыда висьтав меным, вӧліс али эз письмӧыс! Вӧліс кӧ, кутшӧмджык сійӧ вӧлі? Зинаыслӧн сибдӧм вылӧ сідз воча кыв, али мыйкӧ збыльсяджык? А гашкӧ, тэ пытшкын бӧр ловзис важыс?.. Мыйысь меным ёна колӧ повны?

Ставсӧ веськыда висьтав, Федюша, дона мортӧй тэ менам! Ме сэсся ог вермы видзны лёк жельсӧ сьӧлӧмын. Да вывтісӧ эн дивит менӧ, мый татшӧмторъясӧн дӧзмӧдча тэнад сьӧкыд, танкисталан службаад. Кутла да окала сюрс тысячаысь. Тэнад Дина-Диана».

«Бур лун, мусаӧй менам!

Видза олан, Дина-Диана!

Ыпъялысь сьӧлӧмӧн пукся ме пызан сайӧ да босьтча гижны тайӧ письмӧсӧ, сы вӧсна мый — эскы меным, донаӧй — меным тшӧтш ёна чунгис тэнад дойыд, тэнад желльыд сатшкысис и ме пытшкӧ.

Ме, дерт, йӧй бӧлбанӧн вӧлі, мый гижи Зинаыслы сійӧ письмӧсӧ! Ме некыдз эг вермы чайтны, мый тадзи ставыс бергӧдчас... А сэсся ӧд, сідз кӧ нин шуны, ме тай век на сэтшӧмӧн вӧвлі — ылӧ водзӧ видзӧдтӧг ставыс менам артмӧ. Пузяс сьӧлӧмӧй, ырыштчас мый вылӧ кӧ, и мед эськӧ сылы ӧні жӧ, дзик пыр ставсӧ вӧлі вӧчӧма! А мый водзӧсӧ артмас таысь, сы йылысь и дума абу. Тайӧ, буракӧ, менам сӧвмӧмын кутшӧмкӧ тырмытӧмтор, а гашкӧ и, сэтшӧм нин чужлысьӧма менам, сэтшӧм рокӧс вылын...

Да, Зинаыс гижліс меным кык письмӧ. Сылӧн, буракӧ, вӧлі тыр право тайӧ письмӧясыс вылӧ... Моль бӧжса гожӧмыс бӧрын, гажӧн и йӧйталӧмӧн тыр гожӧмыс бӧрын... Меным абу лӧсьыд казьтывнысӧ та йылысь, но нинӧм он вӧч — мый вӧлі, вӧлӧма, кыдз шуласны, сьылансьыд кывтӧ он шыбит... Ме, дерт, ӧні каитча важсьыс, сыысь, мый нем думайттӧг дойдалі тэнӧ сэки да мый менам сэкся йӧйталӧмыслӧн помъясыс, вӧлӧмкӧ, абу дзикӧдз вылӧ оръясьӧмаӧсь, а ӧнӧдз на век йирӧны миянӧс, — ставсьыс таысь ме ёна мыжа тэ водзын...

Но ме тані, Дина, кӧсъя шуны кыв и ачымӧс неуна дорйыштӧм могысь — мыйла ми вокыслӧн тадзисӧ артмӧ... Дерт, кужа кӧ быттьӧ шуны татшӧмтортӧ.

Буракӧ, Дина, ми вокыслӧн, велӧдчытӧмыслӧн да кыдзсюрӧ быдмӧмаыслӧн, колан ногӧн абу сӧвмӧма радейтчан чувствоыс. Сійӧ югыд да сӧстӧм, нинӧмкӧд ӧткодявны позьтӧм чувствоыс, коді ловъя олӧмас овлӧ сӧмын мортлӧн.

Ӧні, кор ме уна лыддя классикъясӧс да мукӧд тӧлка йӧзлысь гижӧдъяссӧ, пыр ёнджыка и ёнджыка гӧгӧрвоа тайӧс, но важсӧ он нин бергӧд, киссьӧм ватӧ он курышт...

Ме гижи Зиналы бур письмӧ, но немтор эг кӧсйысь сэні, некутшӧм надея эг песты. Меным эз вӧв лӧсьыд не гижнысӧ... Шуи нин тай — мыжа ме тэ водзын... Да, буракӧ, тшӧтш и Зина водзас мыжа... Но, буди, оз ков вунӧдны и сійӧс, мый сэки меным вӧлі сӧмын на дас сизим арӧс, а Зинаыслы быдса вит воӧн унджык... Сэсся, гашкӧ, тырмылас та йылысь? Муса Динаӧй дай Дианаӧй! Сӧмын тэ дінӧ, ӧтнадыд дінӧ, лэбӧ менам гажтӧмтчысь сьӧлӧмӧй. Эскы меным, и мед оз дойдав сэсся тэнӧ некутшӧм жель! А казьтывны кӧ нин важсӧ, вай пондам казьтывны мӧдтор: кыдзи ме коркӧ Ыбынын, колӧмӧн и ковтӧг, век вӧлі тӧвзя катищелань, мед содтӧдысь аддзывны тэнӧ, мед тэкӧд орччӧн пукалыштны джуджыд кер бунт вылын да видзӧдны лӧзалысь ягъяс вылӧ и сэк жӧ сывны помтӧм муслунысь да нимкодьлунысь. Помнитан татшӧмсӧ?

А тӧдін кӧ эськӧ тэ ещӧ, кутшӧма ме гордитча тэнад радейтӧмӧн! Ог нин кутӧй сёрнитны, кутшӧм ме шуда... Дина! Тэнад письмӧясын тэнад сӧстӧм лолыд югзьӧмӧн югзьӧ, бурлунӧн и кыпыдлунӧн йиджтысьӧмаӧсь найӧ, и ме ӧтарӧ век выльысь лыддяла и лыддяла найӧс.

Кузясӧ гижны талун ог кут — тэрмася ӧдйӧджык лӧньӧдны-бурӧдны тэнӧ, мед весьшӧрӧсӧ эз доймась сьӧлӧмыд.

Ме вӧсна эн тӧждысь, донаӧй менам — велӧдча бура, ёна лыддьыся, спортӧн песа ачымӧс. Ог вись. И вочасӧн, буракӧ, тӧлксялышта.

Да, чуть тай эг вунӧд! Тані, Германия миянладорын, бур событие лоис: тайӧ лунъясӧ котыртӧма выль, тыр правоа государство — Германскӧй Демократическӧй Республика. Немецкӧй му вылын медводдза рабоче-крестьянскӧй государство. Миянлы, дерт, ёна буртор да коланатор тайӧ. Кыдзкӧ быттьӧ долыдджык лои овнысӧ миянлы немец му вылас... Вай жӧ ӧтвылысь сиам чужысьыслы сылӧн потан дінын — кузь нэм да бур шуд!

А ӧні ме сэсся шыбита ручкаӧс да топыда кутла тэнӧ, менам Динаӧй дай Дианаӧй! Да окала, окала, окала...

Коля ловъяӧн и дзоньвидзаӧн, учебнӧй танкӧвӧй подразделениеса курсант Ф. Мелехин».

15

Учебнӧй подразделение ме помалі став статьяяс кузя «отлично» вылӧ, и бӧрсӧ аслам частьӧ менӧ индісны штабса начальник танкӧ командирӧн. Кор ме тӧдмалі та йылысь, веськыда шуа, муртса гатш эг усь повзьӧмӧйла...

Абу ӧд шутка — штабса начальник экипажӧ!

Ме, дерт, тӧді нин, мый командование взводӧ пырӧны кык экипаж — полкса командирлӧн да штабса начальниклӧн. Но тайӧ взводыс ӧні, мирнӧй кадӧ, эз вӧв дзик ас кежсьыс, торъя единицаӧн, а сійӧс сетӧма вӧлі линейнӧй танкӧвӧй роталы. Та вӧсна меным медводз колӧ вӧлі петкӧдчыны ротаса командирлы.

Капитан виччысис нин миянӧс, выльӧн «пӧжалӧм» танкистъясӧс: здоровайтчис, кияссӧ мышкас пукталӧмӧн нимкодьпырысь пондіс ветлӧдлыны миян водзын, былькъякодь гырысь синъяснас юасяна видзӧдлывлӧ быдӧн вылӧ. Сійӧ вӧлі ме кодь кымын жӧ тушаа, но косджык, сӧнӧдджык, крукыля ныра гӧрдоват чужӧмыс топыда зэвтӧм кос кучика и. Абу на пӧрысь. Но юр шӧрыс ыджыда нин лысӧма... Меным сійӧ мыйлакӧ пырысь-пыр жӧ тӧд вылӧ уськӧдіс ёна мырсьысь пӧрысь вӧлӧс. А кор нӧшта, сёрнитігмозыс, кадысь кадӧ пондіс боквыв довкйӧдлыны юрнас, да сэки кос голяыс ниртчис кительыслӧн дзескыд юрйыв улас — дзик нин сийӧсалӧм мудзӧм вӧвлӧн моз — сэки менам тайӧ чайтӧмыс нӧшта на вынсяліс.

— Мый нӧ, сержант Мелехин, вай тэсянь заводитам. Тэныд зэ-эв ыджыд честь лои сетӧма — учебнӧйсянь веськыда командование взводӧ. Та йылысь эн вунӧдлы ни лунын, ни войын. Тіян вылӧ видзӧдӧны ставӧн. Но тіянӧс ӧтлаалӧма менам первой ротакӧд, и став уставнӧй требованиеясыс тіянлы — мукӧдлы моз жӧ закон. Мед некутшӧм анархия эз вӧв! Гайкаяс не личӧдны! А мыйкӧ кӧ лоӧ сэтшӧм-татшӧмыс, веськыда ме дінӧ шыӧдчы.

Сэсся сійӧ шуис, мый миян взводса командир лейтенант Алешин, сійӧ жӧ и полковник танкын командир, аслас йӧзкӧд муніс срочнӧй задание вылӧ и ме верма петны экипаж дінӧ.

Меным сӧмын колис тшолкнитны сапӧга кокъясӧн.

Из казармалӧн коймӧд судта. Кузь коридор, джоджсӧ топыда вольсалӧма тшупӧда-сера метлахскӧй плиткаӧн. Гораа зятйӧдлӧны менам кӧрт подковкаяс, а сьӧлӧмӧй морӧсын тривкйысьӧ дзугйӧ шедӧм уркай моз.

Этшаник кӧлуй тыра нопторйӧс киын кутіг ме торкӧдчи да пыри командование взводлӧн жырйӧ. Кык судта койкаяс — куим гоз, кыдзи вӧлі и учебнӧйын, нӧшта ӧти, вевсявтӧм нин, пыранінын крӧвать, ӧшинь дорын пызан, тумбочкаяс да улӧсъяс, джоджыс вольсалӧма коз сера паркетӧн. Жырйын вӧліны куимӧн: ӧти пӧрччысьтӧг куйліс эшкын вылас, мӧд ноксис зэв ыджыд аккордеонӧн, крӧвать вылас жӧ, а коймӧдыс пукаліс пызан сайын да лыддьысис.

— Здравствуйте! — ёна шызьӧмӧн гораа шуи ме.

Аккордеона сержант да крӧватьын куйлысь старшӧй сержант дзоргӧдчисны ме вылӧ. А коймӧдыс, старшина, шыбитіс книгасӧ да пырысь-пыр жӧ воча сувтіс — ыджыд тушаа, гырысь лысьӧма, кузь кияса. А нӧшта ме удиті казявны, мый сылӧн пупырӧсь кузьмӧс чужӧм, картупель кодь ныр, а шуйга бандзибыс вурыса.

— Пацанва, — шуис сійӧ чирӧм гӧлӧсӧн, — эз-ӧ во миян дінӧ выль командор?

— Менӧ индісны штабса начальник экипажӧ...

— А ме нӧ мый шуа! — наянитӧмӧн радліс кузь старшина. — Ми и эм тайӧ славнӧй экипажыс. Эй, полӧкалӧяс, чеччӧй, шуӧны тіянлы — начальство воис!

Ме яндыся, мырдысьӧн мӧвпала, кыдзиджык кутны ачымӧс, кыдзи сёрнитны. Ставныс найӧ олӧмаджыкӧсь ме дорысь. Кыкӧныс, буракӧ, воюйтӧмаӧсь. Весиг со и званиенас ыджыдджыкӧсь. Кыдзкӧ аслыспӧлӧс ногджык колӧ сибӧдчыны на дінӧ. А кыдзи эськӧ?

— Вольнӧ, — шуа, а ачым зіля нюмъёвтны. — Верманныд и водзӧ вӧчны, коді мый кӧсйӧ. Сӧмын ме эськӧ кори индыны, кӧні менам командирскӧй вольпасьӧй...

Синмасьӧны ӧта-мӧдныскӧд, казявтӧг ог ов — гажъялӧны синъясыс. Ыджыд старшина индӧ вевсявтӧм крӧвать вылӧ:

— Тэӧдз миян командорным эськӧ и узьлывліс тані. Но сійӧ важӧнкодь нин абу, тыртӧм вӧлі бур местаыс, и ме лэччи вылісяньыс. Верма бӧр кавшасьны, кыдз шуласны: быд пӧткалӧн — аслас поз.

— Мыйла нӧ, оз ков, кажитчӧ кӧ, — шуа сылы, ачым зіля сы ногсӧн жӧ шмонитыштавны. — Вылісяньыс ӧд меным унджык пондас тыдавны...

Тайӧ, буракӧ, кажитчис налы.

— Но, лады, — шуӧ гырысь лыаыс, — сӧмын мед не лӧгасьӧмысь-а.

— Нинӧм абусьыс огӧ лӧгасьӧй. — Ме тувкнитышті нопторйӧс улі крӧвать улӧ, шапкаӧс пукті аслам вольпасьӧ.

— А ӧні вай ме представита ассьыным славнӧй экипажнымӧс, — дзебтӧм нимкодьлунӧн водзӧ сёрнитіс старшина.

— Разрешайта...

— Со тайӧ Антон Чубиркин, орудиеса командир, — индіс сійӧ старшӧй сержант вылӧ. — Сійӧ жӧ — гетман Трезвиньский...

— Мыйлакӧ? — шензя ме «гетман» вылӧ видзӧдіг. Сійӧ кудриа сьӧд юра, мича еджыд чужӧм вылас помъясӧдыс чикыльтӧм уска.

— А сідзи жӧ, — пупырӧсь чужӧм пасьталаыс шпыннялӧ старшина. — Кӧть эськӧ и гетманлысь булава абу сетӧмаӧсь сылы, но став трезвенникъяс пӧвстас сійӧ, позьӧ шуны, медыджыд гетманыс... Сурысь кындзи немтор вомас оз босьтлы.

— Дугды, Лёша, сӧрнысӧ, — чукыртчыліс Чубиркин.

Но чужӧмас вурыса старшина быттьӧ эз и кывлы сійӧс:

— А нӧшта ме верма содтыны: демобилизация водзвылын миян гетманным сэ-этшӧм мечтательнӧйӧн пондіс лоны. Мукӧддырйиыс синъясыс лолӧны каитчысь грешничалӧн кодьӧсь...

— Да дугды, мися, тэд шуӧны! — скӧрмис Чубиркин.

— А этайӧыс, музыканас коді, — гӧлӧссӧ вежтӧг водзӧ сёрнитӧ старшина, — радист-пулемётчик Костя Воробьев. Нимтам Воробей-разбойникӧн.

Воробей-разбойник гажаа шпыннялӧ воча да сӧмын и кыскышталӧ ыджыд гӧрба нырнас. Сійӧ зэв ичӧтик, дженьыда шырӧм сьӧд юрсиа да лӧзов синма.

— Муромсаясысь сійӧ, — экскурсовод моз висьтавлӧ старшина. — А медым лӧсьӧдны-вӧчны татшӧм типсӧ, матушка-олӧмыслы уна нэмъяс чӧж ковмӧма сорлавны скифъяслысь, сарматъяслысь, рочьяслысь да мукӧд йӧзлысь вирсӧ. Кытчӧдз абу артмӧма татшӧм чудоыс. Ачыд аддзан, кутшӧм воробей петӧма! И морӧсыс, аддзан, кутшӧм! — воробейыслӧн пидзӧс кодь...

— Аддза и эм... — ме ог вермы кутны серамӧс.

— А мыйла сійӧ тшӧтш и разбойник, тайӧс тэ ачыд регыд казялан. Шутьлявны эськӧ и оз шутьляв, но аслас музыкаӧн полкнымӧс дзоньнас регыд гортйӧ водтӧдас.

— Мыйла нӧ «дзоньнас», — юргысь мича гӧлӧсӧн шуыштіс Воробей-разбойник. — Тырмымӧн лоӧ ӧтнадтӧ тэнӧ, Насос-крыльчаткинӧс...

— Кыдзи-кыдзи? — эг гӧгӧрво ме.

— Менӧ тайӧ достойнӧй нимнас ыдждӧдлӧны, — копыртчыштліс старшина. — Гайдуков-Насос-крыльчаткин!

— Мыйла нӧ сідз? — сӧмын и верми ме юавны.

— А сы вӧсна, — гораа серӧктыштіс уска гетман Трезвиньский, — мый полкын некод оз вермы водзсасьны сыкӧд вина юӧмын.

— Та кузя сійӧ, — чиктылӧ тшӧтш Воробей-разбойник, — центробежнӧй насос кодь. Тӧдан ӧд, эм тай танкад.

— Тӧда... — кутчысьтӧг нин тшӧтш серала ме старшина вылӧ видзӧдіг.

А сійӧ ки пыдӧснас ниркниталӧ личыд тасма увсьыс нёпмунӧм кузь кынӧмсӧ да ичӧтик моз вынсьӧдӧ:

— Да, ме сэтшӧм...

— Дерт, шуам, и танктӧ сійӧ ставсяыс медбура новлӧдлӧ, — содтӧ Воробей-разбойник. — Мастер вождения сійӧ.

— Но тайӧ нин дзик нинӧмла, та кузясӧ... — виччысьтӧг яндысьыштіс Насос-крыльчаткин. — Мед, бурджык, командорным ас йывсьыс висьталыштас.

— Федяӧн менӧ шуӧны... Федя Мелехин, — менам бара на шызис лолӧй, быттьӧ экзамен вылын. — Вӧр лэдзысьӧн да кылӧдчысьӧн вӧвлі. Нация серти кӧ — коми. Эм сэтшӧм муыс Союзлӧн войвылын, Урал таладорын...

— Но и дивӧ! — ышмис Насос-крыльчаткин. — Ок и экипаж! Украинскӧй гетман, Муромса разбойник, ме ачым Сибирса казакъяс лыдысь, а ещӧ со, видзӧд, коми морт воис. Чӧвлы жӧ! А кутшӧм нӧ титул ми эськӧ тэныд сетам? Тіян нӧ асланыд кыв эм?

— Эм, дерт! Кыдз нӧ сытӧг... — ме весиг дӧзмышті татшӧм пемыдлунсьыс.

— А ноко, висьтав мыйкӧ.

Ме эг понды ышнясьны да сьӧлӧмсянь шуалі радейтана сьыланлысь кывъяссӧ:

Югыд кодзув, петав, петав,

Зарни кодзув, петав,

Югъяв, пӧртмась вылісянь,

Петав рытъя кыа бӧрын.

— Видзӧд со, немся кыв тӧдсаыс абу! — чуймис Насос-крыльчаткин. И мича ладаӧсь кывъясыс... А ачыд тэ быттьӧ и россиянин кодь — еджгов, лӧзов синма, он и чайт. Кывзы, Федя... Вай, зонмӧ, сідзи нин ми пондам тэнӧ шуны...

— Дерт жӧ, мый сэн сёрнитнысӧ! — сьӧлӧмсянь шуи ме.

— Сідзи и пондам шуны, кытчӧдз титултӧ эгӧ на корсьӧй. А корсьнысӧ ковмас — мед нин быдӧнлӧн вӧлі... Ӧні вай миянлы вуджӧд, мый лыддин.

Ме, кыдзи сямми, вуджӧді. И сэк жӧ казялі, кыдзи шоналӧ менам сьӧлӧмӧй ас кыв вылын шуӧмасӧ тайӧ йӧзыслы гӧгӧрвоана висьталӧмысь.

— А ӧд мичаа лӧсьӧдӧма, — донъяліс Насос-крыльчаткин. — Кывзы, Федя, а эмӧсь-ӧ тіян асланыд енъяс? Вӧлӧмаӧсь-ӧ водзті? — кытчӧкӧ век асланьыс синӧ старшина.

— Вӧліны, дерт... — серала. — Зарни ань вӧлі, золотая дама... Кӧрт айка вӧлӧма и, железный свекор. Эжва юнымӧс кӧрт чепъясӧн вомӧныс потшлывлӧма, мед вӧралысьяслысь вот пычкыны.

— Кӧрт айка... Зэв гора титул, — долыдмис Насос-крыльчаткин, пупырӧсь чужӧмыс быдсӧн пондіс волявны нимкодьысла. — Зэв лӧсьыд титул! Да весиг ӧд и, чёрт возьми, танкъяскӧд, кӧрткӧд йитчӧма... Кӧрт айка! Но, кыдз-мый, пацанва?

— Лӧсьыда юргӧ! — шуис Воробей-разбойник, сэсся и долыдпырысь гоз-мӧдысь няжкнитіс аккордеоннас.

Тадзи менам лои тӧдмасьӧма экипажкӧд...

Дерт, ставыс артмис эз сідзи, кыдзи ме водзвыв ас кежысь лӧсьӧдлі. Но ӧд ме эг чайт, мый экипажӧй дзоньнас «старичокъясысь»!

Но ӧд ме — командир танкас, кыдзкӧ ковмас командуйтны наӧн, мед кӧть и ыджыдджыкӧсь найӧ ме дорысь.

Шунытӧ сӧмын кокни — командуйтны! А вот пӧ кыдзи тайӧс колӧ вӧчны?

Дыр ме эг вермы унмовсьыны сійӧ войнас. Быдса танк сетӧны меным, и со кутшӧм аслыспӧлӧс да тешкодь экипаж... Видлы вот командуйтны наӧн...

Кыдз-мый со менам артмас ставыс-а? — матӧ воӧмӧн мӧвпавсис менам бокысь бок вылӧ бергаліг да германскӧй енэжын германскӧй тӧлысь вылӧ корсюрӧ видзӧдлывліг...

Медбӧрын ёна мудзис лолӧй тадзисӧ вийсьӧмысь, да и шуи аслым: мый нӧ водзвывсӧ няргыны? Ас кодьыдӧн водзӧ ло дай, сэсся немтор оз ков. Ныртӧ вылӧ эн лэпты, но и коньӧрӧн эн ло.

Аскинас вӧлі паркӧвӧй лун — мӧд ногӧн кӧ, дзоньнас подразделение ноксис-уджаліс танкъяс дінын. Ме, выль сьӧд комбинезона, матыстчи асланым боевӧй машина дорӧ, сійӧ сулаліс боксын мӧдӧн, быдса частьын — мӧдӧн... Вывсьыс павтыртім ыджыд брезент вевттьӧдсӧ, и со — петкӧдчис ме водзӧ менам танкӧй! Чача кодь кокньыдик быттьӧ, лӧсьыда шӧралӧм-тэчӧм, тувсовъя небыд веж рӧма, код вылын яра еджвидзӧ ыджыд номерыс, дзодзӧг голя моз гоньгӧдӧм пушкаа да сьӧд мазьӧн лӧсталысь гусеница-тракъяса. Красавец!..

Збыль али мый ӧні тайӧ лоӧ менам танкӧн? Ме сэні лоа медыджыднас? И шуам, лоӧ кӧ кутшӧмкӧ бой ли мый ли, ми пондам тӧвзьыны враглы паныд, гымгыны пушкаысь, сяргыны пулемётъясысь...

Боксъяс помын гажаа ворсӧ оркестр — сійӧс век вайӧдлывлӧны татшӧм лунъясас, мед танкистъяслы гажаджыка уджавсис. Музыкаыс нӧшта на ёна шызьӧдӧ менсьым сідз нин шызьӧм лолӧс, и лӧсьыд меным кывны ачымӧс татшӧмнас...

Механик Гайдуковкӧд пырим танк пытшкӧ, сійӧ чуткис-ӧзтіс югдӧдан плафонъяс, и ме муртса эг горӧд чуймӧмӧн. Танк пытшкын вӧлі сӧстӧм да кыпыд, бура пелькӧдӧм горничаын моз! Став «стенъясыс» и «пӧтӧлӧкыс» краситӧма лым еджыд белилӧӧн, еджыд вывтіыс мичаа тювгысьӧмаӧсь гӧрд и турунвиж проводъяс — ломтас да мавтас сетысь, электрическӧй да мукӧд; боеукладка ящикъяс вылӧ вольсыштӧма небыд коврикъяс, стен бокъясӧ йитлӧм снарядъяс да гильзаяс пӧтӧса волялӧны мазьӧн.

Тайӧ жӧ абу танк, а збыльысь чача! Абу небось учебнӧй машинаясным кодь, кодъяс вемӧдзныс йиджтысьӧмаӧсь саӧн да соляркаӧн.

Ме дзебтӧг петкӧдла Гайдуковлы сьӧлӧм бурмӧмӧс. Сылы, видзӧда, кажитчӧ жӧ тайӧ. Но миянӧс бӧр нин чуксалӧны ортсыӧ. Казявтӧг ог ов, мый машина дорын сулалӧ лейтенант да гажа синъясӧн видзӧдӧ ме вылӧ. Ме гӧгӧрвоа, коді тайӧ, зэлыда нюжӧдча, лэпта киӧс шапка дорӧ:

— Товарищ лейтенант, курс... кхм... сержант Мелехин воис водзӧ служитӧм могысь...

— Бур, бур, — воча шуӧ лейтенант, — здравствуйте, — да нюжӧдӧ кисӧ, ме топыда кутла сылысь кузьмӧс небыдкодь кисӧ. — Но, кыдз-мый тіянлы тан кажитчӧ?

— Машина вӧсна бура тӧждысьӧны, товарищ лейтенант!

— Насос-крыльчаткин тӧдӧ, кыдзи колӧ делӧсӧ вӧчны, — шыасис водз люкӧд чургӧдчӧм Гайдуков.

— Тэ, Гайдуков, дугды кикимеритчынытӧ, — ӧлӧдіс сійӧс лейтенант стрӧгавтӧг. — Выль командирыд дырйи кӧть яндысьышт.

— Да нинӧм, — шуа, — ми тӧдмасим нин...

— Ті вай чорыдджыка накӧд, Мелехин, а то сьылі вылад ӧшӧдчасны.

Ми ветлӧдлыштім лейтенанткӧд паркӧд, сёрнитыштім ӧттор-мӧдтор йылысь, бурджыка тӧдмасим. Сійӧ сӧмын куим арӧсӧн и ыджыдджык ме дорысь, абу вылӧ пуксьысь, серамбана морт. Сёрнитӧ зэв тэрыба, ме пырысь-пыр жӧ казялі, мый сёрнитігас зэв ӧдйӧ чеччалӧ ӧти мӧвпсянь мӧдӧ, ӧти темасянь мӧдӧ. Та вӧсна кажитчис, мый сійӧ оз тыр-бура кывзы мӧд мортсӧ. И, буракӧ, та вӧсна менам, виччысьтӧг, мӧвпыштсис: «Дерт, талы Тузиковӧдз, учебкаса взводнӧйӧдз, ылынкодь...»

16

«Бур лун, муса Динаӧй дай Дианаӧй!

Со ме и бӧр бергӧдчи частьӧ, ӧні, буракӧ, позьӧ нин шуны, мый лои збыльысь танкистӧн, да нӧшта нин — танкса командирӧн. Почётыс, дерт, ыджыд, но и кывкутӧмыс абу жӧ этша, ог тӧд, верма-ӧ ставсӧ кыдзи колӧ керны. А медсясӧ полышта со мыйысь: мися, сямма-ӧ лӧсявны экипажыскӧд? Ӧд найӧ ставныс ыджыдджыкӧсь ме дорысь, а ӧткымынӧн весиг воюйтлӧмаӧсь. А сідзсӧ тані служитны, дерт, ёна кокньыдджык учебнӧйын серти. Став прӧст кадӧс ӧні ме сета книгаяслы да спортлы.

Тэ сӧмын, Дина, ен могысьӧн, эн чайт, мый ме ошйыся. Ньӧти ог. Ме зэв збыльысь шуи аслым штурмуйтны тӧдӧмлунъясыслысь крепостьсӧ быдладор боксянь, военнӧй ногӧн кӧ — став фронтъяс вывсяньыс.

Со кутшӧм главнӧй фронтъяс ме инді аслым: философия, политэкономия, биология, астрономия, политика, литературоведение. Мен чайтсьӧ, мый тайӧ медшӧр мыджӧдъяс вылас кутчысьӧны йӧзлӧн тӧдӧмлунъяс да мӧвпалысь вежӧр, и он кӧ кут тӧдны найӧс, ӧдвакӧ верман лоны тыр-бур мортӧн. Сы вӧсна ме нин заводиті судзӧдавны да ньӧбавны тайӧ наукаясыс кузя медколана книгаяссӧ, кӧсъя лӧсьӧдны ассьым библиотека.

И тӧдан, Дина, ме весиг эг чайтлы, мый ставыс тайӧ сэтшӧм интереснӧй вӧлӧма. Шуам, ме сӧмын на пӧся лыдди Тимирязевлысь книга — «Му вӧдитӧм да быдмӧгъяслӧн олӧм». Сэтшӧм бур гижӧд! Позьӧ шуны, тайӧ аслыспӧлӧс гимн быдмӧгъяслы, веж рӧмлы да шонді югӧрлы. И пырысь-пыр жӧ сэтшӧм гӧгӧрвоана меным лоис вӧр-ваыслӧн тыдавтӧм олӧмыс! Ме весиг ӧні шензя, кыдзи водзынсӧ олі тайӧс гӧгӧрвотӧгыс. Либӧ со ме лыдди Энгельслысь «Семьялӧн, частнӧй собственностьлӧн да государстволӧн лоӧм» книга. И сэні сэтшӧм жӧ гӧгӧрвоана восьтӧма му выв йӧзлӧн кузь олӧмысь туйсӧ... Сэсся тайӧ тӧдӧмлунъясыслысь визьсӧ ме вынсьӧді Ленинлӧн «Государство да революция» уджӧн. И ставыс гӧгӧрвоана меным лоис, ачымӧс весиг кыдзкӧ быттьӧ зумыдджыка понді кывны...

А литературнӧй критика кузя ме лыддя Белинскийӧс. Куим кыз том судзӧді, военторгысь ньӧби. Вот мортыс! Личность! Сэтшӧм лӧсьыда гижӧ! Кывъясыс — пӧсь ӧгыр кодь доналӧмаӧсь: сотӧны, лолтӧ сідзи и шызьӧдӧны, кӧть эськӧ и гижӧма нин сё во сайын... Сы бӧрын литература вылас пондан видзӧдны мӧдджык синъясӧн, ёна сюсьджыка. Унджык пондан мӧвпавны и дзоньнас общество йылысь, и ӧтка мортлӧн пытшкӧсса олӧм йылысь... Ме весиг ог и куж шуны, кутшӧма менӧ вӧрзьӧдіс да кутшӧма кажитчис Белинскийыс!

Кыдз аддзан, ёнасӧ гажтӧмтчыны меным некор, сӧмын тай тэысь гажӧй бырӧ-а. Но тэ мукӧддырйиыс, войяснас, ловъя кодьӧн быттьӧ волывлан ме дінӧ, шоныда меліалан, окалан да пӧся шӧпкан радейтчӧм йылысь. Ок эськӧ, збыль вылас кӧ тадзи вӧлі!..

А лыддьысьӧм кузяыс бур сӧветъяс меным важ моз сеталӧ лейтенант Тузиков, учебнӧйысь взводнӧй командир, ме, буракӧ, гижлі тэныд сы йылысь. Ми бура лӧсялам тайӧ мортыскӧд и кадысь кадӧ век на аддзысьлывлам. Менӧ сійӧ весиг нуӧдлывліс офицерскӧй клубӧ, тӧдмӧдіс сэтчӧс библиотекарыскӧд, и мӧдыс кӧсйысис меным вежлавны книгаяс. Сэтшӧм нимкодь меным таысь! Ӧд сэні кызь сюрс гӧгӧр том!

А ӧні ме бура нин казялі, мый лыддьысигас ме аслысногӧн шуда овла. Кор ме лыддя бур книгасӧ, менам лолӧй сідзи и ыпъялӧ... Вежӧрӧй бордъясьлӧ... И ачым ме, дзоньнам, сӧстӧмджыкӧн да кокньыдджыкӧн лола, дась лэбны... А тшӧтш и вынсяла быттьӧ, удалӧн и повтӧмӧн ме лола, быдтор вылӧ дасьӧн, радейтысьӧн и скӧралысьӧн. Шуны кӧ нин сідз — дзоньнам ме, лов тырӧн и вир сӧн тырӧн, пӧртмася-ола.

Тэ, Дина, эн думайт, мый ёна лыддьысьӧмысла ме лои тані югыдінӧ петавлытӧм воз кодь омӧликӧн. Эг! Ме важ моз ён да дзоньвидза. Учебнӧйын на ме сувтӧдлі ас водзӧ кутшӧмсюрӧ могъяс и ӧні пӧрті нин найӧс олӧмӧ, кыдз шуласны. Шуам, штанга йӧткышта 85 кг, жмита — 65 кг. Турник вылын быд ногыс бергала. Быд асыв чечча 15 минутӧн водзджык ӧтувъя подъёмӧдз, ыджыдкодь кытшов котӧрта, а сэсся вӧлись нин мукӧдныскӧд тшӧтш вӧча физзарядка. Куритчӧмысь дзикӧдз вылӧ дугді.

Ньӧжйӧникӧн тшӧтш йира и немецкӧй кыв, а то весиг яндзим овлӧ мукӧддырйиыс: олан немец му вылын и немысь-немтор он гӧгӧрво на ногӧн...

Мӧдӧда тэныд выль фото, тані ме лычкаяса нин, сержант, юрси бӧр нин лэдзышті и. Мед тэ бара эн повзьы, кыдзи коркӧ Сыктывкарын, кор тай видзӧдін ме вылӧ, лысӧма вылӧ.

Ставыс кӧ менам лючки да бура пондас артмыны служба вылас, гашкӧ, и отпускӧ лэдзласны. Ок, ёна бур эськӧ вӧлі! Ме ӧні ас кежысь зэв частӧ быд ногыс лӧсьӧдла, кыдзи ми тэкӧд коркӧ аддзысям. Но та йылысь, бурджык, чӧв овны. Мед водзвыв не вомдзавны.

Мый вермӧмысь сиа тэныд бура помавны училищетӧ.

Аддзысьлытӧдз, менам дона Динаӧй дай Дианаӧй! Биа пӧсь чолӧмӧн танкса командир сержант Ф. Мелехин».

17

Некор абу кокни лоны ас коддьӧмъяс вылад ыджыдӧн, наӧн веськӧдлысьӧн. Тайӧс, дерт, ме и водзті нин тӧдлі, вӧрын и кылӧдчанінын, но ӧні командиралан нопйӧй кажитчис торйӧн нин сьӧкыдӧн. Ӧд менам экипажӧ чукӧртчӧмаӧсь тӧвйылӧм гут кодь нин дошлӧй йӧз, и сэтшӧм разнӧйӧсь...

Шуам, сувтӧдасны стройӧ ротанымӧс, перекличка вӧчасны. Кодкӧ оз тырмы. Дерт, ёнджыкасӧ «старичокъяс» оз веськавны. Бур на, стрӧитіс кӧ миянӧс старшина, шуам, столовӧйӧ мунны ли мый ли: сійӧ вермас на и ӧвтыштны кинас — вӧтӧдасны пӧ, аддзасны туйсӧ... Лёкджык, кор ачыс ротнӧй овлывлӧ та дырйи. Татшӧм здукъясас, перекличка дырйиыс, менам сьӧлӧмӧй водзвыв нин заводитӧ ёнтыны... И со — бара кодкӧ абу. А коді абу? Ме, юрӧс чургӧдӧмӧн, кыйкъяла шуйга фланг вылӧ, строй помланьӧ. Сідзи и эм — помас бара на оз тыдав менам Рӧзбойникӧй!

— Эм абу Воробьёв? — тӧдӧмысь нин юасьӧ ротнӧй.

Воробьевлӧн и дукыс абу!

— Но и анархия! Но и взводик! Енмыс тай накажитіс жӧ менӧ, — скӧрысь чушкӧ Стукачёв, юрнас вынысь довкйӧдліг. — Мелехин, мун корсь ассьыд подчинённӧйтӧ, а ми тані ставӧн сулалам-виччысьыштам.

Нинӧм он вӧч, лоӧ мунны корсьны.

— Сійӧ вӧлі кустъяс пытшкын пилитӧ-ворсӧ, — чуйдӧдӧ кодкӧ стройсянь.

Аддзан Воробей-разбойникӧс кустъяс пытшкысь, пинясян, а сылы быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, йӧй улӧ сетчӧмӧн сӧмын и шпыннялӧ чер пу ыджда ныра чужӧмнас. Стройыс дзоньнас яра зыньгӧ сы вылӧ — дыр-ӧ позьӧ сулавны да виччысьны! — а сылы пӧсь ни кӧдзыд, лун-мӧд бӧрын бара ставыс выльысь заводитчӧ. Сійӧс и пинявлісны, и мыждылісны, и бур ногӧн сёрнитлісны, — но ставыс вӧлі весьшӧрӧ!

Мыйкӧ думыштас ассьыс вӧчны, сэсся мый кӧть оз ло орччӧн, кӧть муыс потас, оз и казявлы... Сетасны команда — направо, налево, — мукӧдыс бергӧдчӧны, а сійӧ сулалӧ мыр моз, быттьӧ абу и кывлӧма, быттьӧ сылы оз и тшӧктыны. Коркӧ бӧртинас нин сӧмын бергӧдчас сэсся, вӧлисти воас вежӧрӧдзыс командаыс.

Некор сэсся ме эг аддзывлы Воробьёв кодь йӧзсӧ, кодъяс эськӧ сы моз жӧ — дзоньнас! — вермылісны вӧйтчыны ас думъясӧ. Мунан сыкӧд орччӧн, юалан мыйкӧ, а сійӧ чӧв олӧ. Тэ нин заводитан пузьыны воча кывсӧ виччысигӧн, а сійӧ вӧлисти шыасяс: «Тэ, буракӧ, мыйкӧ юалін?» Позьӧ шуны, мый сылӧн асруа чорыд кыш пытшкӧ ортсыса шыясыс йиджтысьлісны зэв дзескыдпырысь... Сэсся и дулан вӧв кодь асныра. Мыйкӧ кӧ желлясяс юрас, то быд ногыс нин — дзебсясьӧмӧн и пышъялӧмӧн — пондас вӧчны ассьыс. Эз весьшӧрӧ шулы Гайдуков медводдзаысь тӧдмасигӧн, мый Воробей-разбойникӧ сорласьӧма скифъяслӧн, сарматъяслӧн да рочьяслӧн вирыс... Дивӧ босьтӧ, кыдзи сійӧ быдса часъясӧн вермӧ пукавны да помся няжгыны-пилитны аккордеоннас. Няжгӧ и няжгӧ! Мукӧдсӧ, коді кылӧ, шогӧдӧ нин сылӧн ворсӧмысь, ныж пуртӧн быттьӧ пилитӧны, а сылы дзик веськодь. Ӧтилаысь вӧтласны, мунӧ мӧдлаӧ, тішкӧ-кыскӧ мыш вылас ас судтаыс жӧ инструментсӧ...

А ӧд сідзсӧ быттьӧ и абу лёк зонмыс — кор абу йӧймӧма музыканас, быттьӧ и яндысьысь, винаӧн оз ышмы и надейнӧй кыдз ёрт. Ӧтчыд, кор нин ми бурджыка тӧдмалім ӧта-мӧднымӧс, неуна гажакодь вӧлі да сьӧлӧмсяньыс шуис меным:

— Кӧть кор верман надейтчыны ме вылӧ, Федя. Ёна кӧ ковмас — вирӧс ог жалит...

Менӧ ёна бурмӧдіс сылӧн татшӧм шуӧмыс. Да и ме сідз лол тырӧн кыла: мыйкӧ ыджыдторйын сы вылӧ век позяс мыджсьыны... И танкын радиостанция сійӧ бура тӧдӧ, тшӧтш и мукӧдтор. Киясыс зільӧсь, сідзсӧ вынаӧсь и — мыйкӧ кӧ заводитас вӧчны, бура артмӧ... Но сэк жӧ сійӧ, шуи нин тай, разбойник кодь асныра да ас думъясас вӧйтчӧм. А командирыд кыдз он скӧрмывлы татшӧмыд вылӧ!..

Ёна ковмис меным тӧждысьны и механик-водитель Гайдуков вӧсна. Насос-крыльчаткин вӧсна. Зэв лӧсялана титул сетлӧмаӧсь! Сы вӧсна мый ёна и эм мортыд радейтіс юны и кысь сӧмын вермис судзӧдаліс вина да сур (сьӧм сылы мынтісны эз этша — дыр служитӧмысь и классностьысь). Дерт, не этшаысь сюрліс сійӧ код юрнас, нарядъяс сетавлісны, гауптвахтаӧ пуксьӧдлывлісны. Менӧ видісны сы понда, ачым ме видчи...

Но сэк жӧ и видзисны на Гайдуковӧс экипажын. Сы вӧсна мый сійӧ збыльысь вӧлі класснӧй, шоча паныдасьлысь механик-водительӧн! Учебнӧйын миян вӧліны мастеръяс, чача моз жӧ ворсӧ вӧлі танкыд налӧн киясын, но — такӧд он на ӧткодяв. Кор Гайдуков пукалӧ рычагъяс сайын, то машинаыд быттьӧ вый вывті мунӧ — оз-ӧ кӧ зӧркнит... И тшӧктігкостіыд быд команда тэнсьыд гӧгӧрвоӧ механик, гӧгӧрвоысь мортыд весиг шутӧдзыд на вӧчӧ. И век кыдз вермӧ отсыштӧ том командирыслы, и некор оз парсышт сійӧс унджык тӧдӧмӧн да ыджыдджык сямнас... Медводдза жӧ тренировочнӧй лыйсьӧм вылын ставсӧ тайӧс ме казялі... И кыдзкӧ пырысь-пыр жӧ понді кывны ачымӧс танкын увереннӧя, ас местаын моз. А кыдз таысь он радлы да нимкодясь?..

Позьӧ вӧлі чайтны, мый Гайдуковӧс енмыс чужтылӧма лоны механик-водительӧн. Но и юис сійӧ бура жӧ... И ӧш мында вӧлі лэптӧ! Ме сӧмын ог тӧд, кыдзи вӧлі тырмӧ ӧти и сійӧ жӧ мортыс ӧтарас и мӧдарас — радейтана уджыслы став сьӧлӧмсӧ сетны, и сэк жӧ винаӧн сэтшӧма ышмыны.

Ӧтчыд, кор ротнӧй буракодь топӧдліс менӧ Гайдуковлӧн нӧшта ӧти «взрывчик» вӧсна, ме, кӧдзавтӧм на, став жар вылысь, мый менам тырмымӧн жӧ эм, уськӧдчи Насос-крыльчаткин вылӧ: мися, тэ янӧдан командованиелысь взводнымӧс, ставнымӧс янӧдан, тэ вӧсна ӧтарӧ сӧмын и видӧны менӧ, мися, дзикӧдз нин тэ юсьӧмыд, немся кутӧд абу кольӧма...

Сійӧ, буракӧ, некор на эз аддзыв менӧ тадзи этшысь петӧмӧн — ме дась вӧлі уськӧдчыны косясьны... И мортыд, тыдалӧ, чуймыштіс, весиг чужӧм вылас вежсьыштліс, бан бокас вурысыс гӧрдӧдіс. Но воча шыасис, кыдзи и век, шпыннялігтыр:

— Кывзы, командор, а кӧсъян — быдса тӧлысь вомӧ ог босьтлы?

— Эштіс тай! — ызъяла на ме.

— Он эскы? А вай заклад вартам.

— Вай.

— Бара жӧ шнапс дозйысь.

— Тӧлысь бӧрын?

— Сӧмын тэ ачыд, аслад киясӧн мыччан меным сійӧс.

И ӧд Крыльчаткиныд воис закладсӧ, вот дивӧыд! Кадыс мунӧ и мунӧ, а Гайдуков век садь ветлӧдлӧ, весиг сур оз ю... Ме нин вунӧдлі аслам кӧсйысьӧм йылысь, но ӧти рытӧ сійӧ ачыс казьтыштіс меным:

— Командор, а кӧні нӧ миян воӧм дозным? Талун тырӧ тӧлысь...

Ме весиг шай-паймунлі: менам эз вӧв дасьтӧма дозйыс. Но и бӧрыньтчынысӧ эз жӧ позь. И ме шуи эскӧдана:

— Час мысти лоас тэныд доз.

— А кысь нӧ эськӧ сійӧ лоассӧ, окота меным тӧдмавны? Он-ӧ нин кӧсйы самоволкаӧ лэбовтлыны?

— А тайӧ нин менам делӧыс.

Воробей-разбойник вӧзйысис меным ёрт пыдди, но ме эг босьт сійӧс. Мукӧддырйиыс, вӧралігъясӧ моз, делӧыс бурджыка артмӧ ӧтнадыдлӧн...

А сэсся, помӧдз кӧ нин веськыдӧн лоны, меным тшӧтш и окота вӧлі бурджыка тӧдмавны ачымӧс риск вылас мунӧмӧн. Кӧть эськӧ, шуам, тайӧ и ковтӧм риск. Ме ог вензьы... Сэсся и ньӧти эг кӧсйы ме, мед кодкӧ мӧд тшӧтш сюрис. Мыйкӧ кӧ лоӧ — мед нин ӧтнам ме кывкуті...

Неважӧн ме тӧдмалі ӧти места, ёнасӧ абу и ылын миян парксянь. Ми буретш вӧлі локтам лыйсянінсянь кар пырыс, дорса уличӧдыс, ротнӧй тшӧктіс меным нуӧдны прӧстмӧм йӧзсӧ казармаӧ. Сэки и веськаліс миян туй шӧрӧ кабаре. Зонъяс пырысь-пыр жӧ пондісны каньгыны: ог жӧ пӧ пыравтӧг мунӧй... Ме нин падъявны пондылі, но век жӧ эг лэдз пырнысӧ. Кӧть эськӧ и аслам горшӧй ёна косьмис. Ӧд код тӧдас на, мый сэні лоӧ, пыран да пуксялан кӧ. А вӧлім ми ӧкмысӧн. Ме омӧля на тӧді мукӧдсӧ — абу и дыр мыжмыны-сюрны... Но регыд мысти ми, этшаджыкӧн нин, кежалім сэтчӧ сур юны. И барменыс, быттьӧ сідзи и колӧ, висьталіс миянлы, мый тайӧ жӧ керкаас, сӧмын мӧдар помсяньыс, аптека сылӧн эм, и сэні век овлӧ шнапс. Мыйла висьталіс? А кыдз жӧ! Выручкаыс ӧд мортыслы колӧ, а куш ӧти пиво вылад да лекарствояс вылад уна он нажӧвит...

И со тарыт, кор менӧ топӧдіс Насос-крыльчаткин, ме шуи аслым видлыны аптекасӧ.

Вӧлі арся пемыд рыт, мураліс зэр сора кӧдзыд тӧв. Кольӧм лунъясӧ усьліс лым, но бӧр сыліс. Татчӧс тӧвъясыс сэтшӧмӧсь и эмӧсь — шлякышаӧсь да слӧтаӧсь, миян кодь лым ни кӧдзыд оз и овлы. Но тайӧ лёкджык на кос кӧдзыдыд серти, кор васӧд тӧв вемӧдзыд йиджӧ. Ми тані ставӧн чирейясӧн матӧ волім...

Гусьӧникӧн тювкниті ме забор сайӧ да и мӧдӧдчи тӧлыслӧн муралӧм шы улын, первой вӧртор вуджи, сэсся и тыртӧм му заводитчис. Нинӧм, кӧть и пӧльтӧ ёна, бушлатӧй менам кыз и шоныд... Быттьӧ вӧравны ме петі сьӧдпемыд вӧрӧ, гажтӧм и шуштӧм. Но ме зіля пӧдтыны лов вылысь шуштӧмсӧ. Меным колӧ судзӧдны ворссьӧм лёк дозсӧ. Йӧйталӧм, дерт, тайӧ, но мый нӧ вӧчан, сідзи артмӧ да... олӧмад тай оз ставыс артмы Устав серти... Мый со ӧні думайтӧны ме йылысь взводсаяс-а?.. Кӧнкӧ ӧд, менам ӧнія татшӧм рискыс кыдзкӧ мӧрччас жӧ налы?.. Гашкӧ и, кыдзи мортӧс, а не сӧмын кыдз командирӧс, вылӧджык пондасны пуктыны менӧ? И сэки, тӧдӧмысь, быдторсӧ ме ёнджыка верма требуйтны налысь?..

Ва сора кӧдзыд тӧв дзужалӧ чужӧмӧс. Мед но ыркӧдӧ. Буретш гусятор керӧм вылӧ и эм поводдяыс...

Кабареыс вӧлі пӧдса нин, и ме пырысь-пыр жӧ уйкниті аптека кильчӧлань. Личкышті звӧнитан кизьӧ. Недыр мысти петіс кӧзяиныс, буретш сійӧ барменыс.

— Гутен абенд, — шуа, — бур рыт. Шнапс битте.

— Гутен абенд, — ньӧти шензьытӧг вочавидзӧ сійӧ.

Сійӧ тӧдіс менӧ, нуӧдіс пыравны. Посводзсянь ми веськалім ыджыд жырйӧ, став стенъяс кузялаыс сэні вӧліны полкаяс. Нырӧ ёся чамгис лекарство да уна пӧлӧс турун дук, но меным некор вӧлі исасьны да дзӧръявны гӧгӧр. Ме сеті кӧзяинлы маркаяс, дерт, тӧдчымӧн гӧгрӧсті индӧм донсӧ, босьті кык «бомба» шнапс да и бӧр чепӧсйи пемыд ывлаӧ.

Лючки да бура воӧдчи казармаӧдз. Став операция вылас муніс часысь неуна сӧмын и дырджык. Но менам тірзисны ки и кок, быттьӧ кузь лунтыр сьӧд вӧр пытшкӧд писькӧдчи да ӧдва петі оланінӧдз...

Кор ме, кӧтасьӧма и пӧсялӧма, пыри асланым жырйӧ — колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм мусаӧн ӧні сійӧ меным кажитчис? — ставӧн ӧтпырйысьӧн бергӧдчисны мелань. И ме, дерт, казявтӧг эг ов, мый быдӧнлӧн чужӧмыс вежсьыштӧма.

— Но, енкӧд, ловъя! — воча сувтіс Насос-крыльчаткин. — А то тані менӧ вины нин кӧсйисны, сӧмын оз на вӧлі тӧдны кыдзи.

— Колӧ эськӧ вӧлі тэныд «тёмнӧй» керны да! — чорыда шуис Петр Бейличенко, полковниклӧн экипажысь механик-водитель. — Мӧдӧдін зонсӧ код тӧдас кытчӧ...

Ме, быттьӧ сідзи и колӧ, сувтӧді пызан вылӧ кык «бомба» шнапс.

— Но и Кӧрт айка! — пӧся шуис Насос-крыльчаткин. — Вот тайӧ — командор...

— Сӧмын ме кӧсъя шуны, мед тайӧ самоволкаыс миян вӧлі медбӧръяӧн! — кӧртала ме, а ачым сьӧлӧмӧн кыла, мый тайӧ здукас, кор быдӧн ме дінӧ йиджтысьӧма кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ шоныдлунӧн, менам кывъясӧй буретш инмасны кытчӧ колӧ. Быть инмасны!

Ӧтвылысь моз воча пондісны шуавны. Сідзкӧ и збыльысь — инмӧма. Но сэсся нин пондісны гольскакывны кружкаяс да мукӧд дозъяс. Точнитчим ми. И ме бара на шуи тост:

— Бурджык боевӧй дружба вӧсна, зонъяс! И мед эськӧ ӧта-мӧднымӧс не кӧмӧдавны...

Сӧмын ӧтнас гетман Трезвиньский эз ю. Тшӧтш точнитчис мукӧдыскӧд, но мыжа моз бӧр пуктіс кружкасӧ, кора пӧ не дивитны. И мед нин помӧдз эскӧдны миянӧс, содтіс:

— Кытчӧдз гортӧ бӧр ог бергӧдчы, ог кут юны. Извиняйтӧй.

А мый нӧ, он кӧ и он, мырдысьӧн некод оз тшӧкты, быдӧнлы колӧ овны, кыдзи аслыс кажитчӧджык.

Ми юим, а сэсся и коляссӧ помыштім, буретша гажмыштім. Насос-крыльчаткин став дырйиыс чургӧдӧ меным кисӧ:

— На, кут, командор, тайӧ лапаыс некор оз подведит тэнӧ.

Сэтшӧм лӧсьыд лои сэсся меным сійӧ рытнас. Эз, дерт, шнапсысь, а ставыскӧд аслам ёртъяскӧд топыд ӧтувъялунысь, кодтӧг салдатыдлы некыдзи оз позь овны.

А тулысъявылыс эз ло менам экипажын орудийнӧй Антон Чубиркин, кодӧс тай вӧлі нимтӧмаӧсь тшӧтш гетман Трезвиньскийӧн. Паркӧвӧй лун буретш вӧлі, ми ставӧн уджалім. Виччысьтӧг воис посыльнӧй:

— Чубиркин, тэнӧ штабӧ корӧны.

— Мыйла нӧ? Он тӧд? — весиг повзьыштіс мӧдыс, мича еджыд чужӧмыс тӧдчымӧн быгалыштіс.

— Ог тӧд, дежурнӧй тшӧктіс корны.

— Тэныд кӧсйӧны офицерскӧй погонъяс шлёпкыны, — эскӧдана шуис Гайдуков. — Кӧсйӧны юавны: сразу майорлысь сетны, али капитанӧн ветлӧдлыштан...

— Да сылы, буракӧ, орден воӧма, — шыасис тшӧтш Воробьев. — Кӧнкӧ, войнадырсяньыс на корсьӧ сійӧс.

Чубиркин муніс. И сэсся ми сійӧс эгӧ нин аддзылӧй. Рытнас воим казармаӧ — некӧн оз тыдав мортыс. Ме — старшина дорӧ, а сійӧ нӧшта на ёна чуймӧдіс менӧ: Чубиркин пӧ босьтіс ассьыс кӧлуйсӧ каптёркаысь. Ме — ротнӧй дінӧ: мися, кытчӧ воштінныд мортсӧ, мыйла меным немтор оз висьтавны?

Капитан кыдзкӧ зэв гӧгӧрвотӧма видзӧдліс ме вылӧ зэлыда былькъясьӧм синъяснас.

— Тэнад Чубиркин дінӧ, Мелехин, чорыда босьтчӧмаӧсь... Вермас лоны — войнадырсяньыс на кутшӧмкӧ бӧж сылӧн кыссьӧ. Нуисны нин сійӧс...

Эз ёна гажа вӧв сійӧ рытнас миян жырйын — ставӧн пудъясисны, мый вермис лоны Чубиркинкӧд.

— Буракӧ, сійӧ немецъяслы служитӧма, — висьталіс ассьыс мӧвпсӧ Пётр Бейличенко, частьса командирлӧн экипажысь водитель. — А сэсся кор вӧтлісны немецсӧ, гусьӧникӧн бӧр асланымъяс дорӧ сибӧдчис. Сэтшӧм гудыр-гадыр дырйиыд он и казяв, коді асланым, а коді абу.

— Да ӧд сійӧ быттьӧкӧ и том на? — падъялӧ Воробьёв.

— Унаӧн вӧліны томӧсь да удалӧсь...

— Некыдзи оз эскыссьы, — шуа ме. — Небыд быттьӧ ачыс, абу ышмысь... И збыльысь том на.

— Кань зэв жӧ небыд, кор дзебас гыжъяссӧ, — вензьӧ Бейличенко. — Видзӧдлін эськӧн, кыдзи пурисны йӧзӧс Украинаын предательяслӧн полевӧй командаяс.

— Пацанва! — шуис Гайдуков. — А, гашкӧ, миян гетманным сы вӧсна и эз юлыв? Поліс, мед эськӧ код юрнас не висьтавны гусятор?

— Вермас лоны...

— А кутшӧм вывод таысь вӧзйысьӧ, пацанва? А сэтшӧм, мый ютӧм мужикыд подозрительнӧй.

— Да дугдыв тэ, Лёша, больгынытӧ!

— А интереснӧ, кыдзи лоӧны татшӧмъясыс?

— Сідзи жӧ и лоӧны, — тӧдсатор йылысь моз шуис Бейличенко, коді миян пиысь, ставным пиысь, вӧлі медыджыдӧн. — Со, шуам, ӧти типӧс миян районын судитісны. И мый жӧ, чайтанныд, сійӧ висьталіс суд вылас? 41-ӧд воын пӧ сюри пленӧ, понді тшыглы кувны. А сэні немец корӧ служитны: сёян пӧ сетам пӧттӧдз и кӧм-паськӧм... Ме пӧ и кӧсйыси... И мыйта ассьыным йӧзӧс сэсся нырыштӧма тайӧ гадыс!

Меным сьӧлӧмӧдз чунгис тайӧ юӧрыс: сёян да паськӧм вӧзйисны, и мӧдіс...

Ӧтилы, мӧдлы, дасӧдлы, сёӧдлы вӧзйисны жӧ, но найӧ эз кӧсйысьны... А тайӧ пондіс служитны.

Сійӧ мортыс, коді эз ышты враглӧн шӧрӧм вылӧ, буракӧ, куліс тшыглы, либӧ лыйисны сійӧс. А тайӧ пӧт кынӧмӧн муніс лыйлыны ассьынымъясӧс.

Со кыдзи войнаыд гугӧдӧ йӧзлысь ловъяссӧ...

18

Тулыснас Россияысь воис выль пополнение, тайӧ пӧрйӧ и зэв аслыспӧлӧс пополнение — воисны унакодь нывъяс: медсестраяс, телефонисткаяс, переводчицаяс. И пырысь-пыр жӧ миян гвардейскӧй танкӧвӧй полкным вежсис. Лоис быттьӧ стройнӧйджыкӧн, сӧстӧмджыкӧн, вежавидзысьджыкӧн да весиг мичаджыкӧн.

Сійӧс, мый командиръяс шедӧдлісны чорыд приказъясӧн да мыждӧмъясӧн, нывъяс вӧчисны куш нин орччӧн олӧмнаныс. Танкистъяс шыльӧдчисны-мольӧдчисны, бритчисны, шырсисны, нярскисны кизьяс и сапӧгъяс, вылӧ лэптӧм морӧсӧн ветлӧдлісны, и быдӧн зілис лоны ыджыдджыкӧн...

Да мый сэн унасӧ висьтавлыны! Коді ачыс вӧвлі салдатӧн да не ӧти во мӧритчис мужичӧйяслӧн дуб котырын, сійӧ кузя сёрниттӧг гӧгӧрвоас менӧ. И уськӧдас тӧд вылас, кутшӧма гажтӧмтчӧ салдат нывъяс понда. Сэтшӧма гажтӧмтчӧ!

И дерт, эз весьшӧрӧ киясын ветлӧдлыны нывъяслӧн Ева паськӧма карточкаяс, и татшӧм карточкаясыд, дерт, эз отсавны ёнмӧдны дисциплина. Та вӧсна командиръяс нуӧдісны татшӧм карточкаясыскӧд помасьлытӧм тыш — мырддялісны да чашйисны-косявлісны, весиг асьнымтӧг шоблісны тумбочкаяс...

Переводчицаясысь ӧтиӧн полкын лои Надя нима зэв лӧсьыдіник ныв. Ыджыд тушаа, еджгов юрсиа да лӧз синма, ачыс век тэрыб да гажа. Сы локтӧм бӧрын штаблӧн зумыш коридоръясын ӧні зэв частӧ тиньгис-дзольгис сылӧн серамыс, и миян Гайдуков эз весьшӧрӧ нимты сійӧс Эзысь кӧлӧкӧльчикӧн. Зэв стӧча сылӧн тайӧ артмис, сэтшӧм и эм.

Штабын сулаліс Знамя, сэні вӧлі первой номера пост, и Надя воӧм бӧрын ставӧн пондісны мырдысьӧн вӧзйысьны сэтчӧ, кӧть эськӧ и «смирнотӧ» сулавны абу зэв кокни. Но Эзысь кӧлӧкӧльчик, буракӧ, некод вылӧ торйӧн пӧсясӧ эз видзӧд, весиг офицеръяс вылӧ, кӧть эськӧ и найӧ варышъяс моз гӧгралісны сы дінті. Быдӧнкӧд ӧтмоза мелі да вежавидзысь сійӧ вӧлі. И сӧмын. Ӧтчыд ме кыдзкӧ-мыйкӧ вені яндысьӧмӧс да шыаси сы дінӧ бура велӧдӧм немецкӧй кывъясӧн:

— Гутен морген, фройляйн Надя! — ме сӧмын на вежси пост вылысь, а сійӧ тотшсьӧдіс-воис воча.

Надя чуймыштӧмӧн сувтовкерис, а сэсся и еджыд чужӧмыс ойдіс дзоридз кодь нюмӧн.

— Шпрехен зи дойч?

— Ог ме... — яндзимӧйла меным эз сюравны кывъясыс. — Менам немтор оз артмы... Эськӧ и зубрита ӧтнам да...

— Бур нин сійӧ, мый кӧсйӧмыс эм! — нимкодьмис ныв, сэсся и виччысьтӧг вӧзйис: — А кӧсъянныд кӧ, ме верма отсыштны? Менам эм нин кык ученик, коймӧдыд оз нин ёна сьӧктӧд.

Веськыда кӧ шуны, ме буретш та вылӧ и надейтчи аслам гуся мӧвпъясӧн.

Сійӧ шуис, мый луннас любӧй кадӧ ме верма пыравны сылӧн кабинетӧ. Но менам яндзимыс унджык вӧлӧма велӧдчыны кӧсйӧмсяыс, и некыдз ог вӧлі лысьт кежавнысӧ. Торйӧн нин сы вӧсна, мый ныв гӧгӧр, шызьӧм мазіяс моз, век дзизъялісны штабистъяс. Но мӧдысь паныдасигӧн Эзысь кӧлӧкӧльчик ачыс нин шыасис ме дінӧ, дивитны пондіс дышӧдчӧмысь. Сэки жӧ тшӧктіс судзӧдны меным грамматика и торйӧн бура заводитны велӧдны глаголъяс, кодъяслысь вежласьӧмсӧ сэтшӧм сьӧкыд гӧгӧрвоны немецкӧй кывйын...

Сійӧ зэв сьӧлӧмсяньыс зілис отсыштны меным, мукӧдлы тшӧтш и, кадысь кадӧ сетавліс индӧдъяс, и кыв велӧдӧмыс меным тӧдчымӧн бурджыка пондіс сетчыны. Сӧмын ас кежысь, гусьӧникӧн, ме быттьӧкӧ и мыйкӧ унджык на вӧлі кӧсъя... Но, ен сыкӧд, зэв бур, мый Надя видзӧдіс ме вылӧ сӧмын кыдз зіль велӧдчысь вылӧ, кӧть эськӧ первойсӧ татшӧмторыд быттьӧ и гирснитышталіс менӧ...

Регыд мысти ме казялі, мый Эзысь кӧлӧкӧльчикным зэв частӧ ӧтлаын овлӧ кузь Оттокӧд, керкаяслӧн электро да ломтысян системаясса главнӧй механиккӧд. Шуӧ вӧлі, мый ассьыс шуанногсӧ шыльӧдӧ тайӧ немецыскӧд сёрнитігъясӧ. Оттоыс вӧлі ар кызь квайта симпатичнӧй зон, буракӧ, Пикон ыджда кымын жӧ, сьӧд кудриа юрсиа, вомыс век жервидзӧ серӧктӧмысь. Кор найӧ кыкӧн, немец ногӧн мый йылысь кӧ гажаа варовитігтыр, восьлалӧны вӧлі орччӧн, не этша син бӧрсьыныс колльӧдлісны найӧс — нимкодясьысь и лӧгалысь синъяс, унджыкыс, буракӧ, лӧгалысьяс.

А мый эськӧ и лӧгавнысӧ? Ӧд Надяыс, кӧнкӧ, видзӧдӧ Отто вылас сідзи жӧ, кыдзи и аслас ученикъясыс вылӧ? Кӧть эськӧ танісӧ сійӧ, сёрнитанногсӧ шыльӧдӧмас, ачыс лоӧ ученикыс пыдди...

А коркӧ сэсся регыд тайӧ кадас менӧ шензьӧдіс землякӧй — Пикон. Паныдасис да и шуӧ, мый регыд мӧдӧдчӧ гортлань, отпускӧ. И дерт, радлӧ, ӧти лапкор пельсяньыс да мӧд лапкор пельӧдзыс вашъялӧ.

Ог тӧд, кутшӧмджык заслугаясысь сетӧмаӧсь отпусксӧ Пиконлы — сійӧ век штаб бердын мошкоритчӧ, — но со тай, сетӧмаӧсь. Ме гажтӧмпырысь колльӧді сійӧс, быть тшӧкті аддзӧдлыны вокъясӧс да и Динаӧс, козинторъяс тшӧтш мӧдӧді — донтӧминик штамповка часіяс. Эг вермы кутчысьны да ошйыси Пиконлы: мися, меным тшӧтш вермас лоны отпускыс. Лыйсигӧн миян экипаж бура петкӧдліс асьсӧ, и ачыс штабса начальник шуис, мый таысь кодсюрӧӧс позьӧ и отпускавны лэдзлыны. Ордйӧдасны ӧмӧй танкса командирӧс? Ӧд лыйсьынысӧ ковмис меным, Чубиркинӧс босьтӧм бӧрын миянлы ӧнӧдз на эз сетны орудийнӧйсӧ...

Но менам ковтӧг на водзвылыд ошйыссьӧма. Олӧмад тай, ме казялі нин, унаысь овлӧ сідзи: мыйкӧ зэв ёна кӧсъян, а тэ моз оз артмы, дзик мӧдарӧ артмӧ...

Ӧтчыд — ми буретш вӧлі велӧдам техкабинетын танклысь электрооборудование — миян командиръяс бара на вӧчӧмаӧсь тумбочкаясын «ревизия». Тыдалӧ, нӧшта ӧтчыдысь корсьӧмаӧсь «радейтчан» открыткаяссӧ. Кор ми пырим асланым жырйӧ, «комиссияыс» буретш вӧлі уджалӧ. Видзӧда, менам тумбочкаысь путкыльтӧмаӧсь джоджӧ став книгаясӧс, кодъясӧс ме удиті чукӧртны-ньӧбавны, быдса нӧб книга туплясьӧ абу ёна сӧстӧм джоджын. Ме пырысь-пыр и ӧзйи татшӧмтортӧ аддзигӧн, эг вермы кутчысьны да скӧрысь дӧжнышті:

— Мыйла нӧ колӧ книгаяссӧ тадзи шыблавны? Абу ӧд кӧрт тракъяс!

— А нинӧмла наӧн тыртны казармасӧ, сы вылӧ библиотека эм! — скӧрыськодь вочааліс ротнӧй.

— Да кодлы нӧ найӧ мешайтчӧны тумбочкаас? — ме казялі нин, мый ӧддза и ӧддза, но некыдзи нин эг вермы кутны ачымӧс.

— А вот и мешайтчӧны! — юрнас кузя довкнитігмоз шуис капитан — сідзкӧ, сійӧ пузьӧма жӧ нин. — Друг да боевӧй тревога? Став тайӧ кламсӧ вещмешӧкад али мый пондан тӧбны? Лӧсьӧдчигкостіыд сідзи и бомба улӧ веськалан. Он удит танк дінӧдзыд локны.

— Тіянысь водзджык котӧрта... — нурбыльті ме. — Бомбаяс гылалігас нӧ кутшӧм книгаяс...

— Ланьт, кодкӧд тэ тшетшкан! Дзикӧдз анархия вӧчӧмаӧсь... Вӧжжисӧ помӧдз личӧдӧмыд, лейтенант Алешин!.. Ті, гашкӧ, чайтанныд, мый век на колхозадынӧсь? Абу!.. Тайӧ — армия. Кылан, сержант Мелехин, ар-ми-я!.. И абу университет, мед разнӧй наукаяс велӧдны. Тэ вай меным танк велӧд, танк! А идейнӧя асьтӧ быдтӧм могысь лыддьы газетъяс, став коланасӧ сэтысь гумовтан. Гӧгӧрвоин?

Менӧ нин косяліс ярлунӧй... Ми и сідзсӧ эг ёна радейтлӧй ассьыным ротнӧйӧс, сы вӧсна мый сійӧ мукӧддырйиыс дзик нин ковтӧг крукасьлывліс миян взвод дінӧ: кӧть пӧ эськӧ ті и командование взвод, но абу на ачыс командованиеыс. Некор вӧлі сылы бур туйӧ ог лӧсялӧй...

— Мыйла нӧ либӧ книгаяссӧ гижӧны да лэдзӧны, не кӧ лыддьыны? — ӧні нин ме нарошнӧ кыски капитанӧс вензьӧм вылӧ.

— Медся этша найӧс гижӧны армиялы вылӧ! — керыштіс сійӧ; гӧлӧсыс серти и яра зэлалӧм былькъя синъясыс серти ме гӧгӧрвои, мый ротнӧй дась вӧчны менӧ пызь-пӧимӧ. И буретш йӧз дырйиыс дась вӧчны.

— А мыйла нӧ либӧ библиотекаясыс армияас?

— Вот сэтчӧ и ветлӧдлы прӧст кадӧ!

— А меным кӧ этша сэні этшаник лыддьысьӧмыс? Ме кӧ кӧсъя унджык тӧдны, мед лоны бурджык салдатӧн да командирӧн?

— Бур салдатыс некор оз вензьы командиркӧд! Сійӧ кыв шутӧг вӧчӧ ставсӧ, мый тшӧктӧны. Вензьытӧг да кыв шутӧг керӧ тшӧктӧмасӧ!

— Сэтшӧмыд абу салдат, а салдафон, тӧварищ капитан...

— Молча-ать! — горӧдіс ротнӧй, тӧкӧтьӧ оз бырснит китель пытшсьыс. — Кыдз тэ сулалан командир водзын?!

— Бур командиръясыс тадзи оз горзывны подчинённӧйясыс водзын, — сувтны вермытӧг ме водзӧ гӧгыльтчи йирӧ.

— Смирно! Командиркӧд вензьӧмысь... Приказ олӧмӧ пӧрттӧмысь... Куим сутки строгӧй режим!

— Слушаюсь, — шуи ме аттьӧалӧм моз; лолӧй менам быттьӧкӧ и лӧньыштіс, медъёнасӧ меным ӧні вӧлі окота не уськӧдны ачымӧс ёртъяслӧн син водзын.

— Старшина, ӧні жӧ нуӧдӧй! — тшӧктіс Стукачёв да и петіс свитаыскӧд. Мукӧдыскӧд тшӧтш петіс и миян взводнӧй, но ӧдзӧс дорсянь бергӧдчылӧмӧн мыччӧдліс меным кулаксӧ...

Пӧрччӧдісны ме вылысь тасмаӧс, погонъясӧс да и конвойӧн нуӧдісны гауптвахтаӧ, зэв векньыдик жырйӧ йӧршитісны. Ӧд строгӧй режим дырйиыд тэ и збыльысь арестуйтӧма кодь. Весиг пӧсь сёян сетсьӧ сӧмын лун кост мысьт.

Но таысь ме ньӧти эг тӧждысь — олігчӧжӧн не татшӧма на ковмыліс тшыгъявны... Ӧні, кор ме дзикӧдз нин ыркалі, ме нӧшта и нӧшта юаси ассьым: «А коліс-ӧ ротнӧйыскӧд вензьынысӧ? Прав-ӧ ме тайӧ венас?»

Олӧм бушковъяс бӧрын, кор ёна пыркнитчылӧ лолӧй, менам век овлӧ тадзи — ме быттьӧ выльысь лэдза ассьым керӧм-вӧчӧмӧс аслам сӧвесьтлӧн пож пыр да сӧмын сэки нин вӧлись тӧдмала: прав ме али абу прав. Ог быдысь да быдторйын ме овлы правӧн, таысь сьӧлӧмӧй менам ёна доймалӧ, и помтӧм яндзим меным овлӧ йӧз водзын и ас водзын...

Но ӧні ме ачым аслым кажитчи правӧн. Дерт, меным, ичӧтджык чиналы, оз лӧсяв обсуждайтны командирлысь шуӧм-керӧмсӧ, торйӧн нин ротнӧйлысь. Армияын татшӧмторйыд оз вӧчсьыв. Но век жӧ, гӧгӧрбок бурджыка мӧвпыштӧм бӧрын, ме кӧрталі аслым: мися, менӧ увтыртісны нинӧмысь, и ме бура вӧчи, мый сувті паныд этшсьыс петмӧн ыкшаасьӧмыслы. Дерт, шуам, йӧгъясысь да лӧзъясысь кындзи меным немтор сэсся оз вичмы таысь, да и, содтӧд вылӧ, вермас на тшӧтш лэбовтны дыр виччысяна отпускӧй...

Но тані нин нинӧм он вӧч — олӧмад тай овлӧны сэтшӧм здукъяс, кор СЫ ради, МЫЙ тэд кажитчӧ медвеськыдӧн да медколанаӧн, да МЫЙӦ тэ сьӧлӧм тырнад эскан, — кор та ради тэ дась пуктыны скон вылӧ ставсӧ, мый сӧмын тэнад эм. И сэки весиг мыждӧмыс кажитчӧ тэныд донаджыкӧн сійӧ дзибрӧс шудыс дорысь, коді усьыштліс тэнад пай вылӧ сӧвесьттӧ кӧртвомалӧмысь.

Ме куйла чорыд топчан вылын да видзӧда пӧтӧлӧкбердса кӧрт решӧткаа ичӧтик ӧшинь вылӧ.

Мыйла нӧ эськӧ ротнӧйыс сэтшӧма оз радейт книгаяссӧ? Книга лыддьысьяссӧ? Гашкӧ, оз кӧсйы, медым подчинённӧйясыс вӧліны ас дорсьыс тӧлкаджыкӧн? А, шуам, талун кӧ ме лоа тӧлкаджыкӧн тӧрытъя серти — тайӧ ӧмӧй пондас торкавны менам служитӧмлы? Али татшӧм Стукачёвъясыслы ньӧти оз ковны мӧвпалысь салдатъясыд? А мыйла нӧ либӧ Устав шуӧ, мый колӧ сознательнӧй дисциплина?..

Позьӧ шуны: зэв томиниксянь ме дасьті ачымӧс армия кежлӧ — вынӧс быд удж вылын чӧжи, лыдди унатор, подвигъяс йылысь мӧвпалі, весигтӧ ыджыд чинъяс йылысь, кыдз нӧ сытӧгыс... Ставыс идеальнӧйӧн чайтсьыліс меным армияас, быд дор бура тӧчитӧмаӧн да справедливӧйӧн. А со, вӧлӧмкӧ, — абу жӧ ставыс. Не первойысь нин паныдасис меным татшӧм Стукачёвыс, Архангельсксянь босьтӧмӧн. А мыйта на нӧшта татшӧмыс, кодъяслӧн сёрнитанногысь тшӧктан шыясысь ӧтдор некутшӧм мӧд шы сэсся он и кывлы... Сідзкӧ нӧ мый?.. Оз али мый ков меным пыр кежлӧ кольччыны армияас?..

Сэсся и мӧдтор казялі нин ме ассьым: вывтіджык небыд ме подчинённӧйяскӧд. Меным кыдзкӧ весиг яндзим командуйтнысӧ наӧн... А татшӧм, сідз кӧ нин шуны, яндысьысь характернад ӧдвакӧ ылӧдз мунан армияад. Дерт, ротнӧй оз кажитчы меным, но ӧд и колана чорыдлунтӧгыс некыдзи жӧ оз позь армияас. А то сідзи и ковмас котравны шнапсла Насос-крыльчаткинъяслы...

Со тадзи, татшӧм ногӧн, строгӧй режима гауптвахталӧн чорыд топчан вылын куйлігӧн, ме стӧчмӧдалі аслам олӧмлысь туй-лӧсасъяссӧ: дзугыльпырысь янсӧдчалі подулавтӧм ыкша кӧсйӧмъясӧн, но сы пыдди збыльысьджык нин йиджтысяліс менам сьӧлӧмӧдз олӧмыслӧн сьӧкыд правдаыс...

Сійӧ лунас, кор меным эз сетны пӧсь сёян и ме муртса на удиті пажнайтны няньӧн да ваӧн, караульнӧй пыртіс менам камераӧ... Насос-крыльчаткинӧс.

— Лёша, сӧмын вит минут! — ӧлӧдіс сійӧ виччысьтӧм гӧсьтӧс. — А то сюра ме.

— Лоас вӧчӧма, кыдзи колӧ, Коля! — вурыса пупырӧсь чужӧм пасьталаыс шпыньмуніс мӧдыс. Сэсся меным: — Но, кыдз-мый тані овсьӧ, командор?

Оз лёка, шуа, уджавны оз ков, коскад оз сюй, мӧвпав сӧмын, мыслитель моз.

— А ме тэныд капляяс вайи, гажтӧмтчӧмысь, — тадзсӧ шуигӧн сійӧ пондіс кыскавны морӧс зепъяссьыс шнапс тыра плавкӧс склянкаяс, морт ӧтиӧн. — Босьт вай, кадыс этша. Со тэныд окорок... А со тэныд выль тост: «Я за тебя, товарищ Бахус, сниму последнюю рубахус!»

Ме гажаа серӧкті, ми точкысим да, юрнымӧс чатӧртӧмӧн, паськӧдӧм вомъясӧ пыркӧдім склянкаяссьыс курыдсӧ. Сэсся и закуситім небыд да госа порсь яйӧн.

— А ещӧ ме вайи тэныд немецкӧй словартӧ тэнсьыд да ӧти зэв лӧсьыд книга. А то ӧд, ме тӧда, строгач дырйиыд сӧмын Уставъяс сетӧны лыддьыны... Но, эн сэсся гажтӧмтчы, командор, эн ӧшӧд ныртӧ...

Насос-крыльчаткин мунӧм бӧрын ме муртса эг бӧрддзы нимкодьӧйла. Кыдзкӧ ӧд со и писькӧдчӧма сійӧ ме дінӧдз, кӧть и оз позь! Медся нин рад ме вӧлі словарикыслы — ӧд век нин удж юрлы, ӧдйӧджык кадыс мунас.

19

— Тревога-а!! Боевая тревога-а!!

Ме ырсмуна вольпасьысь. Жырйын пемыд на. Ме чеччышта вылісянь джоджӧ, тэрыба пасьтася. Мукӧдыс гӧгӧр пошиктӧны-пасьтасьӧны и.

— Боевая тревога-а! — юргӧ коридоръясын. Восьса ӧшиньӧд вувзьысьӧны горнлӧн шызьӧдысь тутсӧмыс да сиренаяслӧн лэчыда омлялӧм.

Абу-ӧ нин збыльысь война?

Ми чӧла котӧртам каптёркаӧ вещмешӧкъясла. Дӧрӧм да гач эм. Кружка-пань, пинь щӧтка... Нӧшта мый босьтны? Гоз-мӧд книга... Револьверъяс да противогазъяс кватиталам, радист Воробьев автоматсӧ ассьыс, быд танкын ӧти автомат. Сийӧс моз гартовтӧм шынельяснымӧс босьталам... И — котӧрӧн паркӧ. Уна сё морт, экипаж чукӧръясӧн, котӧртӧны сэтчӧ жӧ... Гӧгӧр зяткакылӧны лӧсйӧм изйӧ кӧрт подкова сапӧгъяс... Ывлаыс муртса лӧзавны заводитӧма, сідзкӧ — югдандор.

Взводса командир лейтенант Алешин танк дорын нин, пошиктӧ, котӧрӧн воӧма офицерскӧй коттеджъяссянь.

— Мый нӧ лоӧма? Абу-ӧ война? — юасям сылысь.

— Ог тӧд... Пасьтавны комбинезонъяс!.. Ӧдйӧ дасьтыны машинаяс!

Нетшыштам танк вылысь брезент, кыкӧн вольсалӧны сійӧс бокс водзвывса площадка вылӧ да топыда гартовтӧны кык джынъя тупыльӧ, а сэсся и зэлыда тасмаалӧны башня балябӧжӧ.

— Заведитны моторъяс! — кылӧ ротнӧйлӧн команда.

Сатӧка дзенкмунісны стартёръяс, окотапырысь йирк-таркмунісны дизельяс, чорыд лӧз тшынӧн тырисны боксъяс... Уна дас, уна сё мотор ӧтпырйысьӧн йирк-таркмунісны. Сідзкӧ, дивизияным дзоньнас кыпӧдчис, дзоньнас вӧрзис сӧмын на чӧв олысь помтӧм броневӧй выныс...

Сьӧлӧмӧй шызьӧма-дількмунӧма.

Петкӧдам танкъясӧс боксъясысь, топыда гольскам-пӧдлалам бӧрсьыным ӧдзӧсъяс, весиг огӧ тӧдӧй, дыр-ӧ кежлӧ... Миян ӧні бӧр нин тыр экипаж: неважӧн индісны выль орудийнӧйӧс, москвич Володя Якушевӧс.

Кык «виллис» дзужкнитісны-воисны миян дінӧ — частьса командирлӧн да штабса начальниклӧн. Со и асьныс найӧ чеччыштісны машинаясысь да веськӧдчисны асланыс экипажъяс дорӧ.

Ме дырйи тадзи эз на вӧвлы, збыльысь али мый мыйкӧ лоӧма?!

— По-олк, по машинам! — лэчыда горӧдіс полковник вӧсни гӧлӧснас. — Закрыть все люки, включить радиостанции и слушать мои команды!

Сэсся и сійӧ, кӧть и ыджыд да ён, тэрыба чеччыштіс аслас танк вылӧ. Миян танкӧ сӧліс штабса начальник — миян моз жӧ комбинезона, бокас планшеткаа. Сійӧ меліа видзаасис миянкӧд, пуксис командир местаӧ, ме местаӧ. Сыкӧд орччӧн ӧні лоас радист Воробьев — сылы колӧ бура уджӧдны радиостанция, ӧд ӧні, кор топыда пӧдлалӧмаӧсь люкъяс, став йитӧдъяс мукӧд танкъяскӧд сӧмын радио пыр. Ме жӧ ӧні, начштаба дырйи, верма вӧчны мукӧдтор — ковмас кӧ, кӧть лыйсьыны пушкаысь либӧ пулемётысь, кӧть зарадитчыны...

А со нин вӧрзис полковниклӧн танкыс, ми — сы бӧрся, мукӧдыс — миян бӧрся... Дзоньнас полкным тыр боевӧй дасьлунӧн чепӧсйис кытчӧкӧ... Колис бӧрӧ КПП — контрольно-пропускнӧй пункт... Вӧрса боки туйӧ кежим... Ӧні враг кӧть и пондас бомбитны гарнизоннымӧс, миянӧс оз нин босьт... Ӧні нин ми кок йылынӧсь — ён кулакӧ топӧдӧм вӧльнӧй броневӧй вын. Эстшӧм вын!.. Бакъяс тыр ломтасӧн, сёян-юан эм, тыр комплект снарядъясӧн да патронъясӧн...

Шызьӧм сьӧлӧмӧн ме видзӧді триплексъясӧ да думайті: мися, дерт, ёна бур, мый татшӧм ӧдӧн вермим петны места вылысь... Ӧд, шуам, збыльысь кӧ война, боксын сулалысь танкыд коньӧр мишеньӧн сӧмын вермас лоны, кор нӧшта сійӧс заправитӧма ломтасӧн да боеприпасӧн лӧдӧма...

Сэсся ме казяла ортсыысь, кыдзи гӧрдӧдыштісны пу йывъяс — сідзкӧ, шонді петіс, мунан туйсянь шуйгавылын петӧ, сідзкӧ, ми лунвывлань мунам, мыйтакӧ весиг рытыв-лунлань... Но ӧд рытыввылас — прӧтивник, сідз нин ми сулалам насянь дас вит километр сайын...

— Экипажлы лоны тыр боевӧй дасьлунын, — кыла ме шлемофонлӧн наушникъясын подполковниклысь тшӧктӧмсӧ. — Командирлы сувтны пушка дорӧ, радистлы — лобӧвӧй пулемёт дінӧ!

Лыйсьыны али мый ӧні жӧ пондам?.. Кодӧс нӧ лыйлыны?.. Кодкӧ бара али мый уськӧдчис миян вылӧ?..

Кӧрт вежӧс сайын ыджыд вынӧн йиркакылӧ двигатель, быдторйын кывзысьӧ Гайдуковлӧн кияслысь; а тайӧ гырысь киясыс, кузь чуньясыс быттьӧ меліалӧны рычагъяслысь резинаалӧм помъяссӧ, быттьӧ ворсӧдӧны водзӧ-бӧрӧ...

А танкын ӧтарӧ пыр жарджык лоӧ, буса лоӧ, вочасӧн бусыс пондӧ пӧдтыны.

Но тайӧтӧ — немтор... Главнӧйыс ӧні — кытчӧ ми мунам?!

Сӧмын кык час мысти сетісны тревогалы отбой... Но, ен сыкӧд, бур, мый кӧть абу война! А лолӧй, вӧлӧмкӧ, ёна и зэлавлӧма, ӧдва и личалӧ бӧрсӧ...

Миян дорӧ бара воисны штабнӧй «виллисъяс», полковник петіс аслас танкысь да пуксис машинаӧ, а штабса начальник кольччис на миян дінӧ: кӧсъя пӧ неуна пукалыштны рычагъяс сайын.

Сійӧ вежавидзӧмӧн вӧзйысис Гайдуковлысь танксӧ нуӧдны, а мӧдыс и абу зэв рад, сы вӧсна мый видзис машинасӧ, позьӧ шуны, невеста туйын и вежӧктіс мӧд киясӧ сетны.

— Сӧмын мед двигательсӧ эз вӧв чашнитӧма, — нурбыльтіс Насос-крыльчаткин ассьыс местасӧ сетіг.

Но подполковник эз нин сэтшӧм лёка нуӧд танксӧ, весиг позьӧ шуны: падъявтӧг нуӧдіс, кужысь киӧн. И весиг тайӧн шензьӧдыштіс менӧ. Ме чайтлі, мый старшӧй офицеръясыд зэв нин ылынӧсь сулалӧны рычагъяс дорсяньыд. Мӧд делӧ, шуам, взводнӧйяс да ротнӧйяс, найӧ век орччӧнӧсь, кӧть кор вермасны пуксьывны. А мед эськӧ начштаба татшӧм увереннӧя пукаліс водитель пыдди, тайӧс ме некутшӧма эг виччысь.

— Но кыдз, Мелехин, ӧні ёнджыка зӧркӧдӧ Гайдуковлӧн серти? — кыла наушникъясын подполковниклысь гӧлӧссӧ.

— Неуна тӧдчыштӧджык, но оз ёна, — веськыда шуа ме.

— Но кысь нӧ, сійӧ жӧ аслас делӧын — зубр.

Сійӧ зэв нимкодь лои рычагъяс сайын тадзи пессьыштӧмысь. А сэсся и тшӧтш чеччис миянысь «виллис» вылӧ. Сӧмын медбӧртинас нин висьталіс миянлы, мый ӧні ми ас кок йылын мунам гожся лагеръясӧ. Сідзкӧ, кык лун ковмас гургыны, войковтӧмӧн...

А мый нӧ, тайӧ зэв бур! Ӧд татшӧм походас мудзӧмыс да пӧсь кисьтӧмыс сӧмын пӧльза вылӧ мунас. Сэсся ми и ӧта-мӧднымӧс бурджыка тӧдмалам, коді мый вылӧджык туйӧ.

А луныс ӧтарӧ пыр жарджык лоӧ, бусыс ӧшйӧ и ӧшйӧ, бур нин кӧть, мый люкъяс лэдзисны восьтыны...

Некор сэсся ме эг аддзыв сымда буссӧ, мыйта вӧлі танкӧвӧй колоннаяслӧн лыа туйясӧд мунігӧн! Уна сё кӧлесаясӧн пузувтӧм да нӧшта на унджык гусеницаясӧн изӧм лёк бусыс личкыліс миянӧс сутшкасьысь-сёйысь кымӧрӧн, и кӧть вӧлі босьт да черӧн керав сійӧс. Бусыс руд эжӧдӧн вевттьывліс танкъяслысь броньсӧ, быд розьӧ писькӧдчывліс, ныртӧ и вомтӧ косьтіс, питшӧгад пырис... Сы вӧсна зэв сьӧкыд вӧлі лолавны, зывӧк весиг вӧлі вӧрнысӧ... Бусыс ӧшаліс сынӧдас сэтшӧм топыда, мый лун шӧра лунӧ ковмыліс ӧзтыны фараяс да танк мышса гӧрд пӧнаръяс, да и найӧ на ӧдва вӧлі тыдыштӧны метра дас сайсянь... Мустӧм бусыс вӧсна танкистъяс ӧти бӧрся мӧд водавлісны больничаӧ аппендицит висьӧмысь — буракӧ, буснас ӧдйӧджык тырліс мортлӧн сювйын тайӧ чалльыс, да ковмыліс вундыны сійӧс.

Дерт, шуам, эжтӧм туйясыскӧд орччӧн вӧліны зумыд и шыльыд асфальта да бетона автобанъяс, кыті машинаяс вермисны тӧвзьыны куим радӧн ӧтарас и сы мындаӧн жӧ мӧдарас. Но миян танкӧвӧй колоннаяс пӧшти некор эз петавлыны татшӧм туйясыс вылӧ — ми жалитім найӧс, сы вӧсна мый сымда гусеницаыд регыдӧн вермис чашвартны изъя рокӧдз. Ми эгӧ кӧсйӧй кольны том рабоче-крестьянскӧй немецкӧй государствосӧ тайӧ бур туйястӧгыс, и медым виччысьтӧг не дойдавны найӧс, ми весиг туйсӧ вуджигъясӧ вомӧныс вольсавлім пу плакаяс...

Со ӧд кутшӧмӧсь вӧліны победительясыд немецкӧй му вылын!

Но вермас ӧмӧй кутшӧмкӧ сэн бус пӧдтыны лов вывсьыд сійӧ кыпыдлунсӧ, коді дзоньнад тэнӧ шымыртӧ танкын тӧвзигӧн тӧдтӧм мулӧн пыр выль и выль серпасъяс воссигӧн? Да некыдзи оз!

Ми вуджлім паськыдкодь вӧръяс — пожӧма и дуб сора, весигтӧ ниа пуяс паныдасьлісны. Ми мунлім бура пелькӧдӧм муяс бокӧд, кӧні кузяла садиталӧма фруктӧвӧй пуяс. Кымын водзӧ лунвывланьӧ, сымын местаыс лоӧ мылькйӧсьджык: ӧд кӧнкӧ сэні, лунвылас, кыпӧдчӧны Альпыяс — Европаын медджуджыд гӧраяс...

Не этшаысь ковмыліс гургыны и посёлокъяс пыр: ӧткодьджык сяма рудов каменнӧй керкаяс быдлаын, вевттьӧмаӧсь чери сьӧм кодь топыд черепицаӧн, сигӧрӧдзыс кайысь ӧшиньясаӧсь. Но казялі ме и мӧд нога керкаяс — налысь стенъяссӧ быттьӧ чертитӧмаӧсь гӧрд да синмад шыбитчысь мукӧд рӧмъясӧн. Тадзисӧ стрӧитчигӧн медводз пӧ лэптыссьӧ пу бала, керйысь либӧ брусысь, а сэсся вӧлись нин костъясас тэчсьӧ кирпич да штукатуритсьӧ, а краситӧм пуыслӧн линейкаясыс сідзи и кольӧны ортсыын. Вӧччӧма-баситчӧмаясӧн кажитчӧны татшӧм керкаясыс. Быд посёлокын енэжас чургӧдчӧ кирхалӧн, сэтчӧс вичколӧн, зэв ёсь йыла шпильыс. Кӧрт туй разъездъясын ме казялі, мый немецъяс ломтӧны ассьыныс паровозъяссӧ из шом брикетъясӧн, буриника шӧралӧм да косьтӧм сукар кодьӧсь найӧ. Шуӧны, бурӧй из шомысь пӧ найӧ. Став муясыс гӧгӧр зэв бур дӧзьӧраӧсь, лышкыда вежӧдӧны ӧзимъяс, шуӧны, мый немецъяс уна ид вӧдитӧны, ёнджыкасӧ сур пуӧм вылӧ, зэв нин ёна найӧ радейтӧны дучкыны ассьыныс «бирсӧ»... Вӧръяссӧ тшӧтш бура чередитӧны: пӧрӧм пуяс да быдсяма лӧпыс гӧгӧр чукӧртӧма, весигтӧ гылалӧм увъяссӧ кӧртавлӧма корӧсьясӧ да зорӧдъясӧ моз тэчӧма. Та вӧсна налӧн вӧрныс ёнджыка мунӧ парк вылӧ...

Немецъяс сиктъясын мӧвпалӧмпырысь колльӧдӧны синнаныс миянлысь йиркакылысь колоннаяснымӧс... Мый найӧ думайтӧны? Код тӧдас. Но, кӧнкӧ, быд ногыс жӧ думайтӧны. Дерт, буракӧ, абу ёна долыд аддзыны аслад улича вылысь йӧз танкъяс. Но коді нӧ тан мыжа? Томъясыс быттьӧкӧ и меліпырысь ӧвтчӧны кияснас... Да и мыйла эськӧ и налы лӧгавнысӧ миян вылӧ? Ми найӧс ог вӧрӧдӧй, ог сюйсьӧй налӧн олӧмӧ. Весиг мӧдарӧ — тані сулалӧмнас ми доръям найӧс, сетам позянлун тыр-бура ёнмӧдны ассьыныс выль государствонысӧ. Весиг со туйяссӧ налысь жалитам-видзам. Ми, сӧветскӧй йӧз, кӧть эськӧ кутшӧм сьӧкыд эз вӧв аслыным война бӧрын, ёна чинтім налысь репарационнӧй долгъяс перйӧм — гӧгӧрвоам ӧд, мый налы абу жӧ кокни.

Сӧмын ӧти посёлокын ӧтка код морт кулакъяссӧ лэптӧмӧн, урӧс кычан моз, усьласис да увтчис миян танкъяс вылӧ. Вермас лоны, войнаӧн чишкалӧм фашист. А сідзсӧ, код юра йӧзыд немецъяс пӧвстын сэки паныдасьлывлісны зэв гежӧда.

Узьмӧдчӧм могысь ыджыд привал вылӧ сувтім Эльбалӧн джуджыд керӧс йылӧ.

Ок, ёна жӧ лӧсьыд доналӧм дука кӧрт пытшкын лунтыр треситчӧм бӧрын пласьткысьны веж турун вылӧ да горша кыскыны лов тырнад тулысыслысь сӧстӧм кӧръяссӧ! Ляскысьӧмыд шоныд му вылӧ ки-кок паськӧдӧмӧн, а аслад вир сӧныд быттьӧ век на тірзьӧ броняыскӧд ӧтвылысь, и пельясад быттьӧ век на камгӧ дизель, и эфирысь воысь быд пӧлӧс командаяс век на кылӧны пельясад. Но сэсся вочасӧн ставыс тайӧ лӧньӧ жӧ, сӧстӧм сынӧдыс да рытъя ыркыдыс мыськовтӧны ловтӧ и вир-яйтӧ... А со нин и кухнясянь ӧвтыштіс шызьӧдысь чӧскыд кӧрӧн — щилӧн капуста шомӧн да гос вылын пӧжсьӧм перловӧй рокӧн, кодӧс ми сьӧлӧмсянь ыдждӧдлам «бронебойкаӧн».

Кор пуксялім ужнайтны, миян выль ёртным — Володя Якушев, зэв мугов, Кавказса мортлӧн кодь чужӧма москвич, — ышловзьӧмӧн шуис:

— Ок, ӧні эськӧ стопарик гулькнитны! Шуӧны вӧлі, мый Гайдуковлӧн пӧ век эмышт дзебасын... А кӧні нӧ эськӧ?

— Пацанва желторотая... — пӧсь шыд чӧскыдпырысь панялігмоз дӧжныштіс мӧдыс. — Ӧнісянь тшуп кузь ныр вылад: некутшӧм зелля, некор, ог босьтлӧй походӧ. Тайӧ — закон. Юнысӧ да гажӧдчынысӧ эм аслас кад. Гӧгӧрвоин, танкист?

Меным эськӧ и висьтавлісны нин, мый буретш сэтшӧм и эм Гайдуковлӧн правилӧыс — кӧть мый дыра оз нюжав поход, некор вомас оз босьтлы курыдсӧ, весигтӧ сур. А мырдысьӧн мыччан кӧ пӧ сэки, пӧттӧдзыд пинялас да и вермас на койыштны бокӧ... Веськыда кӧ шуны, меным эз ёнасӧ эскыссьы талы, а вӧлӧмкӧ, збыль сідзи и эм...

Сёйӧм бӧрын ми ставӧн нимкодьпырысь пондім видзӧдны зэв мича да кыпыд серпасыс вылӧ, коді вӧлі воссьӧ миянладор джуджыд берегсянь.

Шондіа да лӧнь. Эльбалысь шыльыда лӧсталысь отсӧ берег доръясӧдыс быгӧртӧма лым еджыд быгйӧн. Мӧдлапӧлас, веж садъяс пытшкын, черепица вевтъясӧн гӧрдвидзӧ ыджыд сикт, шӧрланьыс ёсь йыла башняӧн. Кык трубаа пароход тэрыба кывтӧ визув ньылыд ю кузя, коді абу на дзикӧдз ямӧма тувсовъя ытваысь...

— Дас ист айн шёне аусзихт! — вежӧрӧс зэвтӧмӧн корся да лӧсьӧда ме.

— Мый-мый? Мый тэ шуин? — юасьӧ Володя Якушев, кодӧс Гайдуков неважӧн нимтіс Полумосквинӧн, сы вӧсна мый Володялӧн чужӧмын зэв этша вӧлі Москвасаыс.

— Ме шуа: мися, кутшӧм мича серпас.

Неуна бокынджык пукалӧ да пӧлясьӧ вомӧн ворсан гармоньӧн Костя Воробьев, Воробей-разбойник. Боевӧй тревога дырйиыд сійӧ эз лысьт босьтны аккордеонсӧ, но татшӧм кадыс кежлӧ сылӧн век дасьтӧма вомӧн ворсаныс. Мый сэсся керан, некыдз оз вермы овны мортыс музыкатӧгыд да!

— Да, збыльысь ӧд, пацанва, кутшӧм лӧнь да мирнӧй серпас... — мӧвпалана тшӧтш шуӧ Гайдуков. — Кыдзкӧ быттьӧ оз и эскыссьы. Ӧд сӧмын на вит во сайын... Мый вӧлі тані... Ӧтарсянь — миян жайӧдӧны, мӧдарсянь — американецъяс топӧдӧны... Шӧрас немецъяс... Сэсся и паныдасисны союзникъяс Эльба вылын!

— Тэ, Лёша, эн-ӧ тшӧтш кутчысьлы союзникъясыскӧд? — юася ме.

— Эг... Ме Восточнӧй Пруссияын Гитлерӧс нёйкӧді.

— Век кӧсъя юавны тэнсьыд: пель бокад нӧ тэнад мыйысь вурысыс? Пуля?

— Абу, Федя, — пурт.

— Пу-урт?

— Ыхы... Ме сэки ещӧ эг на вӧв танкистӧн, полкӧвӧй разведкаын гызмаси. Вӧтчам вӧлі пышйысь немец бӧрся, ог сетӧй сылы палявнысӧ. Мудзим, эбӧсысь петім. Ӧтчыд пырим кутшӧмкӧ поместьеӧ, бокын сулалӧ ӧтка керка, ужнайтыштім да и ляскысим узьны мӧд судтаас. И часӧвӧйным, каналльӧыд, тшӧтш вугыртӧма. Асывнас лэччам мыссьыны, улыс дӧрӧм кежысь. Но мый нӧ тайӧ? Унджык быттьӧ йӧзыс лоӧма... И ӧткымынӧн оз миян ног, а немец ногӧн бертӧны... Сэки и лэптім пуртъяснымӧс... Вӧлӧмкӧ, войнас нин, миян бӧрын, немецъясыслӧн торъялӧм чукӧр тшӧтш пырас керкаас. Да и ляскысясны жӧ узьны... Гашкӧ, миянысь на мудзӧсь... Но и зурасим ми, Федя, видзӧд, чилснитісны пель бокӧс, бур, мый эз голяӧс... Но ми вӧлім унджыкӧнӧсь, да и водзджык садьмим... Быдторыс тай овлӧ война вылад, Федя...

Гайдуков чӧв усис да бара пондіс видзӧдны ю вылӧ, пупырӧсь чужӧмыс бӧр небзис да лӧнис.

Виччысьтӧг миян дінӧ воис штабса начальник. Ми вӧрзьылім сувтны, но сійӧ кинас ӧвтыштӧмӧн ӧлӧдіс: шойччӧй пӧ. Пуксис миянкӧд орччӧн, век на жӧ комбинезона, да юаліс:

— Кутшӧмджык проблемаяс нӧ эськӧ видлавсьӧны Эльба берегас?

— Да со дивӧ кодь быттьӧ, товарищ подполковник, — шуис Гайдуков. — Эльба вылын — и сэтшӧм лӧнь.

— Лӧнь и эм. Лыйсьыссис...

— Сӧмын тай союзникъясыдкӧд мыйкӧ бара нин торксьӧ, — водзӧ сёрнитӧ Гайдуков. — Дзикӧдз ӧмӧй кӧдзалам? А то сідзинад он и удит демобилизуйтчыны...

— Удитан, Гайдуков. Татшӧм война бӧрад, кӧть и лоасны водзӧ зыртчӧмъяс, йӧзыд ёнджыка пондасны гӧгӧрвоны ӧта-мӧднысӧ... Йӧз ӧд век жӧ, кӧть сэні, кӧть тані...

— А ті, товарищ подполковник, буракӧ, нэм чӧжныд... армияас служитны кӧсъянныд? — юалі ме.

— Ме? — сійӧ зэв збыльысь видзӧдліс ме вылӧ сьӧд синъяснас. — Да, Мелехин, сідзи ме и кӧсъя, — сійӧ муртса тӧдчымӧн нюммуныштіс да содтіс: — Ӧд ми, хохолъяс, службистъяс, быдӧн тайӧс тӧдӧ. Миянӧс лэдз сӧмын командуйтны...

— Тіян йылысь тадзитӧ он шу, товарищ подполковник, — сьӧлӧмсянь шуи ме; менӧ не этша чуймӧдіс сылӧн тадзсӧ дӧжныштӧмыс. Но сійӧ быттьӧ эз и кывлы менӧ, водзӧ нуӧдіс ассьыс виччысьтӧм мӧвпсӧ.

— Бурджыка кӧ думыштлыны, позьӧ и аддзыны талы подувсӧ... Ӧд мыйтаысь нин Украина му вылын ыпъялісны войнаяс. Кымын пӧрйӧ нин быд ногыс нетшкылісны да пурлісны сійӧс... Мед кольны ловйӧн, йӧзыслы колӧ вӧлі кужны воюйтны, сідзкӧ, тшӧтш и командуйтны кужны... Ме чайта, эмӧсь тані йитӧдъясыс... Народлӧн характеркӧд... Да и кӧть лыддьӧй бурджыка Гогольӧс.

Штабса начальник сёрнитіс тэрмасьтӧг, ясыда, муртса кылыштысь украинскӧй ладӧн, коді вӧчис сёрнисӧ мыладжык гораӧн. И веськыда кӧ нин шуны — ёна кажитчыліс меным тайӧ подполковникыс! Тӧлка, некор нин оз горӧд тэ вылӧ, кӧть и ыджыд чина. Ёна пыдди пуктӧны сійӧс частьын: «старичокъяссянь» ме эг ӧтчыдысь кывлывлы, мый начштабалысь тшӧктӧмсӧ не сӧмын сідз-тадз окота вӧчны, а вӧчны кыдз позьӧ бурджыка, сьӧлӧмсянь...

— Извинитӧй менӧ, товарищ подполковник, — ог на лэдзчысь ме, — но меным зэв окота тӧдны: мыйӧнджык эськӧ кыскӧ тіянӧс армияас служитӧмыс?

— А быдторйӧн! — пырысь-пыр жӧ вочавидзис сійӧ. — Век йӧзкӧд ӧтлаын. И кыдзкӧ лӧсьыд меным кывны став тайӧ грознӧй вынсӧ, — сійӧ довкнитліс юрнас танкъяслань. — И век лоны олӧмыслӧн шӧр визув вылын... Ӧд тэкӧд орччӧн век сы мында йӧз, быдӧн ас кодьыс. И век выль арлыдаяс локтӧны, выль мӧвпъяс вайӧны сьӧрсьыныс. Лӧсьыд меным казявны том йӧзлысь быдмӧм-сӧвмӧмсӧ. Найӧ мыйӧнкӧ тшӧтш озырмӧдыштӧны менӧ... Сэсся ӧд, Мелехин, оз ков вунӧдны и сійӧс, мый армиятӧгыс миянлы некыдз на оз позь — не этша врагъяс на миян эмӧсь и наысь ӧд кодлыкӧ колӧ дорйыны странанымӧс.

— Сідз эськӧ да...

— Ме чайта, ті эськӧ тшӧтш жӧ верминныд лоны бур офицерӧн, Мелехин.

— Ме? — ме весиг пӧсявлі татшӧм веськыдасӧ шуӧмысь.

— Зонмыс ті абу шыблас, ме важӧн нин видзӧдлывла тіян вылӧ.

— Учебнӧй помалӧм бӧрын кӧ эськӧ меным пыр жӧ вӧзйисны мунны офицерскӧй училищеӧ, ме эськӧ, буракӧ, муні, — кытшлавтӧг воча шуи ме.

— А ӧні? Ӧнісӧ мый вежсис?

— Ӧні ӧттор-мӧдтор вежсьыштіс нин...

— Капитан Стукачевкӧд зурасьлӧмныд али мый скӧрмӧдіс? Гауптвахта?

— Ті ставсӧ нин тӧданныд?

— А кыдз жӧ... Ӧд лыддьыся тіян экипажын.

— Не сӧмын тайӧ, товарищ подполковник...

— Отпускыд со оз ло ни. Стукачевыс скӧнь паныд...

— Да, жаль, дерт... отпускыс медся нин жаль... — кӧсйытӧг ышловзя ме. — Дина... кхм... Ӧти ныв виччысьӧ...

— А ті энӧ ӧшӧдӧй нырнытӧ! Водзӧ служитӧмнад петкӧдлӧй, мый вылӧ туянныд. И тӧданныд мый, ставыс кӧ бур лоӧ, ме тіянӧс верма нуӧдлыны ӧтилаӧ ветлыны, Германия лунвылӧ...

— Збыль али мый? — аттьӧалӧм пыдди юалі ме.

— А ичӧтик ӧбидаястӧ, Мелехин, колӧ велӧдчыны личкавны. Олӧмас ӧд став йӧзыс абу ӧткодьӧсь...

— Так точно, ме гӧгӧрвоа, товарищ подполковник!

Уліын пуксьысь шонді югӧръясысь мырдгӧрда ӧзйис Эльба, главнӧй немецкӧй ю. Быттьӧ сылӧн пыдӧсысь виччысьтӧг лыбис кольӧм войналӧн став вирыс — миянлӧн и не миянлӧн, — ставыс, мыйта вӧлі кисьтӧма, и быттьӧ дзикӧдз ойдіс Эльбаыс тайӧ вирнас...

20

«Видза олан, Федюш, дона танкистӧй тэ менам!

Со и ме помалі ассьым училищеӧс! Верма ошйысьыштны — бура помалі, «тройкаястӧг». Со вед!

Ӧні гортын на ола, шойчча экзаменъяс бӧрын, пальӧдча быдсяма волнуйтчӧмсьыс. Эстшӧм вылын юра пӧткаӧн ветлӧдла. Гортсаяс баруня вылӧ моз видзӧдӧны ме вылӧ, весигтӧ батьӧ. Вед учительница! Не кукры-мукры, а — рук-рук... Пре-по-да-ва-тель! Ачым понда велӧдны челядьӧс мывкыдӧ...

Тэ, гашкӧ, Федюш, шуан: эштіс пӧ тай, ыджыдтор аддзӧма — начальнӧй классъясын велӧдысь! А вот и неправильнӧ лоӧ, тадзи кӧ тэ шуан! Тӧлка йӧз шуӧны, мый буретш да тайӧ нежнӧй воясас гӧрддзасьӧ мортлӧн характерыс, и колӧ кужны бур ногӧн быдӧнлы отсавны, мед эськӧ быдӧнлӧн мичаджыка воссис сьӧлӧм дзоридзыс. Ме кута сетны став вынӧс, мед эськӧ менам классъясын кыдз позьӧ унджык воссялісны уна рӧма татшӧм дзоридзьясыс...

Дерт, шуам, эг гортса сиктӧ ме веськав, и тӧдтӧм йӧз дінад, буракӧ, сьӧкыдджык лоӧ заводитнысӧ. Но да кыдзкӧ-мыйкӧ ме регыд велала, кӧть и тӧдтӧмъяс дінӧ.

Отпускад тэнӧ век виччыси, Федюш, сэтшӧм ёна виччыси! А тэ век он лок, кӧть эськӧ и Пикон висьталіс — ачыд жӧ шуӧмыд сылы, — мый кӧсйӧмаӧсь лэдзлыны тэнӧ. Микол нин тшӧтш отпускаліс, мукӧдъяс и... А тэ со некыдз он лок. Гашкӧ нин, нарошнӧ он вӧзйысь?

Пиконыс гажа юрнас ӧтчыд кайтыштіс, мый тэ сэні вовсю немецкӧй велӧдан, а урокъяссӧ пӧ быттьӧ сеталӧ ӧти ныв, переводчица. Эз-ӧ нин бара сійӧ ло тэныд кутӧднас? Вед сэтшӧм тэ... Сэтшӧм муспоз... Урокасигад нылыс вермас и радейтчыны. Да и ачыд тэ пӧсь вира, тшӧтш жӧ верман мыйкӧкертны... Пола ме, Федюш, мед жӧ эськӧ тэ дзикӧдз эн вунӧд менӧ, ой пола! Мыйла сӧмын и Пиконыс висьталіс татшӧмторсӧ, ӧні пондас думайтсьыны быд дивӧыс, мися, виччысян, виччысян Федясӧ, а сійӧ...

Висьтавліс-ӧ тэныд Пиконыс, мый ыджыдджык вокыс сылӧн, Ӧндрей, гӧтрасис? Ок, ёна шань морт! Учитель жӧ, абу ышмысь, бур сёрниа... А тӧдан-ӧ, код вылӧ гӧтрасис сійӧ? Зина вылӧ! Да-да, буретш сійӧ Зинаыд вылӧ... Абу-ӧ вывтіджык збой Ӧндрейыслы татшӧм гӧтырыд? Кыдз, тэ ногӧн? Дерт, ме сійӧс огджык на тӧд, тэныд тӧдсаджык сійӧ... Пикон бура гуляйтіс свадьба вылас, буракӧ, эз и косьмыв винасьыс.

Налӧн батьныс, Капит дядь, тэ йылысь уна сёрнитіс, бур ногӧн казьтыліс. Ачыс мыйлакӧ зэв нин рад, мый Ӧндрейыс гӧтрасьӧ буретш Зина вылӧ. Ме, Федюш, рад жӧ, дерт, сӧмын мӧдарладорсяньджык-а.

А Пикон мунӧм бӧрас вежон мысти Капит дядь кувсис. Шуӧны, мый эз пӧ и вись, эз норасьлыв, луннас водӧма паччӧр вылӧ да и лӧня лэдзӧма ловсӧ. Гашкӧ, важӧн нин виччысис аддзывны ичӧт пиянсӧ ӧтлаын. Ыджыдджыкъясыс пӧ, висьтавліс сійӧ меным, кыкнанныс пӧгибнитӧмаӧсь. А тані со гӧтрасис Ӧндрейыс — сідзкӧ, и водзӧ нюжалас рӧдыс... И лӧня муніс олӧмсьыс варов Капит дядь... Сэтшӧм жаль мортыс, век гажа да кыпыд вӧлі, быдтор тӧдысь, и тэ йылысь, Федя, аслас пи йылысь моз сёрнитліс... Пиконтӧгыс и дзебисны сійӧс, сы ылнасяньыд выльысьсӧ эз нин кутны корны.

Локыв нин, Федюш, отпускад! Шонтышт сьӧлӧмӧс, водзӧ вылӧ надея сет! Сэки меным кокньыдджык лоас виччысьны тэнсьыд служба помасьӧмтӧ...

Окала, гажтӧмтча да виччыся, виччыся, виччыся.

Тэнад Дина-Диана».

«Бур лун, муса Динаӧй дай Дианаӧй!

Аслам воӧм пыдди бара на со мӧдӧда тэныд письмӧ! Лэбовтіс менам отпускӧй, и ӧні, буракӧ, дзикӧдз вылӧ нин. Сідзкӧ, демобилизацияӧдз ми тэкӧд ӧдвакӧ нин аддзысьлам. Ме вийся и песся, пиньясӧс йира, сьӧлӧмӧй менам пӧся нетшкысьӧ тэ дінӧ, но некыдз оз лэдзны менӧ... Ӧткымынъяскӧд ме тані эг понды лӧсявны, ме весьтын сулалысьяскӧд, эз кажитчы налы менам олан сямӧй да воча сёрниясӧй, и, буракӧ, не отпускӧдз нин ӧні.

Ог кут гижны письмӧын ставсӧ тайӧс, коркӧ аддзысьлам кӧ, сэки висьтала...

Ӧти тӧлка морт велӧдіс менӧ став тайӧ дойсӧ терпитыштны. А мый нӧ? — терпитам. Ӧд служитасӧ ме ог кодлыкӧ ӧти либӧ кык мортлы, а быдса Армиялы служита, асланым народлы. И ичӧтик ӧбидаяс вомӧныс колӧ вермӧдчыны воськовтны. Наысь кыдзкӧ вылынджык колӧ лоны...

Сідзтӧ эськӧ и сідз, но сьӧлӧм вылын век жӧ абу лӧсьыд. Ыпъялӧ сьӧлӧмӧй и кыз синваӧн бӧрдӧ, мый сы дыра ог вермы аддзысьлыны тэкӧд...

Ми тані тшӧтш казьтыштім Капит дядьӧс. Ӧтлаӧ чукӧртчылім — Пикон, Ӧльӧш да ме, ветлім Микол дінӧ, часьтлӧн сёян-юан складӧ, Миколыс бура сэні овмӧдчӧма. Миколыс водзвыв судзӧдӧма шнапс, бур закуска лэптіс... Ачыс сійӧ, воддза моз на, видзчысьӧ юӧмсьыд, а ми, мукӧдыс, бура казьтыштім Капит дядьӧс. Ме век кута аттьӧавны ассьым судьбаӧс сыысь, мый нелямын квайтӧд вося гожӧмӧ, моль бӧжын, тӧдмаси Капит дядькӧд. Мен чайтсьӧ, унатор кыдзкӧ вуджис сысянь меӧ. Уна буртор! Ме ог тӧд, кутшӧм ногӧн, но — вуджис. И зэлыда вужъясис менам сьӧлӧмӧ да век сэсся лоас мекӧд, олӧм помасьтӧдз...

Нимкодь меным Ӧндрей вӧсна. Мед кӧть мый сэні эз вӧв, а Зинаыс, век жӧ, шань морт! Йӧзсӧ колӧ донъявны сэтшӧмӧн, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь збыль вылас.

Сідзсӧ службаӧй менам бура мунӧ, та понда тэ эн тӧждысь. Ӧткымынъяскӧд кӧть и зыртчыштла — тайӧ абу на главнӧйыс. Олам ӧні ми палаткаясын — ок, ёна жӧ лӧсьыд! Уліас неджуджыд сруб, вольпасьяс косінынӧсь, гожӧмыс шоныд. Садьман войнас и лов шытӧ кутӧмӧн кывзан, кыдзи сярӧдчӧ зэвтӧм брезентӧ зэр да кӧнкӧ выліын кышакылӧны дубъяслӧн чорыд коръясыс. Сынӧдыс сэтшӧм сӧстӧм... Куйлан тадзи, и друг пондылӧ чайтсьыны тэныд, мый гортад тэ, сарайса вонйын, и тӧдса гӧлӧс регыд чукӧстас юны мӧс вӧра йӧв...

Тӧрыт миян частьӧ воліс ачыс командующӧй. Ми, лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувкотъяс моз, вевсясим шӧр аллея пӧлӧнъясӧ, кыті сійӧ муніс аслас свитаыскӧд. Видзӧднысӧ — сэтшӧм жӧ морт: зумыд тэчаса, гӧрдоват чужӧма... Сійӧ сьӧлӧмсяньыс сёрнитышталіс миян пӧвстысь ӧткымын шудаяскӧд, юасис, кыдзи олам-вылам. Часьтнымӧс миянлысь ошкыштіс кольӧм маневръясысь да учебнӧй бойясысь. Сідзкӧ, и менӧ тшӧтш ошкис.

Став медбурсӧ тэныд, менам дона Дина-Дианаӧй, тэнад выль, югыд туй вылын! Эн вунӧд ылӧдз кежӧм танкистӧс! И весьшӧрӧсӧ эн дойдав асьтӧ — тэнӧ меным оз веж некод и некор.

Радейта, окала, тэнад Ф. Мелехин».

21

Лёктор лоӧма менам земляк Ӧльӧшкӧд, важысянь тӧдсакӧд. Ӧти ёрткӧд найӧ юасны кабареын, аддзысясны нывъяскӧд, ышмыны мӧдасны...

Кор видзисны найӧс гарнизоннӧй гауптвахтаын, ме, подполковник отсӧгӧн, недыр кежлӧ вӧзйысьлі Ӧльӧш дінӧ.

Сэтшӧм шог вӧлі меным сы дорӧ пырнысӧ! Сэтшӧма пессис сьӧлӧмӧй! Быттьӧ ме ачым тшӧтш мыжа вӧлі...

Ӧльӧш омӧльтчӧма, беринӧсь чужӧмыс нёпкысьӧма, сӧмын ёсь синъясыс югъялӧны пикӧ воӧм вӧрканьлӧн моз.

Мый сылы шуан? Пондан дивитны: со пӧ, некодлысь эн кывзысь, дурин самоволкаӧн да шнапсӧн, и со кытчӧдз гӧгыльтчин... А мый пӧльзаыс ӧнісӧ тадзисӧ дӧжнасьӧмысь? Сійӧ ӧд, кӧнкӧ, ачыс асьсӧ не этша жӧ нин пӧвсаліс быдсяма думъяснас.

— Кыдз-мый нӧ кӧть лоиссӧ? — юася Ӧльӧшлысь.

— Лоис тай, сюра сӧтанаыд! Эн нин байт... — ӧвтыштіс кинас Ӧльӧш. — Он ӧмӧй тӧд? — винаыс ставсӧ керӧ! Ми воксӧ йӧйтӧдлӧ... Кӧть и дуб кӧра шнапс...

— Ёна юинныд?

— Эз ков, дерт, сэні юнысӧ. Но кодкӧ быттьӧ водзвыв нин тойлалӧма миянӧс... Нывъяскӧд пызан сайӧ веськалім... Ми кыкӧн, и найӧ — кык тотаркатша... Но сэтшӧм мичаӧсь да сибыдӧсь... Веж юрсиаыс кырымсӧ ӧтарӧ пидзӧс вылӧ пуктӧ... Гажа... Ми асьным вочасӧн гажмим жӧ... Сувтлі ме сыкӧд йӧктыны... Морӧсъясыс сідзи и пыкӧны морӧсӧс... Ачыс швычӧк и гӧгрӧс, змей кодь, сідзи и ляскысьӧ дінӧ... Русиш зольдатен гут... Окасьны лезитӧ... Ставыс менам вуніс сыкӧд... Гажмӧм ёртлӧн сідзи жӧ, дерт, мӧд нылыскӧд, сійӧ меысь на чожаджыка коддзис, горшатӧ глӧтьим да... Сэсся ми нывъясыскӧд ветлім вӧрӧ и — бара на локсьӧма кабареас. Немечьяскӧд зыксьыссьӧма... Сэки, буракӧ, и корӧмаӧсь миянлысь патрульнымӧс. А гашкӧ и, сідз ӧшинь увтіыс мунісны да кылісны миянлысь петукасьӧмӧс...

— Да-а... — сӧмын и колис ышловзьыны меным.

— Тэ, Федя, вывті лёкӧнсӧ ме йылысь эн жӧ думайт... — синъяссӧ лэдзӧмӧн шуис Ӧльӧш, и ме казялі, кыдзи вӧрзис-нормис сылӧн чужӧмыс.

— Меным тэ век колян важ кодь Ӧльӧшӧн, — сьӧлӧмсянь шуа ме. — Сӧмын тэ ачыд вывтісӧ эн усь шогӧ... Мый лоӧма — лоӧма нин... Водзӧ вылӧсӧ, мися... Овнытӧ ӧд дыр на ковмас... А шулӧны тай — олӧмад пӧ ставыс ас саяд. Медводз кӧ ассьыд олӧмтӧ ачыд он веськӧд бурланьыс, коді нӧ веськӧдас?

— Сідзи и эм эськӧ, Федя, да... Сӧмын тай йӧй руыс уна жӧ нин йиджӧма ми вок пытшкас...

— Пондам кӧ тайӧс гӧгӧрвоны, кокньыдджык лоӧ видзчысьны йӧйталӧмсьыс, тэ сӧмын кутчысь, Ӧльӧш, эн усь сьӧлӧмнад...

А кор ме сэсся мӧвпышті аслам ылавлӧмъяс йылысь — мышкуӧй дыр кежлӧ ыркавліс: ӧд и менӧ ачымӧс йӧй руыс тшӧтш жӧ нин шыбӧлитіс кытчӧ оз ков! Бур кӧть, мый менам сэки тырмис вынӧй да вӧляӧй не кольччыны... И бокӧвӧй морт моз ме бара на шуи ачым аслым: мися, зонмӧ, вай жӧ тэ дугдан кӧ дугды тадзисӧ дурны! Тэ воин татчӧ армияын служитны, а не самоволкаӧ котравны. А то ӧд дзик нинӧм абусьыс дӧбелькиӧдз верман пазӧдны олӧмтӧ!..

Коркӧ сійӧ жӧ лунъяснас менӧ чукӧстліс ас кабинетас начштаба да юаліс:

— Но мый, Мелехин, ёна тай дзуглясян ёртыд вӧсна?

— Жаль Ӧльӧшыс, товарищ подполковник, ме ӧд сійӧс важысянь тӧда. Ставсӧ гӧгӧрвоа: дерт, мыжа сійӧ... оз позь миянлы тадзи петкӧдлыны асьнымӧс йӧз муын... А век жӧ — жаль... Не кӧ война, эз кӧ ичӧтысянь коль сійӧ батьтӧг-мамтӧг, зэв бур мортӧн вермис ӧні нин лоны... Абу лёк сьӧлӧма, зіль и уджалысь... А, видзӧдтӧ, вина дінад велалӧма... Юис да коддзис... И немецъяс вылӧ лӧглуныс друг ӧддзис... Батьыс вӧсна и мамыс вӧсна... Быдтор вӧсна...

— Да, позьӧ и гӧгӧрвоны сійӧс... — ышловзис начштаба. — Войнаыд дзикӧдзсӧ дыр на оз вушйы йӧз сьӧлӧмъясысь...

— Ӧні, дерт, быдӧн дивитӧ да мыждӧ Ӧльӧшӧс сэтшӧмтор бӧрад. А вот меным, товарищ подполковник, кутшӧмакӧ окота тшӧтш и дорйыштны сійӧс... — Меным абу кокни тадзисӧ сёрнитны, но ме и кӧсъя висьтавны тайӧ гӧгӧрвоысь мортыслы ассьым сьӧлӧм кылӧмӧс. — Вот ми сыкӧд, уна сюрсъяс миян кодьясыс, ичӧтысянь колим батьтӧг-мамтӧг... Сьӧкыд удж мырким... Лучокъясӧн вӧр пӧрӧдім, ойдӧм юясӧд пуръяс кылӧдім... Тшыгъялім... Кыдз вермим, пыким фронт. Сэсся и война бӧрас на эз вӧв кокни, эз вӧв пӧтӧса ни... Ме и кӧсъя шуны, товарищ подполковник, мый татшӧмтортӧ ас вывтіыд нуӧдігӧн абу и сьӧкыд чегсьыны... Ме чайта, бурсӧ босьтігӧн ми тшӧтш и мыйкӧ воштім ассьыным... Тшӧтш и лёкыс да няйтыс сибдіс миян дінӧ... Быдсяма йӧзыскӧд олігӧн да уджалігӧн... Велӧдчытӧгыс быдмигӧн... Ставсӧ тайӧс тшӧтш колӧ кутны тӧд вылын...

— Ті тайӧс бура шуинныд, Мелехин, — ме вылӧ тыр синмӧн видзӧдіг шуис подполковник. — Аттьӧ тіянлы татшӧм мӧвпсьыс. Ме гӧгӧрвоа...

22

Менсьым сьӧлӧмӧс дыр шонтіс подполковниклӧн кӧсйысьӧмыс — тшӧтш босьтлыны менӧ Германия лунвывті ӧти ветлӧмӧ. Но котӧртіс лун бӧрся лун, тӧлысь бӧрся тӧлысь колис, важӧн нин бӧр воим ми тӧвся казармаясӧ, но начштаба эз нин сэсся казьтыштлы та йылысь, кӧть и паркӧвӧй лунъясӧ не этшаысь волывліс миян дінӧ. Буракӧ, вунӧдіс... Демобилизуйтчис Гайдуков, Насос-крыльчаткин, муніс медбӧрын аслас Сибирӧ. Первой каднас сэтшӧм гажтӧм меным вӧлі сыысь, но сэтшӧм жӧ нин гажтӧм, кӧть пуксьы да омляв. Содтӧд вылӧ, сэки жӧ воис Динасянь письмӧ... Он и тӧд, мый вӧчны татшӧм письмӧ бӧрад...

А ывла вылын со бара нин тулыс, бара ставыс дзоридзалӧ гӧгӧр, сьӧлӧмлы мыйкӧ колӧ, том сьӧлӧмӧй гажтӧмтчӧ...

И со, тӧрыт! Тӧрыт подполковник паркын висьталіс меным:

— Мелехин, аски ми мӧдӧдчам Лейпцигӧ. Сысянь — Эрфуртӧ, эмӧсь кутшӧмсюрӧ делӧяс. Энӧ на кӧ кӧдзалӧй таысь, верманныд лӧсьӧдчыны.

Ме дась вӧлі уськӧдчыны окавны начштабӧс! Тайӧ меным, позьӧ шуны, вӧлі кольмӧм мортлы друг воссьӧм ӧшинь кодьӧн...

Тэрыб «виллис» вылын туйӧ петім нёльӧн: штабса начальник, ме — сылӧн адъютант пыдди, переводчица Надя, Эзысь кӧлӧкӧльчик, да шофёр Володя, кодӧс лӧнь сям да век нюмъялысь чужӧмыс вӧсна нимтісны Божья коровкаӧн. Дерт, бара жӧ Гайдуков на удитіс «пыртны» тайӧ выль нимнас...

Петім ми Берлин — Лейпциг автобан вылӧ — паськыдысь-паськыд, кык лентаа бетон туй вылӧ, кодӧс шӧрӧдыс торйӧдӧ веж туруна-быдмӧга кост. И лышкыда ӧддзӧдіс миян Володяным машинасӧ — руль саяд сійӧ ньӧти абу Божья коровка кодь, радейтӧ тэрыба шуркъявны. Да и яндзим колӧ тӧдны, мед татшӧм, стеклӧ кодь шыльыд, туйӧдыс ракпань моз кыссьыны! Тэрыб борда чикыш моз лэбам ми... Вына моторным, коді, дерт, кывтӧг оз ов кӧлесаяс улысь топыдсӧ да шыльыдсӧ, ургӧ-жургӧ дявӧл моз. Тувсов сынӧд шоныд визув моз ыргӧ-чепсасьӧ восьса ӧшиньяса кабинаын, шутьлялӧ пельясын, меліа малалӧ чужӧмъяс...

Бӧр пуклӧс вылын мекӧд орччӧн пукалысь Надя, Эзысь кӧлӧкӧльчик, мыйкӧ горзӧ водзӧ сетчыштӧмӧн, а гашкӧ и, сьылӧ либӧ сералӧ, кудриа кузь юрсиыс дӧлалӧ тӧв йылас югыдвиж флаг моз.

Бӧрӧ кольӧны пожӧма и коръя вӧръяс, паськыд муяс и садъяс, оз тӧдчы некутшӧм дзескыдлун. Сӧрис пеж Гитлер, кор ыззьӧдліс да каймӧдліс немецъясӧс олан муяс тырмытӧмӧн...

Менам лолӧй бордъясьӧма жӧ чикыш моз тӧвзьӧмсьыс, тувсов рӧмъясӧн ыпмунӧм мусьыс, кӧнкӧ ылын водзын ӧтарӧ пыр йывмысь и йывмысь, но помасьлытӧм шыльыд туйсьыс. Мыйкӧ дыра кежлӧ ме весиг вунӧдла Диналӧн письмӧ йылысь... Но верман ӧмӧй дыр кежлӧ вунӧдлыны татшӧм юӧръястӧ?..

Бӧръя каднас мыйкӧ вель дыр эз гижлы сійӧ. Ме нин ёна повзьылі. Сы вӧсна мый кӧдзыд ру вочасӧн пыр ёнджыка йиджтысис миян письмӧасьӧмӧ. Дерт, ме и ачым вӧлі мыжа — ӧд ёна гажтӧмтчӧм вӧсна ассьым быд пӧлӧс лёк нога чайтӧмъясӧс гижавлі сылы, Диналы... Тайӧн, тӧдӧмысь, дойдавтӧг эг ов... Торйӧн нин гижлі чорыда сы бӧрын, кор воис меным некымын письмӧ кырымпастӧг... Суклясяна письмӧяс... Но ёна парсыштісны найӧ менӧ... Йӧй бӧлбан жӧ эськӧ ме да... Но мый вӧчан... А ставыс тайӧ медъёнасӧ, дерт, лои сы вӧсна, мый эг вермы ме ветлыны отпускӧ. Кык во сайӧ нин эгӧ аддзысьлӧй. А куш сӧмын письмӧясыд, тыдалӧ, эз вермыны помтӧг бурмӧдны сьӧлӧмъяссӧ кызь арӧса радейтчысьясыдлысь... Но век жӧ ме эски: помӧдз виччысяс сійӧ менӧ. Сьӧлӧм тырӧн ме надейтчи Дина вылӧ. Ас вылӧ дорысь ёнджыка надейтчи... Но со — восьті ме тӧдса почерка конвертсӧ, лыдди и муртса гатш эг швачкысь... Сэсся ме чепӧсйи казармаысь, ылӧджык йӧз син водзсьыс, ранитчӧм ош моз дзебси пыдӧджык, бара на понді лыддьыны письмӧсӧ... Терпитны позьтӧм шог да дой чашйисны менсьым сьӧлӧмӧс, кортӧм синва сӧдзтысис. Сэсся виччысьтӧг гызьмуніс ярлун, пиньясӧн окота лои йирны, кодӧскӧ нӧшавны да весиг кватитны голяӧдыс... А сэсся сэтшӧм жальӧн ме понді кажитчыны ачым аслым... Бара жӧ синва петмӧн... «И мыйла нӧ менам сэтшӧм шудтӧмӧн чужлысьӧма? — курыда мӧвпавсис менам. — Мыйла нӧ куш сӧмын ме вылӧ, ӧтнам вылӧ, олӧмсьыс став лёкторыс ӧтарӧ гылалӧ? Мыйысь нӧ?!»

«Буракӧ, немтор тэа-меалӧн оз артмы, Федюшӧй. Мудзи ме тэкӧд, дона мортӧй тэ менам, ой кутшӧма мудзи! Весиг тшӧтш и тэнад письмӧясысь, нинӧм абусьыс менӧ кыскалӧмысь. Тэ, Федюш, лӧгась кӧть эн ме вылӧ, но медбӧръяысьсӧ ме кӧсъя ставсӧ веськыда висьтавны...

Тэ эскӧмыд быдсяма суклясьӧмыслы, мыждан менӧ сизим грекысь, а ме сэк кості, збыль вылассӧ, ӧтнам тӧдтӧм йӧз дорын, тӧдтӧм сиктын, велӧдчи йӧзыскӧд овны, вочасӧн велалі челядь дінӧ, велӧдчи лоны учительницаӧн... Чайтан, ёна кокни тайӧс вӧчны вылинад? А тэ жӧ, лёк суклясьысьясыслы эскӧмӧн, гижан: «Кӧнкӧ, рытывбыдъясӧн сулалан выль кавалер учительыдкӧд да видзӧдан тӧлысь вылӧ...» Лыддя ме, и кыдз воа тайӧ кывъясӧдзыс, кыз синваӧн бӧрддза. И сьӧлӧм доймасигтыр думайта: оз прӧстаысь сійӧ тадзисӧ тешитчы ме вылын, ачыс сэні немкаяскӧд ли кодкӧд ли мыйкӧкертӧ, а менам жӧ и мыжа лосьӧма. Ачыс пӧръясьӧ, и меным оз эскы.

Ме сэсся ог вермы тадзисӧ водзӧ овны, Федюша! Ми тэкӧд, дона мушкетёрӧй, кужтӧг-тӧдтӧгыд мыйкӧ зэв буртор эгӧ сяммӧй видзны, кутшӧмкӧ зэв нэриник дзоридз эг и казявлӧй, кыдзи тальыштім... Ме ог ӧтнадтӧ тэнӧ мыжав таысь. Ме и ачымӧс тшӧтш мыжала... А медсясӧ ме бара на мыжала лёк войнасӧ, коді не сӧмын бать-мамнымлысь олӧмсӧ жугӧдіс, но тшӧтш и миянлысь, миян сьӧлӧмъясын уна дзоридзьяслы сідз и эз лэдз воссьыны.

Ме веськыда шуа тэныд, Федюш, мый учителялан первой воӧ ме ёна понді дружитны историк Пётр Васильевичкӧд, код йылысь, буракӧ, и гижлісны гудрасян письмӧяссӧ. Тайӧ зэв шань морт, фронтӧвик, быдлаын бура кужӧ кутны асьсӧ, характернас мыйтакӧ муныштӧ поконик Капит дядьлӧн Ӧндрей пиыс вылӧ. Сійӧ ёна отсаліс меным первой каднас — урокъяс сетӧмын и йӧзкӧд ладмӧдчӧмын, и ме вочасӧн велалі сы дінӧ.

Тэныд, Федюш, гашкӧ, сьӧкыд жӧ лыддьыны татшӧм кывъяссӧ, но мый нӧ вӧчан? Кор менам сьӧлӧмӧй пондіс ёна доймасьны тэа-меа костын лоӧм нелючкияссьыс, а тэ аслад письмӧясын водзӧ на дӧжналін менӧ нинӧм абусьыс, ме кыдзкӧ и мӧвпышті сэсся: а, гашкӧ, буретш да тані, Пётр Васильевичыскӧд, менам олӧмын медыджыд шудыс? Меным нин кызь кык арӧс тырис, а менам мушкетёрӧй кӧнкӧ зэв ылын лэбалӧ, и код тӧдас на, волас ли оз ли бӧрсӧ... Ӧд сійӧ и водзті нин ылавліс ме дінысь, шуам, сійӧ жӧ Маринаыс, а сэсся и Зина дінӧ...

Меным ёна яндзим татшӧм думъяссьыс... И сьӧлӧмӧй менам век на лэбӧ тэ дінӧ, сы дыра нин сэтшӧм муса да дона дорӧ... И пола ме... Федюш, тэ вай ӧні эн на гижав меным письмӧястӧ... Лэдзлы меным лӧньыштны неуна ставсьыс таысь, ас кежысь бурджыка гӧгӧрвоны, мый меным водзӧсӧ вӧчны. А то ме быттьӧ ӧні ранитчӧм кӧр чеччала кык би костын, ог тӧд, кодарас чеччыштны, кодарас сетчыны... Шуам, ӧні ме муна ньылыд Пётр Васильевичлӧн корасьӧмлы — ог дзеб, сійӧ шуис нин меным тайӧ ыджыд кывъяссӧ... Но, а мый лоӧ сэсся бӧртинас, кор тэ воан армиясьыд да ми паныдасям тэкӧд? Мый нӧ сэки мекӧд лоӧ, Федюш?.. Ӧд сэки ме верма и ляскысьны-усьны тэнад кок улӧ? Некор чеччывтӧм вылӧ усьны...

Ой, ог тӧд, мый меным вӧчнысӧ, Федюш! Бонзьытӧдз нин меным лоис... И пола ме...

Ёнасӧ эн скӧрав ме вылӧ, Федюшӧй! Тшӧтш и менӧ гӧгӧрво. Меным ӧд колыштӧ жӧ мыйтакӧ шудыс таладор югыдас. Мед эськӧ бур ёрт вӧлі дінын. А кадыс кольӧ. И надеяыд оз век збыльмы... Эн скӧрав!

Став бурсӧ тэныд, Федюш, танкисталан сьӧкыд службаад!

И — видза колян, мушкетёр!.. Прӧщай... Окала тэнӧ, медбӧръяысь нин. Дина, кодӧс тэ шулывлін Дианаӧн».

Голя доймытӧдз ме чатрася да гонняла гӧгӧр, видзӧда паськыд туй дорті лэбысь серпасъяс вылӧ, но немтор ог аддзы. Сы вӧсна мый тӧлыс, воча швачкысь тӧлыс, пычиктӧ синъясысь синва, и некыдзи он вермы кутны тайӧ синвасӧ...

Сэсся ми пырам Лейпцигӧ, уна йӧза, трамвайясӧн грымӧдчысь карӧ. Кар шӧрас, зэв ыджыд кӧрт туй вокзал дорӧ, штабса начальник чеччӧдӧ Надяӧс да менӧ. Шофёркӧд сійӧ мӧдӧдчӧ кытчӧкӧ аслас делӧясӧн, индӧ пажын водзвылын тані жӧ бӧр аддзысьны.

Ми Надякӧд медводз видлалам ыджыдсьыс-ыджыд вокзалсӧ «ост» да «вест» залъяснас. Став воысь туйясыс тані выліасӧсь, вевттьӧмаӧсь, и на дінӧ колӧ кыпӧдчыны паськыд посъясӧд вокзалсяньыс. Сёрнитны кужысь Надя юаліс формаа мортлысь, и мӧдыс — пырысь-пыр жӧ ышмыштӧм чужӧмӧн — висьталіс, мый Лейпцигса вокзал ыджда сертиыс лыддьыссьӧ Европаын мӧдӧн, Миланса бӧрын, да ӧтпырйысьӧн вермӧ примитны кызь квайт поезд.

Луныс оняліс жар, кадыс миян тырмис, и ми кежалім буфетӧ. Мыччисны миянлы джуджыд стӧканъясын сур — мырпом ва рӧма, но сӧстӧмсьыс-сӧстӧм, выліас кыза пушъялысь быг сьӧмӧса. Ыркыд сурыс, мӧс вӧра йӧв кодь небыд, добра! Ме важӧн нин велалі юны немецкӧй сурсӧ, весигтӧ радейтны понді. Вӧлӧмкӧ, быдӧнлы сійӧ кажитчӧ. А асьныс немецъясыс сытӧг, буракӧ, оз и вермыны овны. Военторгса ӧти вузасьысь, рочӧн кужыштӧ сёрнитны, кыдзкӧ ӧтчыд шуис: «Лёк гӧтырӧн ме лоа, менам кӧ гортын оз сулав верӧсӧйлы сур ящикыд». Дерт, ме ӧні, кыдз верма, век кутыштала ачымӧс, сурысь и быдторысь. Торйӧн нин Ӧльӧшкӧд неминуча бӧрын...

Тані Надя висьталіс меным быдса лекция Лейпциг йылысь. Вӧлӧмкӧ, Ленин гусьӧн лэдзлӧма тайӧ карас «Искра» газетлысь первой номеръяссӧ. А ме весиг тайӧс ог на тӧд вӧлі...

Сэсся плӧщадь вылын ми нимкодясим Выль ратушалӧн синтӧ пӧртысь мича керкаӧн. Тшапа серӧдӧм-тэчӧм фронтонъяса да башенкаяса, быд ногыс писькӧдӧм да баситӧм ӧшиньяса, шӧрӧдыс вылӧ чепӧсйӧм ыджыд да джуджыд башняа... Став тайӧ мичлунсӧ гӧгӧрыс дорӧсалӧма веж пуясӧн да кустъясӧн, да сӧдз ваа фонтанъяс кыпыда сяльгӧны-ворсӧны... Мича-а!

— Мен чайтсьӧ, — шуӧ быдтор тӧдысь Надя, — тані сорлалӧма ренессанс, рококко да весиг готика. Дерт, ме эг на помӧдз велав торйӧдавны ӧта-мӧдсьыс став архитектурнӧй стильяссӧ...

— А ме ногӧн, — шуа сылы воча, — тайӧ ратушаыс зэв ёна мунӧ шылялӧм яя, мича моднӧй паськӧма тшапитчысь красавица вылӧ. Немкаяс пӧвстад эмӧсь сэтшӧмъясыс...

Эзысь кӧлӧкӧльчик гораа серӧктіс:

— А мый, буракӧ, и сідзи лӧсялӧ!

Урчитӧм кадӧ бӧр ставӧн аддзысим да ӧтлаын пажнайтім. Шыдтӧм вӧлі пажыныс, ёнджыкасӧ ваялісны миянлы яй, сӧмын разнӧй ногӧн лӧсьӧдӧма. Немецъясыд пӧ абу ёна велалӧмаӧсь шыдыд дінӧ. Да и няньтӧ пӧ этша сёйӧны.

Сэсся ми волім вӧвлӧм Имперскӧй судлӧн зэв ыджыд да ыкшакодь дворецӧ, кӧні ӧні великӧй болгарин Георгий Димитровлӧн музей. 1933-ӧд воын тані мунӧма Димитров вылын судебнӧй процесс, фашистъяс зілисны мыждыны сійӧс ассьыныс шӧр познысӧ — рейхстаг — ӧзтӧмысь, но ыджыд мывкыда да повтӧм Димитров став мирыс водзын эрдӧдіс налысь мисьтӧм чужӧмъяссӧ...

Сэсся подполковник нуӧдіс миянӧс кывзыштны музыка. Ми пырим святӧй Томас вичколӧн вӧр-пуысь вылӧджык кыпалысь ыркыд сводъяс улӧ. Орган ворсіс Бахлысь музыка. Но шуны кӧ нин — «ворсіс» кывйыс тані, буракӧ, слабджык лоӧ... Лӧнь арся вӧрын кодь ем-чуналана — овлӧ сэтшӧмыс шондіа водз асывъясӧ — вичкоыслӧн пом ни дор пытшкӧсын органыслӧн уна рӧма кыз и вӧсни шыясыс юргисны да нӧйтчисны бушков моз, но лолтӧ кыпӧдысь да весалысь бушков моз... И он вӧлі гӧгӧрво, кӧні медводзӧн чужӧ кыпыд горыс да кытысянь нин сёрӧнджык чепӧсйӧ сэтшӧм жӧ гора йӧлӧгаыс. Ставыс вӧлі гартовтчӧма-йиджтысьӧма ӧтилаӧ — медводдза чипӧстӧм и пельтӧ косялысь йӧлӧга, и ставыс нӧйтчӧ пасьталаыс, и оз кус ньӧти, а пыр ӧтарӧ гораммӧ, ёнджыка юргӧ, кыпыда и шога юргӧ, сьӧлӧмтӧ бордйӧдӧ и лолтӧ шымыртӧ... Аслам олӧмын медводдзаысь на ме кывлі татшӧмтӧ и ӧдвакӧ коркӧ вунӧда.

А со ывла вылын, вичко йӧрын, сулалӧ музыкасӧ гижысьыс — Иоганн Себастьян Бах. Камзолӧ пасьтасьӧм кызіник морт, ӧти зептсӧ гугӧдӧма — сы понда пӧ, мый мортыдлӧн олігас некор абу чӧжсьывлӧма сьӧм... Сійӧ уджавлӧма тайӧ вичкоас, веськӧдлӧма зонкаяслӧн хорӧн, лӧсьӧдлӧма музыка. Важӧн нин абу ловъя Бахыс, вежсялісны правительствояс, кыськӧ чужлісны и бӧр ньӧмдылісны узурпаторъяс да тиранъяс, йӧзыс важӧн нин вунӧдісны на йылысь, либӧ казьтылӧны кӧ, сӧмын медмисьтӧм кывъяснас. А со тайӧ дядьыс век быттьӧ ловъя, аслас музыкаын ловъя. И не сӧмын немецъяслысь сьӧлӧмъяссӧ ловзьӧдӧ да бурмӧдӧ и ӧні на, но и мукӧд йӧзлысь. Ме тай нӧ со мый ылнаысь веськалі татчӧ — войвыв парма чуркйысь, и тшӧтш сэтшӧма нимкодьми сылӧн музыкаысь, быттьӧ менымлы вылӧ тшӧтш лӧсьӧдлӧма Бахыс, дзик мӧд кывъя да олӧмсӧ мӧдджык ногӧн вежӧртысь мортлы. И мыйта йӧзкӧд и мый дыра на тадзисӧ лоас!..

Сэсся ми ветлім кар сайӧ видзӧдлыны «Народъяслӧн битва» памятник.

Вывтасінын, газонъяслӧн небыд да югыд вежӧд весьтын, зымвидзӧ 92 метр судта гранитнӧй пирамида, эстшӧм монумент! Лолыд топавлӧ сылӧн стрӧг формаяс вылӧ чатрасигӧн. И ме эськӧ весиг эг пирамидаӧн сійӧс шу, а — тревога лэптысь кӧлӧкӧлӧн, ӧтарӧ брунгысь кӧлӧкӧлӧн, коді эз лэдз вунӧдны йӧзлы война йылысь... Тайӧ памятниксӧ лэптӧмаӧсь союзнӧй войскалӧн 1813-ӧд воын Наполеон вылын победа честь кузя... Винтӧн моз кайысь дзескыд посъясӧд, сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧданаа оформитӧм залъяс пыр ми кыпӧдчылім медвыліӧдзыс, кыз гранит палакъясӧн дорӧсалӧм площадка вылӧдз. Ок, мый вылна! Видзӧдлан уліӧ, и сьӧлӧмыд кокбӧрляӧдзыд сунлӧ... Лейпцигыс дзоньнас миян синъяс водзын и матігӧгӧр эрдъясыс. Уна сё сюрс морт помӧдз тышкасьлӧмаӧсь сэки тані... Но сӧмын тай... Сӧмын тай муртса удитӧмаӧсь зымквартны тайӧ памятниксӧ 1913 воын, лёк битваыслӧн сё во тыригкежлӧ, кыдзи бара гызьмунӧма война — первӧй мирӧвӧй война...

Эрфуртын ми узим кыпыд да гажа важ гостиницаын — еджыд мрамор посъяса, чугун прӧшви перилӧяса да вежӧсъяса, виж ыргӧнӧн лӧсталысь люстраяса да подсвечникъяса керкаын. Ыджыд номерын — а куим мужичӧй ми ӧтлаӧ овмӧдчим — унатор жӧ казьтыліс ылӧ бӧрӧ кольӧм кад йылысь: гӧгрӧс курича векньыдик да джуджыд ӧшиньяс, шыяс моз чурвидзысь вичко йывъяса линогравюра, джодж пасьталаыс ковёр, вольпасьяс вылын кыз пухӧвӧй эшкынъяс. И гӧгӧр — синтӧ ёрмӧн сӧстӧмлун.

Асывнас ме садьми водз, вит час гӧгӧр сӧмын на и вӧлі, а ывлаыс гызьӧма нин лунся олӧм шыясӧн — грымакылісны трамвайяс, йӧз мунісны ӧтарӧ-мӧдарӧ. Немецъяс водз водӧны, но водз жӧ и чеччӧны...

Джуджыд пос вывсянь — подполковник вӧвлӧма нин тані — ми нимкодьпырысь видзӧдім уліын паськӧдчӧм важ Эрфурт вылӧ. Ёна жӧ мӧрччана серпас! Сымда вичко! Комын сайӧ пӧ... А став весьтас ыджыдалӧ святӧй Северийлӧн куим йыла короминаыс. Ми пыралім жӧ тайӧ вичкоас лыдтӧм-тшӧттӧм тшупӧдъяса паськыд поскӧд. Гулыд ягын пожӧмъяс моз сулалысь колоннаяс... Джуджыд и паськыд... Мича и озыр капелла, уна рӧма стеклӧысь витражъяс — лыдтӧм библейскӧй серпасъясаӧсь, пӧтӧлӧксянь джоджӧдз. Гӧгӧр — вывлань чепӧсйӧм готика, изйын да пуын олысь-вӧрысь морт...

Изын да бронзаын мортыс быд ногыс олӧ и важ Эрфуртлӧн уличаяс вылын — памятникъясын, барельефъясын, фонтанъясын. Ставсӧ тайӧс вӧчӧма кужысь киясӧн, йӧзӧн, кодъяс, тыдалӧ, оз радейтны дыр узьны.

Тыр синмӧн ме видзӧді немецъяс вылӧ, зіли унджык казявны налӧн мыгӧрысь и олӧмысь. Кызвыннас найӧ ыджыд тушаа йӧз, еджговӧсь и сьӧдджык юрсиаӧсь, гӧрд юраяс шочджыка паныдасьлісны. Видзӧднысӧ — серамбанаӧсь, быттьӧкӧ и сибыдӧсь да восьса сьӧлӧмаӧсь, тыдалӧ, ёна радейтӧны челядьнысӧ. Ставӧн пасьтасьӧны зэв сӧстӧма...

Кор подполковник помаліс ассьыс служебнӧй делӧяссӧ Лейпцигын да Эрфуртын, миянлы колӧ вӧлі бӧр бергӧдчыны. Но сійӧ, кыдзи и кӧсйысис, бӧрланьыс эз локтан туйӧд бергӧдчы, а выль кытшов босьтіс — Веймар пыр, сідзсӧ локтан туйсяыс татісӧ ньӧти абу ылынджык.

Веймарыс пӧ сизимсё во нин сулалӧ тайӧ му вылас. Лӧнь, кыпыд, веж паркъяса да пуяса. Мир пасьталаыс сійӧ медсясӧ лои тӧдса сы вӧсна, мый тані овлісны да уджавлісны уна великӧй йӧз, а торйӧн нин — Гёте да Шиллер.

Ми, дерт, пыравтӧг эгӧ олӧ великӧй немецкӧй поэт да мыслитель Иоганн Вольфганг Гёте ордӧ, сылӧн куим судта керка-музейӧ. Сьӧкыд и шуны сійӧс олан керканас! Бурджык шуны, мый тайӧ — быд пӧлӧс искусствояслӧн шензьӧдана поз, центр. Мыйсӧ сӧмын абу чукӧртлӧма сэтчӧ сылӧн великӧй олысьыс! Разнӧй школаясса да разнӧй эпохаясса художникъяслӧн рисунокъяс да скульптураяс, пу кузя, фарфор, стеклӧ, кӧрт кузя мастеръяслӧн шемӧсмӧдана вӧчӧмторъяс, озыр библиотека... Тайӧ дивӧ-керкаыс кӧзяиныс дырйи вӧлі аслыспӧлӧс литературнӧй, музыкальнӧй да мыслительскӧй меккаӧн. Сӧстӧм поэзия, ставсӧ шымыртысь мывкыдлун да сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдысь мичлун — со кодъяс овлісны да нэмъяс кежлӧ колисны тайӧ дивӧ-керкаас...

Став аддзылӧмаыс сэтшӧма мӧрччис меным. Сэсся и тӧд вылӧ усисны Гётеыслӧн кывъяс, кодъясӧс неважӧн лыдди сылӧн «Фаустысь».

«Лишь тот достоин жизни и свободы, кто каждый день идет за них на бой...» Мыйта вежӧртӧма тайӧ дженьыдика шуӧмнас! Мыйта пӧсьлуныс тані, и быдторыс!..

Важ лӧнь Веймар. Кымын художниклысь, музыкантлысь да поэтлысь сійӧ бур ногӧн ырзьӧдліс ловсӧ! Бах, Лист, Гердер, Виланд...

Ставыс тайӧ, тӧдӧмысь, эз вермы не вӧрзьӧдны тшӧтш и миянӧс. Веймарас волӧмыс миянлы быттьӧ лои тайӧ ветлігӧн быдтор аддзылӧмыслы да думайтӧмыслы аслыспӧлӧс венечӧн, кывкӧртӧдӧн. Но медъёна вӧлі шызьӧма Надя, Эзысь кӧлӧкӧльчик. Кутшӧмкӧ здукӧ ми сыкӧд бара колим кыкӧн лӧнь паркын, Листлӧн керка-музейсянь неылын, и Надяыс пӧся шуис меным:

— Кутшӧм мича да интереснӧй вӧлӧма Германияыд! Кутшӧм тайӧ поэтичнӧй страна, Федя!

Ме вӧлі сӧглас сыкӧд, сы вӧсна мый тайӧ ветлігас быттьӧ выль синъясӧн аддзылі Германиясӧ. Но мыйлакӧ друг меным — шуда Надя вылас видзӧдӧмысь ли мый ли — бара на тӧд вылӧ уси Диналӧн письмӧыс, и ме виччысьтӧг дӧжнышті сылы дзик нинӧм оз ковсӧ:

— А, гашкӧ, мичанас сы вӧсна сійӧ лоис, мый тэ шыльӧдан ассьыд немецкӧйтӧ Оттокӧд?

Надя весиг легмуныштліс виччысьтӧмысла, видзӧдліс ме вылӧ вежсьӧм синъяснас да, ас пайсьыс, не омӧльджыка шензьӧдіс менӧ:

— А мый нӧ, тшӧтш и сы вӧсна... Збыль...

— Кодсюрӧяс важӧн нин казялӧмаӧсь...

— Ме радейта Оттосӧ, Федя.

— Да мый нӧ тэ?!

— Збыль, Федя... — лӧня шуис сійӧ, сьӧд туфлияса кузь кокъясыс вылӧ видзӧдіг. — Сійӧ, буракӧ, менӧ тшӧтш...

— Йӧймин кӧ тэ-а, Надя! — ме весиг повзи нылыс вӧсна, а тшӧтш быттьӧ и ӧбида парсыштіс менӧ.

— А мый нӧ сэтшӧмыс? Мыйла тэ сідзи повзин? — ыпмуніс Надя. — Став немецыс али мый сэсся фашист? Со, шуам, мыйсӧ ми ӧні тэа-меа эгӧ аддзылӧй... Ставсӧ ӧмӧй сійӧс фашистъяс вӧчисны? А? Найӧ ӧмӧй?

— Эз эськӧ да... но...

— Оттоыс — зэв интереснӧй морт, заочнӧя помалӧ университет, философия кузя... Мыйла нӧ ме ог вермы радейтны сійӧс? Висьтав — мыйла?

— Да тэ эн скӧрав, Надя, оз лӧсяв тэныд скӧралӧмыс...

— Кӧсъян кӧ тӧдны — ме и ачым немка, роч немка! Волга дорысь... Миян пӧльясным кык нэм сайын волӧмаӧсь Россияӧ...

— Мыйла нӧ либӧ водзвыв эн висьтав та йылысь...

— Федя, тӧдін кӧ эськӧ тэ, кутшӧм интереснӧ вӧлі меным тувччыны важ пӧльяслӧн му вылӧ! — бӧр кыпыдмис Надя. — Гӧгӧр немецкӧй сёрни... Карӧ петала, тӧдтӧм йӧз немец ногӧн шыасьӧны ме дорӧ... Тешкодь быттьӧ... Вылын культура... Интереснӧй каръяс да памятникъяс... Федя, тэ сӧмын менӧ лючки да бура гӧгӧрво!.. Ме радейта Россия, ассьым чужанінӧс!.. Ёна радейта! Батьӧ менам — ыджыд партийнӧй уджалысь... Но и татчӧ кор вои, тшӧтш быттьӧ пондіс кажитчыны, мый тані ме абу жӧ йӧз морт, абу жӧ йӧз му быттьӧ тані... Гӧгӧрвоан?.. Да, видзӧд со, олӧмыс тані тшӧтш жӧ нин миян ногӧн пансьӧма, социализм ногӧн...

— А, гашкӧ, тэнӧ важ рӧдъясыдлӧн чуксалӧмыс кыскӧ? — крукышті ме.

— Ог тӧд, Федя... Помӧдзыс немтор ог на тӧд... И тэ вай, пӧжалуйста, некодлы немтор эн висьтав, мый ӧні менам сёрнитсис... Но?

— Меным нӧ мый, — нурбыльта ме ог зэв гажапырысь, — менам и аслам тайнаясыд голя помӧдз тырмӧны...

А лӧнь кыпыд Веймаркӧд орччӧн, дзик неылын тайӧ карсяньыс, кӧні ставыс йиджтысьӧма поэзияӧн да мичлунӧн, буретш тані, культурнӧй Германия шӧрын, гитлеровскӧй фашизм вӧчис Бухенвальд...

Ми мӧдӧдчим сэтчӧ, Эттерсберг гӧра йылӧ. Иоганн Вольфганг Гёте радейтлӧма жӧ верзьӧмӧн ветлывны тайӧ гӧра вылас.

Машина тэрмасьтӧг каттьӧ верстаяс. Тент шыбитӧма выліысь... Ставӧн ми ёна шызьӧмаӧсь... Збыль ӧмӧй регыд лоам — СЭНІ?.. Сэні, вӧвлӧм адас?.. Туй бокъясын — нинӧмӧн торъявтӧм веж пуяс — дуб да акация. А со и бук — зэв мича пу, джуджыд и стройнӧй, эзысь рӧма еджгов кырся, ёна еджыдджык миян ньывйысь... Бухенвальдсӧ кӧ вуджӧдны, лоӧ — бука вӧр... Зэв гӧгӧрвоана ним.

А тайӧ бука вӧрас нуӧдӧ, вӧлӧм, Чӧрт туй, Смерть туй. Вайӧдлісны йӧзӧс станцияӧдз, вӧтлавлісны вагонъясысь да бытшласьысь сутугаӧн кыкнанладорсяньыс потшӧм туйыс кузя гӧнитӧдісны лагерлань... Котӧрӧн, сӧмын котӧрӧн! Кӧин кодь овчаркаяс увтӧны и пурӧны туй боксянь... Прикладъясӧн швачйӧдлӧны йӧзӧс... Плетьясӧн кульӧны... Котӧрӧн, быть котӧрӧн! Кӧсъян кӧ ловйӧн кольны — котӧртан!

А со и ачыс лагерыс — гӧра йылас паськыдысь-паськыд кушин. Гӧгӧрыс бара жӧ потшӧма джуджыд да топыд бытшласьысь сутугаӧн. Вижов рӧма керка дінын паськыд ворота, сэні, кыз кӧрт сетка вылас, тӧдчӧ гижӧд: «Йэдэм дас зайне», «Каждому — свое».

— Ой, ужас... О, Енмӧй, мый нӧ тайӧ... — шӧпкӧ кабала кодьӧдз кельдӧдӧм Надя, гижӧдсӧ миянлы вуджӧдіг.

Гӧгӧр уна йӧз, быдӧнӧс кыскӧ тайӧ страшнӧй мусюрыс. Но ми некутшӧм чукӧр дінӧ огӧ сибӧдчӧй, миянӧс нуӧдӧ подполковник, сійӧ вӧвлӧма нин тані...

Ми пырам лагер пытшкас. Ӧні таті гӧгӧр куш, и кытчӧдз синмыд судзӧ, вӧвлӧм баракъяс местаын сьӧдӧдӧны сӧмын налӧн пыдӧсъясыс. Быдӧнӧс, ыдждаыс да балаыс серти, сьӧд из шомӧн пасйӧма-вольсалӧма... Баракъяс, помтӧм баракъяс сулавлӧмаӧсь сэні, веськыд радъясӧн... Немецкӧй ӧкуратностьӧн вӧчӧмаӧсь да меститӧмаӧсь гӧралӧн кушӧдӧм, шыльыд плеш вылын... Шуӧны: 46-ӧд воын пӧ сотӧмаӧсь баракъяссӧ. А дзик весьшӧрӧ! Эз эськӧ ков тайӧс вӧчны. Колӧ вӧлі ставсӧ кольны сідзи, кыдзи вӧлі. Мед эськӧ некод, некор эз лысьт вунӧдны!

А мый джуджда местаыс тані! Кутшӧм паськыдінъяс воссьӧны син водзад!.. Уна дас верст пасьтала — веж вӧра мылькъяс и гажа увтасінъяс, дзоридзалысь муяс да видзьяс. И Веймар... И сиктъяс, черепицаӧн вевттьӧм керкаяс... Виччысьтӧг сьӧлӧмӧ меным чунгис ёсь дой: а кутшӧм синъясӧн нӧ видзӧдісны став тайӧ мичлуныс вылӧ коньӧр узникъяс? Тайӧ муясыс да вӧръясыс вылӧ? Гажа Веймар вылӧ? Кыдзи вийсис сэки налӧн лолыс?..

Тані, гӧра йылас, радейтлӧма шойччыны Гёте. Ыджыд пашкыр дуб улын. Шуӧны, мый ӧтчыд пӧ сійӧ кыпыда горӧктӧма ылӧдз тыдалысь эрдъяс вылас индӧмӧн:

«Тані менам лолӧй лӧньлӧ и бордъясьлӧ!»

Ассьыныс пеж лагернысӧ лӧсьӧдӧм бӧрын фашистъяс кералӧмаӧсь тайӧ дубсӧ, а сы местаӧ сувтӧдӧмаӧсь кыдзисюрӧ шыгыртчӧм кузь кос мыр. Ӧні на сійӧ тані, вель выліын чурвидзӧны кык сімӧм кӧрт тув-кляп... Тайӧ тувъясыс вылӧ ӧшӧдлывлӧмаӧсь «мыжмӧм» узникъясӧс, мышканыс кӧртавлӧмаӧсь налысь кияссӧ да и пысавлӧмаӧсь тувъяс. Ньӧжйӧникӧн песовтчӧны, музгыльтчӧны пельпом вечикъяс... а вылісяньыс коньӧр бара на аддзӧ гажа нӧрысъяс да ыбъяс...

Тані жӧ сулалӧ ӧти вожъя зэв ыджыд бричка. Из перъянінын, коді вӧлі гӧраыслӧн мӧдар бокас, тыртлісны сійӧс из палакъясӧн, сэсся доддявлісны узникъясӧс да тшӧктылісны кыскыны... И мед вӧлі сьылігтырйи кыскӧма! Сьылігтырйи... И лёк понъясыд нимтӧны, вӧлӧм, тайӧ коньӧръяссӧ — «сьылысь вӧвъясӧн». Асланыс юмор вӧлӧма кык кока зверъяслӧн.

Видзӧдлім ми тані нӧшта ӧти пытайтантор вылӧ. Пуысь вӧчӧм кокша, козёл. Пасьтӧм узникӧс кымыньӧн водтӧдлісны тайӧ козёл вылас да ён бедьясӧн жвучйӧдлісны бекъясас, а стӧчджыка кӧ шуны — сійӧ местаас, мый вӧлі кольӧма мортыслӧн ӧтарӧ тшыгъялігас да мучитчигас. Сэсся «мыжмӧмаыслы» аслыс колӧ вӧлі лыддьыны, кымынысь сылы кучкӧны, а торксьыліс кӧ сійӧ ёна доймӧмысла, тшӧтсӧ заводитлісны выльысь... Та бӧрын мортсӧ сувтӧдлісны кок йылас да быть тшӧктылісны лажъявны, мед ӧдйӧджык разаліс нӧйтігас сирзьӧм сідз нин этшаник вирыс.

Кор подполковник висьталіс миянлы ставсӧ тайӧс, Надя, Эзысь кӧлӧкӧльчик, шатовмуніс да муртса эз усь садьтӧг, ковмис кутыштны сійӧс. Менӧ и ачымӧс вочасӧн пондіс шогӧдны. Торйӧн нин крематорий бӧрын.

Рудов, латшкӧс керка, нёль пельӧса ён трубаа. Кымын во чӧж тайӧ трубасьыс пуркйис-петіс сук, госа сьӧд тшын. Йӧзлӧн сотчысь вир-яйысь тшын... 56 545 морт вӧлі виӧма Бухенвальдын... Комынысь унджык кывъя йӧз. Трубаыс тшынасис лун и вой.

Медводз эштӧдны индӧм морт веськавліс «врачлӧн» сӧстӧм жырйӧ. Сылы паныд лоӧ еджыд халата эсэсовец, быттьӧ видлалӧм могысь. Мортлы тшӧктӧны сувтны стен бердӧ, мед судтасӧ муртавны. Сэки сылӧн балябӧжыс буретш лӧсялӧ стенас улісянь вывлань писькӧдӧм щель весьтӧ. Вежӧс сайын сулалӧ мӧд эсэсовец, кыйӧдчӧ нин. Сэсся и лыйӧ узниклы балябӧжас. Шойяссӧ кузь крукъясӧн шыблавлісны нарошнӧ лӧсьӧдӧм вагонеткаясӧ да нулісны пачьяс дорӧ. И ӧд весиг тайӧ кубъяссӧ водзвыв бура артыштӧма: пыдӧсыс гранъя — мед вирыс ачыс визувтіс жӧлӧбъясӧдыс, а сэсся и киссис ортсыӧ пельӧсса розьӧд...

— Ой, петамӧй ывлаас... Ог, ог вермы сэсся... — лӧвтыштіс Надя. — Ой, пӧда татчӧ...

Ми ставӧн петім. Да дыр видзӧдім дзоридзалысь мылькъяс-ковтысъяс вылӧ. Ми чӧв олім. Сэсся подполковник шуис:

— Гашкӧ, тэ, Надя, водзӧсӧ немтор нин он кут сэсся видзӧдны?

— Да кыдзкӧ-мыйкӧ эськӧ коліс нин... — мырдысьӧн шуӧ мӧдыс. — Воим нин да...

Сэсся ми пыралім «патологическӧй кабинетӧ», кӧні йӧзлӧн кучикысь кульыштлісны татуируйтӧминъяс. Кульыштлісны ловъя дырйиыс на. Сы вӧсна мый «ловъя» кучикыс бурджыка вӧлі нярмӧ да лоӧ нюдзджыкӧн... Та могысь водзвыв бӧрйылісны бурджыка «рисуйтӧм» мортӧс, вайӧдлісны тайӧ «кабинетас», тшӧктылісны водны кафельӧн эжӧм куйланінӧ. Сэсся эсэсовец шковгыліс коньӧрлы юрас пу нӧшкӧн, мед сійӧ садьсӧ воштіс, — пу нӧшкыс дырнад кучкалӧмысь дзикӧдз нин бонзьӧма... Та бӧрын живодеръяс пондылісны кульны кажитчӧм кучиксӧ паськыд пуртъясӧн... Вӧчӧм кучиксьыс вурлісны быдсяма сувениръяс, весигтӧ абажуръяс да дамскӧй сумочкаяс.

Немтор эз вошлы артасьны кужысь кык кока зверъяслӧн. Весиг жертваяслӧн юрсиыс. Ставыс чукӧртсьыліс да мунліс делӧ вылӧ. Парикъяс вылӧ да вольпасьяс вылӧ. Вӧвлӧм дезинфекционнӧй баракын Надя тувкыштӧмӧн индіс меным юрси нӧб вылӧ, ме бурджыка видзӧдлі и муртса эг горӧд весьӧпӧрӧм вӧсна: юрси чукӧр выліас куйліс нывкалӧн виж бантика вӧсньыдик кӧса.

Ог сэсся ме вермы водзӧ висьтавлыны та йылысь. Этша колис вынным и видзӧднысӧ тайӧ ужасъясыс вылӧ.

Но ми сулалыштім на Эрнст Тельманлы памятник дорын. Немец жӧ мортыс. Ме тыр синмӧн видзӧді сылӧн вына, неуна серамбана чужӧмыс вылӧ. Тайӧ немецсӧ тані виисны 1944-ӧд воын, август 18 лунлы паныда войӧ. Сідзи и эз пӧкӧритчы сійӧ фашистъяслы. Помӧдзыс оліс великӧй Гётелӧн ыджыда шуӧм серти: «Лишь тот достоин жизни и свободы, кто каждый день идет за них на бой...» Быд лун. Дзик быд лун!..

А ывлаын, миян уліын, пасьталаыс вежӧн мыгӧрасисны дзоридзалысь ковтысъяс да мусюръяс... И век тадзи вӧвлі... Тшӧтш и кор тшынасис крематорий... Кыдзи таысь доймасис сьӧлӧмныс узникъяслӧн... Тайӧ жӧ ужас!.. Кывны, кыдзи быд лун кусан тэ... Быд лун кытчӧкӧ вошӧны ёртъясыд... А кӧнкӧ тэнад эм чужанін, Рӧдина... Дона да муса йӧз... А тані тэ — раб, скӧтина... Тэ эн нин ло морт кодьӧн... Лёк понъяс век увтӧны... Сутуга сайын пӧт эсэсовецъяс ошпиянӧн ворсӧдчӧны... Нӧйтӧны тэнӧ плетьӧн... Из перйыны мырдысь тшӧктӧны... Мупытшса заводын пыдзыртӧны медбӧръя вынтӧ... Кыдзи нӧ татшӧмыс вермис лоны?.. Мыйла нӧ татшӧмыс вермис лоны му вылын? Йӧз пӧвстын?.. Мыйла нӧ?!

А пыран дзиръяын, кӧрт ворота вылын, гижӧд: «Каждому — свое», «Быдӧнлы — аслас пай». Сволочьяс!

1945-ӧд вося апрель 11-ӧд лунӧ, пажын кад бӧрын, тайӧ мустӧм дзиръя вылас уськӧдчисны кыпӧдчӧм узникъяслӧн боевӧй котыръяс да и восьтісны вир кисьтана тышын. Пеж-лёк лагер, кодӧс эсэсовецъяс дзикӧдз кӧсйылісны пасьвартны, мед дзебны ассьыныс мыжнысӧ, шедӧдіс мездлун. Кызь сюрсысь унджык морт колисны ловйӧн.

Менам синваӧй ёкмыльтчӧ горшын, кор ме, кӧть нин ылӧсас, зіля серпасавны аслым сійӧ лунся лоӧмасӧ. Визя робаа йӧз, пӧшти оружиетӧмӧсь, ас вӧчӧм пуртъясӧн, ёсьтӧм напилокъясӧн, этшаник, гусьӧникӧн чукӧртӧм, ас вӧчӧм пистолетъясӧн уськӧдчӧны пуля шерлы паныд... Но — мынтӧдчыны либӧ кувны! И сӧмын водзӧ! Усьӧм ёртъяслӧн шойяс вомӧн — водзӧ!

Водзӧ! Буретш сійӧ бойыс вылӧ, олӧм да мездлун вӧсна бой вылӧ...

Он вермы морт сьӧлӧмысь дзикӧдз пыдзыртны морт сямасӧ... Весиг со татшӧм страшнӧй лагерын эз вермыны...

Подполковник висьталіс, мый Германскӧй Демократическӧй Республикалӧн правительство шуис стрӧитны тані Бухенвальдса узникъясӧс казьтылан ыджыд комплекс.

И зэв бур, тадзи кӧ! Мед йӧзыс му пасьталасьыс воӧны да видзӧдӧны. Мед ас синнаныс аддзылӧны, мый вермӧ вайны пеж фашизм. Мед ёнджыка думайтӧны йӧзыс, кор лӧсьӧдлӧны-индалӧны, кыдзи колӧ овны, кодлы колӧ сетны ас выланыс власьтсӧ...

Чӧла ми мӧдӧдчим бӧр. Некод эз сёрнит. Ми весиг эгӧ видзӧдӧй ӧта-мӧдным вылӧ. Дерт, быдӧн мыйкӧ сӧмын дзугыля мӧвпаліс ассьыс. Меным тӧд вылӧ усины подполковниклӧн водзынджык нин шуӧм кывъяс: ставыс пӧ фашист лагеръясын пӧгибнитӧма 11 миллион морт. Быдса государство мында! А мӧд мирӧвӧй война чӧжыс пӧ му пасьталасьыс усьӧма 50 миллион морт! Тайӧс нин весиг вежӧртнытӧ сьӧкыд... Усьӧмъяс лыдас тшӧтш и менам батьӧ. А кувсьӧм мамӧ, гашкӧ, и мӧдлаӧ на пырӧ...

А мыйта ловйӧн кольӧмаыслысь, торйӧн нин челядьлысь, пазӧдӧма олӧмсӧ?

Со тэныд и фашизм. Со тэныд и «высшӧй» раса.

Веймарӧ воигӧн подполковник, воддза пуклӧс вывсяньыс миянлань бергӧдчыштлӧмӧн, небыда юаліс:

— Гашкӧ, ужнайтыштам тані?

Бӧрдӧмысла гӧрдӧдӧм синъяса Надя сӧмын вынтӧма летйӧдлыштіс юрнас. Меным аслым ӧні эськӧ эз жӧ пыр некутшӧм сёян, ӧні ме эськӧ верми сӧмын садьтӧмӧдз юсьыны.

— Сідзкӧ, Володя, вай гортӧдз тӧвзьыштам, — тшӧктіс подполковник водительлы. Мӧдыс чӧла довкнитіс юрнас да и содтіс ӧдсӧ.

Гургӧдім Веймарӧд. Надя, Эзысь кӧлӧкӧльчик, нӧшта ӧтчыд бергӧдчыліс бӧрӧ кольысь карлань, а сэсся виччысьтӧг шыасис начштаба дорӧ:

— Товарищ подполковник, вуджӧдӧй менӧ татысь Россияӧ!

— Мый нӧ друг сідз? — шензьыштіс мӧдыс.

— Вуджӧдӧй! Ёна кора ме тіянӧс... Ме ӧні сэсся ог вермы тані... Некыдз ог кут вермыны... — и сійӧ бӧрддзис ырӧбӧн.

— Ладнӧ, та йылысь гортын сёрнитам...

Ме, дерт, кутшӧмакӧ гӧгӧрвоышті Надяӧс. Сы вылӧ, шогысла да дойысла нюкырмунӧмаыс вылӧ видзӧдігӧн, менам сьӧлӧмӧ виччысьтӧг бара на сизьдыштісны Диналӧн письмӧысь кывъяс: «Видза колян, мушкетёр!» А сэсся дыр на, мунігчӧж, часі моз ӧтарӧ точкисны тайӧ шог кывъясыс: видза колян, мушкетёр!.. Прӧщай...

А паськыд, пызан пӧв кодь шыльыд аутобанлӧн ӧтарын и мӧдарын миянлы паныд котӧртіс-воссяліс морт киясӧн ёна пелькӧдӧм Германия; сійӧ быттьӧ вӧлі бергӧдчӧма баннас шонділань да югыдлань, тшӧтш и кольӧм вир кисьтана войналӧн сатӧк дойяснас бергӧдчӧма.