ТІЯНЛЫ ВОДЗӦ ОВНЫ

1

— Мый нӧ, зимӧгоръяс, медводз, буди, миянлы колӧ бригадирӧс бӧрйыны-а?

Воигкостіыс тадзи шыасис миян дінӧ, керъяс вылӧ кыдзисюрӧ пуксялӧм йӧз чукӧр дінӧ, мастер. Сійӧ сулаліс миян водзын ичӧтик и кажитчис сьӧд кычан кодьӧн: буракӧ, сы вӧсна, мый вӧлі зэв мугов да инас ӧшйытӧм вертляв.

— Ачыд инды дай, коді тэд кажитчӧджык, кутшӧм сэн бӧрйысьӧм! — горӧдіс кодкӧ воча.

— На-на-най! — дженьыд голяа юрнас пыркӧдігтыр шуис мастер. — Ме любита демократия... Тӧданныд он кӧть, мый сійӧ сэтшӧмыс лоӧ?

— Кывлім... Сӧмын код пӧ тӧдас, мыйӧнджык сійӧс сёйлӧны...

— Сійӧ лоӧ, мый ассьыс веськӧдлысьсӧ народ бӧрйӧ ачыс, а оз вылісянь кӧвъявны. А бӧрйӧ кӧ ачыс, то и ёнджыка пыдди пуктӧ да кывзысьӧ... Ме чайта, колӧ бӧрйыны сэтшӧм мортӧс, коді мед эськӧ и тӧлкаджык вӧлі, и мукӧд серти вынаджык. Мед эськӧ тушанас эз ме моз шег кодьӧн вӧв. Мед куш сӧмын сы вылӧ видзӧдлӧмысь окота лои котӧртны удж вылӧ... Рочӧн кӧ шуны — мед сылӧн вӧлі бур комплекция!

Миянӧс ёна гажӧдіс делӧыслӧн татшӧм ногӧн пансьӧмыс...

— Сідзкӧ, Пиконӧс бӧръям! — Сійӧ тай пу кузьта лювалӧма, вичко кӧлӧкӧльнича судта...

— Пиконӧс! Пиконӧс! — ӧтпырйӧ моз горӧдісны унаӧн. — Медъён сійӧ! И некытчӧ оз вӧй сы кузьтаыд — быдлаӧ Сыктыв кузялаыс кокыс подъяс!..

Гигзям-сералам, чатрасям Пикон вылӧ. А сылӧн чужӧмыс мавтӧм тупӧсь моз югъялӧ татшӧм честьсьыд, тшӧтш быттьӧ и ыкшаммыштӧма.

— А ме чайта, Федя Мелехинӧс колӧ бӧрйыны! — друг горӧдіс тӧдса гӧлӧс, Гӧрд Ӧльӧш чирӧстіс, юрыс сылӧн би моз сотчӧ... Виччысьтӧмысла менӧ весиг пӧсьӧ шыбитліс. Сійӧ ачыс нин вӧлі мастерӧн, вӧр делӧсӧ бура тӧдӧ, нарад и мукӧд кабалаяс сяммас гижны.

— Федяӧс и эм колӧ! — ырсмунісны тшӧтш и мукӧдъяс. — Сылӧн нигаяс эмӧсь, ёна лыддьысьӧ да, юрыс медъёна уджалӧ. А Пиконыд — мый? Пиконыдлӧн куш сӧмын балаыс, пытшкӧсыс, кондалӧн моз, руш...

Бара на серам...

— Да и Пиконыд немӧй лапӧд кодь, кывсӧ сетны сылы жаль. Кыдзи татшӧмыд бригадиралас?..

Сэтшӧм вензьӧм сэсся лыбис. Зонъяс, да и нывъяс тшӧтш, чеччыштісны керъяс вылысь, ӧвтчӧны багыра кияснаныс, чирзӧны нянь тор вӧсна мырддьысьысь пышкайяс моз.

Ичӧтик мастер ӧдва и ӧлӧдіс ышмӧм йӧзӧс.

— Лӧньлӧй, лӧньлӧй! — горзіс сійӧ назгыштысь гӧлӧснас. — Сійӧ и бурыс, мый миян лоис кык кандидат! Весиг зэв бур тайӧ... Демократияыс пӧ, лыддьылі ме, буретш кык кандидатсянь и заводитчӧ... Вай ми тӧданныд мый керам? Вай ми керам кандидатъяслысь со-рев-но-ва-ни-е... Мед найӧ петкӧдласны миянлы, коді мыйӧн вынаджык. Коді мый вылӧ туйӧджык... Сэсся вӧлись ми и бӧръям...

Меным ньӧти эз вӧв окота бригадиравнысӧ. Сэсся, веськыда кӧ нин сёрнитны, ме и полышті Пиконысь — видлы татшӧм ӧслӧпаныдкӧд вермасьны!

— Колантор тай, бригадиралӧмыд тіян! — сьӧлӧмсянь водзсася. — Мастеравны и то нин дышӧдіс-а, мырдӧн вӧзйыси петны... Ачым кӧсъя уджавны, немторысь тӧждысьтӧг... Мед Пиконыс и бригадиралӧ...

— Э-э, Федя, повзин тай? Эн пов — сылӧн куш лыыс гуля-голякылӧ!

— Ог, мися, кӧсйы, мый сирасинныд!..

— Повзин! Повзин!.. — гӧрдлӧны, быттьӧ важӧн нин виччысьӧмаӧсь тайӧ гажсӧ.

Кыдзи терпитан татшӧмтортӧ? Кор тэнӧ нин янӧдӧны?.. Лои чеччыштны кер вылысь. А сьӧлӧмӧй чажйӧ-ыпъялӧ нин сирӧд пес моз, да кор тай нӧшта бисӧ бур тӧв пӧльтӧ. Тадзитӧ дэльӧдӧм бӧрад ме быдтор вылӧ нин дась...

Пикон воськовтіс жӧ водзӧ, нюмъялӧ приданнӧй мӧс моз, синсӧ читкыралӧ, видзӧдласнас быттьӧ омӧльтыштӧ менӧ: тэкӧд пӧ, этатшӧм чибукыдкӧд, ме быд ногыс шегъяся...

Но, мися, думайта ачым, водзвывсӧ эн на жӧ ышнясь, кыйтӧм пӧткасӧ эн на кушты. Петі кӧ нин ме тэныд паныд, лэчыд гыжъясӧс помӧдз лэдзла...

Пиконыскӧд вывті бурасӧ ми абу тӧдсаӧсь. Тӧда, мый орчча грездысь сійӧ, вӧралысь. Став семья кодьыс налӧн вӧралысьяс, и ставыс татшӧм жӧ ӧслӧпанъяс. Буракӧ, звер-пӧткаыдлысь чӧскыд яйсӧ мутшкигӧн сэтшӧмасӧ нюжалӧны...

А сэк кості мастер сувтӧдіс миянӧс орччӧн, инас ӧшйытӧм кычан моз тривкйысьӧ гӧгӧраным. Видзӧдлӧй пӧ асьныд бурджыка, кутшӧмджыкӧсь эмӧсь тіян кандидатъясныд...

А мукӧдыслы мый? — теш налы, гигзьӧны-ызъялӧны.

И чиган мастерлы аслыс, буракӧ, теш жӧ, тадзитӧ тӧдмасис миянкӧд да. Нинӧм абусьыс демократия пондіс вӧчны да... Кӧнкӧ, водзвыв ставсӧ артыштіс — кыдзиджык сибӧдчыны том йӧз дінӧ, — дерт, эз ӧні на, пырысь-пыр думышт, тӧвйылӧм гут нин мортыс... Ӧд кар дорӧдз ковмас сылы лэччыны миянкӧд гожӧмбыд...

— Пиконлӧн пельпомъясыс паськыдджыкӧсь, — гӧлчитіс мастер, миянӧс, вузалан вӧвъясӧс моз, видлалігтыр. — Но сы пыдди Федялӧн морӧсыс вылынджык, бур жыннян кодь... Судтананыс, дерт, сутши-кетшиӧсь жӧ... Ноко, вайлӧй багыр, мурталам...

Горзіг-сералігтыр сетісны мастерлы кузь воропа багыр.

— Но лешакӧ-зонмӧ, Пикон, эта кузьта он жӧ быдмы! Сетас жӧ енмыс мукӧдыслы туша, ме кодьыс кык петас... Мышка постӧг он и судз...

Мастер топӧдіс багыр воропсӧ Пиконлӧн балябӧж дінӧ. Сэсся перйис зепсьыс кӧрт кусыньясӧд чегсьысь-тэчсьысь виж метр, мерайтіс. Никонлӧн быдса сажень матӧ лоис, а менам бур весьтӧн дженьыдджык.

— Ничево тай, тшӧтш и Федя, енкӧд, быдмӧма, кӧть и война кадӧ, кӧть и тшыг нисьӧ пӧтӧн. Бать-мамыслӧн рокӧсыс, тыдалӧ, бур вӧлӧма... Но Пиконыс, Пиконыс — загреки!..

Сэсся сійӧ шыасис войтырыс дінӧ:

— Мый нӧ шуанныд, зимӧгоръяс? Комплекция серти, буракӧ, ковмас пуктыны балл Пиконлы? Комплекция сертиыс сійӧс непӧштӧ бригадирӧ — императорӧ позьӧ бӧрйыны...

— Позьӧ и эм! — сералӧны мукӧдыс. — Пуктам ӧти балл Пиконлы! — Мастерлӧн ворсӧмыс пыр ёнджыка и ёнджыка ыззьӧдіс йӧзӧс.

— А ӧні вай сетам налы задача. Мый медуна колӧ тӧдны бригадирыдлы? — юаліс мастер да сэсся ачыс жӧ и вочавидзис. — Кер йылысь колӧ медуна тӧдны... Шуам, уна-ӧ кер косьмӧма со тайӧ чукӧрас? А, Пикон? Тэ ногӧн, кымын кубометр лоӧ?

— Колӧ кӧть, наперво, лыддьыны кер лыдсӧ... — Пикон тӧдчымӧн падъяліс, юр вемсӧ выныштӧдӧмысь сійӧ нӧшта на гӧрдӧдіс.

— А тэ лыддьытӧгыс, лыддьытӧгыс висьтав! — гажъяліс мастер.

— Но... этійӧ... комын гӧгӧр лоас... — эскытӧма шуис Пикон.

— Та-ак... А тэ ногӧн, Федя, уна-ӧ?

— Гырысьӧсь керъясыс, и топыда пукалӧны, вевсьӧн моз, — вочавидза ме, ас кежысь артасигмоз. — Дерт, ытва дырйи вайлӧма, буракӧ, кутшӧмкӧ бунт чашнитлӧма... Ме чайта, этша вылӧ ветымын кубометр лоӧ тані...

— Федялы — балл! — горӧдісны унаӧн. — Сымда гӧгӧр и лоӧ тані вӧрыс. Сійӧ ачыс мастеравліс, татшӧмтортӧ бурджыка тӧдӧ...

— Та-ак! — дзикӧдз нимкодьмис мастер, быттьӧ эз кандидатъясӧс бӧрйы, а тьӧща ордас пӧсь кӧвдум сёйис. — Кыкнанныслӧн морт ӧти баллӧн лои... А ӧні, ме чайта, налы колӧ вермасьны. Видзӧдлам, кодныс ёнджык. Выныд ӧд бригадирыдлы колӧ жӧ...

Татшӧмтортӧ кывлӧм бӧрын ставӧн пондісны чеччавны раднысла.

Мед пӧ вермасьӧны! Давай!..

Менам дӧбелькиӧдз жӧ нин пӧсялӧма вирӧй, ме весиг ог нин пов Пиконысь, сы вӧсна мый вермасьнытӧ ме ичӧтысянь век лют вӧвлі...

— Позьӧ вермасьны коді кыдзи кужӧ, мӧд ногӧн кӧ — вольнӧй борьба, — чуйдӧдліс миянӧс мастер.

Ми Пиконкӧд, пурсьысь каньяс моз, сулалам паныдӧн, лажыньтчыштӧмаӧсь, синъясным дзулъялӧны, ог тӧдӧй, кыдзиджык уськӧдчыны ӧта-мӧдным вылӧ. Первойсӧ ме кӧсйылі кутчысьны сой на сой, сы вӧсна мый тадзисӧ ме бура велалі вермасьнытӧ. Сойӧдыс дзабыртӧмӧн мый вынсьыд бӧрыньтан прӧтивниктӧ, а сэсся, кор сійӧ ньӧти оз виччысь, шпач шыбитчан муӧ гатшӧн да ас вывтіыд чапкан-летитӧдан сійӧс, сэсся и звирк вожасян вылас... Но та кузя ӧслӧпантӧ верман-ӧ чапкыны? Шыбитчигкостіыд оз-ӧ асьтӧ жамкнит-варӧд сьӧкыд кер моз?

А гӧгӧр горзӧны, сералӧны, каймӧдлӧны, дэльӧдчӧны: давай, давай пӧ!..

Ми и шашаритчим Пиконкӧд ӧта-мӧдным дінӧ, быттьӧ кык черань, кодъяс некыдз оз вермыны юкны джагӧдӧм гутӧс. Ружтам-кашкам, сапӧга кокъясӧн гӧрам веж ластасӧ...

Ме кыкнан киӧн сюйся сылы коскас, а сійӧ, дерт, оз лэдз, абу жӧ йӧй... Пиконлӧн и збыльысь куш сӧмын лыыс да кучикыс и вӧлӧма, эта гырся лыяс... Быттьӧ Геркулес вӧвлӧн, коді коркӧ усьліс Литваысь локтан кузь туй вылын... Вӧралысь ачыс, яй печкӧ-сёйӧ, а куш лыыс... Мукӧдыдлӧн, буракӧ, весиг яйсьыд нач сӧмын лы артмӧ, куйӧд да...

Мырдысьӧн сорӧн чашкыльті ме сылысь сойяссӧ да и зэлыда асыкалі коссӧ... А сійӧ кльӧщиаліс менсьым голяӧс, топӧдӧ, топӧдӧ... Но ме нин лэптышті сійӧс да и, сконйыштӧмӧн, бруткӧбті веж ласта вылӧ. Ачым, дерт, вылас вожаси... Пикон нетшкысьӧ-пессьӧ, дон гӧрдӧдӧма, пӧсялӧма... Но энлыв, веськалін кӧ нин ме улӧ, бурӧн он пет, быд ногыс жӧ нин велӧдчӧма личкынысӧ...

Меным нимкодь, быд сӧн винёв пружина моз зэлалӧма, быд сӧн сьывны-горзыны дась, вермӧм йылысь сьывны, удаллун йылысь...

А кор чеччим, Пикон шенасьны кутіс кузь кияснас: неправильнӧя пӧ чергӧдіс, сконйыштӧмӧн. Колӧ пӧ выльысь...

Но мастер падъявтӧг шуис:

— На-на-най! Некутшӧм «выльысь» оз ло. Ме жӧ шулі — вольнӧй борьба... Гижам Федялы балл... Но тэ, Пикон, эн на нюжӧд ныртӧ! Медся ыджыд вермасьӧмыс водзын на... Кутшӧм?.. Быттьӧ онӧ тӧдӧй... Кӧні медбура петкӧдлӧ асьсӧ кылӧдчысьыд? Дерт жӧ — кер вылын! Сідзкӧ, мед миян кандидатъясным кер вылын вуджӧны мӧдар берегӧ... Ӧти кер вылын мед вуджӧны!

— Ӧти вылын?!

— Дерт жӧ. Кык кер вылад ӧд быд йӧй вуджас коксӧ кӧтӧдтӧг. И мед не пуксьыны, не вожасьны кӧбыла вылӧ моз, а сувтсӧн вуджны... Таысь ми шняпуритам вермысьыслы КЫК балл. Сідзкӧ, Пикон, тэ верман на бӧр пановтны Федяӧс.

Татшӧм юӧрсьыд ставӧн друг быттьӧ коддзисны — ӧта-мӧд вежмӧныс горзӧны да водзвыв нин радлӧны, быттьӧ гажа да тӧдса спектакль водзвылын.

А веськыда кӧ шуны, ӧти кер вылад Сыктывтӧ вуджӧмыд спектакль кодьӧн и вермас лоны...

Дерт, шуам, керъяс вылад менам быд ногыс нин кывтлӧма и ютӧ гежмавлӧма, но ёнджыкасӧ кык кер вылын, ӧти вылад эзджык на сулы нуждаыс... А тані со колӧ не сӧмын кутчысьны кер вылас, но и пановтны Пиконӧс...

Сійӧс, видзӧда да, шогӧдыштіс жӧ, чукрасьӧ...

Но бӧрыньтчыны ӧні миянлы сёр нин, сылы и меным, бӧрыньтчан кӧ, гожӧмбыд дэльӧдны пондасны...

Бӧрйисны миянлы шӧркодь кызта дін керъяс. Пожӧм. Кӧть нин тайӧ бур, а то козйыд вывтіджык дзибрӧс — сувтан да, дурпоп моз чепӧсйӧ бергавны...

Мастер тшӧктіс пӧрччыны кирза сапӧгъяснымӧс, а то пӧ вӧйтанныд ещӧ... Куим морт, суддяяс пыдди, пыжӧ пуксялісны... Колльӧдны пондасны...

Ме, киын багыра, лажыньтчыштӧмӧн, лэчыд гыжъя сюзь моз, кебыртчи-сатшкыси кӧмтӧм кокъясӧн кыз кырся керйӧ, шӧрвыяс кымын, да лов шыӧс кутӧмӧн — мед нин не шатовмунны — кокньыдика йӧткыштчи ва шӧрлань...

Быд сӧнӧн кыла керйыслысь дзибрасьӧмсӧ... Весиг кыла, кыдзи керйыс кыйӧдчӧ ме бӧрся, ог-ӧ ме унджык нёровтчышт...

Берег дорӧдыс, ляпкыдджыкинӧдыс, ничево зібъяси. Но сэсся джудждаммис, багырӧй ӧдва судзӧ, и ме эг понды лысьтны зібъясьнысӧ... Нӧшта лажыньтчышті и понді сынны багырӧн, кык лопта пелысӧн моз. Но ӧд багырыд абу пелыс, да и пыдіа пукалысь керйыд — абу пыж, он и ылав, кӧть кутшӧма чолскы-сын, визулыс сӧмын кылӧдӧ. Тадзинад мӧдарӧдзыс верман и не воны, чукыльтанінас бӧр таладор берегас вермас ляскыны...

А мый нӧ меным воштынысӧ! Тадзитӧ визгигӧн Пикон всё равно пановтас — кузь-кузь, а бура жӧ со сулалӧ кер вылас, велавлӧма жӧ коркӧ...

И ме мый вынысь зібйыштчи багырӧн увдорсянь, ёнкодь визулыслы паныдмоз. Но сэки керйыд ме улын пырысь-пыр жӧ гартовтчис, муртса эг шырснитчы ме сы вылысь. Быть лоис бок ногӧн сувтны да заводитны места вылын рӧдтыны. А сійӧ, пежыд, лӧньӧм пыдди, пыр ӧдйӧджык гартчӧ. Быттьӧ мотор бергӧдлӧ сійӧс, маховикӧс моз... А ме рӧдта-чеччала, быгыльтчысь бӧчка вылын ош моз, карын циркысь аддзылі, ёна и сералі сэки... Ӧні ме ачым сійӧ ош местаас лои...

Муртса ме удиті ош йывсьыс думыштны, кыдзи бузгыси ваӧ. Но багырӧс эг лэдз киысь... Шоныд эськӧ ваыс, он кынмы, но яндзим. Берег вылын, кыла, кулӧны-сералӧны...

А Пикон пановтіс нин менӧ. Бузгысьӧмтӧ кыліс да друг бергӧдчыштіс — нимкодьысла, дерт, гашкӧ, мед тшӧтш сералыштны. Но сэки, песовтчӧмсьыс, и сы улын керйыс ырсмуніс дурпоп моз. Мися, енмыс тай абу на жӧ Порсь Педӧр!.. Пикон ме моз жӧ бокнёвтчис да и пондіс рӧдтыны-чеччавны, ӧтарӧ и мӧдарӧ, сідз и тадз. Но, лӧньӧдӧм пыдди, сӧмын и ӧддзӧдӧ керсӧ, ӧд ёна сьӧкыдджык сійӧ ме дорысь... Пикон бузгысис жӧ ваӧ, дзикӧдз вылӧ вошліс, бӧр быльснитіс, ыкйӧдлӧ-сьӧласьӧ...

Ме сэк кості бӧр вожаси кер дін вылӧ. Ачым пола — мед жӧ нин, мися, бара эз понды бергавны... Думайта сэсся: вай жӧ, мися, кер дінсяньыс заводитла чепсасьны, помсяньыс, багырӧс ог и кут лэптывны васьыс, му бердсьыс. Йӧткасьны и быттьӧ мыджсьыны моз понда сы вылӧ... Мыйта судзас... И копыртчӧминсьыс оз ков веськӧдчыны...

А Пикон, видзӧда да, заразаыд, бӧрсӧ оз и кӧсйы кайны кер вылас! Варччӧмӧн йӧткӧ керсӧ мӧдар береглань, пельпомнас и юрнас...

Но сэки пондісны горзыны пыжсянь и берегсянь: тадзи пӧ оз позь! Тадзи пӧ балл оз ло!.. Шуӧма вӧлі — кер вылын сулалӧмӧн колӧ вуджны.

И Пикон, ёна тэрмасигтыр, пондіс ызӧдчыны-каттьысьны кер вылӧ боксяньыс. Некыдз оз кӧсйы сетчыны мортыд, дзикӧдз ыззьӧма. Но дулан керйыд бара на тюльскыліс-сюйліс сійӧс увлань юрӧн ва пыдӧслань, дзикӧдз вошліс... Буракӧ, сӧмын коймӧдысьнас вермис кавшасьны сійӧ кер вылӧ... Менам серамӧй петӧ сы вылӧ видзӧдігӧн, но и ог лысьт серавнысӧ, ме весиг бурджыка лолыштны ог лысьт, непӧштӧ серавны. Ме ньӧжйӧникӧн йӧткася и йӧткася водзӧ...

И колӧ жӧ! Буретш сэки менам голяӧ зяткысис-пуксис мазі ыджта лӧдз. Тьпу! Кысь-мый сійӧс вайисны... И пырысь-пыр жӧ варснитіс-курччис, да сэтшӧма, мый меным кажитчис — голя джынйӧс нетшыштіс. Мед нин эськӧ курччис кӧ, но ӧд, пежыд, некыдз оз кӧсйы бӧрсӧ чеччыны, йирӧ и йирӧ менӧ, быттьӧ кодкӧ нарошнӧ мӧдӧдӧма сійӧс.

А ме ог лысьт киясӧс мынтӧдны багыр дінысь — бара ӧд верма шатовмунны. Чужӧмӧс сӧмын быд ногыс вежньӧдла, вӧв моз, думысь зіля голяысь кучикӧс кыдзкӧ вӧрзьӧдны да кӧть нин тадзи повзьӧдны вир юысьӧс. Но менам некыдзи оз артмы вӧлыд моз... А лӧддзыс, буракӧ, гӧгӧрвоӧ менсьым коньӧрлунӧс, вирӧс нёнялӧ и нёнялӧ да быттьӧкӧ весиг кургӧ радысла...

Ӧтлаын и кывтам ми лӧддзыскӧд кер вылын. Мӧдар берегӧдзыс сійӧ нёняліс менӧ...

Мӧдар берегса лыаӧ Пиконлӧн да менам кер ныръяс нюшкысисны ӧтпырйӧ. Пыжын пукалысьяс шуисны — тані пӧ ті, зонъяс, ӧткодьӧсь, некоднанныд энӧ вермӧй.

Ми Пиконкӧд чеччыштім лыадорса шоныд ваӧ. Кокъяс менам тірзьӧны керсӧ ёна топӧдӧмысь, сэтшӧма мудзӧмаӧсь...

Бурджыка видзӧдлі Пикон вылӧ — ваысь петӧм ыджыд рӧда пон кодь сійӧ сулалӧ, овлӧны тай сэтшӧмъясыс — кузь кокаӧсь, нёпкысьӧм бокъясаӧсь, куш лыыс да кучикыс быттьӧ... Пикон вылысь ваыс тюргӧ-виялӧ шорӧн, юрсиыс кыдзисюрӧ лясӧма кымӧсас... Сэтшӧм тешкодь сійӧ лоӧма... И ме понді куснясьӧмӧн серавны.

Сійӧ видзӧдліс ме вылӧ да тшӧтш резьӧбтіс-серӧктіс...

Ми водім пӧсь лыа вылӧ да пондім быглясьӧмӧн серавны. И тайӧ серамыс кыдзкӧ быттьӧ матыстіс миянӧс, кык кандидатӧс, ӧта-мӧдным дінӧ...

Асланым берегӧ ми вуджим ӧтлаӧдӧм керъяс вылын, и тадзисӧ, кыкӧныдлӧн, найӧ весиг эз и шатовмунлыны миян кок улын.

Менам чукӧрмис унджык балл, и войтырыс дінӧ бӧрсӧ ме вои бригадирӧн нин.

2

А командаӧй менам, веськыд берегса атаманлӧн, дзоньнас том йӧзысь. Кызвыннас дас квайт, дас сизим да дас кӧкъямыс арӧсаяс. Пиконлы дас сизим жӧ вӧлӧма, кор сӧмын и удитлӧма быдмыны та кузясӧ.

Шуйга берегӧд миян кодьяс жӧ пондасны лэччыны и...

Ставӧн — войнаӧн песӧм-быдтӧм зонъяс да нывъяс. Фронт вылын усьӧм батьястӧгыс быдмысь зонъяс да нывъяс. Верстьӧ йӧзлысь уджсӧ важӧн нин мыркысь зонъяс да нывъяс...

Кутшӧмӧн вӧчис найӧс сьӧкыд олӧмыс? Перӧ-ручка пыдди багырӧн да черӧн вӧдитчӧмыс?

Ставныс найӧ матігӧгӧрса сиктъясысь, лыддьыссьӧны колхозникъясӧн. Но гортаныс, видз-му вылын, этша и уджавлӧны. Сы вӧсна, мый война чӧжыс налы ковмис пессьыны вӧр дінын. Тӧвнас пӧрӧдны керсӧ да кыскыны юяс дінӧ; тулыссянь да сёр арӧдз сійӧ жӧ керсӧ кылӧдны карса запаньясӧдз. Тӧвнас — собавны морӧсӧдзыд лым пиын, турдавны-кынмавны веж кӧдзыдъяс дырйи; а юяс воссьӧмсянь да йи сувттӧдз — уявны ваын, кер йӧткигмоз сӧніка ваысь куравны ревматизм да кос висьӧм...

А видз-му уджъяссӧ налӧн мамъяснысджык мыркисны. Да пӧрысьяс. Да посниулов. Кодъяслы некыдз эз позь торйӧдчыны гортныс дінысь...

Тайӧяслӧн жӧ, кодъяс ӧні менам бригадаынӧсь, став пайыс да шудыс — вӧрын. Вӧр, вӧр да нӧшта на вӧр!.. Коді кузь война чӧжыс сэтшӧма коліс страналы... Коліс, гашкӧ, дас пӧв, сё пӧв ёнджыка миян жебиник муяс вылын быдтӧм нянь дорысь... А ӧні сійӧ, вӧрыс, колӧ ещӧ на ёнджыка... Ме аддзылі, кутшӧма сійӧ колӧ... Россия пасьта гӧнитігӧн ас синмӧн аддзылі, кыдзи войнаыс изӧма-пазӧдӧма ставсӧ...

Унджык ныв-зонсӧ ме буракодь тӧда, кутшӧмӧсь найӧ эмӧсь. Ӧтиӧс со, медкузьсӧ, муртса на тӧдмалі... А мукӧдсӧ, чайта, оз жӧ ло сьӧкыд гӧгӧрвоны да тӧдмавны, коді мый дон сулалӧ...

Со тай нӧ кер чукӧрыс! Ачым шуи — ветымын кубометр, сё кымын воськов сайын юсяньыс, пӧскӧтина вылӧ ытваыс сатшкӧма. Ковмас быглявны, зоръявны керъяссӧ, чукляджыкъяссӧ пельпом вылын новлыны. Бӧр ваӧ лэдзны, мед водзӧ кывтӧны, нинӧмла налы тані весьшӧрӧсӧ сісьмыны... Татшӧм уджад пырысь-пыр и тыдовтчас быдӧн...

Ичӧтик мастер, Сюзь Васькой, шуис:

— Но мый нӧ, Федя, командуйт. Тэнӧ велӧдны оз ков. Рытӧдзыс кӧ воанныд Лӧпырдінӧдз, аккорднӧя гижа нарядсӧ, мед унджык воас тіянлы... А ме мӧді, узянін йылысь колӧ тӧждысьыштны, кыдз-мый сэні кухняыс да... Мед сёйтӧг эз узьмӧдны миянӧс... Со тадз, зимӧгоръяс...

Шуис и мӧдӧдчис тірӧдны дженьыдик кокъяснас ю кывтчӧс.

Ме думышті — Лӧпырдінӧдзыд вит гӧгӧр километр лоӧ. Мися, быд чукыльын кӧ лоӧны татшӧм жӧ кер чукӧръяс, то ӧдвакӧ ми воӧдчам талун сэтчӧдз. Но, бӧртинас тыдовтчас!

А миян лудӧны нин киясным бур уджысь. Ӧтвывъя уджысь. Сэтшӧм уджысь, кор тэнад лолыд ыпъялӧ тӧв йылын жар би моз, кыпыда сьылӧ и ворсӧ, и ассьыд став вынтӧ помӧдз тэ сетан ӧтувъя вынӧ, а сы пыдди ӧтувъя ыджыд выныс быттьӧ дзоньнас ыльгысьӧ-пырӧ тэнад вир-сӧнӧ. И тэныд окота някравны и муркӧдны, окота пановтны мукӧдсӧ, окота лоны мукӧд дорсьыс ёнджыкӧн и сюсьджыкӧн... Да нӧшта нин кор тэ вылӧ, том морт вылӧ, видзӧдӧны нывъяс, орччӧнӧсь найӧ, и тэ лов тырнад кылан ас вывсьыд налысь пӧсь синъяссӧ...

— Мый нӧ, биа бордаяс, босьтчылам али мый?!

Сэсся ёна тшӧктӧм тай эз и ков. Татшӧмторъяс дінад велалӧм йӧзыд быдӧн аддзӧ, мый колӧ вӧчны. Коді вӧсни рудстойкаяс да потшъяс новлӧ утъяс вылӧ — мед на кузя кокньыдджыка быгыльтчисны сьӧкыд керъясыс, мукӧдыс нин чашкыльтӧны кер чукӧрсӧ водзвыв дасьтӧм зоръясӧн.

А со нин кыз кырся дін кер — пӧсь шонді водзын косінын олігӧн сирзьӧм помъяса — долыдпырысь пондіс гӧгыльтчыны утъяс вывті. Быттьӧ сэтшӧма нин дышӧдӧма сылы вӧрзьывтӧгыс жуйвидзнысӧ. Нывъяслӧн ки пыдӧсъясыс быттьӧ кокньыдика и инмӧдчывлӧны шоныд кырсь дінас, а сійӧ, керйыс, гольгӧ-гӧгыльтчӧ, ёна пӧсялӧм ловъя лов моз тэрмасьӧ ыркыд ваа Сыктывлань.

Нывъяс тӧдӧны, мый оз ков лэдзны сылы сувтнысӧ — ӧд вывсьыс кокньыдджык гӧгыльтнысӧ сійӧс, — и копыртчыштӧмӧн сӧмын и зятйӧдлӧны ичӧтик, чорыд ки пыдӧсъяса кияснаныс, сӧмын и зятйӧдлӧны... Но керйыслӧн діныс, кызджык да, пановтӧ йывсӧ, кӧсйӧ чеччыштны ут вылысь. Ме уськӧдча йывланьыс, керйыслӧн котӧртігмозыс удита кузя зорйыштны, шыбитны йывсӧ водзлань...

— Давай, давай! Чепсав!.. Йӧткав!.. Миянӧс-ӧ велӧдны кер дінад?

Ӧти кер бузгысис ваӧ, мӧд, коймӧд...

А со этайӧ кыз дінсӧ он гӧгыльт, вожа быдмылӧма... Нӧбалам! Жнёпкӧптім нёль зор вылӧ, кӧкъямысӧн босьтім зор помъяссӧ сой кусыньяс вылӧ, и мӧдӧдчим ньӧжйӧникӧн. Быттьӧ зэв донатор нуам, полам жугӧдны. Стӧчджыка кӧ — сконйыштчӧмысь полам... А сьӧкыд жӧ заразаыд! Сойястӧ дась нетшыштны пельпом вечикъяссьыд... Кынӧмыд зэлалӧма... И кокъясыд, нюрӧд собигӧн моз, дзурсмунлӧны муас...

А Сыктыв визулыс кутшӧм кокниа босьтіс пежӧс, кос чагйӧс моз...

Этайӧ керйыс, буракӧ, нӧшта на урӧсджык — каллян кодь діныс, татшӧмтӧ ни быгыльтны он вермы, ни зоръяс вылын нуны абу кивыв. Быдмылас жӧ татшӧм седуныс...

— Коді кӧсйӧ мекӧд кыкӧн! — горза.

Пырысь-пыр жӧ Гӧрд Ӧльӧш чепӧсйис дінланьыс, эз повзьы, мый сьӧкыд козйыс, гашкӧ, дас пудъя.

— Энлы, ме босьта дінсӧ, — шуа, а аслым нимкодь, мый Ӧльӧшыс дінланьыс первойӧн уськӧдчис.

— Тэныд, бригадир мортлы, асьтӧ видзны колӧ, туйыс кузь, — воча нюмъялӧ Ӧльӧш.

— Бур атаманъясыд пӧ оз корсьлыны аслыныс кокньыдсӧ, — шуа Ӧльӧшлы.

Отсалісны лэптыны пельпом вылӧ чукля коз дінсӧ. Чорыд кырсьыс зу моз сатшкысис ньылӧдӧм голяӧ. Уна пудъя сьӧктаыс жамкнитіс пельпомӧс, коскӧ бытшнитіс, лов шыӧй топаліс. И кыла, кыдзи зэвтчисны кӧсичаясын вир сӧнъясӧй, буракӧ, кыз шӧртъяс моз лыбисны, мед кӧть оз жӧ потны...

— Но, мӧдім...

Керсӧ веськыд киӧн вывсяньыс сывйыштӧмӧн тіля-муна дженьыдик воськолӧн. Татшӧм сьӧкта улад кузятӧ он воськовт... Но кыла — керйыс лёк ногӧн зӧркйӧдлыштӧ пельпомӧ, сы вӧсна, мый Ӧльӧш оз ме моз жӧ тувччав. Дерт, сылы сьӧкыд жӧ, жебджык сійӧ ме дорысь.

— Ӧльӧш!.. Эн тірӧд кӧза моз... Ме моз жӧ шатлав...

Ӧльӧш ме серти ладмӧдӧ воськовсӧ:

— Ок и свинеч вӧлӧма... — мышсянь кашкӧ сійӧ.

— Вай ӧні вежам пельпомъясӧс... — недыр мысти шуа сылы. — Сувтлам да... Кужан-ӧ вежнысӧ? Эн уськӧд сӧмын-а...

— Кужа... — кашкӧ воча. — Заводит...

Ме дзикӧдз копырта юрӧс да сюя кер увтас, ньӧжйӧникӧн вешта керсӧ мыш вывті, сюрса лыӧс варкнитлӧ сійӧ, но век жӧ веськалӧ шуйга пельпом вылӧ. Сэсся и Ӧльӧш ме моз жӧ вӧчӧ.

Но кӧть и мудзтӧм на шуйга пельпомӧй, сы вылын нӧбавнысӧ кыдзкӧ абуджык кивыв — быттьӧ векньыдджык сійӧ, керйыс озджык ӧшйы, кыкнан киӧн лоӧ кутыштавны... Но нинӧм, мед и сійӧ велалӧ, карӧдзыд ӧд, тадзитӧ новлысигад, куш ӧти пельпомыд дзикӧдз вермас чуктыны...

Коркӧ тай сэсся воис жӧ кыркӧтшыс!.. Ӧні колӧ шыбитны пельпомъяс вылысь, быть колӧ ӧтпырйысьӧн чапкыны. А то, коднымкӧ кӧ водзджык йӧткыштам, вермас сэтшӧма жамкнитны, мый сюрса лыыд чегӧ...

— Раз! Два! Оп!..

И со нин миянӧс мучитысьыд ызмунӧ Сыктывлӧн сӧдз ваын, вошлӧ, бӧр быйкнитӧ да, долыдпырысь катласигтыр, мӧдӧдчӧ кывтны. Лӧсьыд ӧні сылы, сӧтанапызьлы!..

— Федя, тадзинад вед гӧгтӧ вӧрзьӧдан... Выль бригадирӧс ковмас сэсся миянлы бӧрйыны, медводдза лунсяньыс... — мелі ныв гӧлӧс быттьӧ мавтыштӧ лолӧс. И весиг быттьӧ пырысь-пыр жӧ босьтӧ став мудзыштлӧмӧс... Сідзкӧ, эг тай весьшӧрӧ ме тільсьы, кодкӧ видзӧдӧма на ме вылӧ... Ме бергӧдча и вочаася Зиналӧн сьӧд синъяскӧд, кодъяс югъялӧны лысваасьӧм льӧм тусьяс моз.

— Кутшӧм нӧ ме мужик морт, этатшӧм паличысь кӧ гӧг вӧрзяс! — збояла тадзи, а аслым любӧ, мый Зинаыс аддзылӧма сьӧкыд кер нӧбалӧмсӧ.

Мукӧд нывъяс аддзылӧмаӧсь и, гажаа горзӧны:

— Федя, эновтін тай нӧ миянӧс! Миян дінӧ лок...

Ме бӧр босьта зор да чепӧсъя на дінӧ, отсала быгльӧдлыны медкыз керъяссӧ. Нывъяс дырйиыд, он и тӧдлы, кер улас пыдӧджык зорыд сюйсьӧ... Пӧшти помӧдзыс, воропӧдзыс сюян... Да сэтшӧма нярснитан-лэптыштан, мый весиг йӧймылӧ керйыс виччысьтӧмысла да сэсся и чепӧсйӧ гольгыны-котӧртны шылялӧм утъяс вывті. А тэ ачыд котӧртан сы бӧрся да бара нин зурскан-сюян зортӧ улас, ӧтнад сюян шӧрвыяс кымын, мед равновесиеыс эз вош... Гажъялысь нывъяс весиг оз и удитны инмӧдчывны кер дінӧдзыс... Сы вӧсна, мый тэ дзикӧдз ышмӧмыд налӧн ошкыштӧмысь, налӧн шензьӧмысь, аслад удаллунысь ышмӧмыд...

И Гӧрд Ӧльӧш, видзӧда, ёна жӧ ыззьӧма, оз жӧ жалит вынсӧ. Пикон тшӧтш и...

А вот Ӧнча Микол абуджык на кодь. Сійӧ зэв ичӧтикаӧн сюйыштавлӧ зор помсӧ кер улас, быттьӧ жель помӧн пиньясас гудйысьӧ. Да и оз дінланьыс, а кер йывланьыс век веськалӧ. Сы вӧсна мый оз медводзӧн уськӧдчы керйыс дінӧ, мукӧдыс пановтӧны сійӧс...

Интереснӧ... Мортыд кыдзи тыдовтчӧ, весиг со тані... Ӧти век медводз чепӧсйӧ, медсьӧкыдінас, век кер дінланьыс... А мӧд нюжмасьыштас, гыжъясьыштас и векджык йыв дінас веськалӧ...

Ёсь синма Зина мукӧд нывъяс серти частӧджык жӧ инмӧдчывлӧ кинас керсӧ быгыльтігӧн. И гажаа горӧктышталӧ... Видзӧда, кыпыда уджавсьӧ сылы...

Бурмӧдӧ сьӧлӧмӧс и Крестинлӧн уджыс — мужичӧй моз сійӧ зоръялӧ да путкылялӧ керъяссӧ... Да и нылыс, буракӧ, миян серти, зонъяс серти, некодысь абу омӧльджык — со тай пельпомъясыс кутшӧмӧсь! — гӧгрӧсӧсь и паськыдӧсь, кушӧдӧм сойясыс ми вок серти кык пӧв кызджыкӧсь и... Вӧв мам кодь пӧ — шуӧны миян татшӧм нывъяс йывсьыс... Ме тӧда: кызь вит арӧса Крестинлы пӧттӧдзыс жӧ нин вичмис вӧр уджыд. Тӧвнас сійӧс век медсьӧкыдінас индӧны — сӧвтчысьӧн, кер додьяс сӧвтны, сы вӧсна мый мукӧдыслӧн оз судзсьы та вылӧ выныс. Артавны кӧ, кымын кер нин сійӧ лэптыштліс дас вит арӧссяньыс! Кымын дін зоръяліс...

Час-мӧдӧн ми пурк-парквӧчыштім кер чукӧртӧ, ветымын кубометртӧ. Быттьӧ ыджыд вына тӧв ныр вувзьысьліс да чышкыштіс... Не кӧ ми — сідзи и вермис вошны эськӧ тайӧ вӧрыс: пес вылӧ таргайтісны, либӧ ропмуніс-тшыксис... Сідзкӧ, абу тай весьшӧрӧ думыштлӧмаӧсь Моль Бӧжтӧ!..

— Перекур! Купайтчам!..

Зонъяс водзвыв нин кульӧмаӧсь дӧрӧмъяссӧ. Нывъяс, яндысьысьджык йӧзыд, вешйӧны увланьджык, миян синъясысь ылӧджык.

И бузгысис менам бригадаӧй Сыктылӧ. Сэтшӧм визув да ыркыд ваыс. Сэтшӧм сӧдз. Ньылӧмтӧ меліа мыськовтӧ. Сибдӧм кырсьсӧ вывсьыд и. Мудзӧмтӧ и... Ок, лӧсьыд! Сэтшӧм лӧсьыд... Муса Сыктылӧй дай матушкаӧй! Вердысьӧй дай юкталысьӧй! Пальӧдысьӧй дай мыськалысьӧй!.. Кутшӧм бур ен со тэнӧ лӧсьӧдлӧма-а? Миянлы радлун вылӧ. Миянлы шуд вылӧ... Кыдзи нӧ эськӧ тэтӧгыс ми олім?..

А увланьынджык — миянлы бура тыдалӧ! — лыадорса ляпкыдик шоныд ваын куйлӧны нывъяс. Быттьӧ еджыд черияс. Ыджыд черияс... Миянлысь синъяснымӧс сира гезъясӧн моз кыскӧ налань... И том вирным миян пуӧ, мед кӧть Сыктывсӧ дзоньнас эз жӧ пузьӧд!..

Ок, томлун!..

А луныс гажа, лӧз енэжсянь миянӧс пӧжӧ июнь помса шонді, войвыв мулӧн дона шонді, коді абу вывтісӧ пӧсь, буретша пӧсь... Истанъяс, лэчыда чипсігтыр, тірӧдӧны-котралӧны мӧдарса лыа вывті, дзик ва бердӧдыс. Матын мыйыськӧ яра видчӧ сырчик, буракӧ, поз вӧснаыс тӧждысьӧ. Сьӧд джыджъяс шытӧг чивкъялӧны юр весьтаным, ньӧв моз качӧдчыласны зэв вылӧдз, сэсся тювгысьласны-пыравласны кыркӧтшӧ сизьдӧм пемыд розьясӧ... Веж туруна видз вылын чирксӧ-тюргӧ-чипсӧ, лэбалӧ-чеччалӧ гут и гаг... Став ловъя лолыслы нимкодь да долыд югыд шондіысь. Да вӧльнӧй светыслӧн сӧстӧмлунысь. Да сӧдз Сыктывлӧн ыркыдысь...

Ок, кутшӧм лӧсьыд овны!

Да и мый нӧ миянлы шогсьынысӧ да повнысӧ, кӧть эськӧ и колӧ лэччӧдны моль бӧж карӧдз, куимсё кызь вит километр?! Да кӧть витсёӧс лэччӧдам! Кӧть тысячаӧс.. Лэччӧдам!.. Том йӧзыд... Ми ӧд ӧні абу вийӧриник зырымбедьяс, кутшӧмӧн вӧвлім нелямын кыкӧд, нелямын коймӧд воясын. Ӧні ӧд нелямын квайтӧд во нин! Быдмыштім ми, вынтор лоис сӧнъясын, быд пӧлӧс сямлунным содіс... Со тай мый ӧдйӧ чашнитім кер чукӧрсӧ, ёна тшӧктӧмъяс эз ковны... Гожӧмбыднад кыдзкӧ-мыйкӧ воам, гажтӧм оз босьт ни.

— Ноко, босьтламӧй багыръясӧс и — водзӧ! Пикон да Ӧльӧш, пыжӧ пуксьӧй, ті медсюсьӧсь!.. — нимкодь мем командуйтны бура уджыштӧм да ыркӧдчӧм-купайтчӧм бӧрын. Быд косӧм кер ваӧ лэдзам, мед кывтӧ, мед лэччӧ кардорса запаньӧ, и сэні пуръялӧны сійӧс... Немся кер огӧ кольӧй ва вылӧ ни видз вылӧ, тыӧ ни куръяӧ, ставсӧ кылӧдам! Оз позь кольны сісьмӧм вылӧ, пучейяслы сам вылӧ татшӧм добрасӧ. Оз позь, мед локтан ытва нуис дона керъяссӧ кытчӧкӧ Белӧй мореӧ...

Быд кер ӧні сулалӧ зарни дон. Быд кер — няньысь коланаджык...

Сідзкӧ, водзӧ, водзӧ, муса другъяс да пӧдругаяс! Да вайӧ сьылыштамӧй мунігмозным, таті тай, кыркӧтшӧдыс, этша сибдӧм керйыс. Зина, горӧдлы!

А сылы мӧдысь тшӧктӧм оз и ков: вильыша крукыштіс менӧ сой пӧлӧд, топӧдчыштіс — ёмаыд оз и яндысь! — да и мӧдіс ливкйӧдлыны:

Веж видз вывті муна-муна,

Мича дзоридз сэні уна,

Зарни дзоридз вывті уна.

Меным гажа, сьыла-йӧкта,

Мича дзоридз водзӧ ӧкта,

Зарни дзоридз ӧдйӧ ӧкта,

Муса зонлы юркытш кыа,

Гортысь пета — рытъя кыа,

Гортӧ локта — асъя кыа...

Шойччан-узянінӧ ми воим сёрӧн рытнас, час ӧкмыс гӧгӧр, кытчӧдз эгӧ весалӧй берегъяссӧ Лӧпырдінӧдз, эг и дугдӧй. Мудзӧсь, гажаӧсь воим. Торйӧн нин гажмим, кор пондіс кывны би вылын пӧжсьысь роклӧн ловтӧ гильӧдысь-мавтыштысь кӧрыс.

А со и кухняным, сійӧ ӧні медся муса миянлы!.. Кузь кондаясысь зэлыда пуръялӧм плитка вылын, вевт улын, ыджыд артельнӧй пӧртъясын руасьӧны яя шыд — дук сертиыс тӧдчӧ, мый яя, миянӧс он ылӧдлы! — ид шыдӧса рок да чай... Да нӧшта шуисны миянлы, мый сетасны спирт, фронт вылын моз — 100 граммӧн быдӧн вылӧ. Тадзинад кӧ, мый не овны!.. Татшӧм сёян-юаннад мыйта колӧ позьӧ някравны керъястӧ!

Шуйга берегсаяс танӧсь жӧ нин и — миян кодь жӧ бригада, унакодь йӧз чукӧрмис. Мастеръяс пондісны юклыны спирт...

Нывъяс яндысьӧны, чиктылӧны, повзьӧм синъясӧн видзӧдӧны мастер киын мерка вылӧ... Сюзь Васькой меным кисьтіс жӧ дрӧб тусьӧн дӧмӧм кружкаӧ, быдторсӧ нин тӧдлысь кружкаӧ, мыйта нин юӧма сэтысь. И ме, кыдз тӧвйӧм гут нин, сортӧг и лӧсышті, кӧть эськӧ и спиртыс тайӧ вӧлі сім рӧма да карасин дука. Бӧрсяньыс сӧмын ва кылӧді, мед карасин дуксӧ голя розьысь пожйыштны. А сэсся эг и казявлы, кыдзи нюмыль-нямылькери ассьым шыдӧс да рокӧс...

Водӧм водзвылын, мед, буракӧ, миянлы чӧскыдджыка узьсис, моль бӧжса начальник Феофан Семёнович Вурдов висьталіс речь. Сійӧ, тыдалӧ, лунтыр дасьтысьӧма миян олӧмын тайӧ историческӧй здукыс кежлӧ — весиг пес вылӧ пӧрӧдлӧм кондалысь дінсӧ кольӧдӧма, зэв кыз чурка, мед сы вылӧ сувтны, трибуна вылӧ моз, да ставнымӧс аддзыны, дерт, тшӧтш мед и аслыс тыдавны...

Кавшасис сійӧ чурка вылад, стрӧг синъясӧн кытшовтӧдіс миянӧс, а ми быдӧн неуна гажмыштӧмаӧсь — лунтыртӧ пессьӧм бӧрад прамӧя мӧрччис спиртыс...

Видзӧда ме Вурдов вылӧ, и меным сійӧ друг пондыліс кажитчыны тури кодьӧн... Тулыснас ме аддзылі турияссӧ Ыбын дорысь. Найӧ вӧлі пуксьӧмаӧсь васӧд шутьӧм помӧ шойччыштны, Войвывлань кузятӧ лэбигӧн, буракӧ, мудзӧмаӧсь да. Ми буретш вӧлі кывтам пыжӧн муртса на воссьӧм Ыбынӧд и зэв матӧдз вермим сибӧдчыны на дінӧ... Жмотйӧдлӧны-ветлӧдлӧны кузь кокъяс выланыс, мыйкӧ кокалӧны. А ӧти, медыджыдыс, гашкӧ и Феофан Семёнович моз жӧ вожакыс, чатӧртӧма юрсӧ да дзоръялӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, кывзысьӧ. Голяыс быттьӧ суслан ёсь чурвидзӧ, код вылӧ абу пысалӧмаӧсь вылыс кольтасӧ, а кокъясыс — загреки! — таг бедь кодьӧсь, кузьӧсь да вӧсньыдӧсь, кыдз-мый и кутӧны ыджыд топыд тушасӧ...

Чурка вылын сулалысь да ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръялысь Вурдов ӧні меным буретш тайӧ тури кодьысӧн и кажитчис. Векни, омӧля и тӧдчысь тшӧка лыа юрыс сылӧн тӧдлытӧг вуджӧ вӧлі кузь голяӧ, а голяыс — тшупӧдасьлытӧг жӧ — зэв крута лэччысь пельпомъясӧ. А сэсся — дзик нин виччысьтӧг! — жебиник морӧс улас джаджъясьӧ гӧгрӧс кынӧм, кодӧс мыджӧны кузь да вӧсни кокъяс. Но тури, тури и эм!..

— Тэварисси! — швычӧка горӧдіс Феофан Семёнович, веськыд кинас ӧвтыштігмоз. Сэсся чатӧртіс юрсӧ, синъяссӧ мыйлакӧ веськӧдіс вӧр-пу йывлань да, сёрнитігчӧжыс, омӧля сэсся и лэдзліс. — Тэварисси! Ме кӧсъя сувтӧдны тіян водзӧ ответственнӧй мог. Мед ті быдӧн тӧдінныд, и мед быдӧнлы йиджис вемӧдзыд... Миянлы колӧ вайӧдны карӧдз хвостӧвӧй караванка! Моль бӧж... Вайӧдны, понимаете ли, кынмавтӧдз, мед немся кер эз коль Сыктылӧ!.. Ковмас ёна зэлӧдлыны сӧнъястӧ, уджавны синмысь би петмӧн. Мыйла? Да сы вӧсна, мый берегъясын косьмӧма да куйлӧ зэ-эв уна вӧр. Ме тайӧс, понимаете ли, веськыда висьтала тіянлы... Тувсов ваыс таво вӧлі ыжжыд, уна вӧр нӧбалӧма бунтъясысь да пыртӧма куръя йывъясӧ да видзьяс вылӧ. Обоновка абу. Дистанчионеръяс абуӧсь... Став надеяыс — миян вылӧ. Миян кырымъяс да пельпомъяс вылӧ. И, понимаете ли, миян героизм вылӧ!.. — горӧдіс Феофан Семёнович да весиг кучкис морӧсас. — Но ті томӧсь, ужжавны верманныд. Ті понимаете ли, коми вӧралысьяслӧн да пӧрӧдчысьяслӧн пиян, а абу куссьӧмкӧ интиклюшкаяс... Бура кӧ кутанныд ужжавны, ме понда кык мында тіянӧс вердны. И быд лун сетны спирт! Понимаете ли, быд мортлы... А кысь ті тассьӧмсӧ аддзылінныд колхозъяссьыд?.. Ӧні, дерт, ті эссяӧнӧсь на. Но вочасӧн, лэччигмоз, быд сиктысь пондасны воны содтӧд йӧз. Мыйтаӧн кӧ содасны и постояннӧй кадрӧвикъяс... Сэсся — Выльвадорын дасьтӧма тіянлы плашкаут. Дерт, абу двореч, но век нин юр сюянін, узьлыны понданныд вевт улын, зэрысь да мый да видзас. И ломтыны ӧні оз ков — шоныд, да и ныла-зонмаыдлы кӧдзыд дырйи пач оз ков! — вӧр-пу йылысь синсӧ лэдзигмоз шмонитыштіс Феофан Семёнович. — Кыдзи ми пондам ужжавны? Понимаете ли, миянлы колӧ топӧдны суткисӧ! Да, топӧдны, оз кӧ позь сійӧс нюжӧдны... Ӧкмыс час ужжалам, ӧкмысӧс — шойччам... Сэсся бара ужжалам... Войяс ӧні югыдӧсь — кӧть юрын корсьысь, позьӧ и войын ужжавны. И нинӧмла пустӧя лотны дона кадсӧ!..

«Карасиныд» жӧвгыштіс меным юрӧ, и ме гажапырысь кывзі чурка вылын сулалысь начальникӧс, торйӧн нин сы вӧсна, мый мортыд неуна пыскыльтыштіс да кыдзкӧ быттьӧ и артисталыштіс чурка вылас. Но кор сійӧ шуис, кыдзи кӧсйӧ «топӧдны» суткисӧ, ме чуймышті. И юалі:

— Тадзинад огӧ ми дзикӧдз вошӧ тӧлк вывсьыс? Луныс и войыс ӧтчукӧрӧ гудыртчас да?..

— Аддзӧма тай, мыйысь повны! — шпыньмуніс та вылӧ начальник. — Мудзтӧдзыд ужжалін, воин — спирт юин, жубритін-сёйин кынӧм кучик зэлавтӧдзыд, и — узь... Чӧскыда узин, а сэсся кӧть лун кӧть вой... Ӧкмыс час ужжалін и — шабаш!.. Миян абу правоыс кадсӧ весьшӧрӧ сёйны!.. Да и не тэнӧ велӧднысӧ, Мелёкин! — Феофан Семёнович, буракӧ, скӧрмис ме вылӧ, кинас чорыдджыка ӧвтыштіс, весиг коксӧ лэптіс, буракӧ, кӧсйис зымкнитны, но эз артмы сылӧн зымкнитӧмыс, сы вӧсна мый чуркаыс неуна векньыдджык та вылӧ, лэптӧм кокыс сынӧдас веськаліс, мортыд чуть эз усь, и быть лои чеччыштны сылы ылӧдчысь трибуна вывсьыд. — Ставыс сэсся, тэварисси, рразойдись! — помаліс речсӧ Феофан Семёнович му вылын нин.

Миян ичӧтик мастерным, Сюзь Васькой, — ӧні сійӧ вывтіджык гажа, буракӧ, карасинсӧ юклігӧн унджык исавсьӧма мортыдлӧн, — водзвыв дасьтӧма вой кежлӧ пес, ноддя лӧсьӧдӧма: ӧти краж вылын мӧд краж куйлӧ, мед оз усь вылісаыс, помъясӧдыс тувъясӧн топӧдӧма, — и на костын небыдика шлонгыштӧ кузь би, ӧтарас и мӧдарас сетӧ шоныдсӧ, войбыд шонтас тадзинад... И вольпасьным дась жӧ нин — ньыв пу лапъяс, небыдӧсь, би дорад шоналӧмысь торйӧн нин мырд сир кӧраӧсь...

Водалім ми ноддядорса чӧскыд дука вольпась вылӧ — ӧтарас нывъяс, мӧдарас зонъяс. Но, буракӧ, пырысь-пыртӧ некодлӧн на оз унмовссьы, кӧть и мудзӧмаӧсь. А гашкӧ, карасин дука спиртыс ыззьӧдӧ? Али югыд войыс? А гашкӧ, ныла-зонмалӧн том сьӧлӧмъясыс, мед кӧть и би вомӧн, кыдзкӧ кылӧны ӧта-мӧдныслысь тіпкӧмсӧ да таысь оз вермыны лӧньтӧдчыны?..

Чиктылӧны, шмонитӧны...

— Вай, бурджык, гозйӧн-гозйӧн водалам, ныв да зон, — вӧзйӧ вильыш Зина. — Сэки лададжык лоӧ, ӧдйӧджык унмовсям.

— А кысь на пӧ и тӧдан, кодкӧд колӧ гозйӧдчынысӧ, — падъялӧ ноддя мӧдарын Гӧрд Ӧльӧш. — Ме, шуам, гашкӧ, тэкӧд кӧсъя куйлыштны, а тэ талун лунтыр мӧд дінын ниртчан.

— Гӧрдыд пӧ сьӧдыдкӧд оз лӧсяв, — окотапырысь лӧдсалӧ Зина. — Налӧн пӧ весиг и челядьыс сераӧсь чужӧны...

Виччысьыштіс йӧзыслысь сералӧмсӧ да содтіс:

— Ме вот эськӧн Пиконкӧд кургышті... А, Пикон, кӧсъян он мекӧд?

Пикон чӧв олӧ, быттьӧ узьӧ. Но ме кыла — орччӧн ӧд куйлам — оз узь. Буракӧ, Зиналӧн кывъясыс весьӧпӧртісны морттӧ, да яндысьӧ, оз тӧд, мый вочавидзны. Ме казялі нин, нывъяссьыд сійӧ зэв ёна яндысьӧ, ме дорысь на ёнджыка. Зина, дерт, пырысь-пыр казяліс тайӧс, сідзкӧ, колӧ чайтны, Никонлы дӧнзьыштас моль бӧжад...

— Да кутшӧм нӧ ті пара? — тшӧтш ышмалӧ Ӧльӧш. — Тэ ӧд сылы, Зина, и гӧгйӧдзыс он ло... Сы дінӧ, буди, Крестинӧс водтӧдны-а... А, Крестин?..

Мӧдыс оз жӧ шыась вочасӧ.

— А ме эськӧ Пикон дінад каньпи моз куткыртчи, да и курги, да и курги, — оз ӧвсьы Зина. — Воча чой тай нӧ, Анна, меысь на ичӧт, а мужикыс, Трӧш Педӧр, — адӧй, адӧй! — Пиконысь на кузьджык, и олісны шыч ни рач, кытчӧдз Педӧрыс война вылын эз усь... Веськыда кӧ шуны, тешкодя жӧ эськӧ налӧн артмылӧма да... Первойысьсӧ пӧ ӧтлаын водім керка джоджӧ, — висьтавліс Аннаыс, — куйлам пӧ, а сэсся пӧ и юалі ме: «Педӧр, а кӧнӧсь нӧ эськӧ тэнад кокъясыд?» «А, шуӧ мӧдыс, кӧнкӧ пӧ пач водзад...» А пач водзӧдзыс, код тӧдас, мый ылна вӧлӧма...

— А мый сераланныд? — вильшасьӧ Зина. — Челядьыс тай кыськӧ вӧліны жӧ-а... Йӧзыс моз жӧ чужӧны вӧлі...

Миян узянінсянь, ноддя дорсянь, бура тыдалӧ, кыдзи алӧй кыаӧн ӧзйӧ Сыктыв сайса парма, ыджыд гӧрд шонді ньӧжйӧникӧн вӧйӧ сэтчӧ. Небыдика сяльӧдчыштӧ Сыктыв. Ва веркӧсӧ чеччыштлысь чери корсюрӧ тёльснитчас. Водӧм водзвылас гораа чуксасьӧны кайяс.

Кӧнкӧ матын шыасис кӧк: кук-ку, кук-ку...

— Ок вед матушкалӧн гӧлӧсыс! — пырысь-пыр жӧ сьӧлӧм сетіс Зина да воча чукӧстчис. — Кӧкӧй, кӧкӧй, висьтав меным: кымын во ме ола, кымын шаньга сёя?

И гӧгӧрвоысь кӧк, мед бурмӧдны Зинаӧс, зэв дыр кӧкис сылы. Дерт, и миянлы тшӧтш — ӧд Зиналӧн кодь юалӧмсӧ, буракӧ, быдӧн сетіс сылы. Сы вӧсна, мый быд морт вӧлі кутшӧмакӧ шызьыштӧма... Кузь туйӧ петӧмысь. Водзын лоан сьӧкыд уджысь. Муртса на саялӧм горт йылысь думъясысь...

Дыр кӧкис мелі кӧк. Кодӧскӧ нимкодьмӧдіс, кодлыкӧ надея сетіс, а кодлыкӧ, гашкӧ и, сӧрис...

Ме со ачым бара жӧ тай вӧрзи шоныдінысь да велалӧминысь. Буракӧ, Енмыс сэтшӧм нин лов сетлӧма меным: ыпнитас сійӧ мыйыськӧ, и некыдз он вермы кусӧдны — сотчӧ и сотчӧ, тшӧктӧ сы ногӧн мыйкӧ вӧчны либӧ чуксалӧ кытчӧкӧ...

Таво тулыс, буракӧ, туриясӧс аддзылӧм бӧрын, выльысь и ыпнитіс лолӧй. Кор кыпӧдчисны найӧ, нюжӧдчисны пельӧса кык гезйӧ да пондісны шывгыны сӧдз енэжӧдыс Войвывлань. Видзӧда ме на вылӧ гажтӧмтчысь синъясӧн, и быттьӧ тшӧтш окота кытчӧкӧ лэбны...

Гашкӧ, сы вӧсна окота вӧлі лэбнысӧ, мый тӧвсӧ эз Ыбынын, а мӧд участокын ковмис мастеравны? Бара выль йӧзкӧд... И сэтшӧм гажтӧм вӧлі гортысь... Ыбынысь гажтӧм... Ӧд сэні Шура Рубакин... Сэні жӧ и Дина...

Быд ногыс вида вӧлі ачымӧс: мися, пукав велалӧминас да шоныдінас! Эз ӧмӧй пӧттӧдзыд нин дӧнзьы тэныд вӧвъясла ветлігӧн?..

А колӧ шуны, мый Литваысь вӧвъяссӧ вайӧдӧм бӧрын ме тӧлысь чӧж тупляси больничаын, лудӧм висьӧмысь лечитісны. Мавтасны лёк дука мазьӧн синъяссянь да кок гыжъясӧдз и жуйвидза нильӧг налим моз. Ок и зывӧк! Ок и ӧзйӧ-лудӧ лӧмӧссьӧм куӧй!.. А сэсся, больничаысь петӧм бӧрын, мыйта на жариті ачымӧс пӧсь корӧсьӧн...

Кӧть тэ мый эн шу, а дӧнзьыштісны миянлы сійӧ вӧвъясыд! Россия пасьталатӧ гӧнитігӧн да лётіктігӧн... Гортӧдз джынйыс сӧмын и воис, и то ставыс мерлина кодьӧсь, куш лыыс да кучикыс. Медъёнъясыс, Геркулес кодьяс, ставӧн пӧрисны кузь туй вылын... Дерт, пондісны юасьны миянлысь, кытчӧ пӧ воштінныд мукӧдсӧ?.. Карын вӧлӧма суд. Колоннаса начальникӧс, Сметанинӧс, уна во кежлӧ пуксьӧдӧмаӧсь тюрьмаӧ. Тшӧтш и отсасьысьсӧ сылысь пуксьӧдӧмаӧсь, Ювеналий Лихачёвӧс. Миян леспромхозсянь лэччылӧма сэтчӧ Мирон Миронэч, но сылы немтор эз ло. Гашкӧ, записнӧй книжкаыс отсаліс? Кытчӧ сійӧ туй чӧжыс век мыйкӧ пасъяліс...

Кор ме муні директор дінӧ дзикӧдз вылӧ вӧзйысьны леспромхозысь, Иван Петрович чуймыштіс, сэсся дыр да быд ногыс сёрнитіс мекӧд:

— Мый тэкӧд лои, Мелехин, ӧбидитісны али мый? Ме тай быттьӧ, думысь, век бур ногӧн зіли... Мися, писькӧс зонмыс, вежӧра, колӧ кыдзкӧ-мыйкӧ лӧсяланаджык туй вылӧ чуйдӧдны сійӧс.

— Некод менӧ эз ӧбидит, Иван Петрович... — меным яндзим и сьӧкыд тадзсӧ сёрнитны директоркӧд. — А тіянӧс ме век бурӧн понда казьтывны, олігчӧж...

— А ме кӧсйылі мӧдӧдны тэнӧ начальникъяслӧн курсъяс вылӧ. Сэсся и водзӧ на позис велӧдчыны, ачыд эськӧ регыд директорӧн вермин лоны.

— Кысь нин ме помысь... — водзсася ме, ог кӧсйы кывзыны бур велӧдӧмсӧ. — Да и мыйкӧ оз кыскы менӧ татшӧмторъяс вылад...

Меным окота вӧлі висьтавны, мый, дась том на, кӧсъя унджык вын-эбӧс чӧжны, черӧн да багырӧн, горӧн да косаӧн ёнджыка пессьыны, ачымӧс быд ногыс калитны-ӧжыгайтны, мед татшӧм ногӧннас Армия кежлӧ бурджыка дасьтысьны... А Армия вылас жӧ ме, ас кежамысь, ыджыд надея куті. Водзӧ олӧм вылӧ зэв ыджыд надея!..

— А мем чайтсьӧ — лёка тэ вӧчан, мый мунан миянысь, — век на ӧлӧдӧ Иван Петрович. — Бӧртинас он-ӧ кут каитчыны?

— Гашкӧ и, кута... Но ӧні сьӧлӧмӧй мыйкӧ эз понды шонавны тані... Гажтӧм босьтіс... Гортысь... Вокъясысь... Лэдзӧй менӧ бурӧн. Гортын олышта... Пуктыся да мый да... Колхозын уджышта... А сэсся, буракӧ, моль бӧжӧн лэчча карӧдз... Тӧв кежлас кая пӧрӧдчыны... А сэсся и Армияӧ мунан кад воас...

— Но ладнӧ, ов, кыдзи кужан, — медбӧрын ӧвтыштіс кузь кинас Иван Петрович. — Ӧні тэ абу нин ичӧт...

А гортӧ воӧм бӧрын тьӧткаяс пондылісны менӧ гӧтравны. Ничево пӧ, регыд дас сизим арӧс нин тэныд лоӧ, енкӧд, нюжалыштӧмыд нин и... Невестапу нин бӧрйӧмаӧсь — орчча сиктысь абача кодь ыджыд да ён нылӧс. Тайӧ пӧ тіянлы став гортгӧгӧр уджтӧ изас-муркӧдас, вердас и пасьтӧдас ставнытӧ, да и багатыр кодь челядьӧс чужтас... И ме, веськыда кӧ шуны, пондылі нин небзьыны водзӧ лоана татшӧм шудсьыс: мися, гӧтрасьны кӧ и гӧтрасьны! Батьӧ пӧ тай, шуӧны, дас кӧкъямысӧн жӧ гӧтрасьлӧма.

Вӧскресенье асылӧ тьӧткакӧд кӧсйысим лэччыны корасьны ныв ордас. А сэтшӧма пола ме муннысӧ сэтчӧ, сэтшӧма пола!.. И немысь-немтор ог тӧд, мый ме понда вӧчны сэні, кыдзи кута невестаыслысь кисӧ корны...

И сэки ми, куим вок, вӧчим «Военнӧй сӧвет». Ставсӧ гӧгӧрбоксянь донъялім да ӧтвылысь чорыда шуим:

— Гӧтрасьны огӧ кутӧй!

И водз асывсянь батьӧлӧн важ пыжӧн катім Сыктыв кузя вуграсьны да купайтчыны. Гортӧ эгӧ волӧй мӧд асылӧдзыс. Тьӧткаыд корсяс да корсяс менӧ, но некытысь оз аддзы. Сэсся и ыджыда сьӧлыштас татшӧм жӧникыд вылӧ...

Буракӧ, багатыр-пиянтӧг нин меным шуӧма овны...

Но сы пыдди ме — вӧльнӧй чикыш, лэба со, кытчӧ колӧ... Да и кыдз эськӧ ме олі сійӧ нылыскӧд, йӧзӧн бӧрйӧмаыскӧд, кор менам век думайтсьӧ мӧд йылысь?..

Митяӧс мӧдӧдім карӧ велӧдчыны, десятникъяслӧн курс вылӧ. Ачыс жӧ нин мӧдӧдчис писькӧдны олан туйсӧ... Гортын Шурик кольччис. Ок и молодеч жӧ миян Шурикным! Мамӧӧс быттьӧ вежис сійӧ, ставсӧ горт гӧгӧрын вӧчӧ — пачтӧ ломтӧ и йӧрнымӧс оз эндӧд, велӧдчӧ бура и колхозын уджыштны удитӧ...

А куслытӧм кыаӧн югзьӧдӧм мӧдлапӧлын век на кӧкӧ кӧк, мича гӧлӧснас век на лыддьӧдлӧ миянлы, кымын во ми олам, кымын шаньга сёям...

3

— Ки-ку-рул-лю-у!..

Асъя унзільӧн ойбырасьысь вӧр-ваын петуклӧн лэчыда горӧдӧмыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧмӧн, мый ми пырысь-пыр жӧ садьмим, ырсмунім-чеччим. Синъясӧс тілигтыр ме пукси ньыв лапъяс вылӧ, чуймӧмӧн чатрася: кытысь, мися, петукыс воис татчӧ?

Видзӧда, кыз чурка вылын, код вывсянь тӧрыт моль бӧжса начальник висьталіс ассьыс историческӧй речсӧ, сулалӧ мастер, Сюзь Васькой, да шпыннялӧ пож пыдӧс кодь рожа пасьталанас. Со сійӧ сувтіс ӧти кок йылас, петук моз кӧйгӧдчис, тешкодя лӧсьӧдіс кыз льӧбъяса вомсӧ да бара на горӧдіс:

— Ки-ку-рул-лю-у!..

Но, сӧтанапызьыд!.. Мужик морт, гӧгӧрвоысь морт, а со кыдзи челядясьӧ, Енмыс тай сетіс жӧ миянлы мастерӧс...

— Мый нӧ водза-водз чуксасян сэні, бур йӧзыслы узьны он сет? — юасьӧ Зина.

— Падъ-ём! — воча кыв пыдди морт моз нин горӧдіс мастер. — Эн ӧмӧй кывлӧй, мый начальникыд тӧрыт шуис: ӧкмыс час узям — ӧкмысӧс уджалам! Рок пуӧма, щай заваритӧма, вай нуръясьыштӧй и — на пле-чо!..

А кадыс час квайт гӧгӧр. Югыд, мича асыв. Мирыс важӧн нин садьмӧма, миянлы, и збыльысь, тырмас жӧ нюжмасьнысӧ... Шонді со вовсю нин уджалӧ вӧр весьтын, шонтӧ-югдӧдӧ вӧльнӧй светсӧ. Кайяс жбыръялӧны, сӧстӧма сьылӧны да, буракӧ, новлӧны асланыс посни пиянлы сёян. Видз вылын лысваӧн юкталӧм дзоридзьяс кыпӧдӧны мича юръяснысӧ...

Сідзкӧ и миянлы колӧ жӧ босьтчыны уджӧ...

Тӧрытъя пессьӧмысь доймыштӧ лысьӧмӧй. Но нинӧм, тайӧтӧ — нинӧм, первойысьтӧ босьтчӧм бӧрын век сідзи овлӧ. Легыштам неуна, шоналас вир-яйӧй, вӧрса сынӧдӧн шойччӧдӧм-сӧстӧммӧдӧм вирӧй мыськовтас сӧнъясӧс, и небзяс да личӧдас быдлаті...

Ид шыдӧса, порсь тшӧгӧн тӧпитӧм чӧскыдысь-чӧскыд рок панялӧм бӧрын мастер шуис меным:

— Федя, босьт морт дасӧс, сюсьджык зонъясӧс, да веськыда резышт Грива улӧдз. Сэні шӧр лыа эм...

— Тӧда...

— Сэтчӧ ыджыдкодь затор зэвтӧма, разведкаӧ ветлі да аддзылі. Пажын босьтӧй сьӧрсьыд... Ми, гашкӧ, и лунтырнас огӧ и удитӧй воӧдчыны сэтчӧдз... Бур эськӧ вӧлі, ті кӧ дзоньнас верминныд разьны заторсӧ, мед не кольны вой кежлас. Либӧ кӧть нин визув вывсӧ писькӧдны... Он кӧ — бӧр сымда вермас чукӧрмыны, керйыс зэв уна сулалӧ берег доръясас. А ваыд таво, ачыд аддзан, ыджыд на, топыда на сюйӧ... Верманныд кӧ косявнысӧ, бара аккорднӧя мынтыся, и кык пӧвста спирт быдӧнлы лоас.

— Вермам — не вермам, а видлам, — шуа мастерлы, — ог ӧд тӧд, зумыда-ӧ сюйӧма сэтчӧ вӧрсӧ...

— А миянӧс нӧ сэсся код вылӧ колянныд? Ӧтнаннымӧс? — чужӧмсӧ лӧсьӧдлӧмӧн кайтыштіс быдлаӧ судзчысь Зина. — Тӧрытъя моз кӧ вед ковмас новлыны да быгльӧдлыны керъяссӧ, ныр вылӧ зульскысьтӧдз лоӧ миянлы.

— Ничево, он на зульскысь, — воча гогъяліс мастер да весиг тапнитіс Зиналысь гӧгрӧс бексӧ. — Лешачикалӧн ёна на вильыд бӧжыд... Бурджык шу, мый кодъясыськӧ гажтӧм лоӧ.

— А мый? И гажтӧм тшӧтш! Кор нӧ ми воклы эз вӧв гажтӧм со этатшӧм молодечьяссьыс? — Зина довкнитіс юрнас Пиконлань. А мӧдыс лудік моз польтчис-гӧрдӧдіс.

Тайӧ ёмаыд, буракӧ, дзикӧдз матӧвоштас кодсюрӧӧс. Кыв вужсӧ сылысь ӧтарӧ быттьӧ гильӧдӧны, оз вермы чӧв овны. Да ӧд и век кыськӧ сюрӧны лэчыдджык да сатӧкджык кывъяс! Сэсся, шуигас, синсӧ и чужӧмсӧ сідзи лӧсьӧдлас, мый шмонитӧмыс нӧшта на мӧрччанаджыкӧн лоӧ.

Кор ми, зон чукӧр, веськыдалӧмъясӧн час-мӧд кырссьыштӧм бӧрын, воим затор дінӧ, ёна и чуймим: сымда тані сибдӧма вӧрыс! Гашкӧ, километр кузьта запань лоӧма. Сыктыв пасьталаыс... Со тэныд и моль бӧж!..

И ӧд ён визув вылас прамӧя топӧдӧма-зваркӧдӧма. Дерт, кымын унджык чукӧрмӧ, сымын ёнджыка жмитӧ.

— Позис жӧ татшӧминас кӧть бона ли мый ли нюжӧдны, — муркнитіс весиг пырджык чӧв олысь Пикон.

— А бур, мый эз сувтӧдны! — чиктылӧ Гӧрд Ӧльӧш. Сылы, ме тӧда, медтыкӧ тіркъявны вавыв керъяс кузя. — Косялам!..

— Чайтан, сразу мунас? — эскытӧма дзӧръялӧ Ӧнча Микол.

— Дыш да горш! — сералӧ Ӧльӧш. — Тэныд эськӧ век ӧтчыдысьӧн ставсӧ курыштны. Кыдзи нӧ та мындаыс вермас мунны ӧтчыдысьнас?..

Сыктылыс таті буретш ёна чукыльтӧ, вылітіыс тӧдчымӧн векньыдджык, визувджык, чегсянінас выныс швачкӧ кыркӧтшӧ, кырӧдӧ-паськӧдӧ сэті, а мӧдарланьыс пуктӧ лыасӧ, кузькодь ді со шӧрас шыльквидзӧ. Кӧнкӧ, тӧла дырйи нӧбӧдіс сэтчӧ вӧрсӧ, а сэсся и — панӧминад — визулыс вочасӧн кыис-тэчис ю пасьталаыс.

Тӧдса меным тайӧ местаыс! Кык во сайын, ытва дырйи, ді вылас пукаліс аслас кыдз пу пурйӧн Ӧнча Микол. Ӧні на быттьӧ аддза, кутшӧм синъясӧн сійӧ видзӧдіс, кор ме кывті орччӧн.

— Микол, со кутшӧм вӧлӧма тэнад діыд... Эн на вунӧд?

Миколлӧн сьӧд синъясыс быттьӧ руасьыштлӧны:

— Кысь нӧ вунас, сутки чӧж тані дітшвидзи да...

— Сэсся кыдзкӧ мынтӧдчин жӧ?

— Хы, мынтӧдчи... Сӧлсем косьмыны понді... Со тай, шӧр лываыс мый джуджта вӧлӧма, сэки эз тыдал-а... Пукала ӧтнам, и сэтшӧм забеднӧ, кӧть эсся кӧин моз омляв. Мукӧдыс тэ дінӧд шывгӧны, а тэ злыдни моз ӧтнад пысасьӧмыд...

— Уна жӧ и босьтӧмыд вӧлі кыдз плиткасӧ да, — казьтышта ме.

— Ме чайті — ыджыд ваыс лючки да ладнӧ кылӧдас, кӧть и пыдына пукаліс пурыс. А со тай — кылӧдіс... Шудыд вылӧ, ӧти зонка матӧджык сибаліс, мешӧкӧс кватиті да и чеччышті ваас, кавшаси сылӧн пур вылӧ... — Микол курыда ышловзис. — Гривасянь колмис подӧн бӧр гортӧ руньгыны...

— Эн горшась дай! — сералӧ Ӧльӧш. — Енмыс ӧд аддзӧ, быд ногыс велӧдӧ горшасьысьястӧ.

Шыр, помнита, тадзи кымын жӧ шуліс. Сэки ми сыкӧд, Шырыскӧд, лючки да ладнӧ кылӧдім ассьыным пуръяснымӧс карӧдз, морт вылӧ квайтсё шайтӧн сьӧм сетлісны миянлы, вель уна сёян-юан. Арнас Шырӧс нуисны война вылӧ, и мортыд чашнитчӧма минаӧн война помасян лунъясас нин. Этша и воюйтӧма. Вӧліс да эз ло...

А ми со век на ловъяӧсь. Бара нин лэччӧдам вӧр Сыктыв кузя. Со тай мый кузьта залом миян водзын...

Юксим кык пельӧ: ӧтияс Пикон веськӧдлӧм улын пондасны чепсасьны берегладорсянь, а мукӧдыс, мекӧд — діланьсянь...

Интереснӧ тірксьӧдны личыдіника сулалысь керъяс вывті ю вомӧныд. Кыдзкӧ зэв кыпыда асьтӧ кылан сэки. Керъяс костӧ, джуджыдінад, тюпкысьны абу окота — верман доймыны, не нин сёрнитны кӧтасьӧм йылысь. Да и йӧз водзас яндзим мӧс мозыд таджликтыны...

Киад багыр, став сӧныд зэвтӧм пружина кодь... Видзӧдлан водзӧ, вит-ӧ-квайт воськов сайысь бӧръян кызджык кер либӧ конда, коді эськӧ бурджыка лэптіс тэнӧ, и сяркӧдан-котӧртан сэтчӧдз. Кокъясыд муртса и инмӧдчыштлӧны посниджык керъяс вылӧ, кодъяс сӧмын неуна довкнитчыштлӧны, оз и удитны вӧйлыны, кӧть эськӧ, дырджык кежлӧ кӧ быттьӧ тувччан, татшӧм керйыс ва пыдӧсӧдзыс дзумгысяс тэ улын...

Котӧртан кыз кер вылӧдз, вуджӧдан ловтӧ, видзӧдлан, кыдзи ёртъясыд — быдӧн аслас туйӧд — ызӧдчӧны-вуджӧны, и бара бӧръян водзсьыд туянаджык кер...

Медводзӧн лыадорса сибдӧм керъяс вылӧдз котӧртіс Гӧрд Ӧльӧш. Сюсь дявӧлыд, гӧрд ур кодь и эм... Ме ачымӧс ог жӧ мӧмӧтӧн лыддьы, но сы моз тіркъявны плавъялысь керъяс вылад ог вермы...

А Микол со ю шӧрас на, буракӧ, водзвыв абу артыштӧма зумыдджык сувтанін — вомӧналӧма багырсӧ да, черань моз, кинас и кокнас шашаритчӧма багыр вылас да посни керъяс вылӧ.

— Микол, тэ вай по-пластунски кыссьы, сэки онджык вӧй! — горзӧ Ӧльӧш.

И мукӧдыс гажаа велӧдӧны. Лӧсьыд миянлы кывны ассьыным пельклуннымӧс...

Затор помсьыс — миянладорсянь и мӧдарсяньыс — колӧ нетшкыны мый позьӧ кузьджык да тшӧгджык тувъяс. Но колӧ чуктӧдны сэтшӧм ногӧн, медым эськӧ буретш воссьӧм костъясас визулыс чепӧстіс залӧмыслысь нырсӧ, мед вӧрзис сійӧ, а сэсся и кузьджыка лэччис-кывтіс.

Ӧльӧшкӧд индім ыджыдкодь тув, ӧтарсянь и мӧдарсянь кыбим сійӧс багыръясӧн.

— Раз-два, взяли! Ещё раз, взяли!

— Вӧрзис... Но давай! Эн личӧдӧй!..

Горзам, ышӧдам ӧта-мӧднымӧс быдсяма кывъяснас. Долыд, мый сы ыджта тув чуктіс. Горзам-йӧткам, отсалам юыслы, и сійӧ, буракӧ, кӧсйӧ жӧ отсавны миянлы, пессьӧ-муткырасьӧ керъяс улын.

— Федя, видзӧд, ми нин кывтам! — горзӧ Ӧльӧш. Ми и збыльысь кывтам. Дзуртӧны да гольӧдчӧны топӧдӧминысь разалысь керъяс.

— Давай, давай, эн личӧдӧй багыръястӧ!.. — ми ружтам, и мый вынысь йӧткам вӧрзьӧм «змейсӧ», мед нин кузьджыка кыссяс... Но регыдӧн сійӧ пондӧ ёнджыка дзуртны, ньӧжмӧ и ньӧжмӧ, сэсся и дзикӧдз бӧр сувтӧ.

Дзескыд сылы юыслӧн воргаын...

— Микол, сё муса друг! Омӧля тай йӧткасин! — гажаа горзӧ Ӧльӧш. Ачыс сійӧ дзикӧдз пӧсялӧма, ситеч дӧрӧмыс лясӧма яй бердас, гӧрд кудриясыс кымӧсас сибдӧмаӧсь. — Тадзинад ӧд миянлы не аддзывны содтӧд спирттӧ...

— Бурӧн он на мын тайӧ пеж местасьыс, — воча кашкӧ Микол. — Войдӧр во мучитчи, и бара на со лоӧ... Эг вед кӧсйы лэччыны моль бӧжнас, да бара на со мунсис...

— Сӧр вай! «Эг кӧсйы...» Кӧні деньга дук кылӧ, сэтчӧ тэ век медводзӧн уськӧдчан.

Сэсся ми перъялам выль тувъяс, лешак вынӧн зваркнитӧм тувъяс. Ми йӧткам, йӧткам, йӧткам... Багыр воропъяс нюгыльтчытӧдз. Вир сӧнъяс былявтӧдз... Кыдзи сӧмын ми огӧ босьтчылӧй йӧткынысӧ! И боксяньыс багыр вылад дзикӧдз ӧшӧдчылӧмӧн. И багыр помтӧ морӧспань улад тшукӧдӧмӧн. И нюжӧдӧм сойяс вылад сійӧс лэдзӧмӧн... Ми кашкам, ружтам, сӧткам-горзам, ми быд ногыс ышӧдам ӧта-мӧднымӧс и заломсӧ тшӧтш, быттьӧ сійӧ ловъя лов, быттьӧ сійӧ кер додь кыскысь вӧв, коді, чорыд кывйӧн дӧжнавтӧг, оз лэдз ассьыс став вынсӧ...

Ми ырыштчылім кокниа косявны заломсӧ, но сійӧ некыдз эз кӧсйы сетчыны миянлы. Сійӧ быттьӧ шырӧн-каньӧн ворсіс миянкӧд: мыйтакӧ кывтыштас, чепӧстыштас восьса ва вылӧ ыджыдкодь кер чукӧр, тайӧн водзӧ вылӧ ышӧдыштас миянӧс, и бӧр лӧньӧдчӧ-сувтӧ дулан вӧв моз. А миянлы век чайтсьӧ: часлы, ӧні нетшыштам со этайӧ тувсӧ, и дзикӧдз вылӧ нин вӧрзяс! Часлы, ӧні оз нин сэсся сувт... Часлы, ставыс гузьгас-мунас, и ми сӧмын бӧрсяньыс киӧн ӧвтыштам колльӧдігмоз...

Оз... Сувтӧ и сувтӧ бӧр... Быттьӧ сэтшӧм муса тайӧ чукыльыс сылы, быттьӧ нэмӧвӧйся горт сылӧн тані.

Рытъявылыс ми мудзим кок йылысь пӧртӧдз. Быд сӧн, кыла, тіралӧ ёна зэвтӧм си моз. Вом пытшкӧсӧй косьмӧма, дуль пыдди сук кисель чукӧрмӧ сэні, кос вом доръясӧй пыктӧмаӧсь, кынӧмӧй нюкыртӧ-сюмалӧ, и вынӧй ньӧти абу кольӧма, став вынӧй быттьӧ кывтӧма сійӧ керъясыскӧд тшӧтш, кодъясӧс вермим чуктӧдны заломсьыс...

Петім берегӧ. Коді пырысь-пыр жӧ ляскысис веж видз вылӧ, коді, пуксьӧма да, дзугыля и лӧгпырысь видзӧдӧ залом вылӧ, сійӧ кӧть эськӧ и ёна нин чиніс, но кузь кодь на...

Ме понді чукӧртны шомкор. Небыд на сійӧ, тшӧг, кыз пӧкъя. Тшыгъялӧм вӧв моз варсниті кабыр тыр и давай мутшкыны. Чорыд шомыс лӧсьыда и мыськыштіс гырк пытшкӧсӧс.

— Ме кыськӧ лыддьылі, шомкорад пӧ витаминыс кукань яй дорысь унджык, — каймӧдла ёртъясӧс. — Вай йирсьыштӧй, и сэки гӧгӧрвоанаджык лоӧ, мый водзӧ вӧчны...

— Меным сытӧг нин гӧгӧрвоана, — шуис Микол. Сылӧн бандзибъясыс, кодъяс и сідзсӧ век быттьӧ польдчыштӧмаӧсь да ӧшӧдчыштӧмаӧсь, ӧні вом тырыс апыштӧм шомкорысь ыджыд йӧгъяс моз гӧглясисны. — Меным сытӧг гӧгӧрвоана, — выльысь нямыльтіс Микол. — Менам став лек бырис... Ог ме сэсся вермы босьтны киӧ багырӧс... Аскы на луныс воас...

— А тэ видзӧдлы, кыдзи вӧрыс суктӧ-воӧ вылісяньыс, — шуа Миколлы. — Тыдалӧ, бура уджалісны миянъяс... Ми кӧ огӧ восьтӧй туйсӧ, войбыднад заломыс бӧр важ кузяыс нюжалас, быттьӧ ми тані немтор эг и керлӧй...

— Веськодь, — сьӧласьӧ Микол, — нюжалас кӧть оз... Ме сэсся ог вермы... Унджык йӧзӧс коліс босьтны.

— Микол, а кыксё чӧлкӧвӧй йывсьыд тай вунӧдін? Васькойыд кӧсйысис... — мортыдлы медся пуковинас чунгыштіс Ӧльӧш. — Ог кӧ ӧд помӧдз косялӧ, не аддзывны сійӧс...

Миколӧс быттьӧ шылаӧн чуткисны: сійӧ букыштчыліс Ӧльӧш вылӧ, сэсся кузя да гажтӧма видзӧдліс керйӧн бура на виньдӧм ю вылӧ.

Ӧльӧш пластнитчӧма гатшӧн, личӧдӧма ки и кок, кокньыдик тӧвру вӧрӧдыштӧ вижовгӧрд кудрисӧ. Куйлӧ сійӧ и водзӧ на дэльӧдӧ Миколӧс:

— Деньгаыд тӧ мый... Эм кӧть абу... Но вот кык пӧвста спиртыс вошӧ!.. Ок эськӧ ӧні, мудз вывсьыд, лӧсыштны сійӧс...

Вутш вылын пукалысь Пиконлӧн лапкор кодь гырысь, чошкысьӧм пельясыс, буракӧ, медводз кылӧны спирт йывсьыд.

— Этамындыштасӧ огӧ жӧ кольӧ, — мургӧ сійӧ кыз гӧлӧснас. — Кутшӧм нӧ ми мужикъяс, колям кӧ.

Ме куйла жӧ гатшӧн небыд турун вылын. Лапыд муыс и туруныс тшӧтш шоныдӧсь, и быттьӧ босьтыштӧны мудзӧс, быттьӧ тшӧктӧны дырджык куйлыны тадзи, гашкӧ и не нин чеччывны сэсся. И меліасьысь тӧвруыс мыйкӧ сэтшӧм сямаӧс жӧ шӧпкӧ, и этшсьыс петмӧн чипсысь-сьылысь чирк-гагыс...

Нӧшта меным кыдзкӧ зэв шоныда мӧвпавсьӧ мудзӧм ёртъясӧй йылысь. Мися, кӧть и тшетшкӧдчӧны найӧ тадзи ӧта-мӧдныскӧд, но оз куш сӧмын аккорд йылысь тӧждысьны. Медъёнасӧ найӧ тӧждысьӧны сы вӧсна, мед эськӧ ковтӧг не падмӧдны моль бӧжыслысь водзӧ мунӧмсӧ.

Но та йылысь, дерт, некод нинӧм оз шу. Некод миян пӧвстысь оз кавшась чурка вылӧ, мед висьтавлыны историческӧй речьяс... Абу велалӧмаӧсь ми тадзисӧ горзыны... Та йылысь мед миян уджным ачыс бурджыка висьталас...

— Но мый нӧ, биа бордаяс, шойччыштім, шомкорӧн содтыштім выннымӧс, позьӧ и выльысь заводитлыны...

Сувтіг-веськӧдчигмоз сӧмын удиті ме шуны тадзисӧ, видзӧда, берег дорті верзьӧма вӧла рӧдтӧ миянлань. Шенасьӧ да горзӧ... Да тайӧ жӧ Сюзь Васькой! Ичӧтик мастерным миян. Пукалӧ седлӧтӧм вӧв вылын, дом пыддиыс — гез помъяс, кӧртвом пыдди — ньӧртор. А вӧв шоша вомӧныс, ӧтарас и мӧдарас, кык мешӧк сьӧкыда бовкъялӧны.

— Суи ӧд трасичаясӧс! — вом тырнас вашъялӧ Васькой. — Ловъяӧсь на?.. Ноко, лэдзӧй мешӧкъяссӧ. Да ньӧжйӧджык, ньӧжйӧджык... Сэні — ведра тыр рок, пӧсь на... Туис эм и... Мыйӧн эськӧ, а?..

— Ур-ра! — горӧдіс Ӧльӧш, да сэтшӧма, мый весиг вӧлыс повзьӧмысла чермунліс.

— Абуӧсь и абуӧсь... — варгис гажакодь Васькой. — Нывъяс менӧ топӧдісны: медбур кавалеръяссӧ пӧ ыстін кытчӧкӧ, эз-ӧ мыйкӧ ло накӧд? Мун пӧ, будичи, корсь, а то пӧ гачтӧ лэдзам да петшӧралам... Но ме и куті видз вылысь тайӧ скакунсӧ, сёян-юан тӧби и — бегом марш!..

Васькой видзӧдліс коляс залом вылӧ.

— Тіян тай этша жӧ нин кольӧма? Но — молодечьяс!.. Дерт кӧнкӧ, вир тшыгӧсь... Кыдзи нӧ вӧчам? Дась ӧддзӧм вывсьыс руз-разкерам нин али мый? Да вӧлись нин тэрмасьтӧг и тӧждысьтӧг сёям-гажӧдчам?..

Вочасӧ ми ставӧн ӧтпырйысьӧн горӧдім. Но ми горӧдім эг ӧтмоза: ӧтияс кӧсйисны водзын помавны уджсӧ, а мӧдъяслы быть колӧ вӧлі ӧні жӧ сёйыштны...

А Сюзь Васькой мездіс ньӧр кӧртвомысь вӧвсӧ, тапнитыштіс сылы мыш вылас ки пыдӧснас, кыдзи асывнас Зиналы, тшӧктіс:

— Эн дӧзмы, матушка, да бӧр рӧдты гортланьыд!

Бергӧдчис миянлань да шуис:

— Мыйла нӧ сідзисӧ горзыны, зимӧгоръяс? Голятӧ весьшӧрӧ косявны? Кор ставсӧ позьӧ лючки да бура керны, сійӧ жӧ демократия отсӧгнас... Ноко, лэптӧй кинытӧ, коді первой кӧсйӧ жубритны?

Ӧтарӧ и мӧдарӧ дзӧръялігтыр, нёльӧн чургӧдісны кияссӧ, на лыдын и Микол.

— А коді первой кӧсйӧ помавны уджсӧ, а сэсся сы бӧрын нин…

Кияс лэптісны кольӧм квайт мортыс.

— Со и ставыс решитӧма лои, — кӧрталіс Васькой, — мӧдім, ӧтвылысь някыртам коляссӧ.

Сійӧ босьтіс багырсӧ Пантик Гелялысь, коді миян пӧвстысь вӧлі медся вийӧриникӧн — ном кодь вӧсни, тшӧктіс сылы пестыны би, и ми выльысь уськӧдчим залом вылӧ. Вир тшыгӧсь и кӧинъяс кодь скӧрӧсь... Кысь-мый сӧмын и аддзысисны вынъясыс. Быттьӧ некутшӧм мудзӧм абу и вӧвлӧма. Быттьӧ ӧні абу рыт, код пуксьытӧдз ми лунтыр йӧткасим-котралім керъяс вылын, а — асыв, и ми, чӧскыда узьӧм-шойччӧм бӧрын, сӧмын на заводитам ассьыным сменанымӧс.

Молодеч Сюзь Васькой, мый воис! Да сёян-юан вайис!.. Ӧд сійӧ вермис и не воны миян дінӧ. Вермис шуны, мудзасны пӧ да, асьныс корсясны кӧрӧванкасӧ, тшыг кынӧмныс вайӧдас... А сійӧ со морт ногӧн вӧчис... Кор лов тырнад кылан татшӧм тӧждысьӧмтӧ, сэки бур ногӧн жӧ окота вочавидзны — асьтӧ жалиттӧг муркӧдан-ныран...

Ӧта-мӧднымӧс горзӧмӧн-ышӧдӧмӧн, ми пондім йӧткасьны ярмӧм ошъяс моз. Ми нетшкысим да йӧткасим багыръясӧн сэтшӧма, мый перъян керъясыс, буракӧ, донавтӧдз пӧсялісны да, ме чайта, наысь тшын пондыліс пуркйыны. Бур, мый век жӧ ва вылынӧсь найӧ, да та вӧсна эз ло пӧжар...

Часӧн-джынйӧнӧн кымын ми пурк-парк чашнитім залом помсӧ. Да вермысьяслӧн помтӧм радлунӧн видзӧдім, кыдзи воссьӧм, мездмӧм ва вывті раминика кывтӧны миян удаллунысь шӧйӧвошӧм керъяс...

Сэсся ми пӧрччим пӧсьӧн йиджтысьӧм дӧрӧм-гачнымӧс да бузгысьлім рытъявылыс торйӧн нин шоналӧм ваа Сыктылӧ. Ок, лӧсьыд!.. Да и кыпӧдчим гажаа ыпъялысь би дорӧ, кӧні миянӧс виччысисны — нянь, рок да туис!..

А бур, мый помалім, вермим ми заломсӧ! Вылісянь кывтысь вӧр оз нин сэсся сибды сэтчӧ, а водзӧ кывтӧ. Ӧні позьӧ и пируйтыштны, личмунӧм сьӧлӧмӧн гажмыштны, «карасинысь» и аслад мудзӧмысь гажмыны...

4

Выльвадорын миянӧс виччысис олан баржа. Мӧд ногӧн кӧ — плашкоут, либӧ, кыдз шуис начальник, «плашкаут», коймӧд ногӧн кӧ — брандвахта, нёльӧд ногӧн кӧ — дебаркадер, но тырмылас... Сымда ним сетлӧмаӧсь баржаыслы, видзӧднысӧ ачыс сарай кодь и эм-а.

Кольквижӧн краситлӧм, но ӧні ёна нин быгалӧм оланінным нимкодьпырысь видзӧдіс миян вылӧ выль рамаа ӧшиньясӧн, тыдалӧ, муртса на удитӧмаӧсь пуктавны найӧс, абу весиг краситӧмаӧсь. А со тай, буракӧ, и асьныс ӧшинь вӧчысь-тэчысьясыс — вевт вылынӧсь, дӧмлӧны жӧ сэті: пемдӧм-воймӧм тьӧсъяс пӧвстын еджыда дӧввидзӧны выль еджыд пӧвъяс... Кык дядьӧ веськӧдчисны, сувтісны, донъялана видзӧдӧны дыр кежлӧ воысь пассажиръясныс вылӧ.

А ми, сувтім да, на вылӧ видзӧдам берегсянь. И шензям вомъяснымӧс паськӧдӧмӧн. Эстшӧм кык ӧслӧпан сулалӧны вевт вылын! Пикон кодьӧсь кымын жӧ...

Торйӧн нин чуймӧдіс миянӧс старикыс. Сійӧ вӧлі левлӧн кодь сук бурыся! Дзор бурыся... Юрсиыс и ус-тошкыс ӧтлаасьӧмаӧсь коставлытӧм бурысьӧ, код пытшкысь чурвидзӧ сюзьлӧн кодь неыджыд, но зумыд ныр, да, сюзьлӧн моз жӧ, югыда дзулъялӧны синъясыс. А стӧчджыка кӧ шуны — дзоньнас сійӧ кажитчис вӧвлытӧм сюзь кодьӧн, коді быттьӧ лӧсьӧдчӧ вувзьысьны миян вылӧ вевт вывсяньыс, сьӧла пиян вылӧ моз.

Старикыскӧд орччӧн сулаліс ар кызь вита, кузь русыд юрсиа зон — зэв косньӧд, лы чукӧр кодь, нёпмунӧм чужӧмыс блед, некутшӧм вир пас эз тӧдчы сэні...

Старик тэрыба лэччис палуба вылӧ, том морт моз пелька лэччис, веськыд кинас вежлива ӧвтыштӧмӧн индіс берегсянь нюжӧдӧм тшупӧдӧсь трап вылӧ да кыз гӧлӧсӧн, виччысьтӧг серамбана и наяна, мурӧстіс:

— Крейсер «Сысола» виччысьӧ тіянӧс, господа!..

Ми ставӧн тшӧкмунлім тадзитӧ ыдждӧдлӧмысь — некыдз ми эг виччысьӧй стариксяньыс татшӧм кывъяссӧ! — сэсся видзӧдлім ӧта-мӧдным вылӧ, кутшӧм ми эмӧсь господа, да и пондім куснясьны-серавны... Но и старик, зараза! Шуас жӧ — господа... Кӧть сэсся еджыдӧдз бонзьӧм кирза сапӧгтӧ дзеб яндзимыдла, кӧть сэсся шыбит вывсьыд сьӧд сирӧн йиджтысьӧм ситеч дӧрӧмтӧ либӧ мыш саяд вешты вӧв гыж кодь чорыд вабольяса багыр кутысь киястӧ...

— А код нӧ эськӧ тэ тані лоан, дедуш? Кутшӧм нин нащальник? — шмонитӧмӧн жӧ юаліс Зина.

— Ме? Ме, нылӧ, тані медыджыдыс — шкипер! Военнӧй ногӧн кӧ — гарнизонса комендант. Удж кузяыд тэнӧ мастеръяс да мый да пондасны уставитны, а тані — ме. Мед ас кадӧ вӧлі водӧма. Мед, кор оз ков, эз вӧв чиктылӧма. А ёна кӧ нин телепит лоӧ... этайӧ... окасьны, ковмас гижны заявленньӧ... Ыштӧ сідз то и сідз то, шкипер ёрт, сьӧлӧмӧй косьмӧ кодкӧ понда... ог вермы терпитны... Кора разрешитны...

Но сэки старикӧс друг торкис мекӧд орччӧн сулалысь Пикон:

— Батьӧ, дугды, мый сӧран...

Но тай, Никонлӧн бать вӧлӧма тайӧ сюзьыс! А эсійӧ, мӧдыс, гашкӧ и вок?..

— Эн на тай и висьтавлы, мый батьыд тшӧтш кывтӧ, — шуа яндысьӧмысла гӧрдӧдӧм Никонлы.

— Сійӧ миян сэтшӧм, — пиыс пыдди окотапырысь вочавидзис старик. — Сійӧ миян сэтшӧм варов, мый кывсӧ колӧ кльӧщиӧн нетшыштны.

— Сы пыдди, дедуш, тэнсьыд, буракӧ, Енмыс вунӧдӧма вомтӧ кизявны... — гажъяліс жӧ Зина.

— Сідз, беляна, сідз, лӧсьыда шуин... А ӧні, товарищи господа, пырӧй пытшкас. И мед дамаяс водзджык пырӧны, мед первой найӧ бӧрйӧны туянаджык местаяс.

— Мыйла нин налы сэтшӧм честьыс? — шуис Ӧльӧш, коді, дерт, медводзӧн уськӧдчыліс пырны.

— А тэ нӧ, тамыш бугыль, он и тӧд, мыйысь? — горӧдіс старик. — Да видзӧдлы тэ бурджыка на вылӧ! Эстшӧм шыльыд да мича чужӧмъяс! Шонді банъяс да тӧлысь тугъяс...

— Пасибӧ, дедуш, бур кывъяссьыд! — Зина ышнясянаа лыйыштіс миянӧс, зонъясӧс, видзӧдласнас. — Нывъяс, мӧдім инӧ, райӧ каян поскӧдыс...

Плашкоут нырын — шкиперлӧн жыр. Сы дінӧд некымын тшупӧда пос лэччӧдӧ увлань. Тані нӧшта кык жыр: начальниклӧн да бухгалтерлӧн.

А миянлы со тай — кузьысь-кузь баржаыс дзоньнас! Ӧтарас и мӧдарас кык судта узьланінъяс сярвидзӧны, зумыд сюръяяс вылӧ вомӧна тасъясӧн мыджсьӧны-пыксьӧны, быд блок нёль морт вылӧ. Вольпасьяс пӧ тай эськӧ и абу вичмӧмаӧсь миян вылӧ, но нинӧм, сійӧ нин бур, мый быдӧнлӧн аслас куйланін — фуфайкатӧ да мый да вольсыштін, и узьсяс, мудзӧм бӧрад чорыдыд оз торкась. И вевт улынӧсь со, югыд, и ном оз сёй. И зэр оз кӧтӧд...

Татшӧм «крейсер» вылад позьӧ нин кывтны!

— Федя, тэныд, бригадир мортлы, со тані бурджык лоӧ. Ӧшинь дорас югыдджык. Тумбочка со весиг эм. Мыйкӧ, гашкӧ, ковмас гижыштавны, нащальникалігад...

Тайӧ Зина тӧждысьӧ ме вӧсна, водзджыктӧ пырис да. Мукӧд водзас ме яндысьышта Зиналӧн татшӧм вӧзйӧмысь, но ёнасӧ водзсасьны мыйлакӧ абу жӧ окота. Меным весиг окота лоны матынджык сы дінын... Кӧть эськӧ и кывсӧ песны ёна радейтӧ Зинаыс, но сы дінын кыдзкӧ быттьӧ и лӧсьыд, гортса мелілун быттьӧ кылан сы дінын.

Зина босьтӧма сай помса пельӧссӧ: ачыс лӧсьӧдчӧ выліас, а уліас мошкырасьӧ кыз лысьӧма Крестин.

— И тэ лок миян дінӧ, Пиконушко! — чуксасьӧ Зина. — Мед ме тэнӧ век аддзи дінысь. Вед куш сӧмын тэнад мыгӧр вылӧ видзӧдӧмысь бурмӧ сьӧлӧмыд, пӧтлан быттьӧ... Али тэ батьыд дінӧ овмӧдчан?

— Сэні найӧ сідз нин кыкӧнӧсь, Ӧндрей воккӧд... — яндысьӧ и падъялӧ Пикон.

— Сідзкӧ, вевт вывсаыс вок тэнад? Кысь, мися, тэ моз жӧ вӧрпу кузя да... Но и семья, Енмыс тай небось зэрлӧма тіян вылӧ... Толькӧ тай мыйлакӧ ӧддьӧн омӧлик вокыд, куш лыыс да кучикыс?

— Сія миян фронт вылын ёна ранитчӧма, век на висьӧ, некыдз оз бурд...

— Но-о... — пыр жӧ сьӧлӧм сетӧ Зина. — А тані нӧ мый пондас керны, кутшӧмкӧ нащальник жӧ али мый?

— Батьӧлы отсасьны вӧзйысис, баржасӧ сувтӧдны да мый да... Сідзсӧ сійӧ миян учитель... Гожӧм кежлас тай тшӧтш вӧзйысис...

— И бур, мый вӧзйысис! — падъявтӧг кӧрталӧ Зина. — Висьӧ на кӧ, свежӧй сынӧд вылас ӧдйӧджык бурдас. Да нӧшта нин эта мында ныв дінад... Шонтасны-небзьӧдасны...

Неылын ноксьысь Сепыс Роза бытшкыштӧ Зинаӧс:

— Зина, тадзинад нӧ мый сэсся лоӧ: ӧтнад кӧ кык кавалерӧн пондан кватлавны, мукӧдыслы мый кольӧ?

— Мыйла нӧ ӧтнам! А Крестиныс нӧ абу морт али мый? Меным, шуам, — Пикон, а Крестинлы — Федя. Кывлі ме — Федялы пӧ ёна кажитчӧны кыз да ён нывъясыд, весиг пӧ гӧтрасьны нин заводитлӧма сэтшӧмыс вылӧ... Сідз ӧд, Федя?

— Сідзи... — меным яндзим, но ме зіля кыдзкӧ вештыны ас вылысь татшӧм сёрнисӧ. — Шыльыдінтӧ да небыдінтӧ меным любӧджык малавны, кос козтӧ дорысь...

Сералам, шмонитам... Шум и гам... Буракӧ, ставӧн зільӧны меститчыны сідзи, веськавны матӧджык сы дінӧ, код дінӧ кыскӧджык сьӧлӧмыс. Ныв и зон, ми ӧтмындаӧнӧсь кымын, унджык зонмыс верстяммӧма нин, быдӧнӧс гӧгӧрвотӧма кыскӧ нывъяс дінӧ… А нывъяс — кызвыннас — арлыдаджыкӧсь миян серти, найӧ озджык яндысьны, шмонитӧны миян вылын, ёнджыкасӧ найӧ и окалӧны миянлы лэчьяссӧ...

Роза дінын со Ӧльӧш мошкоритчӧ жӧ нин, весиг ӧти блок вылӧ, а мӧд ногӧнджык кӧ шуны — ӧти пӧлать вылӧ найӧ веськалӧмаӧсь, кыкнанныс выліас, сӧмын нюжӧд китӧ...

А Пиконлӧн яндысьӧмысла лапкор гырся пельясыс дон гӧрдӧдӧмаӧсь — оз тӧд, кытчӧ воштысьны лэчыд кывъя Зинаысь... Кольӧм лун-войнас ми сыкӧд кыдзкӧ ёна велалім ӧта-мӧдным дінӧ, весиг бригадир ним вӧсна йӧйталӧмыс эз дӧзмӧд миянӧс... И аслым меным окота сыкӧд орччӧнджык лоны, торйӧн нин ӧні, кор аддзылі сылысь батьсӧ да воксӧ. Эстшӧм кузь йӧз!.. И мыйлакӧ дзик разнӧйӧсь быттьӧ ставныс...

А гашкӧ, Пиконыс, кӧть и ымралӧны сылӧн пельясыс, тшӧтш жӧ Зина дінӧ сибӧдчӧ?

Микол позтысьӧ пыраніндорса пельӧсӧ, Пантик Геля сэні жӧ да мукӧд томджык зонкаяс, кодъяс абу на удитӧмаӧсь сӧвмыны-нюжавны да озджык на видзӧдны нывъяс вылад. Миколлы тумбочкаа пельӧс жӧ веськалӧма, копыртчӧма да видлалӧ со дзиръяссӧ, гашкӧ и томан на ӧшӧдас — сылӧн ӧд, зэлыд мортыдлӧн, дзебан-видзанторыд век эм...

Ужнайтігӧн законнӧй, кыдз шуласны — наркомовскӧй, сё грамм юӧм бӧрын ме любӧпырысь воді аслам пӧлатьӧ. Пӧт и гажакодь... Шоныд и номъяс оз сёйны. Ӧшиньӧд пырӧ югыд... Менам ёна нин гажӧй бырис лыддьысьӧмысь, и нопйысь судзӧді «Великий Моурави» книга. Тайӧ книгасӧ меным козьнавлісны квайтӧд классын на, бура велӧдчӧмысь. Школа помавтӧдз ме сійӧс нёль-ӧ-витысь лыддьылі, а сы бӧрын кыдзкӧ эз на веськавлы киӧ, век некор вӧлі, да сэсся ӧд и гортӧ шоча волывлі ме... Ёнакодь нин бонзьӧма книгаыс, кызджык лоӧма, уна киӧ нин веськавлӧма...

Лыддьыся, и вунӧ менам ставыс ӧніяыс! И сплав, и плашкоут. И ме быттьӧ тшӧтш веськала Грузияса йӧзлӧн ылӧ бӧрӧ кольӧм тышӧ. Менам лолӧй ыпъялӧ збой азнауръяскӧд да Георгий Саакадзекӧд ӧтвылысь... Ме кыла мечьяслысь зёльскӧм... Ме ачым тшӧтш шенася мечӧн... Ме тшӧтш тышкася Грузиялӧн мездлун вӧсна... Лов шыӧс кутӧмӧн ме тшӧтш пырала скӧр да мудер шах Аббаслӧн мойдын кодь дворечӧ.... Ыпъялігтыр любуйтча асыввывса красавицаясӧн...

— Федя, мый йылысь, мися, гижсьӧ книгаас? Пельтӧммин али мый, он и шыасьлы? — вӧтын моз кыла Зиналысь гӧлӧссӧ.

— Грузинъяс йылысь, кыдзи найӧ тышкасьлӧмаӧсь турокъяскӧд да персъяскӧд асланыс свобода вӧсна, — висьтала Зиналы.

— Фу! — чушнитӧ Зина. — Эз ӧмӧй, Федя, дышӧд нин войнаяс йывсьыд? Ме тай кывны нин ог вермы сы йылысь-а... Голя помӧдз воӧма, со кытчӧдз...

Зина куйлӧ выліын жӧ, меным паныдӧн, миянӧс торйӧдӧ сӧмын неыджыд кост, нюжӧдчан кӧ, кинад позьӧ судзӧдчыны. Ӧні Зина бергӧдчӧма шуйга бок вылас, меланьӧ и, буракӧ, оз кӧсйы чӧв овны, чужӧм сертиыс тӧдчӧ.

— А радейтчӧм йылысь сэні немтор абу? — юасьӧ.

— Эм... Мыйла нӧ абу... Сытӧг лӧсьыд книгаыс, буракӧ, оз и овлы...

— Федя, лыддьышт сэті неуна, кӧн любовыс... Тӧдмалам кӧть, кыдзи бур йӧзыс радейтӧны...

Дерт, не кӧ эськӧ наркомовскӧй сё грамм «карасиныс», ныв мортыдлы ме эськӧ яндыси лыддьыны, кыдзи ёна нин гажтӧмтчӧм Георгий Саакадзе пуктӧ ассьыс сьӧкыд кияссӧ нӧшта на ёнджыка гажтӧмтчӧм Русуданлӧн пельпомъяс вылӧ, а сэсся и топӧдӧ нылӧс паськыд морӧс бердас...

Зиналӧн пемыдгӧрд, дзикӧдзсӧ кисьмытӧм на сьӧд сэтӧр кодь синъясыс, видзӧда да, пондісны ёнджыка югъявны.

— Федя, а найӧ миян моз жӧ радейтлӧмаӧсь да, кӧть и уна сё во сайын... Кӧть и князьяс... Ме сідзиыд, Федя, кужа жӧ... Кодкӧ кӧ пуктас сьӧкыд кияссӧ менам векни пельпомъяс вылӧ, ме, Федя, ог жӧ повзьы лямалӧмысь...

— Висьтав Пиконлы, мед пуктӧ, сылӧн кер сьӧктаӧсь кырымъясыс...

— Тэнад, Федя, буракӧ, абу жӧ кокньыдӧсь. Кокньыдӧсь кӧ вӧліны, эз эськӧ сэтшӧма кывзысьны керъясыс... йӧзыс и...

Улісаяс — Пикон да Крестин — чӧв олӧны. Гашкӧ, узьӧны, а гашкӧ и, кывзысьӧны миян сёрниӧ. Менам лыддьысян вытьӧй торксьыштіс нин татшӧм сёрнияссьыс... Но ме и полышта водзӧ нуӧдны Зинакӧд лолӧс ырзьӧдысь татшӧм сёрнисӧ... А то ӧд ковмас сэсся гижны шкиперлы заявление...

— Зина, эн но торкась, ӧтчыд тӧлкыс сюрис лыддьысьыштны да...

— А тэ водзӧ меным тшӧтш гораа лыддьы, сэтшӧм кӧ нин грамотнӧй... Йӧз любовнас кӧть бурмӧдла сьӧлӧмӧс...

Но ме заводита ас кежысь лыддьыны, сӧмын тай пӧшти немтор нин юрӧ оз пыр, синъяс сӧмын исковтӧны шыпасъяс вывтіыс... Да рӧмдыштӧ нин. Вавывса казармаын сёрнияс вочасӧн кусӧны, найӧс вежӧ чӧскыда унмовсьӧм йӧзлӧн быд ногыс чискӧм да шкоргӧм...

Зина сэсся оз жӧ нин сёрнит, ышлолалігтыр бергалӧ бокысь бок вылӧ, оз на вермы унмовсьыны, буракӧ, ыззьӧдіс сійӧс Георгий Саакадзеыс... Гусьӧникӧн кыйкйӧдла «Моурави» увдорӧд и казяла Зиналысь зумыд сёркниясӧн чурвидзысь вылын морӧссӧ... Вӧсни платтьӧ улас ясыда мыгӧрасьысь, кымыньтӧм бекар кодь гӧгрӧс кынӧмсӧ казяла и... Меным быдсӧн жар лоӧ... Быттьӧ нӧшта на спирт лӧсышті ме...

Ачым аслым мырдысьӧн тшӧкта лыддьысьны — шыпасъясыс тӧдчыштӧны на, но юрӧ меным немысь-немтор оз пыр, немся мӧвп книгасьыс оз сэсся кутчысь вежӧрӧ, некутшӧм серпас ни. Книга пырыс всё равно аддза Зинаӧс, вот дивӧыд!

Мый нӧ тарыт мекӧд друг лоис?.. Гым кучкис быттьӧ... Тарытӧдз тай нӧ лючкисӧ быттьӧ эг на и видзӧдлыв Зина вылас... Дерт, шань ныв сійӧ, кӧть и вывтіджык ёсь кывъя, сьӧлӧма сідзсӧ, тӧждысьысь... Весиг со и бригадирыдлы места йылысь абу вунӧдӧма... Сэсся и, веськыда кӧ нин шуны, мыгӧрнас тшӧтш босьтӧ и — мукӧд нывъяс серти вӧсньыдджык сійӧ, ёнджыка быттьӧ лӧсйӧмаӧсь-шыльӧдӧмаӧсь сійӧс... Мукӧд нылыс миян, кызвыннас, ён коскаӧсь, паськыд коскаӧсь, сы вӧсна мый нывбабаясыдлы уна нэмъяс чӧж сьӧкыд удж лои мыркны, орӧм коснад кертӧ да мыртӧ он ёна берт... А тайӧ со вӧсньыдик гӧгрӧс коска, но сы пыдди морӧсыс вылын...

Ог, некыдз ог вермы сэсся лыддьысьны. Ме бергӧдча мӧдар бок вылӧ, книгаӧс пукта юр увтӧ да вочасӧн сетча узьӧм улӧ.

Но кутшӧм нин сэн узьӧм!

Ме куйла да синъясӧс куньӧмӧн пӧся мӧвпала нывъяс йылысь... Не сӧмын Зина йылысь... Ме мӧвпала Марина Кирикова йылысь, Дина йылысь... И весигтӧ Лукабанядорса Наташа йылысь... Мыйла нӧ менӧ ас кадӧ на пиысь быдӧн дінӧ кыскис? Кажитчыліс, мый ме быдӧнӧс на пиысь пӧся радейта, ог вермы сытӧг овны? Торйӧн нин ог вермы овны Динатӧг... А со век на ола... И весиг со Зина дінӧ нин кыскӧ... Ме нӧ нелючки морт али мый? Ӧти бӧрын мӧдӧс верма радейтны, кор книгаясын гижӧны, мый збыльысь радейтӧмыс овлӧ сӧмын ӧтчыд?.. Али ме, кужтӧг-сямтӧгыд, кыдзкӧ тшыкӧді ачымӧс?..

Дина со мый мӧвпалӧ ӧні ме йылысь-а?

Кор кывлӧма, мый тьӧткаяс кӧсйӧны гӧтравны менӧ Ӧдя вылӧ, письмӧ мӧдӧдліс лесопунктсянь. Ме сійӧ письмӧсӧ, гашкӧ, сё пӧв лыдди и бур кывбурӧс моз тӧда...

«Ме сідзи и тӧді, Федя, мый тэ мекӧд он веськыда ов. Аддзылан мӧд нывлысь мичаджык кокъяс, мыйкӧ мӧдтор ли, и важыс вунӧ тэнад ставыс, дзик ставыс!.. Тэныд веськодь, мучитчӧ кӧть оз сійӧ коньӧрыс, кодӧс тэ эновтін... Кодлы тэ коркӧ шуавлін сэтшӧм кывъяс. И не сӧмын кывъяс... Али тэ он аслад юрӧн ов?.. Но немтор он кер, морттӧ пӧ тай сьӧкыд вежны — кутшӧмӧн чужлӧма, сэтшӧмӧн и кулас. Бура овны да вывны тэныд Ӧдяыдкӧд, а ми кыдзкӧ да мыйкӧ бара жӧ... Ок тэ, мушкетёр!..»

Тайӧ письмӧ бӧрас ме садьтӧг повзьылі, мый Дина вермас лоны кодкӧдкӧ мӧдкӧд. Но, йӧй юраыд, весиг эг и вочавидз сылы. Сӧмын, гашкӧ, сійӧн и вочавидзи, мый эг гӧтрась Ӧдя вылас...

Мый со сійӧ думыштіс-а, кор кывліс свадьбаыслӧн торксьӧм йылысь? Вот эськӧ тӧдны...

А тані со, воча, нюжӧдан кӧ китӧ и судзан, воссьыштӧм морӧса Зина куйлӧ, морӧсъяс костӧдыс увлань лэччысь воргаыс бура тыдалӧ меным... Ме зіля не видзӧдны сэтчӧ, но ме эг и казявлы, кор менам бара на бергӧдчысьӧма нывлань чужӧмӧн...

Кывлі ме, Зиналӧн пӧ другыс усьӧма война вылын, а сы кодь арлыдаыс некод абу миян пӧвстын — коді пуктіс юрсӧ, а ловйӧн кольыштӧмаясыс век на служитӧны... А пӧраыс мунӧ, выль нывъяс быдмӧны, налы ковмасны жӧ жӧникъяс и верӧсъяс... Миянкӧд тшӧтшъя нывъяс... А Зина кодьяссьыс, вит-ӧ-квайт арӧсӧн ыджыдджыкъяссьыс, ми полыштам... Абу ӧд ичӧт костыс... Но со и шызьӧдӧ Зинаыс... Кӧть сэсся мый вӧч...

5

Пурйӧн коркӧ кывтлігӧн на ме казялі, мый Грива бӧрын Сыктыв пӧлӧнӧд вель дыр абуӧсь сиктъяс, матӧ сё гӧгӧр километр. Юыс сэті быттьӧ топалыштӧ, берегъясыс вӧраӧсь, гажтӧмджыкӧсь. Но сы пыдди керсӧ бокас некытчӧ озджык сюй. Ми сэті ӧдйӧ и шарӧдім-лэччим моль бӧжнаным.

Тыб-ю усьӧм бӧрын Сыктылыс тӧдчымӧн паськалӧ, да бара заводитчӧны видзьяс. Татысянь сэсся зэв тшӧкыда сиктъясыс пукалӧны Сыктыв пӧлӧнӧд. Сідзкӧ, уна выль йӧз миян дінӧ воас, кодъяс йылысь казьтыштіс аслас речын кӧрӧванкаса начальник...

Ӧти рытӧ, кор ме ужнайтӧм бӧрын пукалі веж кыркӧтш йылын, ыркӧдчи ва вывсянь пӧльтыштысь тӧвруӧн да любӧпырысь видзӧді водзын тыдалысь Палаззяса вичколӧн рытъя шонді улын лӧсталысь куполъяс вылӧ, — ме дінӧ матыстчис Тамара нима ныв. Сійӧ, буракӧ, моль бӧжса став нывъяс пӧвстысь медся ичӧт мыгӧраӧн вӧлі, кӧть эськӧ ачыс сідзсӧ и абу жебиник — лӧсьыдіник, гӧгрӧсіник ачыс, гӧрд юрсиӧн дорӧсалӧм еджыд чужӧма.

Кыйкнитліс сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ и, кор казяліс, мый некодлы миянӧс кывзынысӧ, яндысигтыр шуис:

— Федя, ме мыйкӧ кӧсъя висьтавны тэныд... Аслам ӧти грек йылысь... Тулыссяньыс нин ме новлӧдла сійӧс...

— Верман висьтасьны поплы моз! — заводитлі шмонитны ме.

— Федя, тэ эн серав, ме вед збыльысь сёрнита... — дузгысьыштіс ичӧт ныв.

— Да ме сідз, Тамара, эн лӧгась... Висьтав, мый тэнӧ дойдалӧ.

— Сӧмын тэ, Федя, та йылысь водзӧсӧ сэсся эн паськӧд, но?

— Мыр моз чӧв овны понда.

— Таво тулыс ме, Федя, кывтлі... пурйӧн...

— Тэ кывтлін?! Пурйӧн? — весигтӧ горӧдсис менам.

Тамара повзис, кинас петкӧдлӧ, мед ме вомӧс пӧдлалі. А сэсся шуис:

— Ме, дерт, коді нӧ сэсся... Сӧмын тай карӧдз эг жӧ волы... Палаззяӧ вотӧдз кытчӧкӧ вӧр пытшкас сатшкис менӧ... Буракӧ, кутшӧмкӧ важ видз вылӧ. Бадьяс тай гӧгӧрыс вӧліны-а.

— Либӧ кӧнкӧ матын тасянь?

— Да, буракӧ... Палаззя вичкоыс вӧлі тадзи кымын жӧ тыдалӧ. Кӧнкӧ матын тані...

— Чайтан, пурйыд тэнад ӧні на сэні?

— А кытчӧ сійӧ сэтысь вошсис? — пӧся шуис Тамара. — Палаззяӧдз ылын на... Да мӧдлапӧлас таті, кӧнкӧ, некод оз ветлӧдлы...

— И тэ некодлы на эн висьтавлы та йылысь?

— Эг... Некод менсьым эз и юась... Ме кодь кӧчьясыд вед не этша сибдӧны да пазалӧны кылтігад, ачыд тӧдан...

— А мыйла нӧ либӧ ӧні меным висьталін?

— А мый, Федя, эз ков? — повзискодь Тамара. — Висьтавсис тай бригадир мортлы... Дашкӧ, мися, ӧтлаын ветлыны да видзӧдлыны... Абу кӧ ёна ылын ва дорсяньыс, дашкӧ и кыдзкӧ позяс катайтны, ӧтвылысьнад...

— Ветлам! — ме чеччышті пукаланінысь. — Мунам корсям тэнсьыд шудтӧм пуртӧ.

— Сӧмын, Федя, вай торйӧн мунам верӧтя сайӧдзыс... — Синъяссӧ лэдзис Тамара. — Тэ менӧ сэн виччысьлы...

— А мый, яндысян мекӧд орччӧн муннысӧ? Аслад бригадирысь полан?

— Ог яндысь, Федя, ог... А ог кӧсйы, мед ковтӧм баснияс лыбисны...

Кор верӧтя сайын выльысь ӧтлаасим Тамаракӧд, ме юалі сылысь:

— Кыдзи нӧ тэ ӧтнад лысьтін пуксьынысӧ пур вылас? Сы ыджта ванас... Ог гӧгӧрво ме... Ме, мужик морт, и то муртса эг йӧймы полӧмысла карӧдз кывтігӧн...

— Пукси тай со... — ышловзис Тамара мекӧд орччӧн восьлаліг.

— Мырдысьӧн жӧ кӧ тшӧктісны-а?

— Мыйла нӧ, эз... Ыджыд сочӧс вӧлі ыстӧны... А сылӧн ичӧт кага, кытчӧ коляс... Сы пыдди ме и вӧзйыси.

— Дивӧ тай... Кыдзи нӧ тэнӧ тӧлыс эз нӧбав пур вывсьыд, татшӧм пыстасӧ?

— Тэ бара нин сералан ме вылын, Федя...

— Да кутшӧм нин сэн серала! Кор ме бӧрдны дась... Сы вӧсна мый тӧдышта, кутшӧмджык ӧтнадӧнлы пур вылад.

— Федя, верит кӧть эн, но татчӧдз кывтігкості ме ньӧтчыд эг и сёйлы...

— Ньӧтчыд?

— Весиг нянь чир вомӧ эг сюйлы...

— Мыйла нӧ?

— Оз вӧлі ков сёйнысӧ... Ёна полӧмысла ли мый ли...

— Енлы эн кевмысь?

— Кыдз эг! Кутшӧма на кевмыси... Кутшӧм кывъяс сӧмын эг шуав!

— Ме коркӧ кевмысьлі жӧ! — серӧкті ме да мӧдджык синъясӧн нин видзӧдлі орччӧн восьлалысь ныв вылӧ.

Аддзим ми Тамаралысь сибдӧм пурсӧ...

Ыджыд ваыс, буракӧ, кежӧдӧма сійӧс юыслӧн шӧр визув вывсьыс кӧдж заводитчанінӧдыс да и пыртӧма код тӧдас кытчӧдз. Эндӧм видз и эм тані, баддьӧн да пипуӧн кыскӧма, накӧд сорыс коскӧдзыд турун быдмӧ, да ӧні пурйыс омӧля и тыдалӧ.

Тамара сьӧдбӧж моз тіркнитіс керъяс вылӧ, шензьӧмӧн горӧдіс:

— А сэки таті пасьталаыс ва улын вӧліс!..

— Ыджыд таво ваыд вӧліс... — Ме видзӧдлі кер помъяслӧн маркировка вылӧ — «палубник». Сись кодь мича вӧр, таысь мичаыс сӧмын «авио» овлӧ. Нёль плитка — дерт, сёысь унджык кубометр. Да, петкӧдны кӧ, ковмас ёна мырсьыны тані...

— Кыдзи нӧ кӧть ачыдсӧ татысь мынін? — юася Тамаралысь.

— Быть вед мынтӧдчы, Федя, голя помӧдзыд кӧ воас... Сутки чӧж горзі да бӧрді тані... Некод оз кыв менӧ, некод эз лок ме дінӧ... А кор синваӧй дзикӧдз бырис, юрвемӧй пондіс бурджыка уджавны: накат керъясӧс ва вылӧ лэдзи, кыдзкӧ-мыйкӧ ньӧръялі. Сэсся, мед ёнджык лоӧ, чом пӧвъясӧс вомӧныс тувъялі. Бур, мый мама велӧдіс кӧрт тувъяссӧ сьӧрысь босьтны... Сэсся босьті зібйӧс да и мӧдӧдчи выль пурйӧн Палаззялань... Со татшӧм и вӧліс менам кывтӧмыс, Федя... Мӧдысь, кӧть джагӧдасны, ог сэсся пуксьы пур вылад. Тырмас!..

— Ӧні, Тамара, нывъястӧ оз нин и пондыны пуксьӧдавны пур вылад. Зонъяс быдмисны. Да и война вылысь вочасӧн локталӧны ловйӧн кольӧмаясыс.

— Медъя, медъя...

— Сӧмын вот ӧнісӧ мый ми пондам керны тэнад пурйӧн? — гыжъяла балябӧжӧс. — Юӧдзыс, веськыда кӧ, верст джынысь не этшаджык лоӧ, паськыд кӧджыс да... Ӧти луннад ӧдвакӧ верман быгльӧдлыны став керсӧ... Не кӧ нин сёрнитны, мый жаявтӧдзыд лоӧ...

— Мыйла толькӧ менам и висьтавсис! Тайӧ лёк пур йывсьыс, — шогӧ усис Тамара.

— А збыльысь — мыйла? — юала ме.

Сійӧ здук-мӧд чӧв олыштіс да кыпӧдіс ме вылӧ синъяссӧ.

— Век на яндзим меным, Федя...

— Зэв бур, мый висьталін, Тамара! Видзӧдлы, кутшӧм ён кер ставыс, лы кодь ён... Мыйтӧм быдторсӧ позяс вӧчны наысь...

— Тайӧ керъяс йывсьыс, Федя, ме, буракӧ, сёысь нин вӧтасьлі... Садьма да, чужӧмӧй кӧтасьӧма...

— Тэ тай зэв шань нылыс вӧлӧмыд... — сьӧлӧмсянь шуи ме.

— Эн лӧсьӧдлы, Федя...

— Шань и мичаник тэ вӧлӧмыд... Со этайӧ лежнӧг дзоридз кодьыс.

— Лежнӧгыд, Федя, не сӧмын мичаник, но тшӧтш и борсьысь да сутшкасьысь...

— Тэ сэтшӧм жӧ али мый?

— Сэтшӧм, торйӧн нин зонъясыдкӧд...

— Куш сӧмын зонъяскӧд?

— Мый нӧ!.. Найӧсянь тай немтор бурсӧ виччысьны... Ыджыд соч со этшаник и радасьыштас ӧти ыкпашкӧд, а ӧні ӧтнасӧн зонкаӧс быдтӧ. Чайтан, Федя, тайӧ ёна лӧсьыд?

Ме заводитлі бергӧдны тайӧ сёрнисӧ шмонитӧмӧ:

— Нинӧм, Тамара, ӧні, война бӧрад, йӧзыс уна колӧ. Торйӧн нин выль салдатъяс ёна ковмасны...

Тамара югнитліс ме вылӧ скӧрмӧм синъясӧн.

— Меным, аслым, татшӧм салдатъясыд, Федя, оз ковны!.. Менам, Федя, мӧдкодьджык мечтаӧй...

— Но?.. Кутшӧмджык нӧ эськӧ?.. Абу ёна гуся?

— Абу эськӧ да... Толькӧ вед тэ бара пондан серавны...

— Ог понды... Коді нӧ, бур морт, серавлӧ мортлӧн мечта вылын? — менӧ пыр ёнджыка и ёнджыка босьтчӧдіс тайӧ ичӧтик пыстаыс.

— Ме, Федя, кӧсъя выльысь велӧдчыны пырны... Мед сэсся коркӧ лоны агрономӧн...

— Тэ — агрономӧн?!

— Ме, дерт, коді нӧ сэсся, — дузгӧдчис ӧдйӧ ӧбидитчысь ныв.

— Да тэ эн дӧзмы, Тамара!.. Мися, гашкӧ, сёр нин тэныд, да сы вӧсна ме шуи...

— Мый нӧ сёрыс, Федя! — пӧся эскӧдӧ менӧ Тамара. — Арӧдзыс уджала, деньга нажӧвитышта... Сэсся восьмӧйӧ пыра, куим во бӧрын меным лоӧ кызь арӧс... Вит во кӧ велӧдчыны институтын — кызь вит лоӧ... Абу на вед ёна сёр, Федя?..

— Абу на и эм тай вӧлӧма, — шуа, ичӧтик пысталӧн татшӧм кӧсйӧмыс вӧрзьӧдіс менӧ. — Верман кӧ, вай велӧдчы, велӧдчы, Тамарушко!.. А ӧні тэа-меа вай корсьлам бурджык туй, кыті эськӧ ӧдйӧджык позис быглявны тэнсьыд вӧртӧ...

Сэсся, татшӧм туйсӧ корсьӧм могысь, ми сыкӧд вель дыр гежмалім паськыд кӧджсӧ. Ва дорӧдз медматыніныс вӧлӧма дзик мӧдарын, увланьынджык. Сэтысянь кӧджас кузь кыв моз пырӧ куръя, буракӧ, важ Сыктывлӧн коляс, не ӧти кӧдж помын тай овлӧ татшӧмыд. Ме мурталі воськовъясӧн, ылын-ӧ. Лоис куимсё сайӧ бур воськов. Таысь матынджыксӧ сэсся немтор корсьны... Быглявны кӧ нин — быглявны татчӧ, а сэсся ва кузяыд кокньыдджык нин лоӧ йӧткыныс...

— Ылӧкодь сибдылӧмыд, Тамара, — шуа. — Мый нӧ кутам водзӧсӧ вӧчны? Видлам петкӧдны али эновтам? Тэа-меаысь кындзи некод оз и тӧдлы...

— Жаль кольнысӧ, Федя... Сідз жӧ сісьмас...

— Сідзкӧ, либӧ пырав начальник дорӧ, ачыд и ставсӧ висьтав.

— Ме ог лысьт, Федя... Пола ме сыысь...

— Ачыд тай нӧ шусян лежнӧг кодь бытшласьысьӧн?

— Эн серав, Федя... Лысьті кӧ, ме эськӧ сылы и первой висьталі, а не тэныд...

— Сідзкӧ, инӧ меным аслым лоас пыравны.

— Пырав и эм, Федя... Сӧмын тэ, Федя, ме йылысь немтор эн висьтав сылы, но?..

— Эн пов, ог висьтав.

Медводз ме кӧсйылі сёрнитны шудтӧм пур йывсьыс мастеркӧд, Сюзь Васькойкӧд — ӧд сійӧ медматысса начальство менам, гӧгӧрвоысь морт, вермас и дорйыштны. Либӧ мӧдарӧ эскӧдас менӧ...

Но Васькой некӧн эз тыдав — вӧлӧмкӧ, ыстӧмаӧсь моль бӧжӧ выль йӧзӧс вайӧдны.

Сідзкӧ, меным ӧтнамлы ковмас пыравны моль бӧжса начальник дінӧ. Нюжмасьнысӧ оз позь, плашкоутыс вермас чӧвтчыны татысь, мун да пӧ сэсся и вӧтӧд сійӧс.

Вурдовлӧн кабинетыс вӧлі пытшкӧссяньыс игана. Менам торӧдчӧм бӧрын сэні кылыштіс тэрыба ветлӧм-ноксьӧм, сэсся и воссис ӧдзӧсыс. Феофан Семёновичыс абу ӧтнасӧн вӧлӧма. Еджыд сӧстӧм дӧраӧн вевттьӧм пызан сайын пукаліс тшӧтш пӧвариханым миян — Груня, либӧ, кыдз ми нимтылім сійӧс, Груня-Бруня. Ар комын вита зэв шыльыд яя нывбаба, пуд квайт кымын сьӧктаа, зэв серамбана. Гортас Груня-Брунялӧн, ме тӧда, нёль челядь эм, и чужӧмнаныс ньӧти оз мунны ӧта-мӧдныс вылӧ, ставныс дзик разнӧй чужӧмаӧсь да юраӧсь... Ичӧтджык чоя-вокасӧ ёнджыкасӧ видзӧ ыджыд нылыс Груня-Брунялӧн, мекӧд тшӧтшъя Аля... А ӧні Феофан Семёнович да Груня, вӧлӧмкӧ, юӧны чай. Дерт, не ас кадӧ менам пырӧмыс лои, но ӧд ӧдзӧсас налӧн абу гижӧма, мый каютаын гӧстя эм...

— Мый нин лоис, Мелёкин? — юаліс начальник. — Эз-ӧ плашкоутным розяв? — быттьӧ и шутитіс сійӧ, но ме казялі, кыдзи мортыдлӧн чукырмунліс посни ныр-вом паса вижоват чужӧмыс.

— Розялӧм йылысь немтор эг кывлы, Феофан Семёнович, — воча шуа, — но колана сёрни эм, нюжӧднысӧ оз позь.

— Аскиӧдзыс эн вермы виччысьлыны? Чайтан, меным ньӧти оз пӧлагайтчы шойччынысӧ? Чай юны ачымӧс сэссьӧма настроитлі...

— Да талунъя сёрниыс, Феофан Семёнович, аски сёр лоӧ!..

— Ме либӧ, гашкӧ, муна сэсся, Семёнович? — шыасис Груня-Бруня да педзыштіс кыз бекъяснас нораа дзуртысь улӧс вылын. Сэсся и мелань бергӧдчыштіс: — Семёновичыслы самварсӧ пузьӧдны да мый да отсышті. Сія, велалӧма да, общӧй пӧртад заваритӧматӧ оз вермы юны, сы вӧсна и ассьыс самварсӧ новлӧдлӧ...

— Пукав, пукав, Груня! — нывбабалань лайкнитіс кинас начальник. — Мелёкиныслӧн ӧд, кӧнкӧ, абу жӧ военнӧй секретъяс.

Налӧн пызан вылын и збыльысь сулаліс ичӧтик, югъялысь бокъяса самӧвар, лӧня чушкыштіс на сійӧ. Гырысь синма еджыд нянь куйліс тшӧг шӧрӧмъясӧн, стеклӧ банкаын вижа и чӧскыда лӧсталіс вый... Лӧсьыд налӧн вӧлі тані — сӧстӧм и пӧтӧс. Тӧдчис, мый Грунялӧн киыс быдлаӧ нин инмӧдчылӧма — весиг крӧвать вывсьыс юрлӧсъяссӧ явӧ нывбаба киӧн нин пелькӧдӧма...

Груня кисьтіс да мыччис начальниклы выль чашка чай. Мӧдыс ёсь пиня кусачкиӧн торйӧдіс ыджыдкодь сакар тор, лэдзис сійӧс чашкаӧ, гудралыштіс ичӧт паньӧн, сэсся сійӧ жӧ паньнас лышкыда гумовтіс чашкаысь вый да тшӧтш лэдзис сійӧс чай пытшкас. Да — лэдзис чай пытшкас!.. Ме быдсӧн чур-чермунлі татшӧмторсьыд. Некор на ме эг аддзыв, мед эськӧ чай пытшкӧ гудралісны вый!.. Выйӧн позьӧ нянь мавтны, рок позьӧ выявны, кӧвдум позьӧ тульӧдны, сымда кӧ нин эм тэнад тайӧ добраыс... Но суктыны выйӧн чай!.. Ог тӧд...

— Мый нӧ, пырин кӧ, немӧялан сэсся? Висьтав. — Начальник чурснитіс выялӧм чайсӧ да весиг синъяссӧ куньліс, буракӧ, чӧскыдысла.

— Ме ӧні кытшовтышті верӧтяяс — эз-ӧ, мися, тшак нин заводит петны... И гоб пыдди важ видз вылысь аддзи косьмӧм пур... Таво тулыс ыджыд ванас сюйӧма.

— Дзоньнас? — Феофан Семёнович гольс пуктіс блюдйӧ чашкасӧ.

— Да... Весиг ромщинаясыс абу чуктӧмаӧсь, кӧть ӧні жӧ пуксьы да кывт, ва вылын кӧ быттьӧ вӧліс...

— Сійӧ ӧд и эм — ва вылын кӧ!.. А ылын-ӧ нӧ ачыс ва вылӧдзыс?

— Ылӧсас мурталі нин ме: веськыда кӧ Сыктыв дінӧ — верст джын лоӧ...

— Верст джын! — начальник чеччыштіс пызан сайысь, матыстчис ме дінӧ, сувтіс паныдӧн, дзоргӧ ме вылӧ каньлӧн кодь вижоват синъяснас. — И дерт, абу пызан пӧв кодь шыльыд тайӧ верст джыныс?

— Абу, дерт... Гуранъяс и чуркъяс эмӧсь... Кык верӧтя на вомӧналӧны и...

— Да-а!..

— Но ме сэтысь мӧд туй аддзи: горувланьыс куръя матыстчӧ, куимсё воськов выйӧдз... Петкӧдам кӧ сэтчӧдз, ва вывтіыд кокньыдджык нин лоӧ...

— Но тай... И дыр-ӧ, тэ ногӧн, ми сэні манитчам?

— Куш кӧ миян бригадалы — сутки-мӧд тырмас. А ставӧнлы кӧ ӧтвылысь, Феофан Семёнович, мӧдар берегсаяскӧд тшӧтш, ӧти суткиӧн петкӧдам...

— Мӧдар берегсаяс вылӧ надейтчыны немтор, — шуис начальник. — Мед быдӧн аслас берег вӧсна ӧтвечайтӧ. А кык суткиыд уна лоӧ, Мелёкин. Уна! Некысь миянлы босьтны сымда кадсӧ. Быд лун дона миянлы — ваыс ӧні бур на сулалӧ, лӧсьыда на нуӧ Сыктылыд вӧрсӧ. А видзӧд, куссьӧм жар лунъяс сулалӧны, регыд мӧдӧдчас усьны ваыс, косьмыны, и ми кӧ быдлаын пондам кык суткиӧн манитчыны, дзикӧдз косьмам ми, не волыны сэки миянлы Максаковкаса генеральнӧй запаньӧдзыд. Ачыд тэ буржжыка думыштлы, не тэнӧ велӧдны.

А ме, кыдз верма, зіля ас ногӧн эскӧдны начальникӧс:

— Палубник сэні, Феофан Семёнович, став вӧрыс палубник... Тавося на да, абу на тшыксьӧма...

— Палубник... Жаль палубниктӧ...

— Став керйыс сись кодьӧсь...

— А тэ пуксьыв, пуксьыв, Мелёкин, мый сулалан. Груня, кисьт мортыслы чай.

— Меным оз ков, ме ӧні на юи...

— Да?.. Но, кыдз кӧсъян... Мый нӧ миянлы вӧчны сійӧ пурнас? Мед эськӧ и не воштыны сійӧс, и не манитчыны?.. Хы... Тӧдан мый, Мелёкин, вай ми сійӧс кольлам на, кыдзи эм сідзи и кольлам. Ӧти во чӧжнад немтор на сылы оз ло, зумыд палубникыдлы. А локтан тулысӧ ме мӧдӧда татчӧ йӧзӧс, сюсьжжык мужикъясӧс, и ыжжыд ванас найӧ кокньыдика и петкӧдасны пурсӧ, ӧнія моз пессьыны оз ковмы... Хы... Тӧдмавны эськӧ, куссьӧм скӧтина эновтіс сійӧс сэтчӧ! Тэ он тӧд, Мелёкин?

— Кысь нӧ ме тӧда... — ышловзи ме. — А локтан воад, Феофан Семенович, тавося мында ваыд вермас и не лоны — оз босьт сэки пурсӧ... Сэки сэсся пес вылӧ сӧмын пондас туйны керйыс...

— Буржжык вылӧ пондам надейтчыны, Мелёкин, буржжык вылӧ, — асланьыс зілис эскӧдны менӧ начальник. — А ӧні оз позь миянлы манитчыны кык суткисӧ. Ваыс чинны нин пондіс — ачыд буржжыка думыштлы та йылысь... Мӧдӧдчас кӧ ёна чинны ваыс, тэнад пур дорысь дас пӧв, сё пӧв унжжык вермас косьмыны... Тэ ачыд вӧр дор морт, гӧгӧрвоан тайӧс... Вермас лоны — чӧлкӧвӧй дон воам ми, а тысячаӧс воштам... Видзӧд, Мелёкин, государственнӧй делӧясад колӧ паськыджжыка видзӧдны, кӧнкӧ мыйкӧ ичӧтикасӧ ковмылӧ и воштыны, мед сэсся ыжжыдас дьӧбӧ не кольны.

Ме кывзі Вурдовӧс, асьсӧ бура тӧдан падъявтӧм гӧлӧссӧ сылысь кывзі, кодын тшӧтш быттьӧ неуна тӧдчыштіс и леститчӧм, а сэсся друг казялі, кутшӧм синъясӧн видзӧдӧ гылыда сёрнитысь начальник вылӧ Груня-Бруня: мужик понда гажтӧмтчысь синъясӧн видзӧдӧ, сёйны дась... И пырысь-пыр жӧ Вурдовлӧн эскӧдӧмыс, государственнӧй интересъяс понда сылӧн тӧждысьӧмыс, коді кутшӧмакӧ мӧрччыліс нин меным, — ӧти здукӧн бӧр разаліс менам лов вылысь, ён тӧв вылын тшын моз пуркмуніс.

И шуи ме ачым аслым: оз мӧдӧд тайӧ некутшӧм йӧзӧс ни локтан тулысӧ, ни некор! Ылӧдлас ӧні менӧ государственнӧй интересъяс йылысь больгӧмнас, а сэсся менам петӧм бӧрын жӧ и ставсӧ вунӧдас.

— Гашкӧ эськӧ, сідзи и эм, Феофан Семёнович, тіян ногӧн... Но ме висьталі нин зонъяслы сійӧ пур йывсьыс... Палубник йывсьыс шуи жӧ и... Ставсӧ нин тӧдӧны йӧзыс... Кыдзкӧ быттьӧ оз ло лӧсьыд ӧні, эновтам кӧ...

— Хы, век тэ тэрмасян, Мелёкин! — чушнитіс Вурдов. — Тассьӧмторъяссӧ колӧ юасьӧмӧн да висьтасьӧмӧн керны... Водзвыв миян дорӧ шыӧдчыны... Начальствоыс, Мелёкин, сы вылӧ и пуктӧма... Сідзкӧ, висьталін нин?

— Висьталі, Феофан Семёнович.

— Но немтор, Мелёкин, шогӧ эн усь... ӧні тэ налы выль ногӧн восьты положениесӧ, кыдзи ме тэнӧ велӧді... Государственнӧй ногӧн. Локтан тулысӧдз, шу...

— Ме некодлы немтор ог шу! — ме сэсся эг нин вермы кутчысьны. — Асьныд, колӧкӧ, шуӧй сідзисӧ... Кӧсйысянныд кӧ, асьныд и висьталӧй...

Вурдов тшӧкмунліс, эз виччысь, буракӧ, татшӧм кывъяссӧ, и воча шуӧмнас сійӧс пановтіс Груня.

— Эстшӧм тэ кывзысьтӧм да асныра вӧлӧмыд, Федя... Тӧлка йӧз тэкӧд байтӧны, а тэ он кӧсйы кывзыны. Мамыд тай нӧ, шонъянӧй, андел кодь морт вӧліс, ӧтьветтӧм морт... Мый тшӧктасны, сійӧс и керӧ... Бура ме помнита... А тэ кытысь мый сэтшӧмыс?..

— Тэ менсьым мамӧӧс эн вӧрӧд!.. Не тэныд казьтывнысӧ сійӧс, кыз Брунялы... Мамӧыс менам сы вӧсна и куліс тэысь водзджык, мый паныд кывсӧ эз шулы...

Сэсся быттьӧ джаг гӧрӧдӧн шыртыштісны менсьым голяӧс, водзӧ вӧзйысьысь кывъясыс сатшкысисны сэтчӧ... Та вӧсна быть ковмис петны начальник кабинетысь...

Кыськӧ воча кыйкнитіс-петіс Тамара — дерт, кӧнкӧ, век на виччысис менӧ.

— Мый нӧ лоис, Федя? Эн вермӧ сёрнитчыны, да?..

— А, чӧрту найӧс! — ӧвтча киӧн.

— Да тэ эн видчы, Федя... Ме мыжаыс... Мый нӧ ӧні вӧчны?..

Шуркниті ме аслам пельӧсӧ — истӧг кӧ матыстан, чажмуна. Зина, дерт, пыр жӧ казяліс, кутшӧм ме эм.

— Мыйся мазі нин чушкис Федюксӧ? Чужӧмыд гӧрдӧдӧма... Синъясыд ыпъялӧны, пӧсь пӧимӧ дасьӧсь ставсӧ сотны...

— Да ланьтлы тэ кывберитнытӧ! — шуа сылы.

— А тэ эн скӧрав дай, дзорман вед... А ме, Федя, ог кӧсйы, мед этатшӧм шӧвк юрси кадысь водз дзормис. — Синъяснас ворсігтыр шуис тадзи Зина. Сэсся копыртчис да судзӧдіс нар улысь чемодансӧ. Восьтіс, перйис сэтысь сулея, буль-буль кисьтіс аслас кружкаӧ спирт, карасин дукыс пыр жӧ чамгис нырӧ. Сэсся тумбочкаысь Зина судзӧдіс дрӧб тусьӧн дӧмӧм менсьым кружкаӧс, мыччис Тамаралы:

— Нылӧ, котӧртлы ваторла.

Сэсся меліа-меліа тшӧктіс меным:

— Вай юышт, Федюк, мед личӧдыштас винаыс... Ассьым пайӧс мыйтакӧ чукӧртышті, коланаинад вед век колыштӧ винаыд...

Ме эг понды пыксьыны, горша юи да кӧдзыд ваӧн закуситі. Регыд мысти лолӧс быттьӧ и личӧдыштіс, Зинаыд тай тӧдӧ, мый колӧ вӧчны...

А сэк кості миян дорӧ бригадаысь мукӧд войтыр пондісны воавны, дерт, казявтӧг эз овны, кутшӧм ыззьӧмӧн ме петі начальник ордысь.

Ме дженьыдика висьталі налы, мыйын делӧыс. Мися, и жаль мича вӧрсӧ кольны, и начальник оз тшӧкты манитчыны, регыд пӧ ёна косьмыны пондас Сыктылыс. Кӧть сэсся мый вӧч...

— Кыдзи — кӧть мый вӧч? — друг ырыштчис Зина. — Эштіс тай!.. Катайтам! Асылки, водзджык, ставӧн петам и катайтам!

— Кыкӧн али мый тэкӧд пондам быгльӧдлыны? — шуа Зиналы. — Мӧд ног кӧ тшӧктас начальникыд...

— Ме тэкӧд, Федюк, быдтор вылӧ дась! — оз ӧвсьы Зина, и он тӧд, шмонитӧ али збыльысь сёрнитӧ. — Тэкӧд ӧтлаын ме некутшӧм уджысь ог повзьы...

— А мый нӧ, петкӧдам и эм вӧрсӧ! — ёна падъявтӧг шуис Гӧрд Ӧльӧш. Мудера читкыртліс синсӧ Тамаралань. — Гургӧдам, мукӧд нывъяс кӧ тшӧтш лэптыласны чемодансьыныс запасъяссӧ...

— Перъям дерт!.. Татшӧмтор вылад кыдзи он перйы!.. — долыдмис Тамара.

— Ме бара, ас пайысь, начальстволы паныд ог мун... — ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйкъялігтыр йӧжгылясьӧ Микол. — Кыдзи сія тшӧктас, ме сідзи и кера... А то кӧрӧванкасьыд шетькерны верманыс... Мӧдысь мӧдӧдчи карлань да бара але мӧй ог во?..

— Ок и юда жӧ эськӧ тэ да! — ырыштчис Микол вылӧ Зина.

— Эн виччы здрасӧ, — скӧрмытӧг шуис Микол. — Тійӧ он на тӧдӧ Пиӧпансӧ, кутшӧм сія морт, а ме тӧдышта... Сылы паныд ме ог султ...

— Ог султ... ог султ! — горӧдісмоз Тамара. — Да вед сэтшӧм мича вӧр сэні эндӧ!.. Палубник!..

— А тэсӧ нӧ кысь тӧдан, мича али мисьтӧм? — ёкыштчис Тамара вылӧ Зина. — Эн-ӧ тэ, гӧрд кысук, тшӧтш веськавлы Федяыскӧд пур вылас?

Тамаралӧн еджыд чужӧмыс ыпнитіс, лоис юрсиыс кодь жӧ гӧрдӧн, и виччысьтӧг лэчыда горӧдіс:

— А тэнад нӧ мый мускыд висьӧ, кодкӧд ме ветла! Мам али мый тэ меным? Али соч? Мый ме вылӧ каттьысян?..

— Мам кӧть абу, а пондан кӧ кытчӧ оз ков ныртӧ сюйны — дженьгӧрта...

— Да ланьтлӧй ті, тотаркатшаяс! — ырыштчис венӧ воӧм нывъяс вылӧ Ӧльӧш. — Тані делӧ йылысь баитӧны...

— Немторла асьнымӧс здрасӧ пазӧдны, — век на синӧ асланьыс Микол. — Сы ылнасьыс керсӧ новлігӧн... Некод пасибӧ оз жӧ висьтал-а... Вӧрыд тай сідз быдлаын сісьмӧ, кодӧс Белӧй мореӧ нуӧ да...

— А менам вот сьӧлӧм оз лэпты кольнысӧ, — ме кӧсъя на бурӧн эскӧдны Миколӧс. — Кольӧм гожӧм, вӧвъясла ветлігӧн, ме аддзылі, кыдзи война изӧма-нырӧма ставсӧ... Каръяс пыдди пазӧдӧм кирпич чукӧръяс ойзӧны-горзӧны... Сиктъяс местаын куш сӧмын саӧссьӧм пач трубаяс сулалӧны, скелетъяс быттьӧ... Йӧзыс, муошъяс моз, гуясын олӧны... Гашкӧ, тайӧ йӧзыс буретш да и висьталасны миянлы пасибӧсӧ?.. Кор керъясыс, видз вылын сісьмӧм пыдди, на дінӧдз воасны?..

— Да мый тэ сыкӧд, кын мырыскӧд, вийсян, Федя? — горӧдіс Зина. — Сэтшӧмъястӧгыс асьным ставсӧ расъям. Да вед шу, Пикон? Тэ мый он шыасьлы?

— Ме йӧзсьыс ог кольччы, — нурбыльтіс Пикон.

6

Начальникӧн вынсьӧдӧм Устав серти асывнас миянлы буретш вӧлі лӧсялӧ петны удж вылӧ сизим часын. А вит часын ми сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн восьлалім нин лысваӧн мыссьӧм небыд туруна видз вывті. Весиг эгӧ пондӧй виччысьны завтрак: кольӧдім кык нылӧс, мед найӧ бӧртиджык ваясны сёянсӧ веськыда уджаланінӧ. Сетасны кӧ быттьӧ талун миянлы сёянсӧ...

Ме кӧть и полышті асныралӧмысь, но вӧлі кыпыд сьӧлӧм вылын. И медсясӧ сыысь кыпыд, мый йӧзыс кывзысисны менсьым, унджыкӧныс, кӧть эськӧ и тӧдӧны, кутшӧм сёрни менам вӧлі начальниккӧд... Кодъяс тӧрытсянь сувтісны ме дор, ставнысӧ ачым и садьмӧді. Матыстча асъя чӧскыд унмӧн узьысь дінӧ, вӧрзьӧдышта пельпомӧдыс, сійӧ восьтас синъяссӧ, казялас менӧ, и шытӧг-шумтӧг пырысь-пыр жӧ пондас лӧсьӧдчыны.

Сідзкӧ, ӧні ме абу нин Ыбынса кодь зырымбедь! Вынаджык нин лои. Да и велалышті йӧзыскӧд овны-сёрнитны... Дерт шуам, ӧнія ныв-зонсӧ он жӧ ӧткодяв Ыбынса пӧрӧдчысьяскӧд, кызвыннас войнаӧн быдладорысь шелкнитӧм дядьӧяскӧд...

Да и коми мортыдлы вирас пырӧма кертӧ-вӧртӧ радейтӧмыс, лолыс оз лэпты сылӧн сісьтыны эстшӧм добрасӧ...

Со тай нӧ — звиркнитісны керъяс вылас: зымкниталӧны кокъяснас, кодкӧ чер тышкӧн клёнӧдӧ, и гора жыннян моз тронякылӧ керйыс. Кыдз нӧ эновтан татшӧмсӧ?..

Ӧльӧш да Пикон сапйӧны нин косьмӧм-чездасьӧм ньӧръяс, мынтӧдалӧны керъяссӧ коз пу ромщинаяс дінысь, ӧні оз ков тайӧ зумыдлуныс...

— Федя, да кыдзи нӧ тэ та ылнасьыс аддзин пурсӧ? — юасьӧ Зина. — Со кыдзи дзебсьӧма леторос пытшкас да? Со кутшӧма турунзьӧма да?..

— Менам, Зина, пӧрӧдӧм кер дінад понлӧн кодь ёсь нырис, — воча серала. — Пӧжсьысь сирдукыс вайӧдіс менӧ татчӧ.

— Эштіс тай! — некыдз оз эскы Зина. Дерт, кӧнкӧ, сійӧ эз на вунӧд Тамаралысь тӧрытъя ырыштчылӧмсӧ.

— Потшыд уна ковмас, утъяс вылад, — гыжъялӧ балябӧжсӧ Пикон. — Кысь пондам кералнысӧ?..

А ме та йылысь артышті жӧ нин, ӧд войбыд мӧвпалі и вӧтаси лоана удж йывсьыс.

— Немся потш ог кералӧй, — шуа, — пурйыслӧн аслас жӧ керъяс вывті и пондам гольгӧдны.

— Кыдзи? — эз гӧгӧрво Пикон.

— А сідзи жӧ. Бергӧдам кык кер, утъяс пыдди, на вывті коймӧдӧс да нёльӧдӧс гӧгыльтам да водзӧ нюжӧдам. И сідз водзӧ... Сэтшӧм кер туй вӧчам, мый «палубникъясыс» асьныс пондасны гольгыны-тэрмасьны ва дорӧ...

— Аддзан, Пикон, кутшӧма колӧ бригадирыдлы тӧлка юрыд! — сералӧ Зина. — Велӧдчы вай Федюкыслысь мӧдысь кежлӧ...

— Шеть сэтысь! — вӧралан понйыс вылӧ моз сӧмын и ӧвтыштчис Пикон.

А асылыс шондіа, гажа, татшӧм асывнад век окота овлӧ мыйкӧ бурӧс вӧчны, тӧдчанаджыкӧс, окота овлӧ зэв буртор да ыджыдтор вӧчны...

— Пикон да ме пондам утъяс нюжӧдны! — кыпыда нин тшӧкта ачым. — Ӧльӧш, тэ босьт чер, морт-мӧдӧс, да мунӧй верӧтясӧ писькӧдны... Тэ, тэ да тэ лэччӧй куръя йылӧ, корсьӧй джуджыдджык места да лӧсьӧдӧй сэтчӧ кер лэдзанін, мед быгыльтан керйыс эз косьмы, а пырысь-пыр жӧ плавгысис...

— Ме, Федюк, вай Пиконкӧд кольчча, — корӧ Зина. — Ме кӧ ӧти секунд сійӧс ог аддзыв, сьӧлӧмӧй потӧ...

— Тӧдам, тӧдам, код понда тэнад сійӧ потӧ, — дзенгыштӧ ёсь кывъяӧс Тамара. А мӧдыс:

— Сир пинь тэныд горшад! Тӧдысь петӧма... Вай, бурджык, котӧрт Ӧльӧш бӧрся, мед нин кык гӧрд лоанныд... Сӧмын верӧтясӧ эн жӧ палитӧ-а...

— Эй ті, тырмас кузь кывнытӧ песны! — горза. — Кырымнадджык, кырымнадджык вӧрӧй!..

Пурйыслысь сайпомса керъяссӧ пондім гӧгльӧдлыны плиткаяс вывтіыс, джодж кузя моз. Сэсся и нюжйӧдлам утъяс пыдди...

Ок и керъяс!.. Ок и шыльыдӧсь да гӧгрӧсӧсь... Шоналӧмаӧсь шонді водзын, пӧжсьыштӧмаӧсь нин культӧм кырсь пытшкас... Сирӧдӧн да чӧскыд улисӧн ӧвтӧны... И ставыс, дерт, пожӧм!

— Ой, вутшсӧ эн талялӧй, пув со кутшӧма чветитӧ! — ичӧт нывка моз горзӧ Тамара, сійӧ сідзи и эз вешйы аслас пур дінысь. — Лым еджыда чветитӧ, а сэсся мыйлакӧ со гӧрдӧдӧ...

— Тэ ӧд, кӧнкӧ, эн жӧ татшӧм гӧрдӧн чужлы! — горза Тамаралы. — Тэ вай этшаджык пув чветъяс вылӧ видзӧд, а частӧджык зортӧ кер улас сюяв.

Ми Пиконкӧд някрӧдлам-лэпталам керъяссӧ утъяс вылӧ, нывъяс тэрыба гӧгыльтӧны найӧс. Сэсся мукӧд зонъяс кватитӧны найӧс, водзӧ нюжӧдӧны рельсъяс моз. И пыр ылӧдзджык и ылӧдзджык котӧртӧны керъяс, гольгӧны-гӧгыльтчӧны... И вочасӧн чинӧ пурйыс... И гажа миянлы... Гӧгӧр пуӧ пӧсь удж!

Но Зина, буракӧ, чӧлатӧ уджавны дыр оз вермы.

— Ой, чуть эг вунӧд! — здук кежлӧ лэптылӧ сійӧ юрсӧ. — Мый ме тавой аддзылі... Весиг висьтавнысӧ ог и лысьт...

— Да висьтав, висьтав, эн пов! — любӧпырысь горзӧны нин мукӧдыс.

— Ме аддзылі, кыдзи Пикон аслас нар вывсянь нюжӧдӧма вӧлі кузь кырымсӧ Крестинлань... Быттьӧ мыйкӧ корсьӧ сэтысь... Крестин, мый нӧ эськӧ сійӧ корсис?..

— Зина, кульышта вед зорнас мышку пӧперегыд! — горӧдӧ Крестин, сійӧ дзикӧдз шӧйӧвошӧма. — Мый нӧ немтор абусӧ бызган!.. Веритасны вед йӧзыс...

Пиконлӧн чужӧмыс турипув моз гӧрдӧдӧ... Сійӧ немтор оз шу, ыджыд зорйӧн сӧмын и някрӧдлӧ кыз керъяс, ружтышталӧ сӧмын... Код тӧдас сэсся, яндзимсьыс ли сьӧкыдсьыс чужӧмыс гӧрдӧдӧма...

Лӧсьыд миянлы, гажаа уджавсьӧ!.. И миян кыпыдлунӧн быттьӧ ставыс гӧгӧр тырӧма — и уна гӧлӧсӧн сьылысь виддзыс, и матысса вӧрыс, и весиг пыдӧстӧм сӧдз енэжыс...

Ӧта-мӧд вежмӧныс кыкӧн котӧртӧны куръя дорсянь, горзӧны:

— Помӧдзыс нюжӧдім утъяссӧ! Ва дорӧдзыс... Эштіс!

Сідзкӧ — ӧні сӧмын быгляв! Да, сюсьджык кӧ, мукӧдъяслысь кокбӧрляяссӧ таляв.

— Ой, мамӧ! — друг горӧдӧ Зина, шыбитӧ зорсӧ да кыкнан кинас кутчысьӧ морӧс бердас. — Морӧс джынйӧс курччис лӧддзыс... Пикон, мый вомтӧ паськӧдін, кут буди мӧд морӧссӧ, а то немтор оз коль тэныд!

Таысь Пикон дась нин чажнитны-ӧзйыны кос лыс моз. Сійӧ кузя зорйыштӧ кер дін, сэсся и нурбыльтӧ:

— Мед тэнӧ, вильыд кылӧс, оз лӧдз, а мык сёйӧ, купайтчыны рытнас пыран да...

— А тэнӧ... А тэнӧ... — некыдз оз кӧсйы кольны водзӧсаӧн Зина. — А тэнӧ мед, коркӧ вӧралнытӧ мунан да, кӧч люкалӧ да став ордлытӧ пазӧдӧ!

Сералӧмла миян мынӧны кисьыным зоръясным. А мед, мынӧны кӧ!.. Со тайӧ керйыс абу ёна ыджыд, босьтім помӧдыс!.. Больгынытӧ тай зэв лютӧсь... Раз-два, взяли!.. Някыртім! Бергӧдім! Лэптім утъяс вылас!.. Ай-да молодечьяс! Ай-да белянаяс!.. Ӧні сӧмын гольгӧд... Зумыд туй кузяыс!.. Сӧмын эн лэдз кер діныслы пановтны йывсӧ да жмуткысьны-усьны...

Чинӧ и чинӧ вӧр пытшкӧ дзебсьылӧм дулана пур...

— А Пиӧпаныд кӧ талун оз дарйӧд миянӧс спиртнад?.. — виччысьтӧг юасьӧ мекӧд орччӧн мырсьысь Пикон. Некор он тӧд, кутшӧмджык мӧвпъяс песӧны сійӧс чӧв олігас...

— Оз кӧ сет, нывъясӧс грабитам! — нарошнӧ гораджыка шуа ме.

А мӧдъясыс быттьӧ оз и кывлыны миянлысь татшӧм сёрнинымӧс. А Тамара со бара нин копрасьӧ пемдӧм важ мыр дорын.

— Ой, сьӧлаоз тан чветитӧ, эн буди талялӧ!.. Кутшӧм мичаӧсь синъясыс, матушкалӧн!

— Сы вӧсна сійӧ и медчӧскыд, — шуа Тамаралы.

— Федя, — пырысь-пыр жӧ веськӧдчӧ Зина, — меысь чӧскыдджык озтусьыс абу сэсся, эн вунӧд...

— Ладнӧ, — яндысигтыр серала ме, — оз кӧ вун — ог вунӧд...

— А мед эзджык вун, — гажъялӧ Зина, — вай кӧть ӧти кер мекӧд ӧтвылысь лэччӧд. Вед тэныд, бригадир мортлы, колӧ жӧ тӧдны, мый вӧчсьӧ мӧдар помас... Мӧдім куръя дінӧдзыс!

Ме сувта Зинакӧд орччӧн и ми ӧтвылысь мыджсям ки пыдӧсъясӧн гӧгрӧс керлӧн шоныд кырсьӧ, и керйыс ӧдӧба гӧгыльтчӧ миян водзын кыз утъяс вывті, ачыс быттьӧ тэрмасьӧ ыркыд валань. Верӧтя дзиб йывсянь неуна горув туйыс лэччӧ, и миян кыз «палубникным» ӧдйӧджык пондӧ йиркӧдны-лэччыны, ӧддзӧ и ӧддзӧ, оз нин ков и йӧткавнысӧ сійӧс, видзӧд сӧмын, медым рӧвнӧя быгыльтчис, мед эз чеччышт рельсъяс вывсьыс да эз падмӧд ӧтувъя уджыслысь ладсӧ.

Эжӧрыс мый джуджта куръя йылас, веж стынӧн кыпалӧ!

— Зина, тырмас! Водзӧ эн пыр, вундасян эжӧрас... Ме ачым водзӧсӧ быгыльтышта...

— Эштіс тай! Эжӧртӧ али мый ме эг аддзыв, Федя? Сӧстӧм ва вылӧдзыс нин нуӧдам ми тэкӧд тайӧ багатырсӧ!

И ми водзӧ быгыльтам, пидзӧсӧдз куръяса нюйт ваын, морӧсӧдз тшӧг эжӧр пытшкын, кодлӧн сэтшӧм лэчыдӧсь доръясыс, сӧдз ваӧдз ми йӧткам кернымӧс, и нӧшта на нимкодь миянлы лоӧ, кор сійӧ долыдпырысь пондӧ катласьны сэні... Ӧні тэ кывтан нин, ӧні тэ некытчӧ нин он вош миян син улысь!

Сэсся ми ставӧн чукӧртчам шойччыштны пур коляс дінӧ. Сӧмын удитім пуксьыны — тӧдса гӧлӧс горзӧ:

— Ловъяӧсь на, зимӧгоръяс?!

Видзӧда, Сюзь Васькой писькӧдчӧ сук турун пӧвстӧд, ӧдва и тыдалӧ, бӧрсьыс асывнас кольӧдлӧм кык нывка воӧны, сёян миянлы тішкӧны-кыскӧны.

— Да найӧ тай тані, трасичаяс, быдса дековилька нюжӧдӧмаӧсь! — чангыля ныра мугов чужӧм тырнас шензьӧ Васькой. — Но и зимӧгоръяс... А менӧ начальник ыстіс — мун пӧ да видзӧдлы, кӧнӧсь мый, эз-ӧ вошны кытчӧкӧ бригада кодьнас...

— Позис и аслыс волыны, — шуа ме Васькойлы. — Тӧрыт на позис волыны сылы татчӧ. Места вылас эськӧ бурджыка тыдовтчис, мый вӧчны... А то пукалӧ Груня-Брунякӧд, выя чай юӧ и сэк жӧ государственнӧй интерес йылысь больгӧ...

— На-на-най, Федя, эн скӧрав, джын делӧсӧ тіян со керӧма нин. — Васькой дзӧръялыштіс гӧгӧр. — Ёна тай и пӧсялӧмаӧсь... Войбыд али мый муркӧдчинныд?.. Да сёйӧй нин, сёйӧй!..

Ведраясын рок пӧтӧса руасьӧ, мен чайтсьӧ, Васькойыс кык мында курыштӧма миянлы вылӧ роксӧ... Татшӧм мастерыдкӧд позьӧ на уджавны!

— Йӧзсӧ нӧ кӧть вайӧдін-ӧ, лэччылӧмыд пӧ тай да? — вом тырнас мутшкигтыр Васькойлысь юасьӧ Ӧльӧш.

— Ме, зонмӧ, найӧс сувтӧді нин удж вылӧ, — шпыннялӧ мӧдыс. — Мед Сыктыв берег дорсӧ весалӧны. Лунтырнад гашкӧ и тіян куръя вомӧдз вермасны воӧдчыны.

— Бур эськӧ вӧлі, сідзи кӧ! — радлам ми.

— Кутшӧмджык йӧзӧс нӧ кӧть вайӧдінсӧ? — водзӧ юасьӧ Ӧльӧш.

— Унджыкыс томиник нывъяс, — жеръялӧ мастер.

— Мичаӧсь абу? Палаззяад, дашкӧ, немся мича ныв абу.

— Эмӧсь... — гыгъялӧ Васькой. — Ме сӧмын мичаяссӧ бӧръялі... Эн узь сӧмын-а... Миколӧс ме накӧд мӧдӧді...

— Ок, сюра сӧтана! — збыльысь моз сьӧласьӧ Ӧльӧш. — Миянкӧд небось эз лок-а...

— Кылан, Роза? — пырысь-пыр жӧ панӧ ассьыс ладсӧ Зина. — Ӧні сэсся тэ сымда и аддзылін Ӧльӧшкатӧ...

— А мый, — гӧрдлӧ мӧдыс, — позьӧ и видлыны, йӧзыдлӧн пӧ тай век чӧскыдджык овлӧ...

— Эн буди ышмы, Ӧльӧш, — водзӧ зудъялӧ Зина. — Тадзи кӧ пондан нывъяс бӧрся котравны, дзикӧдз кок йывсьыд усян, некутшӧм рок сэки оз мезды... Сідз нин пӧжалӧм сырчик кодь кольӧмыд. Не кӧ кучикыд да дӧрӧмыд, важӧн нин эськӧ гули-голи киссин...

— Да вед, сы вӧсна ме омӧликыс, Зина, мӧй став вын-эбӧсӧс тіянлы жӧ, нывъяслы, сета...

Ми сёям и гӧлчитам. Сералам. Миянлы окота кывзыны Зинаӧс. Быттьӧ недыр на и уджалам ӧтлаын, а велалім нин виччысьны сысянь мыйкӧ гажаӧс, тешкодьӧс. А сійӧ, дерт, казявтӧг эз жӧ ов миянлысь татшӧм виччысьӧмнымӧс, и век нин мыйкӧ да мыйкӧ лӧсьӧдлӧ.

Сёйсьӧм бӧрын, кор зонъяс пестісны чигаркаяс, Зина, ышлолалігтыр, шуис:

— Ок-ок-ок, кор со тайӧ кер быглялӧмсьыс да кын мыр йирӧмсьыс мынлан-а? Эштывтӧм удж, сідзи и пӧрысьман, киад зорйӧн... Сідзи и сутшкысян нырнад кутшӧмкӧ мыр бердӧ... Кӧть эськӧ кутшӧмкӧ бур морт аддзысис да шуис: Зинук, вай, нылӧ, шойччышт нин сэсся... Менӧ любит — и тырмас тэныд... Пикон! Мый нӧ чӧв олан?.. Тэ кӧть эськӧн шуин тадзисӧ!

— Шуи эськӧ ме тэныд ӧтитор, да йӧзыс уна... — мургӧ Пикон да весиг бергӧдчӧ.

— Мый нӧ бергӧдчин! Вай висьтав но, Пиконушкӧ!

Пикон, буракӧ, и збыльысь мыйкӧ кӧсйӧ шуны Зиналы, но оз лысьт, ас пытшкас пӧжӧ шуанторсӧ... Но ме неӧтчыдысь нин казявлі сылысь Зина вылӧ пӧся кыйкнитлысь видзӧдлассӧ.

— Ме арнас верма нуӧдны тэнӧ ур да тулан кыйны, — шуӧ сэсся Пикон некод вылӧ видзӧдтӧг. Пельясыс аслас век на гӧрдӧсь да и кывъясыс джӧмдалӧны.

— Бара на вӧрӧ? — нюжӧдӧ Зина.

— Тулан куысь воротник тэныд лӧсьӧдам... Кӧр куысь пимияс... Ур куысь шапка... — вӧзйӧ ышмыштӧм Пикон.

— Ой, Пиконушко-о!.. — чилзӧ дзикӧдз долыдмӧм Зина. — Да вед сэки ме царица кодь лоа!.. Вай ӧні жӧ ме тэнӧ окышта таысь, Пиконушко! — Зина и збыльысь чепӧсйӧ Пиконлань, но мӧдыс тэрыба вешйыштӧ бӧрвыв.

— Буди кор кыкӧн колям вӧр керкаын, — шпыннялӧ Пикон. — Гажа ёль дорын менам эм ӧти керка...

— Но, эштіс тай! — чиктылӧ Зина. — Медбӧрын пуксяс жӧ олан дырыд...

— Тырмас пажнайтны! — петук моз горзӧ Васькой.

Пыр вылӧджык кыпӧдчӧ шонді, пӧжӧ. Гӧгӧр дзизъялӧны да горша курччасьӧны лӧдзьяс. Ми кыдзисюрӧ ӧвтчам наысь, зоръялам да быгльӧдлам кыз керъяс. Зумыд кырся, гӧгрӧс шыльыд керъяс. Палубникъяс... Ог тӧд, мый наысь вӧчасны, но, дерт нин, мыйкӧ буртор. Татшӧм вӧрсьыд быдтор артмас — судно кӧть керка, пызан кӧть шкап, медтыкӧ воліс сійӧ места вылӧдзыс-а...

Ок и жар талун! Ӧдъя пывсянын кодь улис руа жар... Но мый нӧ миянлы жарыд!.. Мед шонтӧ, войвыв муад тай оз жӧ унасӧ овлы татшӧм луныс...

Ёна пӧсялӧмаӧсь ми? Шорӧн визувтӧ вывсьыным ньылӧм? Сола пӧсь сёйӧ синъяснымӧс? Мудзӧмысла тіралыштӧны ки и кок?.. Тшаква!.. Керсӧ ваӧ бузгигӧн койыштан чужӧмтӧ куръя ваӧн и — бара водзӧ, бара выль керла...

Шонді водзын йи палак моз сылӧ и сылӧ Тамаралӧн пурйыс...

Сы пыдди куръя пасьтала кокниа разгысьӧны тулысбыдӧн косьмыштӧм мича керъяс. И сьӧлӧмыд радлӧ на вылӧ видзӧдлігӧн.

Ме чайті, ӧти бригадаыдлы кык лун ковмас мырсьыны тані, а видзӧд со кыдзи чашвартім, рытӧдзыс помалам... Помалам! Асьным кӧ нин шуим вӧчны — вӧчам! Мед сэсся кыдзи кӧсйӧ, сідзи и думайтӧ миян йылысь Пиӧпан...

Но жӧ, биа бордаяс!..

Эк, мый вермас лоны свет вылас мичаджыкыс, гажаджыкыс да кыпыдджыкыс том йӧзлӧн татшӧм ӧтувъя удж дорсьыс? Немтор оз вермы лоны... Немтор!

Да со и вочасӧн ёнмысь асыв тӧлыс пондіс ыркӧдыштны миянӧс. Сійӧ, тӧлыс, буракӧ, тшӧтш ӧддзис миянлӧн жара пессьӧмысь, тшӧтш ышмис. И не сӧмын тӧв — енэжыс дзоньнас, буракӧ, ӧддзис да ышмис.

Рытыввывсянь пондіс кыпӧдчыны кымӧр, и ӧд асыв тӧлыслы паныд чашйысьӧ-кыпӧдчӧ. Вот дивӧыд! Коді нӧ, мися, йӧткӧ сійӧс тӧлыслы паныд, кутшӧм вын?..

Но ёнасӧ думайтны та йылысь некор! Шутьӧм вылын, Тамаралӧн пур местаын, колис нин сӧмын талялӧм турун, но ӧд миянлы мыйта на колӧ лэдзны утъяс пыдди нюжалӧм керъяссӧ!..

— Тэрмасьыштӧй! — горза. — Зэрыс суас!..

Кӧть эськӧ и нинӧмла горзынысӧ — кор удж помыд нин тыдовтчӧ, сэки мортыд ачыс, тшӧктытӧг, ёнджыка тэрмасьӧ...

А рытыввывсянь кымӧрыс пыр кайӧ и кайӧ. Да паськалӧ. Муркакылыштӧ нин сэтӧн. Кань моз кургӧ ли. Паныд пӧльтысь асыв тӧлыс вочасӧн кусӧ и кусӧ. Сэсся и дзикӧдз кусіс. Лӧнис вӧр-ваыс. Кымӧрыс дзоньнас кыза личкис енэжсӧ, сьӧкыда ӧшӧдчис ли...

Сэсся и пондіс швачкыны-зэрны. Веськыд зэр, лӧнь дырйиыд. Гырысь. Ӧддзӧ и ӧддзӧ.

— Да вайӧ коз улын виччысьыштам! — горзӧны кодъяскӧ.

— А мый нӧ тэ повзин зэрсьыс! Татшӧм шоныд зэрсьыс... Ыджыдджыка быдман сыысь!

Зэр ӧддзӧ и ӧддзӧ, а ми водзӧ уджалам... А миянлы долыд! Ыркыдджык и. Дӧрӧм и гач ляскысьӧма яй бердӧ. Нывъяслӧн мыгӧръясыс лӧсьыдджыка тӧдчӧны, век кӧть видзӧд на вылӧ... Сэсся гырысь зэрсӧ вомӧнногӧн пондіс кульны посни зэр... Ставыс сорсис... Руа быттьӧ лои, сэтшӧма зэрӧ... Весиг куръя мӧдарыс омӧля пондіс тыдавны..

Но, биа бордаяс, помыштам нин! Медбӧръя керъяс колисны ваӧ лэдзны...

Ми сэтшӧм азыма уськӧдчим медбӧръя керъяс вылас, мый эз нин быдӧнлы вичмы местаыс налӧн мыссьӧм кырсь вылын. И кокни чагъясӧс моз шыбитім ми найӧс ведра помся зэр ваӧн тӧдчымӧн туыштӧм куръяӧ.

А сэсся бӧр шонді петіс, сы кузьта и вӧлӧма гожся зэрыд. Ок, югыд лоис! Ок, сӧстӧм! Ок, небзис гӧгӧр!.. Кӧтасьӧм пожӧмъяс лыдтӧм-тшӧттӧм эзысь мольясӧн дзирдалӧны, кагаяс моз нимкодясьӧны, сэтшӧм любӧ налы лоӧма. Турун дзоридзыс вашъялӧ-нюмъялӧ, быттьӧ шыӧн сералӧ да лов тырнас юӧ Енмӧн сетӧм ловзьӧдысь васӧ.

А сынӧдыс кутшӧм лои! Гымӧн да зэрӧн нӧшта на сӧстӧммӧдӧм сынӧдыс... Мудзӧм вир-яйтӧ мыськовтӧ, коддзӧдӧ быттьӧ...

Некытысь сэсся он аддзы менам чужан вӧр-валӧн дорысь сӧстӧмджык да чӧскыдджык сынӧдсӧ!

Ӧндрей сулаліс ва дорын, ю гыясӧн кӧтӧдӧм да топӧдӧм лыа вылын да нимкодьпырысь лӧсьӧдліс кос вир-яйсӧ рытъя мелі шонділы. Сійӧ вӧлі батьыс да Пикон вокыс кодь жӧ кузь тушаа, сӧмын на серти тӧдчымӧн вӧсньыдджык лысьӧма. И зэв кос. Быттьӧ сійӧс, сирпиӧс моз, гожӧмбыд шонді водзын ӧшӧдӧмӧн видзӧмаӧсь, тӧлӧдӧмаӧсь-косьтӧмаӧсь.

Но эз тайӧ шензьӧд менӧ. Менӧ шензьӧдіс, весиг повзьӧдіс сылӧн веськыд бокас эрсвидзысь паськыд вурыс, лӧза-гӧрда мисьтӧм вурыс, коді ӧтар боксяньыс вӧлі быттьӧ асыкалӧма сійӧс — морӧспань увсяньыс да сюрса лыӧдзыс. Быттьӧ мортсӧ, керйӧс моз, кӧсйылӧмаӧсь шӧри орӧдны пилаӧн, джынвыйӧдзыс пилитӧмаӧсь, сэсся тай дугдӧмаӧсь жӧ. А морӧсыс, пилитӧм велдорӧдыс, дзоньнас нёпкысьӧма-вӧйӧма, буракӧ, кутӧд ордлыясыс сэні абуӧсь.

— Ок, чорыда тай тэнӧ!.. — сьӧлӧм сеті ме Ӧндрейлы. Ме эг вермы не шыасьнысӧ — сэтшӧма менӧ дойдіс ловъя мортлысь вир-яйсӧ тадзи чашйӧмыс.

— Сюрыштіс, Федя... — вӧйӧм морӧс джынсӧ векни кинас ниркнитыштӧмӧн шуис Ӧндрей. — Позьӧ шуны, воюйтнысӧ эз и сюр, а дӧнзис тай со...

— Эз и сюр? — юася ме.

— Тӧлысьсӧ эг вӧв передӧвӧй вылас, — шуис Ӧндрей. — И то нин оборонаын сулалім, Карельскӧй перешеекын. Буретш вӧлі минометъясысь лыйлӧны миянӧс. А минаыд, Федя, вылісяньыс веськыда юр вылад вермӧ усьны, кӧть тэ и окопын... Ӧти мина пасьнитчис миян весьтын, пожӧм туганӧ веськалӧмысь. Зэр моз и койыштіс миян вылӧ... Унаӧнӧс дзикӧдз вылӧ водтӧдіс... Меным со, видзӧд, дӧнзьыштіс жӧ... Та вылын сэсся и помасис меным войнаыд... Позьӧ шуны, ловъя немечӧс эг аддзыв.

— Кыдз нӧ сідз? Эн и аддзыв?

— Эг, Федя... Ог понды нинӧм абусьыс лӧсьӧдлыны подвигъяс — кӧть эськӧ, фронт вылас мунігӧн, геройӧн жӧ окота вӧлі лоны... Но войнаыд тай, Федя, оз ёна юась, мый тэныд окота да мый абу. Ме пай вылӧ, Федя, вичмис сӧмын госпитальясын туплясьӧм да дой терпитӧм.

— Дыр инӧ бурдӧдчин?

— Кызь куим тӧлысь, Федя...

— Кызь куим тӧлысь! Да тайӧ жӧ пӧшти кык во...

— Неуна эзджык тырышт кык воыс... — Ӧндрей пытшкӧссяньыс дженьыдика серӧктіс. — Пасибӧ шу, кыдзкӧ-мыйкӧ ловйӧн на петі да... Ас кок йылын на со ветлӧдла... Ӧттор-мӧдтор керыштны верма нин и...

— Мыйлакӧ тай зэв нин ёна кырлӧдлӧмаӧсь быдлаті? — водзӧ юася Ӧндрейлысь, шоныд лыа вывті орччӧн восьлалігмоз. Ми сыкӧд мунам чери кыйны, батьыс сылӧн нуӧдіс миянӧс. Ме таӧдз кутшӧмакӧ тӧдмасьышті нин Ӧндрейыскӧд, но пасьтӧгыс эг на аддзыв сійӧс...

— Нёль операция керлісны меным, Федя... — сылы, буракӧ, окота жӧ висьтавны меным ставсӧ.

— Нёльӧс?!

— Нёльӧс... Первойысьсӧ медсанбатын, кор ранитчӧм бӧрын вайисны сэтчӧ. Стӧканӧн спирт мыччӧны — на пӧ, ю. Ме юи да и вошті садьӧс, эг и кывлы, кыдзи мышкӧс вундалӧмаӧсь... Сэсся госпитальӧ вайӧдісны. Но, бурдӧм пыдди, век лёкджык и лёкджык меным лоӧ. Жар кыптӧ, сотчыны дась... Выльысь вундалісны менӧ, ӧні нин морӧсӧс. Быттьӧ и лӧсьыдджык лоліс, вурысыс пондыліс нин бурдны. Но сэсся кашельтігӧн пондіс ор петны...

Петкӧдлісны менӧ профессорлы, пиыскӧд найӧ ӧтлаын уджалісны, кыкнанныс зэв бур хирургъяс. Видлалісны найӧ менӧ, гӧгӧрбок кывзісны. Ковмас пӧ тэныд ещӧ на операция вӧчны, тыыд пӧ сісьмыны пондӧма, осколокъясыс кольӧмаӧсь на сэтчӧ да. И кытчӧдз абу на сёр, колӧ пӧ вундыны лёбзьӧминсӧ... Мися, вӧчӧй, мый кужанныд... Орйӧдлісны менсьым ордлы помъясӧс, писькӧдӧмаӧсь ыджыдкодь ӧшинь, мед кырымнас позис пырны пытшкӧсӧ, да и вундӧмаӧсь веськыд ты джынйӧс... Сы бӧрын регыд мысти вӧлись лӧсьыдджык пондіс лоны, кыла, бурдны понді... Но морӧсӧй, аддзан, нёпкысис. Профессорыс эськӧ вӧлі и вӧзйӧ: вай пӧ куйлышт на, пондам пӧ бекъяссьыд да кысь да яйтӧ нетшкыны да морӧсад лясйӧдлыны... Но меным голя помӧдз нин ставыс лоис. Мися, тырмас, морӧс кӧ оз понды висьны, кыдзкӧ-мыйкӧ ола... И ола со ньӧжйӧникӧн. Таво тӧвсӧ велӧді нин школаын...

А миян водзын, рытъя шонді улын, яра лӧсталӧ гажа Сыктыв. И лӧнь сэтшӧм. Ваыс шыльыд. Чери югнитлӧ-чеччалӧ, и быд чеччыштӧмысь гӧгрӧс гыторъяс тэрмасьтӧг разалӧны эзысь от вывтіыс... Шоныд. Югыдсьыс югыд. И ставыс онялӧ помтӧм сӧстӧмлунӧн.

Бергӧдчыла мышвыв — шыльыд визувсӧ пыжа юковтӧ, миянӧс вӧтӧдӧ. Тайӧ Ӧндрейлӧн батьыс — Капит дядь. Сійӧ нуӧдіс миянӧс черисӧ кыйны. Пукалыштам пӧ би дорын, юква пуам да панялам. Петкӧдла пӧ ме тіянлы ӧти секрет, кодӧс пӧ ачым жӧ и думышті, и некод на оз тӧд та йылысь...

— Пуксьӧй эсся пыжас, — миян дінӧ воигмоз шуис Капит дядь. — Мӧдар лыва вылас вуджам, лӧсьыд сэті местаыс, сын ветланін...

Ми Ӧндрейкӧд пидзӧсӧдз келім лыадорса дэбыд ваӧ, сӧлім паськыд набойяса пипу пыжӧ. Уна лэптӧ стариклӧн пыжыс, ён пипу сюрлӧма.

Капит дядь пукалӧ бӧж пуклӧс вылын, ичӧтикаӧн сынышталӧ кык лопта пелысӧн. Сылы, буракӧ, лӧсьыд и долыд, лӧз синъясыс гажаа дзулъялӧны еджыд бурысь пытшсяньыс. Сынышталӧ сійӧ и негораа буксӧ-сьылӧ:

— Ту-ру-ру-ру, пум-пум-пум! Ту-ру-ру-ру, пум-пум-пум!..

Сьылас тадзи гоз куплет, сэсся здук-мӧд кежлӧ ланьтлас и бара:

— Ту-ру-ру-ру, пум-пум-пум! Ту-ру-ру-ру, пум-пум-пум!..

Татшӧм песнясӧ кывзігӧн ме регыдӧн бӧр долыдми Ӧндрейлӧн висьтысь дзугыльмылӧмысь.

— Мый йылысь нӧ эськӧ тэ сьылан, Капит дядь? — юася, кор сійӧ помаліс выль куплет.

— Ме? — окотапырысь вочавидзис сійӧ. — Ме, Педьӧ, ульда-кисьта-сьыла медся лӧсьыд йывсьыс, медся мича йывсьыс да медся дона йывсьыс.

— Сэтшӧм кывъяссӧ он шуав да?

— А, зонмӧ, немторла найӧс и шуавнысӧ, кор сідз сьывсьӧ. Дашкӧ менам, кайяслӧн моз, гажа рытыс йылысь сьывсьӧ? Кылан, кыдзи найӧ ульдӧны-кисьтӧны? А мун пӧ да и тӧдмав, мый йылысь сьылӧныс. Сідз абу?

— Сідзи, буракӧ...

— А мӧдтор йылысь кӧ кӧсъян, ме тэныд пыжа йылысь верма сьывны.

— Кӧсъя...

Сійӧ кызӧктыштіс да и пондіс шмонитанаа мургыны:

— Сыктылті-ваті

Шыр кывтӧ-катӧ

Катша кӧя пыжӧн

Ур бӧж пелысӧн.

Кыркӧтш дорсӧ сыныштӧ,

Лыа дорсӧ чепсасьӧ...

— Тайӧ нӧшта нин лӧсьыд сьылан! — сьӧлӧмсянь шуа ме стариклы. — Тэ, сідзкӧ, радейтан жӧ сьывнысӧ, Капит дядь?

— Ме? — ыззьӧмӧн шуӧ сійӧ да весиг сувтыштлӧ пуклӧс вылас. — Ме, кунды-мунды, аслам гӧлӧс понда чуть попӧн эг ло!

— Попӧн? — шензя ме.

— Да но, — чужӧм тырнас вашмунӧ Капит дядь. — Тіян кодь арлыда на ме сэки вӧлі, Ӧндрей кодь... Но вот, мӧдӧдісны менӧ карӧ, духовнӧй училищеӧ велӧдчыны. Гӧлӧсыд пӧ тэнад аминь ён, бур попӧн либӧ кӧть нин дякӧн верман лоны... Менӧ выйӧдзтӧ аслам гӧлӧс понда церковнӧй хорӧ пырысь-пыр босьтіныс карас, вот! — старик дзикӧдз долыдмис казьтылӧмсьыс. — А ӧтчыд кывзӧма менчым сьылӧмтӧ купеч да сэтшӧма кажитчӧма, мый ки тыр деньга меным чургӧдӧ, кунды-мундыыд. На пӧ, босьт, добрӧй молодеч! Коми багатыр... Кык мӧс позьӧ вӧлі ньӧбны тайӧ деньга вылас...

— Кык мӧс? — ӧтпырйысьӧн моз шыасям ми Ӧндрейкӧд.

— Но мийӧ, дерт, мӧсъяс ньӧбны эг пондӧ — некӧн вӧлі нияӧс видзнысӧ, да и вотькӧднысӧ некодлы вӧлі, — а пир на весь мир керим тӧварышъяскӧд тайӧ деньга вылас. Кутшӧм вина да кутшӧм закуска толькӧ эз вӧл миян сэні! Ӧні на казьтылӧмсьыс дульва петӧ. — Старик и збыльысь чышкыштіс кимӧдзнас гӧрд вом доръяссӧ. — Менам черессюлу ёна коддзысьӧма да мунсьӧма поп ордӧ байтыштны... Тайӧ батюшкоыс «закон божий» вӧлі велӧдӧ да век «колъяс» меным зваркӧдӧ... Код юрнад менам, буракӧ, окота лоӧма стӧчмӧдыштны — мыйладжык тэчӧ... А сійӧ, гӧгӧрвотӧм кунды-мундыыд, оз вӧлӧм лэдз гортас... Сэки менам пондысьӧма разьны поп керка ӧдзӧстӧ...

Старик гажаа читкыртліс син пӧвсӧ.

— А сэсся? Водзӧ мый лои? — юася ме.

— Та вылын сэсся ме и помалі духовнӧй училищетӧ... А, пыста кок вильӧдысьӧ, кутшӧм поп эськӧн вермис артмыны меысь! Ӧні на жаль! А тэ, Педьӧ, шуан, любита-ӧ ме сьылны!..

Ӧндрей, видзӧда, нюмъялігтыр жӧ кывзӧ батьсӧ. Сэсся сійӧ чатӧртчылӧ сӧдз енэжлань да мӧдарӧ бергӧдӧ сёрнисӧ:

— Батьӧ, а оз-ӧ тшыксьы сэсся поводдяыс? Он-ӧ вомдзав сьылӧмнад?

— Абу на тшыксьысь кодь, — кыпалӧм лов тырнас шуис старик. — Асылсяньыс ёна водз пондіныс лэбалны мазіяс, гутъяс и. Чикышъяс ӧддьӧн вылыті чилкйӧдлӧныс. Видзӧд сэсся, кӧрӧванкадорса бипурсьыд тшыныс кыдзи кайӧ. Веськыда... Лӧнис со добӧлькаӧдз. Вой кежас, буракӧ, ыркнитас. Енвелтыс пасьталаыс кушаліс кымӧръясысь, шондіыс кӧсйӧ пуксьыны ясыдінӧ... А чериыс, видзӧд, со мый керӧ, кыдзи гыбзьӧ-чеччалӧ. Лёк поводдя водзад тадзитӧ сія оз ворс. И сёйны бура пондас, юкваыд миянлы лоӧ...

Ми кылӧдчыштім на мыйтакӧ, сэсся и петім мӧдлапӧвса лыа вылӧ. Капит дядь мыччис меным вожа помъяса пелькиник ректан вылӧ быдмалӧм подольник да синсӧ читкыртлӧмӧн шуис:

— Раззьы да видзӧдлы, кутшӧмӧсь менам вугыръясыс.

Вугыръяс пыдди сылӧн вӧліны чорыд сутуга сіясысь куснялӧм ичӧтик приколка кодьяс. Быд приколкалӧн ӧтар вожас пыс пыддиыс напилокӧн кеслӧм муртса тӧдчыштысь тшупӧд.

— Тайӧясӧн али мый кӧсъян черисӧ кыйны? — чуйми ме.

— Да, Педьӧ. Позьӧ шуны — капкан тайӧ. Ачым думышті... Видзӧдлӧй жӧ, кутшӧм татӧні секретыс. Зэвтӧмӧн октан тшупӧдас этайӧ помсӧ — ӧдва со кутчысьӧ сія сэтӧні. Сэсся нянь ёкмыльнас гумыльтам, немтор, видзӧд, оз тыдав, куш самыс... Ваӧ чапкам, сын локтас — кватитас няньсӧ, и сэки личкыштӧмсьыс сутуга помыс брынс мынас тшупӧдсьыс да и чашкалас вом пытшкӧсас. Он небось мын, вугыр вылсьыд моз... Вугырнад вед, чуш йылад сӧмын и шедӧ да, джын чериыс мынӧ. Торйӧн нин сыныд, ӧддьӧн пессьысь сія да... Да и кысь меным сымда вугырсӧ босьтны?

— Ог тӧд... — меным ньӧти на эз эскыссьы татшӧм кыйсьӧмыдлы. — Дурӧм жӧ кӧ тайӧ-а...

— Ме, Педьӧ, кӧсъян кӧ тӧдны, делӧ вылад некор ог дуритлы, — дӧзмыштіскодь Капит дядь. — Мыйкӧ кӧ кера — водзвыв сё пӧв думыштӧмӧн кера... Аддзан пыж бӧжсьыс чумансӧ?

— Но, аддза... — шуа, чуманас ведраысь не этшаджык тӧрӧ.

— Асыв кежас сэтӧні тырыс лоӧ сын.

— Батьӧ, эн ошйысь, кор вуграсьны петан, а ошйысь, кор черисӧ лэптан! — серӧктіс Ӧндрей.

— Эн пов, пиӧ, лэптам... Да тэ он-ӧ кынмы ва вылад дӧрӧмтӧгыд? Ыркнитыштіс нин быттьӧ, кышасин эськӧ... Ми Педьӧкӧд пондам чапкалны подольникъяссӧ вомӧнӧн. Нянь самыс менам водзвыв дасьтӧма, весиг кослунъя выйӧн песі, Груня-Брунялысь корышті... Тувъяс да груз эм и... А тэ вочасӧн кылӧдчы пыжнад, то эсійӧ кыркӧтш дінӧдзыс. Ми дасӧс кымын чапкам, а тэ сэк кості косінджык бӧрйы да биась. Дась югыднас сэтӧр вожъяс вундышт чай вылӧ... Шонді лэччан дорыс позяс нин видлыны вугыръяссӧ, ме чайта, юква вылад лоас нин.

Пидзӧс велдорӧдз ваӧ келӧмӧн ми Капит дядькӧд вомӧнӧн шыблалім няньӧн самалӧм капкана донкаяссӧ, домавлім топыда сатшйӧдлӧм бедьяс дінӧ.

Ӧндрей сэк кості биасис. Миян воигкежлӧ пес чукӧртӧма, ньыв пу лыс вольсыштӧма би дорӧ — коми кыйсьысьлысь нэмӧвӧйся вольпасьсӧ. Рачын чай нин пузьӧма сылӧн и, сэтӧрлӧн чаль йывъяс, быдса ки тыр, заварка пыдди пӧжсьӧны сэні, гильӧдӧны ловтӧ чӧскыд кӧрнас.

А шонді пуксис нин вӧр-пу йылӧ. Лунся сертиыс ёна ыдждӧма да гӧрдӧдӧма сійӧ. И, буракӧ, сьӧктаммӧма, та вӧсна зэв тэрмасьӧмӧн лэччӧ. Рытыв-войланьӧ сійӧ лӧсьӧдчӧ дзебсьыны, буретш сыланьӧ жӧ и юыс таті визувтӧ. И водзынсӧ, кытчӧдз тыдалӧ, Сыктыв ваыс пасьталаыс гӧрдӧдӧма, енэжса кыа мозыс жӧ ӧзйӧ. Берегдорса вӧръясыс тшӧтш быттьӧ сотчӧны и... Весигтӧ Капит дядьлӧн синъясыс пӧртмасьӧны гӧрдӧн... Гӧрд юысь дзиркнитлӧны черияс, быттьӧ налы сэні, ӧзъян-сотчанінас, зэв жар лоӧма да чеччыштлӧны сынӧднас ыркӧдчыштны.

Ӧндрей сувтсӧн видзӧдӧ лэччысь шондіӧн ӧзтӧм вӧр-ва вылӧ, и мортыдлӧн, буракӧ, ӧзйӧма жӧ лолыс — косіник чужӧм вылас бура тӧдчӧ лолыслӧн ымралӧмыс.

— Мыйта гажыс ю дорад... — довкйӧдлӧ юрнас Ӧндрей, быттьӧ некор на абу аддзылӧма татшӧмсӧ. — Кутшӧм лӧсьыд овнытӧ... Кутшӧм лӧсьыда позьӧ овны мортлы му вылад...

— Ӧндрей, ӧні вай купайкатӧ кышав, шонді лэччӧм бӧрад ёна ыркыд лоӧ, сэзь дырйиыд, — ичӧт зонкалы моз, ёна тӧждысьӧмӧн тшӧктӧ Капит дядь.

— Кышала и эм, батьӧ, — кывзысьӧ мӧдыс.

Меным лӧсьыд накӧд, пӧрысьыскӧд и томыскӧд. Меным нимкодь жӧ гажа рытсьыс. Но тшӧтш быттьӧ и неуна шог меным.

Эськӧ и менам батьӧ кӧ татӧн жӧ вӧліс! Да тадзи жӧ тӧждысис ме вӧсна...

Шонді лэччӧм бӧрын, кор вӧр-ваас эз на дзикӧдз сукмы рытъя рӧмыдыс, мунім видлавны донкаяс. И первойсьыс жӧ лэптім килоӧн-джынйӧн кымына сынӧс. Сійӧ, буракӧ, муртса на шедӧма, пессигас абу на воштӧма вынсӧ, и кор ме кыкнан киӧн шамырті сылысь эзысь сьӧмйӧн кыза дорӧм быгльӧс тушасӧ, сійӧ сэтшӧма пескыльтчис, мый ӧдва-ӧдва эз мын кабыръясысь.

Ок и мича да вына жӧ чери — сыныд!

Капит дядьлӧн капканыс и збыльысь пезьдӧма самсӧ кватитігӧн да весиг нёкчимъяссӧ чериыслысь чашкӧдӧма. Да тадзинад кӧть кутшӧма эн пессьы, он мын. Бура и эм думыштӧма старикыд... Позьӧ шуны, вӧр-ва дінад сійӧ бур попӧдз воӧдчӧма...

— А тэ шуан — дурӧм пӧ! — долыдпырысь бытшнитіс менӧ кыйсьысь.

— Батьӧ, а тэнад капканыд, кӧнкӧ, ёна дойдалӧ черисӧ? — виччысьтӧг шуис Ӧндрей берегын кыйдӧссӧ видлалігмоз.

Старик падмыштліс пиыслӧн тадзисӧ вежӧртӧмысь, сэсся шуис:

— Шедысь чериыд, пиӧ, быд ногыс доймасьӧ — сідзи кӧть тадзи, вугырӧн кӧть кулӧмӧн... Кӧть пыжын ньӧжйӧник кулігӧн. Сӧмын буди нинӧмла та йылысь думайтнысӧ-а...

Кӧкъямыс сын миянлы кутчысьӧмаӧсь час-мӧдӧн. И Капит дядьлӧн быд капкан бура пезьдӧма, мынны позьтӧм дом йылӧ моз пысасьӧмаӧсь чериясыс.

Кык сынысь ми пуим юква, и кӧть лои нин сёркодь, чӧскыдпырысь сёйим. Торйӧн нин чӧскыд вӧлі вильӧдны сыныслысь тшӧг юрсӧ.

Гӧгӧр дзикӧдз лӧнис, весигтӧ пуяс вылын немся кор оз вӧрзьышт, сӧмын и кылӧ билӧн шочиника тричнитлӧмыс. Ю весьтын тыдовтчис еджыд ру, пондіс вочасӧн сукмыны. Енэжын читкырасьӧны югыд кодзувъяс, неуна быттьӧ веж рӧмаӧсь найӧ. Тӧлысь со бура ниртӧм-весалӧм эзысь медаль кодь, сідзи и югзьӧ...

— Татӧні вугралыштам, али гортӧ мунам узьнысӧ? — юасьӧ миянлысь Капит дядь.

— Вай татӧн, батьӧ, — корӧ Ӧндрей. — Мунсяс ӧмӧй татшӧм лӧсьыдінсьыс...

— Миянлы тэкӧд вед мый... Педьӧлы водз асывсянь ковмас мунны уджавны.

— Нинӧм, Капит дядь, уджала... — Менам оз на жӧ мунсьы плашкоут вылӧ. Меным окота асъядорыс бара на кыйны черисӧ, окота киясӧн кывны, кыдзи донка помас пессьӧны гырысь сынъяс — ӧд сэтшӧм любӧ сэки лолӧ лов вылад!

Оз на узьсьы миянлы...

— Педьӧ, — шыасьӧ Капит дядь, — тэ этійӧ... тӧдан мый... Тэ, зонмӧ, Пиӧпаныдкӧд эн ёнасӧ борсьы... Буракӧ, дзебыштіс сія тэ вылӧ лӧгтор... Этійӧ пурйыд вӧсна... Кӧть быттьӧ и йӧз водзас ошкыштіс... Сія вед сэтшӧм, оз радейт паныд мунысьястӧ... Мыйкӧ паныд шуан сылы, и оз вунӧд тэнчыд шуӧматӧ, дзебас пыдіӧ, а кор колмас — бӧр лэптас.

— Тэ нӧ сійӧс, Капит дядь, важӧн нин тӧдан? — юася.

— Пиӧпансӧ? Тӧдыштам... — виччысьтӧг зэлыдмыштӧм гӧлӧсӧн шуис старик. — Кыдзи гражданскӧй вылысь воис, век нин нащальникалӧ ӧтилаын да мӧдлаын... Быдлаын вермӧ веськӧдлыны... Ставсӧ тӧдӧ да гӧгӧрвоӧ... Став вопроссӧ... Век вына да ён сія, кыдзи колӧ, сідзи и керӧ... Зонмалігас Пиӧпаныс урӧс кычан кодь вӧвлі, том йӧз не этшаысь лотшкӧдлісны сійӧс, и вӧлі мыйысь... А мыйӧн веськаліс нащальникас, сэксянь и ён лоис... Век правӧн пондіс лоны... Уна йӧзӧс топӧдліс... Менчым Гришаӧс, война водзвылас, дашкӧ и, сія жӧ мыйкӧкертіс...

— Батьӧ, дугды, оз ков та йылысь, — шуис Ӧндрей.

— А мый нӧ оз колыс! — стариклӧн лыбис гӧлӧсыс. — Тэ со ӧнтай шуин: оз-ӧ пӧ доймась чериыс... А тані вед быдса морт...

— Батьӧ, тырмас, мися, тырмас...

Старик кузя видзӧдліс пиыс вылӧ да шуис лӧньыштӧмӧн нин:

— Да, гашкӧ, и тырмас...

— Да и Федялы шойччыштны колӧ, — довкнитіс мелань Ӧндрей.

Но узьсяс ӧмӧй татшӧмторъястӧ кывлӧм бӧрын? Унмовсьысяс ӧмӧй...

Дас сизим арӧс меным, быттьӧ и не этша нин аддзылі олӧмсьыс — вайӧм йӧзкӧд уджалі, пӧрӧдчыны велалі, мастералі, войнаӧн пазӧдӧм Россия аддзылі, кывлі, кыдзи рочьяс да комияс ӧтлаын Невельскӧй дивизияын геройяс моз тышкасьӧмаӧсь... Ӧні со сплавуйта, бригадирала, йӧзыс быттьӧ кывзысьӧны менсьым... А мыйта на меным колӧ гӧгӧрвоны олӧмсьыс! Ок, мыйта... И Пиӧпан кодьяссӧ тшӧтш.

Коркӧ ӧтчыд Пикон шуліс, мый налӧн ещӧ на ӧти вок вӧлӧма, командир. Некод на эз узь би дорын, и ме смелмӧдчи юавны:

— Капит дядь, а Пиконыд коркӧ казьтыштіс Ладимер вок йылысь?..

— Вӧліс... — ышловзис старик. — Вӧліс миян и Ладимер... Толькӧ ӧні сія мӧд во нин кыз му улын куйлӧ... Танкын сотчӧма, атакуйтігас... Орденъяссӧ миянлы мӧдӧдіныс, быдса нёль орден... Краснӧй Знамяяс и Отечественнӧй война... Ӧндрей бурджыка тӧдӧ...

— Куим Боевӧй Краснӧй Знамя да Первой степеня Отечественнӧй война, — шуис Ӧндрей.

— Майорӧн сія миян усис, — би вылысь синсӧ вештывтӧг шуис ачыс старик. — Письмӧ воис полковниксяньыс, тӧдам кытчӧ дзебӧмаӧсь. Час, олӧмыс пуксьыштас да, ветла, гортысь кӧть рӧдимӧй му китыр нуышта, ид кабыр да... Кӧдзышта... Мед кӧть тайӧ казьтылас сылы ас му йылысь... — стариклӧн кыз гӧлӧсыс друг быттьӧ чегсис, быттьӧ другысьӧн нетшыштісны сэтысь шӧр везсӧ и таысь сійӧ дзикӧдз лябмуніс.

Ме некор на эг кывлы сылысь татшӧм гӧлӧссӧ. Капит дядь век на вӧвліс гажаӧн, быд пӧрйӧ шмонитіс, ӧти-мӧд вылын бур ногӧн серавліс, весигтӧ Зиналы вичмыліс сысянь. И зэв гажа мортӧн век кажитчыліс сійӧ меным, помӧдз гӧгӧрвоанаӧн. А гажъялӧм саяс, видзӧд, со вӧлӧм мый чусалӧ бать сьӧлӧмас... Важӧн нин, вӧлӧм, висьӧ бать сьӧлӧмыс... Олӧмыс вӧсна и пияныс вӧсна доймасьӧ...

Мыйла и юавсис менам. Аслам юасьӧмӧн ме, дерт, гудйышті сылӧн лов вылысь пӧимӧн вевттьысьыштӧм дойяссӧ. Ӧні, гашкӧ, сійӧ войбыд сэсся оз и унмовсьлыв...

— Ми нин старукакӧд чайтім, мый куш толькӧ ичӧтыс и коляс... — выльысь заводитіс Капит дядь, некутшӧм узян ру сылӧн гӧлӧсысь оз на тӧдчы. — Ӧндрей куйлӧ и куйлӧ госпитальясын, мися, тайӧ абу нин бурысь, кунды-мунды... Но сэсся тай воис жӧ медбӧрын... Тэ, детина, он-ӧ кынмы? Вай би дорасджык топӧдчы. Менам шабурӧн на тшӧтш шебрась... Выльысь кӧ висьман, мамыд сэсся тшӧтш нин добӧлькаӧдз кусыньтчас, сэтшӧма вед эз кӧсйы сія лэдзны тэнӧ...

— Ӧні, батьӧ, немтор нин мекӧд оз ло... — воча нюмъялӧ Ӧндрей. — Ӧні ме лунысь-лун кыла, кыдзи вир-яйӧй быттьӧ выльысь ловзьӧ... И водзӧ овны ме кӧсъя...

— Моль бӧжсӧ помалам да мийӧ тэкӧд ветлам Пиля Иван дінӧ, — ыджыд надеяӧн йиджтысьӧм гӧлӧсӧн шуис Капит дядь. — Сія зэ-эв тӧдысь!.. Став лекарсяыд унджык тӧдӧ... Пӧсь пывсянӧн лечитӧ, быдсяма турунъяснас... Ош госӧн да... Быть ветлам ми тэкӧд тайӧ тӧдысь дінас...

Старик бӧр гажмыштіс. Буракӧ, тайӧ тӧдысь йывсьыс думъясыс важӧн нин визъялісны вежӧрас, но ӧні на сӧмын лысьтіс гораасӧ висьтавны найӧс учитель пиыслы.

Сэсся и чӧв усис Капит дядь, вӧлись, тыдалӧ, бурмыштіс сьӧлӧмыс. Ки вылас юрсӧ мыджӧмӧн сійӧ пондіс видзӧдны азыма шлонгысь би вылӧ. И весигтӧ дзор бурысьыс сылӧн бӧр быттьӧ ёнджыка пашкырмис.

Сідзи сэсся ме и унмовси сы вылӧ, татшӧмыс вылӧ, видзӧдігӧн.

Асывнас, шонді петӧм бӧрын, Капит дядьлӧн капканъясысь ми мездім нӧшта дас кӧкъямыс сын. Мортыдлӧн эз и ло ошйысьӧма — ыджыд чуманыс чукйӧн тырис эзысь сьӧмъя да гӧрд бордъяса тшӧг чериясӧн. Буракӧ, старикыд и збыльысь сё пӧв водзвыв думыштлӧма став йывсьыс — сэзь вой йывсьыд и татчӧс визулыс йылысь, сам йывсьыд и ваыслӧн джуджда йылысь. Да и код тӧдас на, мый йылысь думайтӧ пӧрысь коми кыйсьысь, кодлы кага дырсяньыс, позьӧ шуны мам йӧлыскӧд тшӧтш, вирӧдзыс йиджӧма вӧр-ва олӧмыс, сылӧн быд пӧлӧс лов шы и пас...

8

Шоныд жӧ гожӧм!

Лунтыръясӧн пӧжӧ шонді, и ю ковтысыс, ыджыд ытваӧн бура юкталӧм вӧрыс-виддзыс ыпмуніс-ловзис бура рокӧсалӧм няньшомӧс моз.

Ставыс вежӧдӧ этшсьыс петмӧн, дзоридзалӧ, сӧвмӧ, кисьмӧ. Ставыс мыччасьӧ аслас мичӧн-рӧмӧн, и быдӧнлӧн аслас кад...

Медводз веж видз вылын сяргысисны горадзульлӧн топыд виж юръясыс. Лыдтӧм зарни мольяс быттьӧ пӧртмасьӧны, гыалӧны кокньыдик тӧвру улын да быттьӧкӧ и збыльысь шытӧлалӧны-дзользьыштӧны. Синтӧ кӧть эн вештыв на вылысь.

Сэсся ыркнитыштліс и пондіс дзоридзавны льӧм. Паськыд коръя вежсӧ друг быттьӧ шӧтісны лым еджыд тугъясӧн, и ньӧти эз кут тыдавны вежыс. А кӧрыс? Господи, кӧрыс кутшӧм дзоридзалысь льӧмыдлӧн! Ловтӧ мавтыштӧ, коддзӧдӧ...

А со нин и пелысь зільӧ вӧтӧдны ассьыс чойсӧ — вижоват быг быттьӧ шлапкис-лэдзис мичаа вундалӧм-дорӧсалӧм коръяс вылас...

Купальничалӧн выйӧн мавтӧм войтъяс зарниӧн жӧ ыпмунісны...

Веж пытшкысь зильган турун видзӧдчӧ сӧстӧм лӧз синъяснас...

Сэсся восьтіс югыд бансӧ пӧсь шонділӧн алӧй рӧмӧн йиджтысьӧм, войвыв вӧр-валӧн медся мича розаыс — лежнӧг дзоридз...

Гальки кодь зумыд веж пожӧм кольяс нин со сярвидзӧны, неважӧн на быттьӧ пуясыс гӧрд коляозӧн дзоридзалісны-а...

Видз дорӧсъясын пондісны мыччысявны лӧсьыда банйӧм велдора да рысь кодь еджыд кынӧмула дона гобъяс. Пиня тув кодь зумыд гӧрд гобъяс чургӧдісны синтӧ пӧртысь гӧрд юръяссӧ...

А то, виччысьтӧг, кӧчпи чепӧсъяс кок увсьыд — кузь пеля пушыд руд ёкмыль; чеччалыштас — сувтыштлас, синъясыс мышвыв дзоръялӧны, вӧйпӧдлытӧмыд оз на и ёнасӧ пов мортсьыд, буракӧ, медводдзаысь на аддзӧ сійӧс...

Юын таво рӧдмӧма уна чери. Ытва вӧлі ыджыд, дыр сулаліс, эз пырысь-пыр усь, и буракӧ, кульман пӧкйыс эз косьмы бадьяс вылӧ, эз кынмы ни, а ставыс ловзис. И ӧні шоныд ваа лыа доръясын гыбзьӧ-пуӧ арпияныс. И ӧд дивӧ! — быдӧн аслас кельӧбӧн ветлӧдлӧ: ӧтиын гыж кузьтаӧсь на сӧмын, мӧдын — чунь кузьтаӧсь нин... Ӧд быд чери оз ӧти кадӧ кульмы — кодъяскӧ водзджык, кодъяскӧ сёрджык. Сэсся и оз быдӧн ӧткодя сӧвмы — сынпияныд, дерт, кӧнкӧ, ӧдйӧджык нюжалӧны кельчияс дорсьыд. Коді кутшӧм рӧдысь...

Шлёчкӧбтан ки пыдӧснад ваӧ, и кельӧбыс дзик ӧтпырйысьӧн, быттьӧ кодлӧнкӧ тшӧктӧм серти, сявмунӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, пузувтӧм бипурысь югыд киньяс моз резыштсьӧ. Сэсся, быттьӧ кодлӧнкӧ тшӧктӧм серти жӧ, бӧр ӧтлаӧ чукӧртчӧ. Бӧр лӧньӧны арпияныс да бара заводитӧны тотшкӧдны-кокавны муртса тӧдчысь вежӧдӧн мавтыштчӧм ваувса лыасӧ. Шоныд дырйиыд тай сёяныд быдӧнлы и быдлаын эм...

Вӧтлысьӧмӧн некыдзи он вермы кутны арпиянсӧ — сэтшӧм пелькӧсь да тэрыбӧсь найӧ. А лэдзан ваас содзтӧ, и вочасӧн велалӧны. Дерт, кутшӧмкӧ дук кылӧны кияссьыд, буракӧ, окота тӧдмавны налы — мый пӧ тайӧ татшӧмыс? Позьӧ оз сёйны сійӧс?.. Мыйкӧ дыра гӧгралыштасны, сэсся и содз пытшкад нин пырӧны, заводитӧны дзенйӧдлыны ки пыдӧстӧ. Сэки и лэптан содзтӧ ва тырнас, мед бурджыка видзӧдлыны, кутшӧмджыкӧсь найӧ эмӧсь. Былькъя синъяса юрыс на медкыз ӧні налӧн, даръюр кодьӧсь... Ичӧт дырйиыд быд ловъя ловлӧн, буракӧ, век юрыс медыджыд, мортлӧн кӧть черилӧн... А кыдзи пессьӧны, кутшӧма шӧйӧвошӧмаӧсь!

— Энӧ полӧй, немтор ме тіянӧс ог кер. Мунӧ уялӧй вӧльнӧй паськыд ваас, быдмӧй-нимкодясьӧй...

— Федя, кодкӧд нӧ тэ байтан сэн? — виччысьтӧг мышсянь юаліс Зина, эг и казявлы, кыдзи сійӧ матыстчӧма. Ки тырыс дзоридз ӧктӧма. Да и ачыс сійӧ гӧрд сера еджыд сера ситеч платтьӧнас лежнӧг дзоридз кодь сӧстӧм да нюмъялысь. Дерт, купайтчӧма жӧ, сьӧд юрсиыс абу на косьмӧма. Зинаыс васьыд кӧть оз и петав, варччыны и сунавны став нывсяыс бурджыка кужӧ.

— Он-ӧ нин тэ чериясыскӧд сёрнит, Федя? — кыдзи и пыр, вильшасяна моданас шуис Зина. — Бурджык эськӧн меным кыв-мӧд лӧсьыдджыкӧс висьталін. Сы пыдди ме эськӧ тэд юркытш кыи.

Ме яндыся Зинаысь, торйӧн нин сы вӧсна, мый пасьтӧм ме, куш трусик кежысь сулала. И кор ӧткӧн сыкӧд, ог тӧд ме, мый йылысь колӧ сыкӧд сёрнитнысӧ. Уна йӧз дырйиыд кыдзкӧ-мыйкӧ ещӧ на-а... А сійӧ яндысьтӧг и наяна видзӧдӧ ме вылӧ, сотӧ быттьӧ синъяснас. Ме йӧжгыляся сылӧн пӧсь видзӧдлас улын... Сэсся котӧрта бадьяс сайӧ пасьтасьны... А Зина чӧскыда сералӧ бӧрсянь:

— Ок, эштіс тай! Час ӧні ме сёя сійӧс... Сывда ли... Эстшӧм нин мужик — морӧс и сой багатырлӧн кодьӧсь, а нылъясысь полӧ... Мыйла толькӧ и бӧрйим татшӧм полысьсӧ бригадирнас!

Ми абу ёнасӧ ылынӧсь плашкоут дінсянь да, дерт, бура тыдалам сэтысянь. Меным нӧшта нин яндзим таысь — кодкӧ ӧд вермас и видзӧдны... Но меным и ньӧти абу окота мунны Зина дінысь. Бара ӧд вермас серам вылӧ лэптыны — со пӧ, трусыд, пышйис... Но ёнджыкасӧ меным, дерт, абу окота мунны сы вӧсна, мый талун Зинаыс, татшӧм Зинаыс, донӧдз пӧсьӧдӧ менсьым вирӧс... Мыйӧнкӧ быттьӧ йитӧ-домалӧ ас дінас... Водзсася ме... Ачым аскӧд вермася... Но бӧр локта сы дінӧ... Кыдзи кӧчпи... Кодлы эськӧ ӧдйӧджык колӧ пышйыны морт дінысь, а сійӧ, йӧйыд, сувтӧма да мышланьыс дзӧръялӧ...

Ми Зинакӧд вуджам бадь бурысь вомӧн да петам видз вылӧ. И мыйлакӧ пыр ылыстчам и ылыстчам кӧрӧванка дінысь... Ӧктам дзоридзьяс... Горадзульяс на тшӧтш сюралӧны, сёрӧнджык чветитысьясыс... Эстшӧм мичаӧсь! Сӧстӧмысь сӧстӧм виж лепестокъясыс кысьӧмаӧсь топыдик кӧчан кодьӧ, вылісяньыс, ичӧтик восьсаинӧд, гырк пытшкас тыдалӧ веж пестик да помъясас гӧрӧдторъяса си кодь тычинкаяс... И сэтшӧм свежӧй кӧр ӧвтӧ дзоридзсяньыс! Мирыслӧн нинӧмӧн тшыкӧдтӧм на кӧр!..

И некод абу тані... Шонді сӧмын... Да ыркыд тӧв... Ӧтмоза сяльӧдчӧны пипуяслӧн сьӧкыд коръясыс, мыйкӧ висьталӧны миянлы... Сьылӧны кайяс... Менам лолӧй ыпъялӧ-сьылӧ жӧ, код тӧдас, мый йылысь сьылӧ... И ог нин быттьӧ ме сэтшӧма яндысь Зинаысь... Пыр частӧджык видзӧдлывла сы вылӧ... Кыдзи сійӧ, сьылігтырйи, копыртчывлӧ дзоридзыс дінӧ...

— А ӧні сэсся тырмылас, — шуӧ Зина, — тані кык юркытш вылӧ нин лоӧ, тэныд и меным.

Ми пуксям сыкӧд шоныд кос вутш вылӧ, лежнӧга-ӧмидза пашкыр куст сайӧ, коді бура дзебӧ миянӧс. Зина казялӧ лежнӧг дзоридзьяс да тшӧктӧ меным:

— Федя, вай мыччыв меным тшӧтш и тайӧ мича розаяссӧ... Виж вылас алӧйыс ок мича лоӧ!.. Сӧмын китӧ эн бытшкы...

Ме заводита судзӧдавны бытшласьысь-дорйысьысь кустысь гӧрдӧн ымралысь ыджыд дзоридзьяс да мыччавны Зиналы. И сэки жӧ казяла, мый кустас ог ме ӧтнамӧн уджав — сэні тшӧтш дзизгӧ-тільсьӧ пушыд гӧна мазі, ыджыд мазі, Капит дядь кодь жӧ пашкыр... Сійӧ ӧдӧбвывсьыс, став тушанас, жмоткысьлас паськыда воссьӧм дзоридз вылӧ да помтӧм нимкодьлунӧн, буракӧ, став йывсьыс вунӧдӧмӧн, мыйкӧ дыра пессьӧ-пуртікасьӧ сэні... Сэтшӧм любӧпырысь пуртікасьӧ!.. Сэсся, чеччас да, тадзи жӧ жмоткысьлӧ мӧд дзоридз вылӧ.

— Мый нӧ бара сэсь аддзин? Дугдін тай мыччалнысӧ? — юасьӧ Зина.

— Видзӧдлы, мый керӧ мазіыс... Сылы колӧ кольны дзоридзьяссӧ...

Зина видзӧдліс. Сэсся ме вылӧ видзӧдліс... Шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн:

— Сійӧ, небось, оз яндысь тэ моз... Тӧдӧ, мый колӧ вӧчны... Но ладнӧ, ладнӧ, мый гӧрдӧдін дзоридзыс моз... Вай пуксьыв мекӧд орччӧн, помсяньыс кутышт кыансӧ. Кыкӧннад ӧдйӧджык артмас...

Ме пукся сы дінӧ да киясӧн кута сярвидзысь дзоридзьяса пыр нюжалысь кыз вӧнь, а Зина кыӧ. Кыӧ и кыӧ...

Но ме ӧні ёнджыкасӧ видзӧда ог нин сылӧн пелька вӧрысь чуньяс вылӧ, а неуна бокӧджык. Песовтчыштӧмсьыс да вӧрӧм-ноксьӧмсьыс Зиналӧн платтьӧыс ёнакодь лыбӧма, и кокъясыс кушалӧмаӧсь пидзӧс велдорӧдзыс ёна на вылӧдз, и ме, шыш моз, гусьӧникӧн сэтчӧджык кыйкнитлывла... Кутшӧм мичаник сылӧн пидзӧсыс!.. Ичӧтик да векньыдик гӧгыля, оз чурвидз водзлань и лӧсьыдіника шылькнитчӧма гуранъястӧг. И дзоньнас Зинаыс, став туша-мыгӧрнас, эзысь сьӧмъя сынпи кодь — сэтшӧм жӧ зэвтчӧм вына, винёв и туысь-ворсысь...

Ме зіля кежӧдны синъясӧс Зина вылысь, но и кежӧднысӧ некытчӧ, сы вӧсна мый ӧмидза-лежнӧга кустыс дзикӧдз сайӧдӧма ывла вывсӧ...

— Федя, вай ӧні мерайтам кыӧмасӧ, гашкӧ, буретш нин да. Вай копыртлы юртӧ, — тшӧктӧ Зина.

Ме копырта. Зина вӧнялӧ менсьым юрӧс уль сьӧктаӧн личкыштысь юркытшӧн да лӧсьӧдлӧ сійӧс сэні. Менам синъяс водзын, ныр улын, лоӧ сылӧн ыджыда кодь восьса морӧсыс... Зумыд мылькъяса морӧсыс... И ме зэв бура аддза мылькъяс костӧдыс увлань усьысь визьсӧ... Ме кыла горадзульлысь свежӧй кӧрсӧ, кодкӧд сорласьӧма шондіӧн пӧсьӧдӧм сӧстӧм ныв вир-яйлӧн коддзӧдысь кӧрыс... И юр садьӧй менам бергӧдчӧ таысь...

А Зина лебезитӧ-малалӧ менсьым юрӧс шоныд да мелі кияснас да тёльгӧ-сёрнитӧ:

— Шӧлк юрсиыд мед ӧтарас и мӧдарас лоӧ... Со тадзи.... Ноко, вайлы ме ӧні видзӧдла тэ вылӧ бокысяньджык. — Пидзӧсчанясьӧминас мый вермӧмсьыс нюгыльтчис, чатӧртчис ме водзын. — Ӧні тэ тӧдан код кодь, Федюк?

— Ог тӧд...

— Ме книгаысь аддзылі важ енъясӧс... Тэ кодь жӧ томиникӧсь... Юркытшаӧсь и, тадзи жӧ... Сӧмын мыйлакӧ дзик пасьтӧмӧсь...

— Миян тані пасьтӧгыд оз позь... — мыйкӧ сӧра ме. — Номйӧсь миян... Кӧть и тӧла...

Зина видзӧдӧ ме вылӧ, видзӧдӧ... Веськыда синъясӧ... И сотӧны менӧ сылӧн сьӧд синъясыс... Сэсся сійӧ сывйыштӧ менӧ да окалӧ... Окалӧ и окалӧ... Венокыс мынӧма кисьыс... И ачым ме би жарын моз сотча... Ставыс вунӧ менам... Дзик ставыс... Лежнӧг кустыс и виддзыс мӧдар путкыль бергӧдчӧны...

Сэсся ми Зинакӧд дыр чӧла куйлам орччӧн. Ми куйлам дзоридзьяс пӧвстын. Кышакылысь кузь турун пӧвстын. И бара аддзам и кылам ставсӧ, дзик ставторсӧ. Лӧз енэж и тӧв улын катласьысь вӧр-пу йыв. Лежнӧг дзоридз вылын век на мырсьысь мазіӧс. Пипу коръяслысь сяльӧдчӧм. И ставыс сэтшӧм дона миянлы, сэтшӧм матыса. И сэтшӧм гӧгӧрвоана. Ёна жӧ бур, мый ставсӧ тайӧс кодкӧ лӧсьӧдлӧма миянлы вылӧ!..

Миян весьтӧ, зэв вылӧ сӧдз енэжас, сырзьӧм помъяса паськыд бордъяс вылас ӧшйисны кык варыш. Да и пондісны шывъявны ӧта-мӧдныс гӧгӧр. Бордъяснас шеныштлытӧг шывъявны, ньӧтчыд шеныштлытӧг, мый сӧмын и кутӧ найӧс... То матыстчыласны ӧта-мӧдныс дінӧ, то босьтасны выль ыджыд кытшов... А ми куйлам вӧрзьывтӧг, ми на моз жӧ помтӧм шудаӧсь, но варышъясыс, буракӧ, оз вермыны гӧгӧрвоны, ловъяӧсь-ӧ ми...

— Лӧсьыд налы сэні, выліас... — шуа ме.

— Миян дорысь лӧсьыдджыкыс оз овлы, — ме дінӧ топӧдчигмоз воча шуӧ Зина.

— Ёсь ныв тэ вӧлӧмыд, — шуа ме сэсся Зиналы, — ньӧти он пов зонъясысь...

Сійӧ серӧктіс, но ме сылысь татшӧм серамсӧ эг на кывлы, кыдзкӧ быттьӧ курыдакодь серӧктіс.

— Ок, Федя, повны кӧ пӧ и не овны... Пондан кӧ вед повны да яндысьны тіянысь, зон кӧрсӧ сідзи он и тӧдлы... А вед кызь нёльӧд арӧс меным... Ме тэд, Федя, веськыда висьтала... Вӧліс менам тэ кодь яндысьысь дроля... Окыштны эз лысьтлыв... Нелямын кыкӧд воын муніс война вылӧ да и усис... Ныв вом дор видлытӧг и усис.. Таысь медся нин жаль, коньӧрӧс... Вот пӧ сэсся и яндысь... — Зина друг ырсмуніс-пуксис, вежсьыштӧма ӧнтая серти, донаджык и матысаджык лоӧма, важӧн-важӧн тӧдса кодь. — А друг да бара на выль война пансяс, Федя? И тэнӧ тшӧтш нуасны сэтчӧ, Федя?.. Сэки бара али мый Колюкӧс моз понда казьтывны тэнӧ, Федя?.. Колльӧді и окыштнысӧ эг лысьт... Федя, тэ менӧ дивит кӧть эн... Ӧні вот ме тэкӧд вӧлі... А быттьӧ тшӧтш и сыкӧд вӧлі... Тэ сӧмын эн лӧгась ме вылӧ... Но, Федюк?.. Вай мунам сэсся ньӧжйӧникӧн... Лэччам да купайтчам ещӧ...

9

Моль бӧжлысь вынйӧрсӧ ёнмӧдӧм могысь миян дінӧ вайӧдісны содтӧд войтырӧс. Не ӧти кывъя йӧз веськалӧмаӧсь миян дінӧ — некымын роч, кыкӧн украинецъяс, куим немец, абу Германияса, а асланым немецъяс...

Мыйся йӧз найӧ? Ставыс-ӧ миян кыпыд котырын важ моз лючки-ладнӧ лоӧ накӧд ӧтлаынсӧ олігӧн да уджалігӧн?

Ме зіли быдтор казявны ылысь воӧм, би пыр и ва пыр мунӧм йӧзлысь: чужӧм и мыгӧр, шуӧм и вӧрзьӧм, коді кыдзи сёрнитӧ да весиг сёйӧ...

Видзӧда, нинӧмӧн быттьӧ оз шыбитчыны синмӧ. Пуджӧм соска быгалӧм гимнастёркааӧсь, ки выланыс лёткӧдӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ кӧлуя нопторъяс. Абу тшӧгӧсь ни абу омӧльӧсь, а сідз, мудзӧм салдатъяс... Ар кызь вита-кызь сизимаӧсь... Йӧз чукӧрысь кӧ, татшӧмъястӧ он и казяв...

Но кор тӧдмасигӧн ме, кыдз бригадир морт, матыстчи Иванов дінӧ да видзӧдлі сылӧн ме вылӧ воча дзоргысь синъясӧ, менам сідзи и ыркмунліс сьӧлӧмӧй и окота лоис ылӧджык вешйыны тайӧ морт дінсьыс. Ӧдва ме и куті ачымӧс. Сылӧн син аканьясыс вӧліны пӧлуднича дзоридз кодь мырд лӧзӧсь, а синъеджыдъясыс — йӧлысь на еджыдджыкӧсь. Но татшӧм синъясыс, кагалӧн кодь сӧстӧм синъясыс, видзӧдісны векни чужӧмыслӧн водзлань сетчӧм кымӧс лэбувсяньыс ёся и кӧдзыда... Найӧ видзӧдісны клянича дор моз лэчыда да веж пашлякӧн дзужалӧм йи тор моз кӧдзыда. И сэтшӧма быттьӧ эз лӧсявны найӧ шондіа жар луныслы!.. Татшӧм кӧдзыд синмаӧн и чужліс тайӧ мортыс, али сылӧн сӧстӧм синъясыс кӧдзалісны нин война вылын? Эз-ӧ медлёкторсӧ керигӧн пужъявны найӧ?

Бӧртиджык нин ме думышті — мися эськӧ, мортыдлӧн синмӧ кӧ йиджис-серпасавсис став аддзылӧмаыс. Да сыӧн став керӧма-вӧчӧмаыс... Сэки эськӧ пырысь-пыр жӧ позис тӧдмавны, коді тэ водзын сулалӧ. А ӧні пӧ со мун да и тӧдмав, кутшӧм морт сійӧ, да мый позьӧ виччысьны сысянь...

— Ме чайта, бригадир, тэа-меа бура ладмам, — шуис меным Иванов лӧз видзӧдласнас синъясӧ сатшкысьӧмӧн. — Уджсьыд ме ог пов, а тэ зонмыс, тыдалӧ, правильнӧй.

Ме шуи вочасӧ: мися, бура кӧ понданныд овны да уджавны, мый не ладмыны...

Кор пуксим пажнайтны, сёянысла — кыкӧн вылас — ветліс Кешка, Константин Сидоров, ӧти пӧртйысь найӧ сёйисны Ивановыскӧд. Сэсся Кешкаыс жӧ мыськаліс ва дорын рачсӧ... Буракӧ, Кешкаыс вӧлі налӧн завхоз пыдди, эз кӧ весиг слуга пыдди... Эз кажитчы меным тайӧ, но да ӧд найӧ, гашкӧ, важӧн нин тадзисӧ велалісны...

Регыд мысти ме куті казявны, мый мугов Кешкаыс, кӧть эськӧ сійӧ и гоз-мӧд арӧсӧн вӧлі ыджыдджык лӧз синма ёртсьыс, быдторйын кывзысьӧ Ивановлысь. Весиг, вӧралан пон моз, гӧгӧрвоӧ сылысь видзӧдлассӧ да сылӧн куш ӧти видзӧдлӧмсьыс уськӧдчӧ вӧчны тшӧктӧмасӧ, заводитӧ сёрнитны либӧ тшӧк-ланьтӧ... Оз-ӧ, мися, кутшӧмкӧ лёк тайна йит тайӧ кык мортсӧ?

Но, водзӧ кежалӧмӧн, шуа, мый первой лунсянь найӧ бура заводитісны уджавны, кӧть эськӧ и багырӧн-керйӧн ноксьӧм дінад абу зэв велалӧмаӧсь. Да и овны найӧ пондісны лӧня...

Нӧшта ӧти вайӧм морт — кузькодь тушаа, ар кызь вита жӧ зон — висьтасис Иван Грековӧн. Ыджыд юр вылас чим сьӧд юрсиыс сылӧн быдмис том мегӧлӧн моз сука да читкыля. И пӧся видзӧдысь сьӧд синъясыс, мегӧлӧн моз жӧ, тшӧтш вӧліны неуна былькъяӧсь. Сӧстӧм, быгыдкодь чужӧмыс век нюмсермунӧма, а кыз паръяса неыджыд вомыс ӧтарӧ мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны, век восьса завор кодь.

Кор мастерным, Сюзь Васькой, юаліс сылысь: код нӧ пӧ эськӧ тэ лоан сэтшӧмыс, Иван Греков, — мӧдыс, ныр-вомсьыс нюмсӧ кусӧдтӧг, гажаа вочавидзис:

— Ӧти ыджыд морт война помасьӧм бӧрын кӧсйысьліс вӧчны менӧ губернаторӧн, чиганъяс мырдысьӧн заводитлісны нуӧдны менӧ асланыс таборӧ, а ӧтчыд — ӧні на юрсиӧй сувтлӧ казьтылӧмсьыс — ӧтчыд гестаповецъяс муртса эз тотшкыны менӧ еврей пыдди. Со кутшӧм ме морт... — ачыс гажаа шпыннялӧ, быттьӧ поп ордын чай юӧма.

Моль бӧжса начальник, Феофан Семёнович Вурдов, вайӧмаяссӧ торйӧн чукӧстліс мастеръяс да бригадиръяс дінӧ да чорыда ӧлӧдіс:

— Я кочу особо сказать вам, граждане! Я кочу особо предупредить, чтоб вы рработали до седьмого пота. И чтобы мне не разлагали молодежь. И я вам это пррипомню, если чего не так...

Чорыда шуис Феофан Семёнович. Ме гусьӧникӧн кыйкнитлі кывзысьяс вылӧ: Кешка гӧгӧрвотӧма нюмъяліс, а Иванов вӧлі лэдзӧма синъяссӧ муӧ. Но ме казялі, кыдзи пельбокас сылӧн вӧрзьыліс жӧлвакыс, да и дзоньнас тушаыс быттьӧ зэлкмунліс вынысь нюгыльтӧм кыдз пу моз. Меным весиг чайтсис, мый Иванов водзын кокув туруныс тшынасьыштӧ — йӧзысь дзебӧм лӧз биӧн ыпъялысь видзӧдласысь тшынасьӧ.

А нӧшта меным мӧвпыштсис, мый, мися, Пиӧпанным миян, буракӧ, абу полысь рӧдысь, тадзи кӧ первойсянь сяммис кӧртвомавны тӧдтӧм войтырӧс...

А кор найӧ петісны, мастер, Сюзь Васькой, юаліс Вурдовлысь:

— А спиртсӧ нӧ кыдз? Пондам ог сетны налы?

— Этайӧ налы оз-ӧ ков, спирт! — начальник мыччӧдліс кулаксӧ да весиг матькӧбтіс.

— Мыйла нӧ, Феофан Семёнович, — венӧ пырис Васькой. — Ме ногӧн, коді бура пондас уджавны, позьӧ и сетны... Мый нӧ быдса мужикыдлы сё граммыд — ӧшлы печиктӧм кодь... А сэсся, гашкӧ, абу нин и сэтшӧм лёк йӧз найӧ. Тӧдмалам, тыдовтчас. Ёна кӧ ӧд мыжаӧсь тайӧяс вӧліны, эз эськӧ вайны найӧс миян дінӧ...

— Но, но, видлы инӧ, сідзи кӧ думайтан, — шуис Вурдов. — Мыйкӧ кӧ лоӧ, ачыд ӧтветитан!

Васькойыд татшӧмторъястӧ, дерт, кӧнкӧ, бурджыка гӧгӧрвоӧ миян серти. Сійӧ война помӧдзыс вӧлӧма фронт вылын, кыдзи ачыс не ӧтчыдысь нин шуліс — галопом по Европам пӧ муні... Мукӧдыс сэсся ёнасӧ эз и вензьыны сыкӧд.

10

Кык лун лышкыда зэрис шоныд зэрӧн — бурпӧт пызйис, а сэсся шонді нялйӧ-пӧжӧ, — и син водзын быттьӧ небзис ывлаыс, вӧр и видз пондіс сӧдзджыка вежӧдны.

Рыжик петан поводдя!

Кор ми сувтім кӧрӧванкаӧн Гарья улӧ, паськыд кӧдж помас, меным телепит лои кежавны кӧджас, видзӧдлыны, петӧны-ӧ рыжикъясыс, эмӧсь кӧ, вотыштны. Сэтшӧма ме радейта рыжикъястӧ — жаритӧмӧн и солалӧмӧн, би дорын бедь йылын пӧжалӧмӧн и...

Сёйыштӧм бӧрын сюйи гач зептӧ шыдӧс видзан тыртӧм козӧчка, нуӧді Зинаӧс, и ми петім вӧрӧ. А кӧджса вӧръясыд тай Сыктыв дорад пӧшти быдлаын ӧткодьӧсь — ёнджыкасӧ верӧтя бурысьяс, кодъясӧс ӧта-мӧдсьыныс юковтӧны тыкӧлаяс да видз лайковъяс. Дерт кӧнкӧ, уна сё нэмъяс чӧжнад юыс тадзисӧ керис — быд ногыс видласис-визувтліс.

А рыжикыд мыйлакӧ татшӧм вӧръяссӧ медъёна радейтӧ. Лайковас, веж ласта вылас, петӧ турун рӧмаджык бана кӧдж рыжик, а верӧтя вылас, торйӧн нин шонділадорса рӧчас, гӧрд пожӧм лыскӧн кыза вольсалӧм му вылӧ, петӧ яг рыжик.

Котӧрӧн сорӧн моз — оз ӧд терпитсьы — пырим кӧджас, чатрасям, кодарӧджык мунны, кӧніджык вермас лоны тшака лайковыс. Видзьяссӧ важӧнкодь нин ытшкӧмаӧсь, удитӧма нин небзьыштны да выльысь вежӧдны ӧтаваыс...

А со тай нӧ рыжикыс дізьвидзӧ! Верӧтя дорӧсас, пӧрӧм понӧльлӧн гӧрд лыс улын.

— Видзӧдлы, Зина!

Ме пидзӧсчаняся кос лысъяссӧ пузувтӧм рыжик весьтӧ и ог на вунды сійӧс. Ме любӧпырысь шыльӧда сійӧс чунь помъясӧн, улис бан вывсьыс вештала сибдӧм лыс, и дзӧръяла гӧгӧр, оз-ӧ мӧд на тыдовтчы... И сэтшӧм нимкодь меным, сэтшӧм рад ме, быттьӧ му вывсьыс медся донаторсӧ аддзи... Ок, матушка-тшак, кутшӧм тэ мича! Кутшӧм топыд да гӧгрӧс!.. И кутшӧм лӧсьыда да стӧча йиджтысьӧмаӧсь гӧрдов бан вылас, банйӧм булки кодь вылысас, сукджык рӧма кольчаясыс...

Видзчысьӧмӧн вунді перӧчиннӧй пуртӧн дженьыдик кыз коксӧ. Ньӧти номыр туй оз тӧдчы! Зумыд!.. Кукань яй чиг моз ымралӧ чӧлӧсыс, сӧдзтысьӧ пӧжӧм йӧв рӧма сирӧн... Ме пӧляла лыаысь рыжикыслысь алӧйгӧрд кынӧмувсӧ, кодӧс сэтшӧм лӧсьыда кыӧма пинь-чӧланъясысь... Ме исала, исала сійӧс, меным окота унджык кыскыны ас пытшкӧ сьӧлӧмӧс гильӧдысь, му вылас нинӧмторкӧд ӧткодявны позьтӧм кӧрсӧ сылысь.

А орччӧн нин Зина нюжйӧдлӧ кияссӧ, вай пӧ тшӧтш малышта, таво кежлӧ пӧ вед эг на аддзыв...

А сэсся сэтшӧма пондіс сюравны миянлы рыжикыд!

Унджыкыс посниӧсь на, муртса на петӧны, абу на номырӧсь... Синъяс доймытӧдз дзӧръялам Зинакӧд — абу кокни казявны рыжиктӧ гӧрд лыска эжсьыс! Видзӧдан — немтор быттьӧ абу. А сэсся друг быттьӧ чеччыштӧ-петӧ кыськӧ югыдгӧрд кизь. Добра!..

А со этайӧ — мупель. Сідз тай миян шуӧны-а. Пель моз жӧ быд ногыс чукыльӧсь да мукыльӧсь сійӧ, пӧшти дзик подтӧм, дзоньнас ляскысьӧма му бердас да быттьӧ кывзысьӧ, мый вӧчсьӧ му пытшкас. Вевдорыс сылӧн дзик жӧ рыжиклӧн кодь, а увдорыс — пиньтӧм, шыльыд да еджыд, бакшасьӧма быттьӧ. Но мупельыд рыжик кӧра жӧ и, ме тӧда, сэтшӧм жӧ чӧскыд.

Рыжикъяс бӧрся вочасӧн лэччам лайков вылӧ. Сэтысь найӧс торйӧн нин сьӧкыд казявнысӧ. Сы вӧсна мый сэні туруныс рӧмаӧсь найӧ — кӧдж рыжикъяс. Найӧ жебджыкӧсь ягса вокъясыс серти, вӧсньыдджыкӧсь и вундӧм бӧрын лӧзӧдӧны. Но чӧскыдлуннас ньӧти оз сетчыны, и ми тшӧтш любӧпырысь копрасям налы...

Час-мӧдӧн ми Зинакӧд ӧти верӧтя дорысь и чукӧртім ыджыдкодь козӧчка тыр рыжик — ставыс арся голь кодь зумыдӧсь — да пуксим шойччыштны видзвывса кос вутшъяс вылӧ, ыркыд тӧв улӧ...

Кадыс шонді лэччандорлань матысмӧ. Пу вуджӧръяс нюжалӧмаӧсь. Кӧсйим нин бӧр сетчыны кӧрӧванкалань, но буретш сэки видз лайковӧ вӧрысь петіс... турун юр. Сы вӧсна мый мортыс сы улын первойсӧ эз и тыдав. Уль туруна ыджыд нӧбыс сӧмын ньӧжйӧникӧн визгис-муніс ытшкӧм видз вывті.

— Эй, коді сэн нӧб улас? Шойччышт! — гажаа шыасис Зина.

Турун юр джӧм сувтіс, а сэсся и сьӧкыда жмоткысис му вылӧ...

Миян вылӧ повзьӧм синъясӧн видзӧдіс неыджыд тушаа, косіньдзи тьӧтӧ...

— Шойччышт, мися, миянкӧд, — бара шуис Зина. — Гӧгтӧ вед вӧрзьӧдан, эсы мында уль турун тішкан-кыскан.

— Ой, кутшӧма повзьӧдінныд... — вӧлись шедіс лолыс тьӧтӧлӧн. Ситеч ковта соснас сійӧ чышкыштіс чужӧм вывсьыс кыз ньылӧмсӧ, веськӧдчис бурджыка.

— Мый нӧ миянысь повнысӧ, — варовитіс Зина. — Мийӧ вед ог мырддьӧй тэнсьыд турунтӧ...

— Код тӧдас тіянӧс, — ышловзис мӧдыс.

— Эн вед гусяв тэ, мый повнысӧ, — шуис Зина.

— А, нылӧ, оз на ёнатӧ юасьны...

— Сы вӧсна либӧ и тадзисӧ сёрмӧдчин? — юасьӧ на Зина.

— Луннас, нылӧ, менам абу тайӧ уджыс... Дояркаала ме колхозын. Рытъя лысьтысьӧм бӧрын нин ытшкышті тайӧс вӧр пытшсьыс...

Ме видзӧдлі сиктланьӧ — ылынкодь сэтчӧдз, верст-мӧд, буракӧ, лоӧ. А тьӧткаыс сэтшӧм ичӧтик, коньӧриник, лэдзчысьӧма турун нӧбыс вылӧ, век на повзьыштӧм чужӧма, мудзӧмысла гӧрдӧдӧм да ньылӧдӧм чужӧма. Менам мыйкӧ муткыртчис лов вылын. Нелӧсьыд меным лоис. Сэтшӧм жаль лоис мортыс...

— А ті, буракӧ, моль бӧжсаяс? — сэк кості ачыс пондіс юасьны тьӧтӧ.

— Да, — шуӧ Зина, — рыжик со вотыштім.

— Но? Петӧма инӧ? — чуймыштіс тьӧтӧ. — А меным вот некор и видзӧдлынысӧ... Общӧй скӧт дорын пессян, гортад вийсян...

— Зина, — шуа ме, — а вай ми отсыштам мортыслы, нӧбалам турунсӧ.

— Чӧв, дона пи! — ырсмуніс тьӧтӧ. — Ачым нӧбала... Абу вед первойысь...

— Нӧбалам и эм! — пырысь-пыр жӧ ыззис Зина. — А сэсся и рыжиксӧ жаритам тіян ордын да ӧтлаын сёям, позяс кӧ быттьӧ?

— Да мый нӧ оз позьыс, — шӧйӧвошис тьӧтӧ. — Абу вед миян пыртӧм керка... Век радӧсь ми туй йӧзлы...

— Челядьыд тшӧтш сёясны и... Эмӧсь абу челядьыд?

— Сійӧ добраыд тырмӧ... — нюммуніс нывбаба.

— Вот и бур, — шуис Зина. — Тійӧ вай ньӧжйӧник руньгӧй, а ме бӧра-водза котӧртла кӧрӧванка вылӧ... Мунӧй-мунӧй, мый сідзи видзӧданныд, ме вӧтӧда тіянӧс...

Ме ружӧктӧмӧн лэптышті мыш вылӧ гезйӧн зэлыда топӧдӧм уль турун нӧбсӧ, и сійӧ прамӧякодь жамкнитіс менӧ, кӧть эськӧ ме ӧні, позьӧ шуны, мужичӧй вына нин лои. Шпальник кер быттьӧ личкӧ менӧ. Кыдз-мый и тішкӧма сійӧс тьӧтӧыс, коньӧр...

Мыйкӧ век на шуалігтыр, тьӧтӧ босьтіс рыжик тыра нопнымӧс, и ми мӧдӧдчим сиктлань, коді ясыда дӧввидзис сьӧд керкаясӧн шонді лэччандорса сӧдз югыдас.

Зина регыд вӧтӧдіс миянӧс, киас сылӧн брезент сумка. Сэсся ми, куимӧн, матыстчим юланьӧ банӧн сулалысь ыджыд керка дорӧ. Стын кодь потшӧс вомӧн турун нӧбӧс чапкӧм бӧрын ме любӧпырысь дыркодь видзӧді керкаыс вылӧ. Сы вӧсна мый чача кодь лӧсьыдіник да мичаник вӧлі керкаыс... Еджыдӧн мавтӧм югыд ӧшиньяса. Джуджыд сигӧра, кодлӧн ӧтар помас тшапа чатӧртчӧма... вӧв юр. Быттьӧ лэбӧ-скачитӧ керкаыс... Вылын кильчӧсӧ баситӧма сорс моз вундалӧм пӧв помъясӧн. И керка керъясыс абу на удитӧмаӧсь воймыны, и ставыс ӧтрӧвнӧй шыльыд коз кер. Пельӧсъяссӧ картина вылын моз тшупӧма — некыті нин абу чургысьӧма ортсыӧ, некыті нин абу нёровтчӧма ни пӧлыньтчӧма. Бур жӧ ки вӧдитчӧма черӧн!..

И уличланьсянь йӧрас лэдзысь, ӧтарӧ-мӧдарӧ воссьысь ӧдзӧсъяса дзиръясӧ со зымкнитӧма тшан кодь кыз сюръяяс вылӧ, болоньсӧ лӧсйӧма, сирӧд шӧрыс кольӧма... Восьты дзиръясӧ и пыр турун доддьӧн... Орччӧн — подӧн пырӧм вылӧ ӧдзӧс, гольсмунысь томана. Мастер вӧчӧма...

И быдлаын тӧдчӧ пу-керйӧс пӧся радейтӧм. Бур киподтуя мортлӧн мичлунсӧ сьӧлӧмнас кылӧм.

Мамыслы паныд котӧртӧны кык зонка, ичӧтыс, буракӧ, арӧс вит-ӧ-квайта, и вокыс неуна жӧ сӧмын ыджыдджык сы дорысь. Кыкнанныс еджыд да гӧгрӧс юраӧсь, кӧмтӧмӧсь, шонді водзын лун-лун гожъялӧмысла кульсьӧм ныраӧсь.

— Мамо, сэтӧльтӧ вайин? — чилӧка горзӧ ичӧтыс, сійӧ ёна гажтӧмтчӧма мамсьыс, кутюк моз ниртчӧ сы дінын, бӧждорас кутчысьӧ.

— Эг, кага, эг удит вотнысӧ... — мыжа моз дорйысьӧ мӧдыс, лэптӧ писӧ моздорас, кутлӧ-топӧдлӧ, лунтырнад бырӧма жӧ гажыс. — Турунтӧ Белянаыдлы бара ковмис ытшкыны, некор вӧлі вотсьынысӧ... Пасибӧ на шу, бур йӧзыс отсалісны вайнысӧ...

— Да мый нӧ кӧть тэнад нимыд? Волы вай ме ордӧ! — Зина нин мырддьӧ мамыслысь зонкаӧс. А мӧдыс оз и тӧдтӧмась, локтӧ. Висьталӧ нимсӧ:

— Юлик.

— Юрик! Ок тэ, еджыд юр... — гажъялӧ Зина. — Видзӧдлы жӧ, кутшӧм мича рыжикъяс ми тэныд вотім. Часлы, жаритам... А ещӧ со мый ме тэныд вайи.

Зина перйӧ сумкасьыс сакар торъяс. Юриклӧн лӧз синъясыс ыпнитӧны шудӧн, пырысь-пыр жӧ и босьтӧ сійӧ сакартӧ да пондӧ азыма нёнявны. А мӧд вокыс оз лысьт босьтнысӧ, ыджыдджыкыд яндысьӧ. Мамыс тшӧктӧм бӧрын сӧмын и босьтіс.

— Мамо, ми важӧн нин тэнӧ виччысям, — шуӧ сійӧ. — Бабушыд пывсянтӧ ломтіс, ми эштім нін пывсьыны.

— Но, молодечьяс! — дзикӧдз долыдмӧ мамыс. — Ми, час, пывсям жӧ... Бур тьӧтасӧ да дядясӧ тшӧтш пывсьӧдам... Пывсянныд вед? — юасьӧ миянлысь.

Да кыдзи нӧ ми ог пывсьӧй?! Кутшӧм коми морт нӧ коркӧ бӧрыньтчыліс жар пывсянысь?.. Дерт, ми быд лун некымынысь купайтчам Сыктылын, сідзсӧ сӧстӧмӧсь ми... Но вермас ӧмӧй тайӧ вежны пӧсь корӧся пывсянтӧ?

А со и коймӧд зонка тыдовтчис — картаысь петӧ йӧв тыра пӧдӧнчаӧн. Ичӧт на жӧ ачыс, ар дас кыка, боквыв ёна пӧлыньтчӧмӧн пӧдӧнчасӧ ӧдва кыскӧ. Юрсиыс сылӧн абу вокъяс мозыс еджыд, а чимсьӧд.

— Ванюк, лысьтін мӧстӧ? — сьӧлӧм сетӧ мамыс. — Но, гажагорт! Но, бур пи, отсасьысьӧй тэ менам...

Мӧдыс яндысьӧ миянысь, немтор оз шу. Медся ёнасӧ, буракӧ, яндысьӧ сыысь, мый тӧдтӧм йӧз суисны сійӧс, мужик мортӧс, нывбаба удж вӧчигӧн.

А мамыс нин тшӧктӧ меным:

— Федя, вай жӧ, зонмӧ, ветлы тэ пывсьынысӧ, дась кӧдзавтӧдзыс. Тэнад мыссигкості ми тані ставсӧ дасьтам-лӧсьӧдам. А сэсся и ми Зинакӧд тшӧтш пывсям... А ті, зонкаяс, кӧдзыд ва лэптӧй ӧшмӧсысь да вайӧй Федя дядяыслы...

Федя дядя... Тайӧ ме нин дядяыс...

А дядяыслӧн сьӧлӧмыс виччысьтӧг мыйлакӧ нормис. Лов вылас кӧнкӧ зэв матын пӧсь синва пондіс кывны дядяыс, ортсыӧ вӧзйысьысь синва... И лючкисӧ ачыс оз тӧд, мыйла тадзисӧ лоис... Гашкӧ, сы вӧсна, мый дядяыс асьсӧ друг тшӧтш кыліс ичӧтик зонкаӧн, со этайӧ еджыд юра гобъясыс кодьӧн... А гашкӧ, гажтӧмыс друг босьтіс гортас ас кежаныс кольӧм татшӧм жӧ еджыд юра вокъясыс вӧсна. А гашкӧ, и мамсьыс нин гажыс бырис. Сылӧн мелі гӧлӧсысь да шоныд киясысь. Му пасьталаас медся бур да медся дона синъясысь... Ӧд дядяыс некор нин сэсся, олігчӧжыс, оз кывлы ни оз аддзыв ставсӧ тайӧс... Гашкӧ, сӧмын вӧтын аддзылас...

Но, дядя, мый нӧ тэ!.. Кутчысь вай... Сідзи и тай синваыд петӧ, дядя...

Немтор, пӧсь пывсянад мед петӧ. Мед сорласьӧ ньылӧмыскӧд. Тані уна ваыс — некод оз казяв. Нырнад кыскалӧмтӧ горыслӧн дзожгӧмыс вевттьӧ и... Вай, дядя, ёнджыка пӧвсав асьтӧ. Мед тэ пытшкысь став ковтӧм ваыс оз синваӧн, а пӧсь ньылӧмӧн петӧ...

Ок тэ, дядя, дядя!..

Сэсся мунісны пывсьыны Домна тьӧт да Зина, а ми зонкаяскӧд да нӧшта пӧрысь бабныс налӧн ӧшмӧсдорса бипур вылын пондім жаритны тшак. Нёль рыжик, мичаджыкъяссӧ да гырысьджыкъяссӧ, ме тшӧкті Зиналы кольӧдны, не шырны скӧвӧрӧда вылӧ картупель сорнас. Ӧні ме найӧс бура солалі да пысавлі шатинъяс йылӧ, быдӧнлы сеталі киас. Дзожгӧны-руасьӧны сӧмын би вылын. А дукыс!.. Ӧдва и ми вермим виччысьны, кор лючкисӧ пӧжасясны найӧ.

Киясын чеччӧдліг да пӧлясигтырйи пондім ми сёйны пӧжалӧм рыжикъястӧ. Ок и чӧскыдӧсь! Дозмӧр яйысь на, буракӧ, чӧскыдӧсь... Сетлас жӧ Енмыс татшӧм кӧрсӧ некодӧн дӧзьӧртӧм тшаклы!..

А бабныс зонкаяслӧн рыжиксӧ жаритӧ кык кирпич костӧ лӧсьӧдӧм скӧвӧрӧда вылын, том картупель сорӧн, выйӧн... Бабушыс зонкаяслӧн зэв нин пӧрысь, кӧкъямысдас арӧс пӧ, ӧдва нин довъялӧ. Пукалӧ сійӧ дженьыдик кыз пес чурка вылын, кадысь кадӧ нюжӧдчылӧ гудравны гажапырысь жваркйысь тшаксӧ. Ки-сойясыс сылӧн добӧлькаӧдз нин косьмӧмаӧсь, кыдзисюрӧ юкалӧм, увйӧсь ӧштшӧпек кодьӧсь, быд ногыс йӧгасьӧмаӧсь да шыграсьӧмаӧсь. Киясыс, буракӧ, ӧдва нин кутӧны паньсӧ. Но кутӧны на тай со, и пывсянсӧ на ломтӧма и...

Кор ме сьӧлӧм сеті сылы, сьӧкыд йывсьыс казьтышті, баб вочавидзис сувтӧм вӧв моз кузя ышловзьӧмӧн:

— Оз тай, бур пи, смертыс во меным, став бур йӧзыс нин куліны-а... Юрӧй уджалӧ, ставсӧ помнита и тӧда, а киын ни кокын некутшӧм лек абу...

А пемдіс нин. Войыс, сьӧд кымӧр моз, вочасӧн личкис-кусӧдаліс сиктысь став шыяссӧ. Ылынкодь, ю катыдын, дзулъялісны миян кӧрӧванкалӧн бияс. Мый со сэні миян йылысь чайтӧны-а? Кӧть эськӧ и Зина висьталӧма... Но всё равно мыйкӧ думайтӧны. Тшакла пӧ мунісны лешак гозйыд да и дзикӧдз вошисны...

А менӧ со сэтшӧма вӧрзьӧдіс тайӧ керкаас воӧмыс. И быдтор йывсьыс мӧвпавсьӧ... Ставыс быттьӧ тӧдса тані... Ставыс ас... Ӧд мыйта татшӧм корӧминаыс сулалӧ Коми му пасьталаын, татшӧм ногӧн да сямӧн пуктылӧм керка-картаыс... Гыр моз лӧсйӧм, пӧлӧсӧн сулалысь квайт кок йылын — жытник, кык ӧдзӧса. Ме тӧда — ӧти джынъяс сёян-юан видзсьӧ, нянь да пызь, а мӧдарас — паськӧм-кӧлуй... Дерт, ӧнітӧ, буракӧ, кушӧсь жыръясыс, но коркӧ ӧд быдторыс вӧвлі, сы могысь и вӧчлісны, тӧда ме...

Амбарыскӧд орччӧн — кӧбрег, зумыда тшупӧма жӧ, пытшкӧсас, кӧнкӧ, миян моз жӧ, джуджыд гу эм, кӧзӧд, кытысь гожӧмбыд оз сывлы йи, и йӧлыд да мый да век кӧдзыд сэні...

Сэсся орччӧн, нёль кок йылын жӧ, вирич сулалӧ — тулысын сэні быдтӧны рӧсада, мед сэсся вуджӧдны градъяс вылӧ.

А неуна улынджык, шӧр гӧптын, — пывсян, кытчӧ ме сӧмын на коли мудзӧмӧс и ньылӧмӧс... «Чӧскыд» кӧра пывсян, сы вӧсна мый пӧлӧкыс пипуысь, а горъяс, дерт жӧ, ставыс гӧрд из... И колаыс ыджыд, абу дзескыд, кӧть мыйта ыркӧдчы пӧсь корӧсьӧн асьтӧ унежитӧм бӧрын.

Ыджыдкодь йӧр горт гӧгӧрыс — сёркни да капуста градъяс вылын быдмӧ, картупель дзоридзалӧ, кыдзи и быдӧнлӧн.

А керка водзас — сад йӧр, торъя потшӧсӧн гӧгӧртӧдӧма, пелысь да льӧм пу сэні ёна паськалӧмаӧсь...

Лӧсьыда овмӧдчылӧмаӧсь... Миян, гортын, ставыс тайӧ эм жӧ, сӧмын тай скӧтыс некутшӧм эз коль-а, война чӧжыс ставыс кушаліс — амбар и гид. Но нинӧм, ловъяӧсь кӧ лоам, гашкӧ, бӧр на ставыс чукӧрмас...

Бабуш висьталіс меным, мый ӧдзӧсъяс и кӧсяк-рама ставсӧ жӧ ачыс кӧзяиныс, сылӧн пиыс, вӧчлӧма. Ок и мастер!.. Сьӧкыд, зумыд ӧдзӧсъясас, пӧдлыштан да, немся кост оз коль, огӧ нин кутӧй сёрнитны джоджъяс йывсьыс, кӧні паськыд плакаяссӧ быттьӧ вурыштӧма ӧта-мӧдныс дінӧ. А шыльыда лӧсйӧм стенъясыс быттьӧ сералӧны-ворсӧны, коз пуыслӧн быд сӧн тӧдчӧ, и быттьӧ ловъя кодьӧсь найӧ...

Кор ставӧн пуксялім пызан сайӧ, Зина перйис брезент полевӧй сумкасьыс ыджыдкодь нянь гримзуль да шкальчикын моль бӧжса «карасиннымӧс». Со, вӧлӧм, мыйла котӧртлӧма сійӧ плашкоут вылӧ!..

— Да мыйла нӧ, мыйла быдторсӧ вайин?! — чуймис кӧзяйка. — Асьнытӧ удзӧданныд...

— Миянлы тырмӧ, — шуис Зина, — сплав вылад ӧні бура вердӧны, оз нин нелямын кыкӧд воын моз...

— Да часлы кӧть инӧ ме ид пызя рок гудрышта, куш тшакыд кизьӧр лоӧ винанад... Куд пыдӧсын кольыштіс на пызьыс...

Ми немтор эгӧ удитӧй шуны, сійӧ котӧрӧн петіс мӧд керкаас, а сэсся и пыртіс пызьсӧ сёй латкаӧн. Кизьӧртіс мӧс вӧра йӧлӧн, ыджыд солдӧкысь чепӧльтіс сов да солыштіс, сэсся и пондіс лэдзны шытӧлалысь на самӧварысь пӧсь ва да гудравны уна вожа пелькиник мутӧйӧн. И дась лои рок! Ид пызя сук рок — коми йӧзлӧн нэмӧвӧйся сёян, коді сэтшӧм пӧтӧс и сэтшӧм ӧдйӧ позьӧ сійӧс лӧсьӧдны. Мамӧ миян частӧ жӧ тадзисӧ гудравліс, и сэтшӧм чӧскыдпырысь ми сёйлывлім...

Домна тьӧт тасьті шӧрсьыс роксӧ ыджыда гӧпталіс, жалиттӧг чӧвтіс сэтчӧ мӧс вый. Ӧні колис сӧмын сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн панявны. Паньыштан боксьыс да гӧптас тульган, паньыштан-тульган. Но, а тэрмӧдлыны миянӧс, война вуджӧм сёйысьясӧс, пызан саяд оз и ков...

Топыда и пуксьӧ кынӧмад татшӧм рокыс. И пырысь-пыр жӧ вынтӧ содтӧ... Муысь кыскӧм став вынсӧ сетӧ мортлы, шонділысь босьтӧм шоныдсӧ и. Сетӧ ставсӧ, мый удитӧма чӧжны идйыс войвывса дженьыдик гожӧмӧ.

Самӧвар дзужгӧ пызан вылын. Мӧс вӧра йӧв тыра гырнич сулалӧ — ловтӧ вӧрзьӧдысь кӧр кылӧ сэтысь, небыд да быттьӧкӧ и мелі... И быдторсӧ казьтӧдӧ сійӧ — муса горттӧ и мамтӧ, ломтысьысь пач водз и пӧсь шаньга... Казьтӧдӧ сэтшӧмторъяс, кодъяс вермасны бырны, вермасны кусны сӧмын сэк, кор ачыд дзикӧдз вылӧ кусан...

Но век жӧ став пӧлӧс кӧръяссӧ венӧ рыжиклӧн чорыд дукыс!.. Жаритчигас нин сійӧ ойдӧдіс керкадор йӧрсӧ да, буракӧ, и сиктсӧ дзоньнас, кузяла и пасьтала. Ӧні сійӧ, пызан вылын руасигӧн, кыза йиджтіс керка пытшкӧссӧ, гильӧдіс да ӧзйӧдіс миянлысь вытьнымӧс, тэрмӧдліс ӧдйӧджык босьтны паньяс... Став лыдтӧм-тшӧттӧм кӧрсӧ быттьӧ кыскӧма рыжикыс вӧрыслысь! Чӧд-озлысь юмовсӧ и лыс-сирлысь мыдсӧ, турун-дзоридзлысь масӧ и турипувлысь шомсӧ, и код тӧдас на мый ещӧ. И выя улисӧн варскакылӧ пинь улад, и тавося картупельыс сэтшӧма лӧсялӧ сы дінӧ... Быттьӧкӧ и сідз-тадз сёянтор, асланым жӧ муын артмӧм сёян, но кыдзи бурмылӧ лолыд ставсьыс таысь...

Ставӧн нимкодьмисны пызан сайын. Торйӧн нин зонкаяслӧн кыпыда дзулъялӧны синъясыс, мамныс торйӧн чӧвталіс налы тшаксӧ и ид пызя роксӧ, да найӧ пырысь-пыр и пондісны пеславны-сёйны.

Ме куимӧн вылӧ кисьталі спиртсӧ, сы вӧсна мый баб эз кӧсйы юны: ог пӧ лысьт, ме пӧ винатӧгыс сідз нин усяла...

— Кодӧртам нин усьӧмаяссӧ да кулӧмаяссӧ, — нормыштӧмӧн шуис Домна тьӧт. — Василейӧс и айкаӧс, быдӧнӧс...

Ме бур сьӧлӧмӧн ошкышті Домна тьӧтлысь верӧссӧ, мися, шань киподтуя морт вӧлӧма.

Кӧзяйкалы, буракӧ, окота жӧ лои сёрнинас личӧдыштны ловсӧ шогъяссьыс да могъяссьыс.

— Сідзи и эм, Федя, — пӧся шуис Домна тьӧт. — Василейлӧн миян чунь помсьыс зарни вӧлі киссьӧ. Ставсӧ ачыс керӧ... Но, дерт, и ме тшӧтш, мый верми, отсаси... Со кутшӧм гажа керка зымкнитім... Керсӧ кутшӧма бӧрйим, ставыс кӧрт кодь ён... Коз кер вӧлі сылы ёнджыка кажитчӧ, гажаджык да югыдджык пӧ сійӧн керка пытшкӧсыд... Мед пӧ аслыным дай челядьлы нэмсӧ тырмас... Арбыд ми сыкӧд пӧрӧдчим да вӧралім... Вӧралнытӧ сійӧ миян ёна жӧ лют вӧлі и. Уртӧ и тулантӧ уна кыйліс, пӧткатӧ ноп тырӧн кыскаліс, мыйта перина и юрлӧс гӧнсьыс лӧсьӧдлім... Ме ачым тшӧтш ветлӧдлывлі сыкӧд, кор энька ёнджык на вӧлі, челядькӧд вермисджык на ноксьыны... Ок, кыкӧннад ёна жӧ гажа да лӧсьыд вӧрад!.. Кор видзысьыд да дорйысьыд дінад... Коркӧ, арын жӧ, помнита, пуксим юдорса гажа нӧрыс йылӧ... Шондіа... Ылӧдз тыдалӧ... Арся вӧрыс быдсяма рӧмнас ворсӧ... Лазйын миян дозмӧр дай вит сьӧла... И томӧсь на ми... Мудзыштсьӧма менам, и нимкодь... Сэтшӧм нимкодь!.. Эг и тӧдлы, кыдзи сэсся топӧдчыштсис Василейыс дінӧ. А сійӧ меліа видзӧдліс веськыда синмӧ да юаліс: «Ёна тай мудзин, Домнуш?» А ме воча шуа ворсӧдчигмоз: мися, жалитыштан жӧ ӧмӧй менӧ? А сійӧ: «Ме кӧ тэнӧ, Домнуш, ог жалит, коді нӧ сэсся жалитас? Миянлы вед тэкӧд дыр ковмас ӧтлаын овны...»

Домна тьӧтлӧн синъясыс кеньсялісны югъялысь синваӧн. Сэсся и дзикӧдз письтіс синваыс, пондіс визувтны гожъялӧм чужӧм вылас бура тӧдчысь уна лыда чукыръясӧд. И пырысь-пыр жӧ чужӧмыс дзоньнас кӧтасис.

И дерт, сійӧ эз миянӧс ӧні аддзы, а коркӧя гажа нӧрыссӧ аддзис да дінас пукалысь Василейсӧ.

Мыйта шогыс чукӧрмис му вылас. Гашкӧ и муыс туис-сьӧктаммис сыысь... Гашкӧ и муыслы сьӧкыдджык лои бергавнысӧ йӧзыслӧн шогысь да дойысь...

Сэсся Домна тьӧт быттьӧ палялыштіс да ыркыдджыка нин шуис:

— Дыр кӧсйис овны Василей, а, буракӧ, меддженьыд нэма вӧлӧма. Война пансян вонас нин кабала воліс: пал пӧ смертью крабрык... Повтӧм сійӧ миян вӧвлі... Бӧрді да бӧрді ме... А сэсся и вӧт аддзылі, сэтшӧм вӧт!.. Быттьӧ ловъя менам Василейӧй... Быттьӧ гуалам ми сійӧс, Василейсӧ, а сійӧ абу на дзикӧдз кулӧма, юрсӧ лэптӧ да юасьӧ: Домнуш, мыйла нӧ тэ менӧ ловъя вылысь гуалан? Ме тэнӧ сэтшӧма жалитлі, а тэ менӧ ловъя вылысь... Да, мися, абу нин тэ ловъя, абу... Кабала нин воис, мися: погиб пӧ крабрым... А сійӧ быттьӧ бара на шуӧ: мый нӧ пӧ кабалаыд!.. Кор пӧ ме ловъя, ловъя... Оз пӧ позь, Домнуш, ловъя мортӧс му улӧ сюйны... И чеччӧ Василейыд, и пышйӧ миянысь... Котӧрӧн пышйӧ вӧрӧ...

Менам мышкуӧй кӧдзавліс татшӧмтортӧ кывзігӧн. А нянь крӧшкиа йӧв сёйысь баб дугдіс панясьӧмысь да пондіс чӧвтавны пернапас:

— Свят, свят, свят... Кӧнкӧ, сьӧлӧмшӧрыд, скӧралӧ, гажтӧмтчӧ ли... Некод ми, рӧдимӧйяс, эгӧ гуалӧй сійӧс да... Меным эськӧ сы местаӧ кувнысӧ, но оз тай смертыс босьт...

— Нинӧм абусӧ эн сёрнит, энька, — сьӧлӧмсяньыс шуис моньыс. — Челядьыслы век нин гажаджык тэкӧд...

— Ок, кагаяс, ок, сирӧтаяс... — ышлолалӧ бабуш, уна аддзылӧм, чусмӧм синъяснас зонкаясӧс меліаліг. — Мый со тіянкӧд водзӧ лоӧ-а?

— Быдмасны! — шуӧ Зина да топӧдлӧ ас дінас медічӧт воксӧ. — Быдман вед, Юлик?

— Ме быдма да ельӧплян вылын понда лэбавны, — пыскыльтӧ мӧдыс.

— Сьӧлӧм менам висьӧ на понда, — водзӧ восьтӧ майшасьӧмсӧ баб. — Мыйлакӧ став мужикуловыс миян рӧдын шудтӧмӧсь да...

— Дугды, энька, — повзьыштӧкодь Домна тьӧт.

— А мый нӧ, сідзи и эм да, — оз ӧвсьы бабуш. — Илляӧй менам, мила гӧлӧва, воддза ерманскӧй война вылад юрсӧ пуктіс. Кык челядьӧн кольлі, кык пи. Ыджыдыс вӧралігӧн помалас асьсӧ...

— Кыдзи нӧ? — ырсмуні ме.

— Тулысын, чарӧм вывті, куимӧн мунасны вӧравны, а бӧрсӧ воасны кыкӧн. Менсьым детинасӧ, кулӧмаӧс, нарт вылын вайисны... Зарадитчигӧн пӧ патроныс виччысьтӧг лыйис, пуляыс веськаліс кымӧсас...

Ми лов шыӧс кутӧмӧн кывзам пӧрысь бабӧс.

— Мӧд вокыс, Василь, ещӧ на шань быдмис. Эстшӧм мастер, енкӧд. Гӧтырыс, Домна, ас кодьыс жӧ зіль да ыджыд сьӧлӧма веськаліс, уджсьыд некор оз и пӧтлы... Овны да овны эськӧ налы, ӧта-мӧднас красуйтчыны да челядьсӧ быдтыны... Но кысь, абу сідзи шуӧма да... Быттьӧ Енмыс ёрӧма миянӧс, ӧпитенньӧ пуктӧма...

— Ой, мамӧ, дугды сідзитӧ сёрнитны! — майшасьӧ кӧзяйка.

— А тэнад нӧ аслад воддза зонкаыд?.. Биа висьӧмӧн жӧ тай сотчис, коньӧрушко...

— Сотчис... — нораа ышлолалӧ Домна тьӧт, сэсся стӧчмӧдӧ миянлы: — Буретш тайӧ керканас ноксигӧн чужліс. Ягын керсӧ мырсим-лэдзим Василейкӧд, а сійӧ тані помасьӧма...

Домна тьӧт гоз-мӧдысь гулькнитіс спиртӧн сорыштӧм чайсӧ, буракӧ, бӧр лӧньӧдіс ловсӧ. Сэсся гажаа нин шыасис пияныс дінӧ:

— Но ті, сьӧлӧм косьтысьяс, кайӧ сэсся водалӧй пӧлатяд.

— Сьӧлӧм косьтысьяс? — серӧктіс Зина.

— А мый нӧ? — воча нюммуніс Домна тьӧт. — Лунтыр он аддзыв — косьмӧ сьӧлӧмыд на понда... Рытнас локтан — бара жӧ на понда вийсян... — кӧзяйкалӧн косіньдзи чужӧмыс дзоньнас тырис нюмӧн. Рытывбыднад ме казялі нин, мый нюмыс сылӧн оз пыді дзебасын видзсьы.

Куим вок кайисны пӧлатьӧ, но сэтысянь дыр на дзулъялісны миян вылӧ налӧн быдтор тӧдны кӧсйысь синъясыс.

— Домнуш, босьтін эськӧ кодӧскӧ мужик пыдди, — ышловзис баб. — Мукӧд дӧваясыс тай пондӧмаӧсь босьтавны… Быдсяма вайӧм йӧзсӧ...

— Дугды, энька, — ӧвтчӧ кинас мӧдыс. — Этатшӧм арава дінас нӧ кутшӧм бур морт локтас?.. Йӧз челядь дінас?.. Кыдзкӧ-мыйкӧ сідз нин олам... Том кадсӧ олӧма нин... Шудсӧ и быдторсӧ аддзылӧма... Ӧні сэсся эсійӧ сьӧлӧм косьтысьяс вӧснаыс нин колӧ овны...

Сьӧлӧм косьтысьяс, буракӧ, унмовсялісны нин.

А менӧ дзикӧдз вӧрзьӧдіс Домна тьӧтлӧн бӧръя шуӧмыс, быттьӧ пыдзыртіс сьӧлӧмӧс. Сы вӧсна мый асланым мамӧ кодьӧн ӧні кажитчис сійӧ меным... Миян мамӧным, дерт, ми ради жӧ оліс... Сійӧ эськӧ, тыдалӧ, тадзи жӧ вочавидзис, юалісны кӧ быттьӧ выльысь верӧс сайӧ петӧм йылысь... А ӧд сійӧ том на жӧ вӧліс... Буракӧ, арӧс-мӧд-коймӧдӧн сӧмын и ыджыдджык Домна тьӧткасьыс...

Менам синъяс вочаасисны Зиналӧн синъяскӧд. Сійӧ читкыртліс син пӧвсӧ, сылӧн гажъялысь синъясыс нуӧдчисны нин узьны...

А меным кыдзкӧ эз ло лӧсьыд... Яндзим лоис... И буракӧ, первойысь на аслам олӧмын меным друг мӧвпыштсис мамӧ йылысь, сійӧ жӧ Домна тьӧт йывсьыс эз сӧмын кыдзи мелі мамъяс йылысь, но тшӧтш кыдзи и нывбабаяс йылысь... Асланыс верӧсъясысь гажтӧмтчысь нывбабаяс йылысь мӧвпыштчис...

— Позьӧ кӧ, ме кая да вода сараяд, — шуи ме кӧзяйкалы.

Сійӧ шензяна синъясӧн видзӧдліс воча ме вылӧ, сэсся Зина вылӧ.

— Мыйла нӧ оз позь?.. Сэні менам вольсалӧма, вонйын...

— А ме татчӧ вода! — чушнитіс моз Зина. — Сараяд ме ог вермы узьнытӧ, мӧс баксӧм век вӧтася да садьма.

Ме петі да воді вонйӧ. Пу крӧвать вылӧ. Перина вылӧ. Крӧвать пасьталаыс вомӧнӧн шняпкысьӧм топыд юрлӧс вылӧ... Кӧзяиныс тшӧтш и бур вӧралысь вӧлӧма, уна пӧтка кыйлӧма — юрлӧсъяс вылӧ и весиг со перинаяс вылӧ гӧныс тырмылӧма... Сяма и морт вӧлӧма... Эстшӧм йӧзӧс Гитлер кокӧшитіс... Зонкаясыс, пияныс сылӧн, велӧдтӧгыд оз нин бать кодьыс киподтуянад лоны. Ас серти тӧда — батьӧ менӧ унаторйӧ эз жӧ удит велӧдны, мый ачыс кужліс да мыйӧ вермӧ велӧдны сӧмын рӧдимӧй батьыд...

Вонъяд буретша ыркыд. Лӧнь... Уліын, картаын, мӧс корсюрӧ ыджыда ышловзьылӧ, кашкӧ и ас кежас тшӧтш мыйкӧ думайтӧ да дзобкйӧдлӧмӧн педзыштӧ улис куйӧд вылын. Бур, мый Домна тьӧткаыс мӧссьыс абу орӧдчӧма. Весиг верӧсыслысь абу кывзысьӧма... Ӧнтай, турун нӧбалігӧн, висьтасис, мый Василейыс письмӧӧн тшӧктылӧма: мӧстӧ пӧ начкы, он пӧ вермы ӧтнадӧн видзнытӧ... «А ме думайта: мися, гашкӧ, войнаыс дыр на нюжалас, да дзик немтор лоӧ сёйнысӧ мӧстӧгыд. А йӧлнад тай кыдзкӧ быдторджык нӧгыльтчӧ... Дерт, сьӧкыд, мый нин сэн шуны! Лунтыр общӧй скӧт дорын вийсян, а гортад локтан да — бара на мӧс, ещӧ на ёнджыка колӧ вийсьыны... А быттьӧ орӧдчи кӧ мӧссьыс — важӧн нин эськӧ ставным ньӧмдім...» — Ме казьтыла ӧні Домна тьӧткалысь тайӧ кывъяссӧ, и бара на пыдӧдз йиджӧны найӧ меным.

Ёся кылӧ свежӧй турун дук — ӧнтая вайӧмасӧ кӧзяйка разӧдӧма сарай пасьталаыс. Лӧскас, буракӧ, корӧсьяс тӧлалӧны, кылыштӧ жӧ налӧн кӧрыс. Картасянь йиджтысьӧ куйӧдлӧн чорыд дукыс. Олӧм дукӧн на ӧвтӧ сарайсьыс, кӧть эськӧ сійӧс вӧчысьыс важӧн нин абу...

Пельӧсӧ ӧшӧдӧм катьмешын шытӧлалӧ чипан. Катьмеш дорас, пыригӧн ме казялі, ыджыд гыр сулалӧ, пытшкас сувтӧдӧм сьӧкыд тоинӧн... Миян, гортын, вӧлі жӧ татшӧм мельничаыс... Да и быд коми керкаын, буракӧ, лӧсьӧдӧма сійӧс. Жугтӧ колӧ майкны... Нэмъяс чӧж коми войтырлы, омӧлик лыа муяснад, ковмыліс клёнгыны-майкны жуг да кач... Жугтӧ некутшӧм мельнича оз вермы изны, мортлӧн киясыс сӧмын вермӧны пызяс пӧртны кӧрт пома сьӧкыд тоинӧн...

Ёна жӧ лӧсьыд вонъяд! Номъяс, войдуръяс, гӧгӧр дзизъялӧны, кылӧны вир-яйыдлысь чӧскыдсӧ, но — он босьт!.. Дженьыдик зэр вильыша сярӧбтіс вевт вылӧ, но тэ дінӧдз оз жӧ мӧрччы. Кутшӧм бура да лӧсьыда ставсӧ думыштлӧма мортыд — керкатӧ и вонтӧ, мед лӧсьыдджыка овсис...

Садьми ме мӧс бакӧстӧм шыысь. Сэсся пондіс кывны мӧс вӧраысь йӧвлӧн пӧдӧнчаӧ дзенйӧдлӧмыс. Лэптышті вон дорӧс — лунъюгыд, сарай ӧдзӧс костъясӧд, эзысь шыяс моз, сатшкысьӧмаӧсь асъя шонділӧн яр югӧръяс.

Ми Зинакӧд быдса кружкаӧн юим шоныд, ловтӧ мавтыштысь мӧс вӧра йӧв.

— Аттьӧ тэныд, Домнуш, — шуис Зина. — Гортӧ быттьӧ волім, зэв ыджыд аттьӧ...

Ме ассянь шуи жӧ гоз-мӧд бур кыв...

— Аслыныд аттьӧыс... — нормыштіс Домна тьӧтка. — Бара на волӧй, миянлань кӧ коркӧ веськаланныд, бара на пыралӧй...

Паччӧр вывсянь бур туй вӧзйис миянлы и пӧрысь баб. Зонкаяс чӧскыда узисны асъя унмӧн пӧлать вылын...

Зинакӧд чӧла восьлалам югыд шондіӧн тырӧм да лысва войтъясӧн яра дзирдалысь ывлаӧд. Сэсся Зина бергӧдчыштіс мелань:

— Федя, мый бара друг тэкӧд лоліс? Тӧрытнад?

— Да кыдзкӧ быттьӧ эз ло лӧсьыд... Домнасьыс... И ставсьыс...

— Эштіс тай!.. Мый нӧ нелӧсьыдыс... Сійӧ вед томнас вӧвліс жӧ, абу гӧгӧрвотӧм...

— Сідз эськӧ да... Но тай мыйкӧ быттьӧ муткыртчис менам...

— Ок тэ! Быдтор кӧ тадзи пондан сьӧлӧм дінад босьтны, сьӧкыд тэныд лоӧ овнытӧ, Федюк.

— Ог тӧд, Зина... Код пӧ тӧдас, мый водзӧсӧ лоӧ...

Восьлалам ми Зинакӧд. Бӧрӧ кольӧ мӧс баксӧм да петук чуксасьӧм шыяса садьмысь сикт. А меным тӧд вылӧ усьӧны пӧлатьын чӧскыда узьысь зонкаяс...

Менам вокъяс, кӧнкӧ, узьӧны на жӧ ӧні...

Ме нӧшта ӧтчыд бергӧдчылі миянӧс пывсьӧдысь-шойччӧдысь, лышкыд нянь-сола керка вылӧ. Войсӧ узьӧм бӧрын сійӧ бара нин скачитіс тшапа лэптӧм юра вӧв моз мӧдлапӧвса помтӧм эрдъяслань.

11

Ме дзикӧдз вунӧді аслам чужан лун йылысь...

И некыдз нин ме эг виччысь, мый медводз казьтыштас сы йылысь Феофан Семёнович — моль бӧжса начальникным. Пажнайтігӧн нуӧдыштіс сійӧ менӧ йӧзсьыс бокӧджык да, явӧ тӧдчӧданаа, шуис:

— Мелёкин, рытнас некытчӧ эн мун — пондам пасйыны тэнсьыд дас сизим арӧстӧ. Смотри, эн сёрмӧдчы некытчӧ.

— Кыдзи «пасйыны?..» — бӧбми ме.

Феофан Семёнович водзӧ на долыдмис менӧ тадзисӧ падмӧдӧмысь, вижоват синъяссӧ наяна читкыралӧ:

— Ыжждӧдлыны пондам! Спиртӧн да бур кыв шуӧмӧн... Понимаете ли, не жӧ куш ужжавны миянлы!

— Мыйла нӧ буретш менсьым колӧ пасйынысӧ? — пыкся ме. — Абу и лӧсьыд... Мукӧдыс нӧ мыйӧн омӧльджыкӧсь?

— Народ корӧ, Мелёкин! — кыпыда шуис начальник. — Кысь эськӧ ме тӧді, народыс кӧ эз казьтышт меным та йылысь?

А меным тайӧ нӧшта на дивӧджыкӧн кажитчӧ:

— Кутшӧм «народ» нӧ эськӧ корӧсӧ?

— А мыйла тэд колӧ тайӧс тӧднысӧ? Корӧны кӧ бур нин! Значит, бур морт туйӧ пуктӧны. Да мый тэ полан? Понимаете ли, радлыны колӧ, а сійӧ матӧ воӧма. И понимаете ли, ог ӧтнадлысь тэнсьыд нимлунсӧ пасйӧ!. Час, ачыд аддзылан, куссьӧм бур лоӧ ставыс...

Ме полігтырйи виччыси рытсӧ, сьӧлӧмӧй вӧлі дількмунӧма. Меным водзвыв нин вӧлі яндзим видзӧдны ёртъяс вылӧ, кӧть эськӧ и найӧ, буракӧ, немтор на эз тӧдны. Коді нӧ эськӧ шӧпнитӧма Пиӧпаныслы? Быттьӧ тай нӧ ме некодлы на эг висьтавлы тані аслам чужан лун йывсьыс... Эз-ӧ Зина?.. Да и сылы ме кыв ни джын эг шулы...

Раз-мӧд-коймӧдысь паныдавлі Зиналысь видзӧдлассӧ, кор лӧсявлім ӧтлаӧ кер быгыльтны. Наяна читкыралӧ сӧмын югыд бугыльяссӧ, мыйкӧ ӧмӧй гӧгӧрвоан сэтысь? Бесъяс быттьӧ ворсӧны синъясас...

Сэсся, буракӧ, гӧгӧрвоис, мый ме юасяна видзӧдлывла сы вылӧ, бернёвтчис да пондіс ме водзын тшап вӧв моз дзирнясьны-мунны... Ок и восьлас жӧ, сӧтанапызьлӧн!.. Мукӧд нылыслысь, мунігас, восьлассӧ быттьӧ он и казяв, быттьӧ сідзи и колӧ. А тайӧ — Зинаыс — юрсӧ чатӧртӧма да быттьӧ нарошнӧ люлькйӧдлӧ зумыд кокъяснас, быттьӧ любӧ сылы тадзисӧ брынкъявны да бекъяснас и став мыгӧрнас вильшасьны-ворсны... Али нарошнӧ ёнджыка дэльӧдчӧ, Гарьяын узигӧн вензьыштӧм бӧрын?..

Кӧрӧванка сувтӧма сикт горулӧ — воймӧм керкаяс дізьвидзӧны мыльк йылын. Берегыс таті зумыд, кос, йирӧдӧм пӧскӧтина.

Конда пур вылын тшынасьысь кухняысь талун быттьӧ чӧскыдджык кӧр ӧвтӧ, свежӧй яя шыд дук кылӧ. Вӧлӧмкӧ, Феофан Семёнович сиктысь ньӧбӧма быдса мегӧӧс, ог тӧд сӧмын, кутшӧм сьӧм вылӧ-а... И роксӧ, тыдалӧ, лышкыдджыка госалӧмаӧсь талун. И сюзь Васькой со бидон дінын сулалӧ, сім чужӧмыс банйӧм-выялӧм блин моз югъялӧ, дерт кӧнкӧ, оз йӧв понда югъяв...

Ляпкыдіник важ пыж амбар водзӧ столӧвӧй кодьӧс быттьӧ вӧчыштӧмаӧсь, клуб кодьӧс ли — миянлы пуксьыны, креслӧяс пыдди, керъяс вомӧнавлӧмаӧсь.

Рач джын яя шыд гумовтісны ыджыд пӧртйысь. Ыджыд дарйӧн проса рок шнёчкӧбтісны бекарӧ. Дрӧб тусьӧн дӧмӧм кружкаӧ Сюзь Васькой чольснитіс эз 100, а 150 грамм спирт! И не сӧмын меным, быдӧнлы сідзи...

Татшӧм пызан саяд миян моль бӧжным лэччигчӧж ньӧтчыд на эз чукӧртчыв. А ӧд со нин мыйта лэччим, джынсяыс унджык...

Пуксялім ми. Феофан Вурдов кавшасис пыж амбар вылӧ — кӧсйӧ висьтавны реч. Мортыд, буракӧ, велалӧма вылісянь сёрнитны уна йӧз водзад, и век нин мыйкӧ трибуна кодьӧс аддзас... Шӧвк дӧрӧма талун начальникным, вежӧма пырся гимнастёркасӧ, юрйывсӧ разялӧма, и турилӧн кодь голяыс дзоньнас тыдалӧ.

Ми чӧла виччысям. Сійӧ нюжӧдіс миянлань веськыд кисӧ, бара тшукис синъяссӧ кытчӧкӧ вывлань да и пондіс рочӧн керавны лэчыд гӧлӧснас, коді меным мыйлакӧ кажитчис будильник часі пружина кодь вӧсньыдӧн да лэчыд доръясаӧн.

— Тэварисси! Как учит нас великий вождь, молодежь — это ба-альшая сила. Рруководствуясь этим и другими учениями вождя, мы, рруководство караванки, делаем всё, чтобы откррывать перед молодыми людями ширрокую дорогу. Чтобы вы, тэварисси, куда как лучше тррудились, чтобы корошую нажетку имели и, понимаете ли, питались — от пуза. Вы сами видите, тэварисси, все это у нас имеется налицо.

Мед бурджыка тӧдчӧдны тайӧ мӧвпсӧ, Феофан Семёнович керыштіс кинас, пыркнитіс кушалӧм кымӧса юрнас, зымкнитіс кокнас да весиг лэчыда видзӧдліс миян вылӧ, кывзысьяс вылӧ.

— А вот сегодня, тэварисси! — Вурдов бӧр тшукӧдіс синъяссӧ вывлань. — Сегодня у двоих из вас событие! Двоим стукнуло семнадцать лет. По семнадцать... Какой короший возраст, тэварисси! Мы, рруководство, корошо понимаем этот возраст, вот почему решили торржественно отметить этот день. Мы, рруководство, знаем — молодая душа не только рработы кочет. Но, понимаете ли — и веселья. Против природы не попрешь, тэварисси! Как говорится, — содтіс Феофан Семёнович да бара лэчыда видзӧдліс миян вылӧ.

— Да кодъяс нӧ сэтшӧмъясыс?! — пондісны горзыны гӧгӧр. — Вайӧ юам нин!.. «Карасиныс» пакталӧ...

— Федя Мелёкин! Тамара Турубанова! Станьте! — чилӧктіс начальник. — Покажите свои семнадцатилетние лица!

Видзӧда, нывъяс кельӧбысь брынс сувтіс Тамара. Мыйкӧ, буракӧ, шуалӧ, но йӧзлӧн ызгӧм пырыс немтор он велав. Пӧсялӧма, чужӧмыс юрсиыс кодь жӧ гӧрд лоӧма. Ӧні дзик нин оз тусь кодь сійӧ... Ме сувті жӧ. Яндзим меным, синъясӧс ог тӧд, кытчӧ воштыны... Но тшӧтш и нимкодь меным... Лӧсьыд! Эта мында йӧз пасйӧны менсьым чужан лун... Ӧд война чӧжыс некор ме эг нимлунасьлы. Весиг дас квайт арӧс пасйыны вунӧді...

А Вурдов век на сулалӧ амбар вевт вылын, буракӧ, абу на помалӧма речсӧ, гашкӧ и медся историческӧйсӧ на кӧсйӧ шуны.

— Некоторые, может, спросят, — енэжас шуис Феофан Семёнович. — Почему, спросят, именно этих товарищей отмечает хвостовая караванка? Сразу отвечаю: во-первык, они корошо рработают. Во-вторык, сегодня мы вместе с ними, ӧти сайын,... заоднӧ отметим всек, кому в этом году стукнуло и, понимаете ли, стукнет семнадцать лет...

— Ур-ра! — ӧтпырйӧ равӧстісны морт комын. — Дас сизим арӧсаяс вӧсна! Мед олас Пиӧпан Вурдов!

Феофан Семёнович ӧвтчис на кияснас, мыйкӧ висьтавтӧм на сылӧн кольӧма, но лыбис сэтшӧм шум, мый мортыдлы колис сӧмын медбӧръяысь ӧвтыштны кинас да бӧр лэччыны грешнӧй му вылӧ.

Начальник босьтіс ассьыс стӧкансӧ, пондіс быдӧнкӧд точкысявны. Ми лӧсыштім-юим «карасин» да медводз уськӧдчим улиса да гӧрда ымралысь сын тшытшъяс вылӧ. Чӧскыдыс! Ок и добра жӧ лӧсьӧдӧма Капит дядь!.. Аслас капканъясӧн кыйӧмаысь! Муса Сыктылысь лэптӧмаысь!.. Сідзи и сылӧ вомад!.. И буретша сола... Ме некор на таӧдз эг сёйлы татшӧм чӧскыда солалӧм черисӧ... И тшӧгӧсь сынъясыс, кыз чигӧн тупыльтчӧмаӧсь... Ок — добра!..

Сэсся тшӧктісны шуны тост Капит дядьлы, кыдзи медпӧрысь, олӧмсӧ медбура тӧдысь мортлы. Мӧдыс эз кут ышнясьны — сувтіс, веськӧдіс ыджыд тушасӧ, шуйга кинас лӧсьӧдыштіс пашкыр бурысьсӧ, сэсся весиг гыжйыштіс юр пыдӧссӧ. Тӧдчанаа шуис:

— Ме чайта, войтыр, таладор югыдас чужан луныд — быд мортлӧн медыджыд праздникыс и эм. Да-да, эн сералӧ!.. Эн сералӧ, а думыштлӧ бурджыка... Вед чужан луннымӧдз некод мийӧ эгӧ вӧлӧ, вермим и сӧлсем не лоны... А видзӧд со — лоим... Лолалам сӧстӧм сынӧдӧн... Сыктылысь васӧ юам... Чери кыям, чери сёям... Батюшко-шонді миянӧс шонтӧ... И, кунды-мунды, нылъяс миянӧс окалӧны...

Ыджыд бурыся пӧрысь лев вильыша читкыртліс син пӧвсӧ нывъяслань, гӧгӧр гажаа серӧктісны, стариклысь водзӧ сёрни виччысигмоз.

— И чужлӧмаӧсь со, кунды-мундыясыд, бур пӧраӧ — гажа гожӧм помасьӧ, озыр ар заводитчӧ... Мед жӧ кузь нэм да бур шуд лоӧ именникъяслӧн!

Коми йӧзлысь меддона бурсиӧмсӧ вӧзйис миянлы старик!

Ставӧн чеччыштісны места вывсьыныс да тшӧтш горӧдісны:

— Кузь нэм да бур шуд!

— Кузь нэм да бур шуд!

И юим ми кузь нэм да бур шуд вӧсна. Сэсся и чӧскыд шыд вылӧ уськӧдчим, госа рок вылӧ да... И некутшӧм мудз быттьӧ миян абу и вӧвлӧма, сёрнитны окота, бур кывъяс шуавны... Сьывны окота... Кодӧскӧ кутлыны да окавны окота...

И шондіа рытыс... Шондіыс оз нин пӧж гожся моз, а небыдика меліалӧ быттьӧ йӧлӧн едждӧдыштӧм енэж йирксяньыс... И ыркыд тӧв тшӧтш гажӧдчӧ-гуляйтӧ миянкӧд... И Сыктывлӧн, миянӧс вердысь-юкталысьлӧн, лӧз ваыс орччӧн шлывгӧ... А меным дас сизим арӧс!

Дас сизим!..

Но чӧвлы, мыйся нӧ мешӧк вайис Пиӧпаныслы Ӧндрей? Мыйкӧ перйӧны мешӧк пытшсьыс... Гармуни перйӧны! Да но — гармошка! Выль хромка!..

Татшӧмтортӧ казялӧм бӧрын ставӧн быттьӧ ойӧктісны раднысла. Ӧд мыйта уджалім-лэччим, музыка шысӧ эг кывлӧ. А, видзӧд со, гажныс бырӧма жӧ сыысь!..

Но мыйла Пиӧпаныс сетӧ гармунисӧ Зиналы?

Босьтіс со ёмаыд. Шуда чужӧма, пуксис быгалӧм важ кер вылӧ, тяпиа коксӧ кресталіс мӧд пидзӧс вылас. Но а водзӧсӧ мый?..

А сэсся Зина няжнитіс-восьтіс мекъяссӧ — арся пипу корлӧн чимгӧрдӧн сӧмын и ыпнитлісны найӧ. Сэсся и пондіс чашйыны-ворсны Шондібанӧй. Юрсӧ бок ногӧн моз чатӧртӧма, вом доръясыс вӧрыштӧны, кок пӧвнас тапйӧдлӧ.

Пырысь-пыр жӧ ставӧн эновтісны «пызан сайсӧ», уськӧдчисны ӧтчукӧрӧ да пондісны майкны-йӧктыны. Коді кыдзи кужӧ. Коді кыдзи вермӧ. Му бердӧдзыс лажыньтчылӧмӧн и вӧр пу йылӧдзыс брынснитлӧмӧн. Ӧткӧн и гозйӧн-гозйӧн... Ме, кӧть эськӧ сідзи и эг на велав лючкисӧ йӧктыны, чибӧ моз тшӧтш скокниті горзысь, чеччалысь, ыпъялысь чукӧрас. Кыдзи коркӧ Ыбынын, Победа лунӧ... Кокъяс асьныс йӧктӧдӧны менӧ... Сэсся гумыльгаӧн ызгысь-бергалысь вабергачыс петкӧдіс менӧ Груня-Бруня вылӧ. И дивӧ менӧ босьтіс, синъясӧс чашкӧдӧмӧн видзӧда... Квайт пудъя Груня-Бруняыс сідзи и жбыркъялӧ, сідзи и жбыркъялӧ. Быттьӧ сьӧла. Тшӧг вир-яйыс сӧмын и лайкъялӧ да блёнкъялӧ бабаыдлӧн. Чужӧмыс мырдгӧрд лоӧма... Сійӧ кватитіс менӧ небыд пӧсь кияснас, жбыркъялӧ ме гӧгӧр, сьылышталӧ, и олӧмыслӧн югыд радлун сявкйӧ Груня дінысь, тшӧтш ӧзтӧ менӧ... Ме тшӧтш сьылыштала чеччалігмоз... Пӧсь киссьӧ ме вылысь шорӧн... И гӧгӧр пӧсялӧмаӧсь, кашкӧны. Но некод оз кӧсйы дугдыны йӧктӧмысь. Миянӧс ставнымӧс ыззьӧдіс, чажнитӧдіс, бордйӧдіс гажа Шондібанӧй.

Зина няжйис-ворсіс коставлытӧг. Корсюрӧ ме вочаасьлі сылӧн гажъялысь синъяскӧд...

— Федя, кылан, Федя, ноко волы татчӧ! — горӧдіс меным Зина. Ме чепӧсйи сы дінӧ. — Носӧвикыд эм тэнад, Федя? Аддзан, кутшӧма пӧсялі, а сувтлынысӧ оз позь — мед йӧктӧны йӧзыс... Вай чышкышт чужӧмӧс.

Зиналӧн гӧгрӧс кымӧсас и збыльысь сярвидзӧны гырысь лысва войтъяс кодь мольяс... Ме перъя зептысь носӧвик, Зинаыс жӧ и мыськаліс сійӧс меным тӧрыт, да тірзьыштысь киясӧн чышкала Зиналысь кымӧссӧ, бандзибъяссӧ, голясӧ, синъяссӧ. А сэсся — вӧрсаыс быттьӧ тойліс менӧ! — веськыда йӧз дырйиыс окышта Зинаӧс... Вочасӧ сійӧ сэтшӧм шудаа нюммунӧ меным, мый менам вир-яйті быттьӧ пӧсь гы лайкнитӧ...

Ме лэчча ва дорӧ, сьӧлӧм бурмытӧдз мысся Сыктывлӧн ыркыд ваӧн. Йӧктысьяс, видзӧда, вочасӧн чинӧны. Сэсся кольӧны сӧмын кыкӧн — Тамара да Гӧрд Ӧльӧш. Биа ӧгыр кодьӧсь нин чужӧмъясыс, но некыдз оз кӧсйыны сетчыны ӧта-мӧдныслы. Мудзӧмаясыс гӧгӧр кытшалӧмаӧсь найӧс. Гораа шензьӧны. Нӧшта нин ыззьӧдлӧны... Зина век на ворсӧ и, оз жӧ кӧсйы налы сетчыны...

А со Тамара, тэрыб кокъяснас сизьдігтыр, чилӧктіс сьывны частушка, кашкӧ и сьылӧ:

— Ӧльӧксейӧй, муса зонмӧй,

Радейта ме тэнӧ.

Вӧльнӧй светыс оз ло муса,

Вунӧдан кӧ менӧ!

Мӧдыс оз жӧ кӧсйы сетчыны и сьылӧмнас. Варыш моз шевкнитіс бордъяссӧ, и муртса на удитіс помавны куплетсӧ Тамара, пырысь-пыр жӧ горӧдіс:

— Шондібанӧй, рудзӧг няньӧй,

Мамӧлӧн пӧжалӧмӧй.

Шондібанӧй, рочаканьӧй,

Дум вылысь вошлытӧмӧй!

Сэсся и мӧдӧдчисны, мӧдӧдчисны сяркӧдны! Ӧта-мӧд вежмӧныс, ньӧти коставлытӧг — ӧтиыслӧн куплет помыс быттьӧ нетшыштӧ мӧдыслӧн вомысь выль куплет.

Тамара:

— Лӧсьыд пожӧм ягын овны —

Тӧла дырйи оз сёй ном.

Лӧсьыд жӧ зонмӧс радейтны,

Коді мича, коді том.

Ӧльӧш:

— Ныланӧй пӧ ныланӧй,

Шобді булки чужӧмӧй,

Шобді булки чужӧмӧй,

Юмов преник вом дорӧй!

Тамара:

— Шондібанӧй, шондіӧй,

Менсьым лысьӧм шонтысьӧй,

Шондібанӧй, милӧйӧй,

Менсьым сьӧлӧм косьтысьӧй!

Ӧльӧш:

— Кор нин бара, кор нин бара,

Кор нин бара аддзысьлам?

Кор нин бара аддзысьлам да

Садь бырлытӧдз окыштчам?

Тадзисӧ сьылігӧн Ӧльӧш ляскысьліс Тамара дінӧ — быттьӧ и збыльысь кӧсйис окыштны, но мӧдыс, йӧктігтырйи, уйкнитіс бӧрвыв, сэк жӧ наянджыка нин сьыліс:

— Визул жӧ нин Сыктыл юыс —

Чожа жӧ нин кылӧдӧ.

Мудер жӧ нин тайӧ зонмыс —

Чожа жӧ нин ылӧдлӧ.

Ӧльӧш:

— Кӧч кок туйӧ руч сувталӧ —

Кӧчлысь локтӧм кыйӧдӧ.

Мича нывлы лэч октала —

Венеч улӧдз вайӧда!

Тадзисӧ ыкшасьӧмысь ныв быттьӧ дзикӧдз скӧрмис, пондіс омӧльтны йӧктысь ёртсӧ:

— Менам милӧй гӧгӧрвотӧм —

Сӧмын корӧсь чегъявны:

Поспом дорӧдз колльӧдіс,

Ӧтчыд эз куж окыштны.

Мӧдыслы, дерт, татшӧмторыд эз жӧ кажитчы — воча чушнитіс сійӧ:

— Доддяла ме каньӧс паньӧ,

Тӧрӧканӧс рӧзвальӧ.

Пуксьӧда ассьым мусаӧс —

Лэччӧда базар вылӧ.

Но вермас ӧмӧй дыр дузъявны радейтысь ныв? Со нин сійӧ бӧр нюмъялӧ мича гожся асыв моз:

— Ме кӧ кула, менӧ дзебӧ

Сыктыл гажа нӧрысӧ —

Мед ме кылі, мед ме аддзи

Милӧйлысь бӧрдӧм шысӧ.

Медбӧрын Зина клоп топӧдіс гудӧк мекъяссӧ, пуктіс хромкасӧ бона вылӧ.

— Ой, начкасны тай татчӧ кык адгоршыд!

Зина матыстчӧ ме дінӧ, нуӧдӧ ва дорӧ, ми лэччам да мыссям, ме бара на мысся... Менам юрӧй бергӧдчӧ... Спиртысь и музыкаысь... Радлунысь и йӧктӧмысь... Зина видзӧдӧ меным синмӧ да юасьӧ:

— Коддзин тай, Федюк?

— Ме коддзи? — шенася ме. — Да меным талун, мед коддзыны, бӧчка вина оз тырмы...

— А тэ, Федюк, Сыктыл васӧ юышт, — тшӧктӧ Зина, — спирт вылад сійӧ вина моз жӧ босьтӧ...

Сійӧ, буракӧ, дузъялыштӧ ме вылӧ, Груня-Брунякӧд дыртӧ чеччалі да... Ворсігас тай бура дзенйӧдліс синъяснас-а... А меным долыд! А ме рад!.. И пыр быттьӧ ёнджыка коддза...

— Позьӧ и юны! — чиктыла-горза ме. — Талун быдтор позьӧ! Дас сизим арӧсыс ӧтчыд овлӧ! Кыдзи тай старикыс шуис: медыджыд праздник пӧ чужан луныд!.. Талун ме, Зина, Сыктылсӧ дзоньнас верма юны! — горза мый вермӧмысь. Ставӧн видзӧдӧны ме вылӧ, буракӧ, и збыльысь виччысьӧны, кыдзи ме понда Сыктылсӧ гуньгыны... И меным сэсся быть нин лоӧ шыбитчыны ваӧ, шуӧма кӧ — колӧ вӧчны!..

Палялі ме ю шӧрын.

Вӧлӧмкӧ, упка-варчча мӧдлапӧвлань, мый меным сэтысь ковмӧма? Водзын, лыа бӧжсайса вӧрын, шонді лэччӧ... Кӧдзыдкодь, абу ӧд нин гожся ва, август пом, куим лун мысти сентябрь...

Ме бергӧдчылі гажаа сьылысь-ворсысь береглань: гашкӧ, бӧр косны? Мыйкӧ тай зэв сьӧкыд быттьӧ варччынысӧ талун — лолӧй тырӧ, и сойясын этша выныс...

А со тай кодкӧ тшӧтш уйӧ месянь неылын. Да тайӧ жӧ Виктор, немецъяс пиысь ӧти. Код юрӧн жӧ али мый пырӧма ваас? Кодӧн ни гажаӧн быттьӧ тай нӧ ме эг на аддзыв сійӧс...

— Варччылам мӧдлапӧлӧдзыс! — горза сылы, аслым ёна долыдджык лоӧ, мый орччӧн уйӧ ловъя морт.

— Варччам нин да, Федья, — оз паныдась сійӧ, ачыс сӧмын и шлопйӧдлӧ-шыблалӧ паськыд кырыма сойяссӧ, коскӧдзыс ва пытшсьыс лыбавлӧ гожъялӧм тушаыс.

Мӧдлапӧлын ми котралыштім Викторкӧд, сэсся и орччӧн водім шоныд лыа вылӧ, кытысь абу на удитӧма ыркавны лунтырӧн босьтӧм шоныдыс. Сьӧлӧмӧй менам сӧмын и діпйӧдлӧ лыа вылас... А Виктор, видзӧда, дзик садь. Меным яндзимкодь лоӧ сыысь. И тӧда ме — нӧшта нин оз ло лӧсьыд, кор йӧз дінас бӧр воа.

— Корошо веселиль народ, — ышловзис Виктор. — Песни корошо зинген... пели.

— Да, бура лои нимлунасьӧма, — шуа. — А тэсӧ нӧ эськӧ мый дзуглясян?

— Да, Федья, подумаль о том, о съём... Девушку не смель танец приглашать...

Виктор босьтіс содз тырыс лыа да вӧсньыдика пондіс кисьтыны сійӧс водзас. Чӧла видзӧдыштіс аслас татшӧм удж вылӧ. Сэсся бара на шуис:

— Мне, Федья, наверно, уже никогда не зналь такой веселье...

— Мыйла нӧ? — эг гӧгӧрво ме.

— Война все зачеркнуль... Родина быль... Родной река, богатый колхоз быль, своя песня звучаль, парни с фредхен гуляль на высокий берег, Федья... А теперь — что? Гитлер подлий... и у нас и Германия жизнь сломаль... Много людей жизнь сломаль... Сволочь... Теперь мать не знай где... Сестра есть — не знай, какая сторона...

— Нинӧм, Виктор, — шуа сылы, — бӧр на ставыс ладмас, мамыдкӧд и чойыдкӧд аддзысян... А миян со батьяс усисны, некор нин ог аддзысьлӧй...

— Да, Федья, это есть рихтіг, правильно... — падмис сійӧ, — это так есть. Всем тяжельо...

Чӧла куйлыштӧм бӧрын улітіджык, зумыд подъя лажмыдіник коськ чукыльӧд, кыті этша и ковмис варччынысӧ, ми бӧр вуджим Викторкӧд. Чӧла жӧ восьлалам кӧрӧванкалань.

Видзӧда, бадь бурысь сайын, видзкодьӧд, ки на ки кутчысьӧмӧн мунӧны Тамара да Иванов. Тамара гуляйтӧ высланнӧйкӧд! Ме весиг джӧм сувті ёна чуймӧмӧйла... И сэки кылі, кыдзи Ивановыс пӧся шуис:

— Ок тэ менам, зыряночка-заряночка!

Менӧ лэчыда кырыштісны тайӧ кывъясыс. Меным окота лоис горӧдны, уськӧдчыны да нетшыштны Тамараӧс Иванов киысь... Ӧдва ме и куті ачымӧс.

«Кутшӧм ӧд пыста! — лӧгалі ме Тамара вылӧ. — А тӧндзи вӧлі тетьялӧ пур дорын — велӧдчыны понда, агрономӧн лоа... Часлы: велӧдас сійӧ тэнӧ му и куйӧд радейтны...»

Кӧрӧванка дорын меным бара на мыччисны кружка — ю пӧ, Федя, дзикӧдз лӧзӧдӧмыд сы дыратӧ купайтчӧм бӧрын. Ме юи да воді.

Асъя войнас мыйкӧ менӧ садьмӧдіс, лёк вӧт ли мый ли. Видзӧда, ывлаас, менам ӧшинь водзын, перилӧ вылӧ лябмунӧмӧн, кодкӧ пычкысис-восіс. Менӧ ачымӧс муртса эз мӧдар гугӧд татшӧмтортӧ казялӧм бӧрын... Менам аслам юрӧй желляліс-косяліс-висис. И гырк пытшкӧсӧй гудрасис жар лунӧ шузьӧм помӧй гу моз... Кодкӧ нориника, коньӧр моз, лӧвтыштіс узигмозыс. Кодкӧ мыйкӧ повзьӧмӧн сӧрис — лунся гаж бӧрын эз ёна лӧсьыд вӧв дас сизим арӧсаяслы... Табак сора спирт дук чорыда йиджтысьӧма плашкоут пытшкӧсӧ... Меным дум вылӧ усис тӧрытъяыс: мися, ӧд ме верми вӧйны, верми пӧдны Сыктылас. Сэтшӧм кодӧн пырсьӧма ваас да... И сэтшӧм шог да гажтӧм меным лоис! Кӧть голя тырнад омльышт эновтӧм пон моз...

Со ӧд кутшӧм этш тӧдтӧм гажӧдчӧмыдлӧн мӧдар баныс!

Оз позь меным тадзисӧ юны... Некутшӧм кутӧдтӧгыс юны... Тадзинад ӧд ме верма дзикӧдз ньӧмдыны коркӧ... Да и мый нӧ миянысь лоӧ, пондам кӧ и водзӧ тадзи юны? Дас сизим арӧсаясыс? Тадзи кӧ быд лун пондам глӧтьйыны «карасинсӧ»?.. Ми жӧ ставӧн сотчам либӧ йӧймам... Либӧ Сыктылын пӧдам...

Окма жӧ эськӧ да!

А орччӧн моз, морт тӧран мында кост сайын и эм, узьӧ Зина. Сук сьӧд синкымъясыс пушыда шлапкысьӧмаӧсь синъяс вылас. Лӧня, пӧшти шытӧвтӧг лолалӧ. Вылын морӧсыс джынвыйӧ восьса — Зина радейтӧ ыркыдын узьлыны. И дерт, оз вись сійӧ, войт мында сӧмын и юыштлӧ винасӧ, и оз миян моз быд лун... Сэтшӧм лӧньлунӧн ӧвтӧ сы дорысь! Сэтшӧм мелілунӧн. Быттьӧ пессьысь-йӧйталысь мирыслӧн став лӧньлуныс и мелілуныс позтысьӧмаӧсь Зина пытшкӧ...

А меным сэтшӧм гажтӧм! Сэтшӧм шог... И вывті ӧткаӧн ме кажитча ачым аслым... И весиг быттьӧ мыйыськӧ пола ме, «карасинӧн» бонзьӧдӧм лолӧй тӧв йыв пипу кор моз сыркакылӧ...

Ме водзӧ ог вермы кутчысьны да нюжӧда киӧс, небыдика малышта Зиналысь шӧвк кодь шыльыд голясӧ. Зина восьтӧ синъяссӧ. Пырысь-пыр жӧ, буракӧ, казялӧ менсьым матӧ воӧмӧс, пӧся вашнитӧ:

— Лок ме дінӧ...

Ме, тіпкысь сьӧлӧма, шы ни тӧв вуджа, мед огджык тыдав, шырпи моз лажыньтча стенладорас. Зина пӧся топӧдӧ менӧ. Менам нырӧй веськалӧ сылӧн зэлыд морӧсъяс костӧ. Мӧс вӧра йӧв кӧр быттьӧ кылӧ сэтысь... И пырысь-пыр жӧ лӧньӧ менам лолӧй. Шоныд и лӧсьыд меным лоӧ. И лёк да гажтӧм думъясӧй, арпиян моз, кытчӧкӧ ставныс сявгысьӧны...

12

Нимлун лышкыда пасйӧм, кор моль бӧжным дзоньнас быттьӧ мынліс быдлунъя тӧждысьӧмъясысь, колис уна казьтылантор. Водзӧ мӧдӧдчим, бара уджӧ пырим, а ёсь кывъя чиганъяс быд прӧст здукӧ кикимеритчӧны, выльысь и выльысь пӧльтӧны кольӧм серпасъяссӧ. Торйӧн нин Ӧнча Микол быдӧнӧс петкӧдлӧ — коді кыдзи йӧктӧма, кыдзи кодалӧма... Ачыс сійӧ садь вӧлӧма, лишнӧйтӧ оз ю, век запас чӧжӧ тумбочкаас, ён замок сайын. И кодлыкӧ кӧ оз тырмышт «карасин» нормаыс, век Микол дінӧ мунӧны, дерт, оз тыртӧм киясӧн...

Эг чайтлы ме, мый Миколыс тадзи вермӧ петкӧдлыны мӧд мортлысь шуӧм-керӧмъяссӧ... Пондас кикимеритчыны да быдӧн висьтавтӧг вӧлі тӧдӧны асьнысӧ. Ныр-вомсӧ вӧчлас, гӧлӧссӧ вежлас, походкасӧ... Кор Миколыс менӧ «ворсіс», моль бӧжсаяс муртса эз кувны сералӧмысла. Петкӧдліс сійӧ, кыдзи ме мегӧ моз скокйӧдлі йӧктігӧн, кыдзи Зина киясысь нетшкыси ваӧ пырны. Вӧлӧмкӧ, и лёк кывъя частушкаяс сьывны заводитсьылӧма. А ачым ме ог и помнит тайӧс. Но — сьывсьӧма, мукӧдыс тшӧтш вӧлі шуӧны... Кыдзи гӧра йылын межӧс начкӧны...

Татшӧмнад абу ёна любӧ вӧлӧма асьтӧ аслыд аддзыны бокысяньыд. Кӧть эськӧ и мукӧдыскӧд тшӧтш ёна сералі ме Микол вылӧ видзӧдігӧн. Серала ме, а сьӧлӧмӧ быттьӧ чунйӧдлӧны: тырмас тадзитӧ юны!.. Тырмас! Дзикӧдз вед верман ылавны... Весиг Ӧндрей казялӧма менсьым кымрасьӧмӧс, матыстчис ме дінӧ, юасьӧ:

— Мый нин Федяыс сэтшӧм дзугыль ветлӧдлӧ? Гажа рытсӧ урсалӧ?

— Да, мыйкӧ тай...

— Эн-ӧ висьмы?

— Да эг, Ӧндрей!.. Ачым ог тӧд, мый... Кыдзкӧ быттьӧ сьӧлӧм эзджык понды бурмыны... Век керъяс да керъяс... Спирт да...

Ӧндрей нуӧдіс менӧ шкиперлӧн каютаӧ, кӧні найӧ олісны батьыскӧд кыкӧн. Сэні неыджыд ӧтка ӧшиньӧд пырис тырмымӧн югыд. Бура пелькӧдӧм пызан. Стенъяс бердын кык топчан, Ӧндрейлӧн узьланін весьтын — книга тыра джадж, кодӧс водзті ме эг аддзыв, кӧть эськӧ гоз-мӧдысь пыравлі нин татчӧ.

— Чемоданысь перъялі книгаяссӧ, — мед век ки улынӧсь вӧліны, — шуис Ӧндрей. — Госпитальын дыртӧ куйлігӧн водӧмӧн ме велалі лыддьысьнысӧ... А тэ, Федя, лыддьысян жӧ? Ме аддзылі ӧтчыд.

— Менам сьӧрысь куш сӧмын ӧти книга — «Великӧй моурави». Историческӧй...

— Тӧда, Федя... — ловзис Ӧндрей. — Зэв бур, мый тэ лыддьысян! Бур книгаыд, Федя, лёк вылӧ оз велӧд. — Чӧв усьліс, ышловзис, сэсся содтіс. — А сэсся, буракӧ, некод оз и босьтлы книгатӧ киас?.. Дерт, сьӧкыд удж... И кадыс абу... Но сӧмын-ӧ таын делӧыс?..

— Эз велавны ми вокыс книга дінад, — шуа Ӧндрейлы. — Война дырйиыд не велӧдчӧмӧдз вӧлі да. Дас ӧти-дас кык арӧссянь мужичӧй уджтӧ мыркигӧн... Да кынӧмпӧт вӧснаыд вийсигӧн... — аслам тшӧтшъяяс йылысь тадзисӧ думайтіг-сёрнитігӧн менам весиг горшӧй курзьыліс. — Миянлы, Ӧндрей, тані, кӧть и эгӧ веськавлӧй пуляяс улӧ, эз жӧ кокньыд вӧв.

— Ме гӧгӧрвоа, Федя... Да тэ пуксьы.

Меным и аслым зэв окота вӧлі сёрнитны мыйкӧ мӧдтор йылысь, не куш сӧмын вӧр йылысь, бур, мый нуӧдіс... Ми пуксим сыкӧд топчанъяс вылӧ.

— Федя, а кыдзи нӧ эськӧ тэсӧ велавлін книга дінас? — юаліс Ӧндрей.

— А код пӧ тӧдас! — серӧкті ме.

— Федя, ме ӧд учитель, велӧда челядьӧс... Меным окота тӧдны татшӧмторъяссӧ.

— Медводдза книгаыс, буракӧ, «Доктор Айболит» менам вӧлі, первой классын премия пыдди сетлісны, — нимкодьпырысь казьтыштсис менам. — Ок и ме лыдди сійӧс! Ёна и ыззьӧдіс сійӧ менӧ! Пӧсь Африка. Лимпопо! Тӧдтӧм зверъяс... Лёк Варвара вылӧ сэтшӧма лӧгӧй петіс. «Потому что без Варвары жить зверятам веселей!» — лов тырӧн дӧжнышті ме важсясӧ.

— А сэсся? — юасьӧ Ӧндрей.

— Сэсся, буракӧ, и мукӧд книгаяс окота лои восьтывны. Бара мыйкӧ вӧвлытӧмӧс тӧдмавны наысь... Да и батьӧ ышӧдӧ вӧлі: лыддьысь пӧ, пиӧ, лыддьысь. А регыд мысти учительным, Дмитрий Егорович, менӧ индіс асланым начальнӧй школаын книгаяссӧ видзны да сетавны. Сэки, дерт, ме ставсӧ лыдди, сё-мӧдӧс, кодӧс гӧгӧрвои да кодӧс эг... Семилеткаын велӧдчигӧн ёна лыддьыси и. Урокъяс бӧрын вӧлі босьта книгатӧ, и телепит меным ӧдйӧджык сатшкысьны сэтчӧ. А куим верст гортӧдз. Поле шӧрас вӧлі восьта да мунігмоз лыддя. Войбыдъясӧн лыддя... А сэсся войнаыд лоис да ставыс торксис. Олӧм и велӧдчӧм. Не лыддьысьӧмӧдз нин сэсся лоис. Лун и вой со уджалам. «Карасин» юам...

— Федя, тэ верман босьтны менсьым любӧй книга! — сьӧлӧм сетіс Ӧндрей. — Ӧтиӧс помалан — мӧдӧс босьт. Унджыкыс тані менам историческӧй. Со — «Чингиз-хан», писатель Янлӧн. А со — «Батый», тані гижысьыс водзӧ нуӧдӧ событиеяссӧ. Эн лыддьыв?

— Эг...

— Сідзкӧ и босьт да лыддьы. Сэтшӧм лӧсьыда петкӧдлӧма сэкся йӧзсӧ и кадсӧ... Быттьӧ ачыд ловъя юрнад веськавлан монголъяс дінас. Ас синнад и пельнад ставсӧ аддзан и кылан... А со Василий Юхнинлӧн «Алӧй лента...»

— Сійӧс ме лыддьылі! — нимкодьпырысь горӧдсис менам. — Ок, лӧсьыд книга!

— Да, коми йӧзӧс бура петкӧдлӧма тані, — книгасӧ меліа шылькнитігмоз шуис Ӧндрей. — А ӧд тайӧ романыс историческӧй жӧ, Федя... Сы серти йӧз и миян бӧрын на кутасны тӧдны, кыдзи овлӧмаӧсь-вывлӧмаӧсь комияс... Зэв бур, Федя, мый тэ историясӧ радейтан. Историяыд, другӧ, унаторйӧ велӧдӧ. Овнытӧ велӧдӧ и. Отсалӧ бурджыка гӧгӧрвоны — мый вылӧ чужӧ да мый ради олӧ му вылас мортыс.

— Тайӧс нӧ быть колӧ гӧгӧрвоны? — бӧб моз юалі ме.

— Да кыдз нӧ сытӧгыс, Федя! — мелань чепӧсйыштӧмӧн горӧдіс моз Ӧндрей, кытчӧ и вошис сылӧн небыд рамлуныс. — Сытӧгыс, Федя, мортыд абу на тырвыйӧ морт... Олӧмас ассьыс могсӧ гӧгӧрвотӧм мортыд, позьӧ шуны, лысьӧмысь вӧчӧм бӧлбан кодь на... Чача кодь... Кодӧн позьӧ кыдзи сӧмын колӧ, сідзи и ворсны... Мый колӧ, сійӧс и керны сыкӧд... И аслас сылӧн, татшӧм чачаыслӧн, вывті ичӧт кыв кутӧмыс олӧм водзас... Йӧз водзас... Пыдӧ дзебсьӧм олан вужъяссӧ сьӧлӧмнас кывтӧгыс, вежӧрнас гӧгӧрвотӧгыс...

Ӧндрей, буракӧ, дзикӧдз ыззис аслас думъясысь, чеччыштіс да кузь кокъяснас ӧтарӧ-мӧдарӧ мурталіс дзескыд каютасӧ. А гашкӧ и сы пытшкын учитель садьмис, окота лоис велӧдны сылы, эскӧдны ас чайтӧм ногыс.

— Историяыд, Федя, ставсӧ бура восьтӧ... И мед жӧ эськӧ ми эгӧ чайтӧй, мый миянсянь на ставыс заводитчис, став медбурыс. Ӧд со босьтам кӧть коми йӧзӧс. Видзӧд, олӧмыс сетлӧма миянлы ассьыным чужӧм-рожа... Асланым торъя кыв... И ӧд эз тӧрыт тайӧс ло сетӧма... Эз сё во сайын ни... А код тӧдас кор... Мамсянь ми медводз кылам ассьыным сёрни... Сійӧн вежӧртам и вӧр-ва, и мичлун, муслун. И сэтшӧм нимкодь миянлы таысь... Ю нимъяс и сикт нимъяс чужӧмсянь йиджӧны миянлы сьӧлӧмӧдз, пыдӧсӧдзыс гӧгӧрвоанаӧсь... Койгорт... Палаззя... Ыб... Лопъ-ю... Эжва... Мыйта нэм нин тайӧ кывъясыслы... Либӧ мыйта ю ним артмӧма «ю» да «ва» кывъясысь?.. Со сэсся и думыштлы, Федя, мыйта йӧз, кымын кӧлена, овліс миянӧдз! Вӧраліс да мыр бертіс... Чаш лыа муяс пӧсьӧн киськаліс да скӧт лӧсьӧдіс... Мед эськӧ тэа-меа ӧні вермим лыддьысьны, тшӧтш и коми книгаяс лыддьыны...

Ӧндрей чӧв усис, бӧр пуксис меным воча, косньӧд чужӧмыс гӧрдӧдыштӧма. Менсьым сьӧлӧмӧс ёна жӧ босьтӧдіс сылӧн татшӧм сёрниыс.

— Лӧсьыда тэ висьталін, Ӧндрей... Ме некор ог вунӧд тайӧс... Тыдалӧ, бур историк тэ...

А сійӧ, кӧть и лӧньыштӧма нин, водзӧ на нуӧдіс ассьыс мӧвпсӧ:

— Историяыд, Федя, — йӧз кост олӧмлӧн ыджыд паметьыс... Помтӧм-дортӧм кадӧн ӧкмӧм паметь. И ме весиг тӧдан мый чайта, Федя?

— Мый?

— Мися, кыдзи тай быд мортӧс йирӧны кольӧм воясӧ вӧчӧм нелючкияс да лёкторъяс, сідзи жӧ и йирӧ дзоньнас человечествоӧс важ лёкыс, тшӧктӧ бурджыка овны водзӧ вылӧ...

Меным тайӧ эзджык вӧв гӧгӧрвоана, и ме шуи:

— Оз на буди ёнасӧ йир-а? Тайӧ паметьыс... Йирӧ кӧ, мыйла нӧ либӧ татшӧм войнаыс бара вӧліс? Сымда миллион йӧзӧс нырыштісны... Быдӧн ловъя морт вӧліс... Быдӧн кӧсйис овны...

— Ме чайта, Федя, тайӧ войнаыс пуксяс человечестволӧн паметьӧ медсатӧк казьтылӧмӧн... Чорыд рубечӧн... И татшӧм йӧйталӧмыс му вылын некор нин сэсся оз ло... Некор! Йӧзыс кутасны корсьны водзӧ олӧм вылӧ мӧдкодь туйяс, не воюйтан туйяс... Торйӧн нин ӧні, кор атомнӧй бомба лоис... Кор ӧти бомбаыс быдса кар пазӧдӧ... И кыдзи тай тэ шуин — быдӧн сэні ловъя йӧз, быдӧн овны кӧсйӧ... Чужис кӧ нин тайӧ мирас...

Меным окота на вӧлі вензьыштны та кузя, окота вӧлі унджык тӧдмавны Ӧндрейлысь мӧвпъяссӧ — ӧд тадзисӧ ме некодкӧд на эг сёрнитлы, — но воссис ӧдзӧс, и миян дінӧ грыма-грама пырис гажа юра Пикон.

— А-а, со тай кытчӧ дзебсьӧмаӧсь кык грамӧтейыд! — шуис Пикон, и ме пыр жӧ гӧгӧрвои, мый Пикон топыда чипнитӧма: сӧмын коднас тадзисӧ воссьыліс сылӧн вомыс.

— Тэ тай нӧ бара нин! — дивитӧмӧн шуис Ӧндрей. — Тэ эськӧ бурджык книга босьтін да лыддин...

— Шеть! Тіян книгаясӧн дай сорӧн... — ӧвтыштчис Пикон. — Ме — вӧралысь, оз ков меным тіян грамотаыд...

— Ӧтиыс мӧдыслы эз эськӧ мешайт, — ышловзис Ӧндрей.

— Код тӧдас, — вашъяліс Пикон. — Но война дырйиыс миянӧс эз нигаяс вердны, а пищаль. Ӧндрей, ме вед удждысьны пыри... Вайлы ӧти сёа, Миколлы колӧ сетны.

— На... — Ӧндрей кыскис да сетіс сылы сьӧмсӧ. — Дугды юнытӧ, Прокӧ, дзикӧдз ӧд юсян...

Мӧдыс босьтіс сьӧмсӧ да петіс.

Ӧндрейлы, тыдалӧ, эз ло лӧсьыд ме водзын вокыс вӧсна, мыйкӧ дыра ружтіс-ышлолаліс сійӧ, сэсся мыжа моз шуис:

— Мый сэсся керан, велӧдчытӧм сійӧ миян колис... Мамӧ жӧ эськӧ медсясӧ мыжа да... Да и, мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, — мыждыныс сійӧс оз жӧ позь ни... Ӧд став гырысь пияныс вошисны. Велӧдчӧмаясыс... Ӧти кулі, мӧд усис. Ме кулӧма нисьӧ ловъя госпитальын тупляся... Мед кӧть пӧ ӧти пи дінын лоӧ!.. Нёль во сӧмын и велӧдчӧма Прокӧыс. Сэсся батьӧкӧд пыр нин вӧрын ветлӧдлӧма... Книгаяс дінӧ ньӧти абу велалӧма, куш сӧмын вӧралӧм думас... Сплавуйтігъясад вина юны велалӧма... Вина пондаыд кӧть пиня вылӧ чеччолтас...

Ме босьті «Чингиз-ханӧс» да петі. Шоналӧм сьӧлӧмаӧн ме петі Ӧндрей дінысь: мыйӧнкӧ быттьӧ озырмышті ме, быттьӧ лов вылын воссисны кутшӧмкӧ выль, ӧнӧдз тӧдтӧм на ӧшиньяс, кодъясӧд содтӧд ылькнитіс олӧм югыдыс...

Сӧмын тай Миколкӧд та бӧрын паныдасьӧм неуна бӧр кӧдзӧдыштіс менӧ. Сійӧ буретш вӧлі томналӧ ассьыс тумбочкасӧ.

— Кывзы, Микол, вай дугды тэ вузасьнытӧ, — шуа. — Медбӧръя сьӧмсӧ кулян зонъясыслысь... Абу ӧмӧй яндзим?..

Микол воча веськӧдчис, посньыдик сьӧд синъясыс дзулкнитісны пӧльтчыштӧм кодь чужӧм вывсяньыс.

— А ме нӧ мырдысьӧн але мый вӧзъя, Федя! Асланыд лёк горшъясыд тачкӧны, а ме сэсся мыжа лои. Эн ю дай, деньгаӧн кӧ кӧсъян кольны... А ме, карӧ воам да, сэтӧн вузала, базар вылын... Вель уна менам сэтчӧдз чӧжсяс. Базар вылад, ме чайта, донысьджык на позяс йӧткыштны...

— Ок, тэ кутшӧм купеч вӧлӧмыд!

— Купеч не купеч, а деньгасӧ меным уна колӧ чӧжны, — быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, шуис Микол. — Керканым гортын сӧлсем пӧлыньтчис... Колӧ вӧр вайны да выльӧс тшупны. Сэсся вед менам кык ичилик соч на эмӧсь, зырымбедьяс на, нияӧс колӧ быдтыны... Мама висьӧдчӧ, ӧдва нин легӧ, ыджыд надея сы вылӧ абы... А батьӧ, ачыд тӧдан, тэнад батьыд моз жӧ куйлӧ кӧнкӧ...

— Тӧда, Микол, ставсӧ тӧда. Но всё равно абу лӧсьыд. Вир гаддьӧн нажӧвитӧм сьӧмсӧ аслад жӧ ёртъяслысь пычкыны... — Шуи ме сылы да вешйи.

Ӧндрей велӧдӧ: колӧ пӧ историяысь выводъяс вӧчны, колӧ пӧ зільны асьтӧ вӧчны тӧлкаджыкӧн, бурджыкӧн, морт ногаджыкӧн. Быттьӧкӧ ставыс вернӧ, коді нӧ пондас вензьыны такӧд...

А вот кывзан Миколӧс, либӧ кодӧскӧ мӧд татшӧм жӧ коньӧрӧс, и ставыс дзугсьӧ тэнад, став гӧгӧрвоӧмыд... Спиртӧн вузасьӧ — лёк, а киссьӧм керкасӧ кӧсйӧ выльысь лэптыны — бур... Мый сэсся татчӧ шуан?

Вот пӧ тэныд и история...

13

Ӧтчыд, кор бара на ковмис ылыськодь петкӧдлыны видз вылӧ косӧм керъяс, ме час-мӧд новлыси Ивановкӧд ӧтлаын — ӧти керлысь дінсӧ ме босьта пельпом вылӧ, мӧд керлысь сійӧ лэптӧ. Ничево, абу и ыджыд тушаа, а зумыд, оз жалит асьсӧ ни, оз няргы, кӧть эськӧ и пельпом вылад кер дінтӧ нӧбалӧмыд — абу выя рок панялӧм.

Кор помасис тайӧ уджыс и ми лӧсялім сыкӧд кыкӧн лэччыны берег дорӧд, йӧзысь бӧрвылынджык, сійӧ шуис меным:

— Том на тэ, Федя, а удал нин. Уджавны и быдтор вылӧ... Война вылын кӧ, тэысь бур командир эськӧ вермис артмыны...

Ог шу, мый меным эз вӧв нимкодь кывзыны сылысь ошкыштӧмсӧ. Ӧд сійӧ кӧн нин сӧмын эз вӧвлы да кутшӧм сӧмын йӧзӧс эз аддзыв...

— А тэ нӧ ачыд вӧлін али мый командирнас? — воча кыв пыдди гажапырысь юалі ме.

Сійӧ, буракӧ, эз виччысь татшӧм веськыд юалӧмсӧ. Бокысянь дзенӧбтіс менӧ лӧз биа видзӧдласнас, сэсся личмунӧмӧн серӧктіс да шуис:

— Кысь нин меным!.. Ми вокыс, Федя, пешкаясӧн вӧлім... Мыйкӧ дыра восьлалім чӧла. Сэсся сійӧ юасьтӧг шуис:

— А тӧдлі ме ӧтиӧс, Федя... Некодысь оз пов... Нинӧм водзын оз сувт... Кӧть пистолетӧн, кӧть кинжалӧн ӧткодь бура вӧдитчӧ... Кӧть кулакнас... Син лапнитігкості пистольсӧ нетшыштас кобурасьыс, кытчӧ колӧ, сэтчӧ и веськалас... Век нин водзджык удитас дізьгыны аслас враглы...

Тайӧс висьталігӧн Иванов тӧдчымӧн ыззис, ме эськӧ шуи — кӧчпи бӧрся кыйӧдчысь варыш моз чошкӧдчис...

Таӧдз ме некор на эг аддзыв сійӧс татшӧмнас. Меным весиг шуштӧм лоліс и окота лоис ӧдйӧнджык вӧтӧдны бригадаса мукӧд войтырӧс... Но и унджык тӧдмавны сысянь меным зэв жӧ окота...

— Кытысь нӧ эськӧ ачыс вӧлі сэтшӧмыс? — юася водзӧ.

— Россиянин жӧ... — ылӧсас вочавидзис Иванов. — Но зэ-эв аслысруа... Мыйсӧ сӧмын эз висьтавлы сійӧ миянлы... Ме пӧ тіянысь ставсяыд ёнджыка любита Россиятӧ... Тіянлысь пӧ ставныдлысь любитӧмсӧ кӧ ӧтлаӧдан, и то пӧ ме мындаыс оз чукӧрмы... Но ме пӧ, шуӧ, вир-яйӧн и лы-сьӧмӧн зывӧкта сэтысь унатор...

— Кыдзи нӧ ӧтпырйӧ позьӧ радейтны и зывӧктыны? — эг гӧгӧрво ме.

— Сідз тай вӧлі шуӧ-а... — Эз веськодьпырысь, эз шмонитӧмӧн висьтав Иванов аслас тӧдсалысь тайӧ кывъяссӧ, а кыдзкӧ весиг пӧсьджыка. Йӧзыдлысь мӧвпъястӧ, буракӧ, оз и висьтавлыны тадзисӧ... Али сійӧ ассьыс сьӧлӧм кылӧмсӧ тшӧтш восьтӧ? Кӧть нин мыйкӧ мында восьтӧ?..

И мыйла нӧ сійӧ татшӧмторъяссӧ меным висьтавлӧ? Буретш меным висьтавлӧ?

Дерт, шуам, ме ачым понді сюйсьыны сы дінӧ быдсяма юасьӧмъяснас, да сійӧ код тӧдас мый вермис думыштны ме йылысь...

Сійӧ, дерт, казяліс менсьым зэлалӧм-вежсьӧмӧс да, буракӧ, сы вӧсна бертовтчыштіс сёрнинас.

— Нинӧм, Федя, — кыла, сёрнитӧ Иванов. — Ми тэкӧд, Федя, бур другъясӧн на лоам... Мекӧд, зонмӧ, он вош. Ме ӧттор-мӧдтор аддзылі вӧльнӧй светсьыс, ковмас кӧ, верма юксьыны аслам опытӧн...

А ме нин ӧлӧда ачымӧс: мый нӧ меным сы вылӧ лӧгавнысӧ? Тамара вӧсна? А кутшӧм нӧ меным делӧ наӧдз?.. Али век жӧ тӧдсаыслӧн кывъясыс медъёна парскисны менӧ?.. Любита пӧ и зывӧкта... Да колантор тай!.. Кутшӧм пежсӧ ӧд эз лэптыв войнаыс да!..

Сӧмын тай мыйкӧ зэв нин ёна лебезитчӧ сы водзын Кешкаыс. Мукӧддырйиыс весиг яндзим видзӧднысӧ. Бурысь кӧ, кыдзи нӧ позьӧ тадзисӧ овны? Кыдзи нӧ позьӧ ёрт водзын тадзи раб туйын овны?

Эз-ӧ ёна повзьӧдлыны Кешкасӧ? Эз-ӧ кувтӧдзыс повзьӧдны сійӧс?.. И сійӧ некыдз оз вермы мынтӧдчыны тайӧ полӧмсьыс?..

А гашкӧ, найӧ мыйкӧ ӧтлаын вӧчисны Ивановыскӧд? Мыйкӧ зэв лёктор керисны, и ӧні Кешкаыс полӧ, мед эськӧ другыс эз йӧзӧд?..

Весиг ӧтчыд Иван Греков ме дырйи дивитӧмӧн шуис Кешкаыслы:

«Не понимаю, чего это ты так «шестеришь» перед Володькой?»

Кутшӧм нильӧг кыв — «шестеришь»...

А мӧдыс — нинӧм, эз лӧгась ни эз дӧзмы. Гажаа серӧктіс да воча шуис: «Ми Воваыскӧд важ другъяс, Ваня».

Думыштны кӧ — уна жӧ гӧгӧрвотӧмыс дзебсясьӧ морт ловлӧн гусяинъясын!

А лун-мӧд мысти ми веськавлім ӧмидз сик вылӧ. Сыктывлӧн кӧдж дорӧсыс тані вӧлі кыз баддьӧн вӧрсялӧма, сісьмӧм да косьмӧм пуяс кыдзисюрӧ пӧрласьӧмаӧсь, содтӧд вылӧ, ытваясыс быдсяма шактар-лӧпсӧ уна вояс чӧж сюйӧмаӧсь, и лоӧма писькӧдчыны позьтӧм чаща-тільк. Буретш сэні рӧчьяс вылас, медсибавтӧминас, юр весьтӧдзыд тшӧг петшӧр пытшкын, дзебсясис ӧмидз. Зэв уна ӧмидз!

Кодкӧ медводз казялӧма да висьталіс миянлы, и ми, дерт, багыръясӧс лыа вылӧ шыблалім да ставӧн уськӧдчим сик вылас — коді нӧ веськодьӧн вермас мунны ӧмидз дорті...

Но горшасьысь-тэрмасьысьяс пырысь-пыр жӧ пондісны сӧткыны да ойзыны, сы вӧсна мый петшӧрыс бурӧн эз кӧсйы сетны ассьыс дона быдтассӧ — лёкысь курччасис да биӧн моз дзужаліс-сотіс. Позьӧ шуны, петшӧрыс видзис ӧмидзсӧ сідзи жӧ, кыдзи видзлывлӧны стрӧг бать-мам ӧмидз тусьыс кодь жӧ чужӧма авъя нылӧс... Колӧ вӧлі зэв вежавидзӧмӧн сибӧдчыны веж биӧн ымралысь куст дорас, колӧ вӧлі, ен водзын моз, улӧдз копыртчывны сы водзын, сэсся зэ-эв видзчысьӧмӧн юковтны тшема сулалысь заяссӧ да вӧлись ньӧжйӧникӧн пырны ыркыд пытшкӧсас. Сӧмын сэки стӧрӧж петшӧрыс бурмыліс тэ дінӧ да лышкыда вӧзйыліс сыӧн видзан став озырлунсӧ да чӧскыдсӧ...

Ӧмидзыс эськӧ и эз вӧв ёна гырысь — буракӧ, жар гожӧмыс вӧсна абуджык тырмӧма лысваыс-ваыс, но сы пыдди сійӧ вӧлі унджык босьтӧма югыд шондіыслысь жарсӧ да лоӧма ма кодь юмолӧн, а гашкӧ и сыысь на юмовджыкӧн, и зэв тыра быдмӧма...

Мед бурджыка тӧдмавны чӧскыдыслысь кӧрсӧ, ме вӧлі кабыр тыр ӧкта ӧдва нин ӧшйысь, би кинь кодь гӧрд, муртса тӧдчысь ловгӧна небыдик тусьяссӧ, сэсся вӧлись дзумга вомӧ. И чӧскыдысла ӧмидз тусьясыскӧд тшӧтш быттьӧ гырк пытшкӧсӧй сылӧ...

Сетлас жӧ Енмыс татшӧм чӧскыдтор!

Но юмов ӧмидзыд кодсюрӧӧс менам бригадаысь дзикӧдз вылӧ джӧмдӧдіс...

Водзвыв вӧлі шуӧма — мися, часджын кымын тані уялыштам — оз частӧ паныдасьлыны татшӧм сикъясыс. Но дырджыксӧ некыдз оз позь манитчыны — уджыс тэрмӧдлӧ, сы вӧсна мый зэртӧмысла юыс ӧтарӧ косьмӧ, керйыс омӧльджыка пондіс мунны, кыз керъяс мукӧд косьясӧдыс ӧдва нюшкӧны-лэччӧны, и уджыс миян, позьӧ шуны, кык пӧв содіс.

А морт вит-ӧ-квайт абу и петӧмаӧсь ӧмидз пытшсьыд. Первойсӧ ме эг и казяв, сы вӧсна мый ӧні бригадаын унакодь нин йӧзыс лоис, сэсся, видзӧда, Микол эз тыдав, Кешка. Иванов тшӧтш... Да весигтӧ и Тамара оз тыдав... Ӧтлаын али мый чӧсмасьӧны найӧ?

Шландайтысьяс пыдди мукӧдыслы лоис лишнӧй жугӧдны-пессьыны, да и то на ми эгӧ вермӧй воӧдчыны индӧм местаӧдз...

А вӧтӧдісны найӧ миянӧс час куим-ӧ-нёль мысти, кор ми вӧлі лӧсьӧдчам нин мунны кӧрӧванкалань. Ӧмидзӧн мавтчӧм чужӧмъясыс шыннялӧны, быттьӧ немтор абу и вӧвлӧма, абу и яндзим... Быттьӧ эгӧ кольччӧй ми на вӧсна мӧдар берегсаясысь...

Став йӧз дырйиыс шуи ме налы гоз-мӧд прамӧй кыв.

— Здрасӧ нӧ мыля ӧмидзыслы сісьмыны, — воча жеръялӧ Микол да шыльӧдӧ кынӧмсӧ. — Ӧтчыд кӧть пӧттӧдз сюрліс жӧ.

Тамара сулалӧ киас чуманторъя, выльысьӧн на кульыштӧм сюмӧдысь кодкӧ кусыньтӧма, пельӧсъяссӧ кутыштӧма джынвыйӧ юковтӧм ньӧр помъясӧн. Чуман тырыс сылӧн гӧрда сярвидзӧ ӧмидз.

— Вотышті тай ичӧлика... — яндысигтыр китшкӧ Тамара. — Сымда ӧмидзыс да... Некор на эг аддзыв сымдасӧ... Мися, гашкӧ, спиртсӧ ӧмидз вылас сулӧдыштны, а то нывъяс ньӧти оз вермыны юны, ӧддьӧн дука...

Мудер абу пыстаыд!

— Талун тіян пай вылӧ «карасиныслӧн» дукыс толькӧ вичмас! — гӧрдлӧ Ӧльӧш.

— Тіянлы талун и шыдсӧ оз ков сетны, непӧштӧ спирт! — скӧрала ме.

— Но, Федя, татшӧм пустяк вӧснаыс огӧ жӧ кутӧй лӧгавны, — лӧз синъяссӧ читкыралӧ Иванов. — Аски ёнджыка уджалам та пыдди... Ме некыдз ог вӧлі вермы дугдыны сёйӧмсьыс, сэтшӧм чӧскыд... Миян сад йӧрын коркӧ быдмыліс жӧ... культурнӧй ӧмидз... Но сійӧ эз вӧв сэтшӧм чӧскыд.

— Талун ӧмидз, а аски сэтӧр, да? — ме некыдз ог вермы лӧньны. — Мыйыс ӧд ю дорад абу да... Быд лун али мый сэсся кодлыкӧ ковмас тіян пыдди тільсьыны?

— Но жӧ тэ, Федя, и пон вӧлӧмыд, немтор абусьыс увтчан! — друг сэсся пузис Иванов, но пырысь-пыр жӧ тшӧкмуніс, пондіс педзны, бӧр небзис гӧлӧсыс. — Дугды, Федя, мый ӧд оз овлы да... Таӧдз ӧмӧй ми лёка уджалім? А, бригадир?..

— Коді, коді поныс?! — ме вӧлі дась тышкасьны.

— Извинит, Федя, ме эг лёкысь шу, — буракӧ, и збыльысь каитчис Иванов.

— Сылӧн сійӧ абу видчан кыв! — чепӧсйис другсӧ дорйыны и Кешка. — Сылӧн сійӧ бур кыв!.. Оз лӧгысь сійӧс шулывлы...

Но меным пыдӧ пуксис тадзсӧ нимтӧмыс... Кӧть эськӧ и пырысь-пыр жӧ извиняйтчыны пондіс Ивановыс...

И думайта ме: мыйкӧ пыдын дзебана вӧрзьыліс талун сылӧн, ас кӧсйытӧгыс мыччысьліс... Культурнӧй ӧмидзьяс сійӧ сёйлӧма. Окота эськӧ тӧдны, кор да кӧні сёйлывліс?..

Плашкоутлань восьлалігӧн матыстчис ме дінӧ Иван Греков, ми неуна кольччыштім сыкӧд, сэсся сійӧ шуис:

— Тэ, Федя, видзчысьышт тайӧ парочкасьыс. Эн тэрмась ӧтнадӧн веськавны на дінӧ... Ивановыслӧн рожа вылас кӧть эськӧ и дзоридзалӧ нюм, но ме чайта, сы сайын, нюм саяс, дзебсясьӧны зэ-эв ёсь пиньяс, оз кӧ кӧинлӧн клыкъяс.

— Тэ нӧ бурасӧ он жӧ тӧд сійӧс?

— А кысь нӧ мем тӧднысӧ сійӧс, Федя? Кор ми моль бӧжӧ мӧдӧдчигӧн сӧмын на и аддзысим. Сэсся, Федя, видлы пӧ и помӧдзсӧ тӧдмавны ми воксӧ, войналӧн адысь петӧмаяссӧ... А мортыд, Федя, ӧти мортыс, ӧтпырйӧ анделӧн и кӧинӧн вермӧ лоны... Ме тӧда нин, быдторсӧ аддзылі. Ӧтияслы гулю бордъя анделӧн петкӧдчас, пӧртас синнысӧ... А мӧдлаын медся бур мортыслысь, милӧсьт тӧдтӧм кӧин моз, горшсӧ орӧдас...

Начальник бурпӧт пиняліс менӧ мӧдар берегсаясысь кольччӧмысь. Важсӧ на тшӧтш казьтыштіс и:

— Бара али мый кыссьӧкӧ пур новліныд чӧрту поссьӧс сайсьыс? Али узинныд шонді водзас? Смотри, Мелёкин, вермас вед потны менам терпенньӧыс!

Ме немтор нин эг висьтав сылы ӧмидз йывсьыд. А Сюзь Васькой, мастерным, дерт, тӧдмалӧма, кӧть эськӧ и эз вӧв сійӧ миян дінын. Мортыд надейтчыліс ме вылӧ и ёнасӧ эз дӧсадьтыв быдтор тшӧктӧм-нарадитӧмӧн.

Кыдзи и мӧдар берегса мастер, Васькой век ачыс юклӧ спирт, 100 граммӧн морт вылӧ, и тайӧ зелляыс ёна ышӧдӧ моль бӧжсаясӧс... Но дышӧдчысь-гуляйтысьясыд век жӧ тай аддзысьлӧны, и сэки Васькой «карасин» пыдди вӧзйылӧ ассьыс «на-на-най»-сӧ...

Видзӧдлам, мый талун сійӧ шуас вайӧмаясыслы — ӧд коркӧ ачыс жӧ и вӧзйыліс не ӧтдортны найӧс спиртнас...

Сувталім кружкаясӧн бидона Васькой дінӧ. Кешка да Иванов, Микол тшӧтш и, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, танӧсь жӧ... Да ещӧ абу кӧ найӧ гулькнитӧмаӧсь нин курыдсӧ мыйтаӧнкӧ? Гашкӧ и Микол гӧститӧдіс, ӧмидзтӧ сёйигӧн сёрнитчисны да...

Видзӧда, Иванов нюжӧдіс стӧкансӧ. Васькой небыда вештыштіс сійӧс дженьыдик чуньяса кинас да зэв тӧдчанаа шуис:

— На-на-най! Тэ будичи талун ӧмидзсьыс нин код-а? Ме кывлі: уна кӧ пӧ сёян, гажмӧдӧ сійӧ.

Иванов здук кежлӧ падмыліс, сэсся пуртӧн моз бытшкис-шуис:

— Кисьт!!

— Верман, зонмӧ, лэччыны да Сыктылсьыс гумовтны... Ӧмидз бӧрад лӧсьыда пырӧ ваыд...

Ми немтор на эгӧ удитӧй думыштны ни вӧчны, кыдзи веж быгйӧдз пузьӧм Иванов лӧсыштіс Васькойлы чужӧмас стӧкана кинас и сэк жӧ горӧдіс мисьтӧма:

— Н-на тебе, ржавая обезьяна!

Васькой, виччысьтӧгыд, эз вевъяв кежыштны сотӧмсьыс, но пырысь-пыр жӧ кватитіс Ивановӧс, да найӧ, пурсьысь понъяс моз, гумыль-гамыльӧн тупыльтчисны видз вывті.

— Кешка, — горӧдіс Иванов. — Бей, Кешка!..

Ми чепӧсъям на дінӧ... Ме казяла, мый ӧні вылас нин вирӧсь чужӧма Сюзь Васькой... Мыйкӧ горзӧ да сӧмын и вартӧ кулакъяснас... Сэсся найӧ бара тупыльтчӧны...

Ме эг удит чеччыштны на дінӧдз — кодкӧ шошаӧд чорыда кватитӧ менӧ... Ме бергӧдча да мый вынысь вурышта сылы кытчӧкӧ морӧсас... Тайӧ вӧлӧм Кешка... Сійӧ воча дізьгӧ меным щӧка лыӧ... Менам пемдылӧ син водзӧй... Но ме век жӧ шамырта-сывъяла сійӧс голяӧдыс... И топӧда... И Топӧда!.. Мед сӧмын не сетчыны... Ми сьӧкыда жнёпкысям майкӧм ласта вылӧ... Но ме век ог личӧд сойясӧс... Топӧда и топӧда... А сылы друг шедӧ менам певйӧй... Лёкысь чашкыльтӧ певйӧс... Сатӧк дой сотыштӧ менӧ... Но ме ог личӧд сойясӧс, зэлӧда и зэлӧда... Ӧдва и мездісны миянӧс...

Ивановӧс нин кымыньтӧдӧмаӧсь, морт нёль-ӧ-вит личкӧны, Иван Греков паськыд тасмаӧн зэлкйӧдлӧ-ньӧръялӧ кияссӧ мышкас. А мӧдыс киргӧ, пессьӧ-нӧйтчӧ, медлёк кывъяснас сӧткӧ...

— У-у, гниды паскудные!.. Попались бы вы мне раньше... я бы из вас кишки мотал... по жилке... на сапоги...

Кӧрталісны Ивановӧс бона дінӧ... Пиньяссӧ йирӧ. Лӧз бугыльяснас дзужалӧ миянӧс... Мед кӧть оз жӧ мын!.. Ӧд татшӧмыд, войнас кӧ мынтӧдчас, ставнымлысь голянымӧс орйӧдлас... Тшӧтш и дивӧ босьтӧ менӧ — кытчӧ сӧмын и воштысис мелі кывъя Володяыс... Ме некор на эг аддзыв татшӧма звермӧм мортсӧ, да мед эськӧ и водзӧ не аддзывны...

Иван Греков воча пыркӧдыштіс муӧссьӧм кияссӧ да быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма шуис:

— Всё, господин хороший. Теперь уж не помотаешь, не повытягиваешь...

Кешкаӧс кӧрталісны жӧ орччӧн... Ӧні сійӧ вӧлі ёна повзьӧма. Нӧйтӧм кычан моз никсіс-лӧвтіс, мыйкӧ шуаліс...

Кыськӧ воис Тамара, тышкасигас сійӧ эз тыдав тані. Иванов казяліс сійӧс, виччысьтӧг нюммуніс, и кыськӧ бара аддзысис сылӧн мелі гӧлӧс:

— Ничего-то у нас с тобой не получилось, зыряночка-заряночка... Мужики помешали...

И сэки, дзик нин виччысьтӧг, ыпмуніс Тамара:

— Васькой! Федя! — пӧся горзіс сійӧ миянлань, быдӧнлань чепӧсйыштавлӧмӧн. — Мыйла нӧ найӧс кӧртавлінныд?.. Мыйыс ӧд оз овлы да... Миколкӧд найӧ удитісны юыштны ичӧликаӧн... Ужын водзын... Ті тай нӧ код юрнад мыйсӧ жӧ он керлӧ да...

Тамаралӧн ӧмидз тусь моз гӧрдӧдӧма чужӧмыс, жальысь и надеяысь вӧрзьӧма. Сэтшӧм сьӧкыд видзӧдны сы вылӧ да кывзыны...

— Вай лӧньыштлы, лӧньлы, ныланӧй, — шуис вирӧсь чужӧмсӧ чышкалысь Сюзь Васькой. — Оз позь найӧс лэдзнысӧ... И мед кодлы лӧсялӧджык, разбирайтчӧны накӧд... И, ныланӧй, абу код юра йӧйталӧм тані... Враг тані... Спиртыс со кыдзи гугӧдіс сійӧс...

— Эн сӧ-ӧр! — синва сорыс чилӧстіс Тамара. — Ті асьныд лёкъясыс, вот! Бур сія!.. Абу тіян кодь!.. Мелі сія... Морткӧд сёрнитны кужӧ... Бур кыв шуны кужӧ... А тійӧ грубӧйӧсь... Сьӧд мужикъяс тійӧ... Нарошнӧ мортсӧ мыйкӧкертінныд... Нарошнӧ!.. Нарошнӧ!..

Тамара дінӧ чепӧсйис Зина, пондіс нуӧдны бурӧдігтыр...

А на вылӧ видзӧдысь Иванов песовтчыштліс кӧрталӧмнас да бара на шуис курзьӧм мелілунӧн:

— Эх, зыряночка...

И аслыс приговор кодьӧн вӧлі тадзсӧ шуӧмыс...

Бӧртинас ми тӧдмалім, мый допрос вылын Кешкаыс быдторсӧ висьтавлӧма: кыдзи найӧ служитӧмаӧсь Ивановкӧд ӧтлаын, и мый вӧчлӧма сылӧн лӧз синма другыс — лыйлӧма и ӧшӧдавлӧма йӧзӧс, быдса сиктъяс сотавлӧма... Тыдалӧ, ачыс и вӧлӧма сійӧ тӧдсанас, код йылысь заводитліс висьтавны меным...

Вой кежлас, разявтӧг, йӧршитім ми найӧс баржа трюмӧ — ӧтиӧс нырас, мӧдсӧ бӧжас. Начальник тшӧктіс бурджыка видзны найӧс, часӧвӧйясӧс индіс, а ачыс муніс корны органъяс...

Тамараӧс да Зинаӧс узьмӧдім Капит дядьлӧн да Ӧндрейлӧн жырйӧ, асьныс найӧ часӧвӧйяс лыдын жӧ вӧліны...

Менам музгыльтчӧма певйӧй, зэв ёна пыктіс, нывъяс топыда кӧрталісны рузумӧн, но всё равно юзгӧ-доймӧ... А Васькойлӧн вылыс парйыс дзобалӧма-потӧма лестукӧн, ныр увсяньыс да вом дорӧдзыс, — чужӧмсӧ мортыдлысь кардъялісны кузь чышкӧдӧн...

Шуштӧм вой лэччис миян кӧрӧванка вылӧ. Ме пӧрччысьтӧг куйла аслам нар вылын, вир сӧнӧй менам некыдз оз вермы личавны став лоӧмторъяс бӧрас, быдторсӧ думайтсьӧ, весиг важ вӧралан пуртӧс сюйи юрлӧс улӧ... Быттьӧ выльысь аддза, кыдзи Иван Греков, Виктор кӧртавлісны кӧин моз эралысь Ивановӧс... Медводзӧн со уськӧдчисны миянлы отсӧг вылӧ... А ӧні мый найӧ думайтӧны? Пемыд наръяс вылас куйлігӧн?.. Миколлӧн бӧбмӧм ныр-вомыс син водзӧ сувтліс и...

Не узьӧмӧдз талун миянлы.

Ме чеччи да петі плашкоут бӧжӧ. Сэні, батьыслӧн пищаля, часӧвӧялӧ Пикон... Ми чӧла сулалам сыкӧд орччӧн да видзӧдам трюмӧ пыртысь, кыз зорйӧн тасалӧм люк вылӧ. Сэтчӧ, уліас, сап пемыдінӧ йӧршитӧма Ивановӧс...

Пемыд вой. Чинӧм тӧлысьлӧн сырйысьӧм дора чӧлӧсыс муртса чусалыштӧ выліын. Сыктывлӧн сьӧд ваыс сьӧкыда личкӧ сиралӧм баржанымӧс. Сьӧлӧм вылын менам татшӧм жӧ пемыд да шуштӧм...

Кылам, миян дінӧ нӧшта кодкӧ матыстчӧ... Ньӧжйӧник шутьлялӧм сертиыс гӧгӧрвои — Иван Греков. Менам пырысь-пыр жӧ быдлаті зэлкмуніс... Ме гырддзаӧн тувкышті Пиконӧс: мися, эн вуграв... Ӧд код тӧдас на, мый думыштас вӧчны Грековыс пемыднад...

— Эй, часӧвӧйяс! — гажаа шыасис сійӧ. — Союзникъясӧс не лыйлӧмысь... Асланыд ош пуляясӧн... — и тадзи шуӧмнас ёнакодь личӧдіс миянӧс...

Сійӧ пуксис пес чурка вылӧ, гаровтіс чигарка, ӧзтіс да чӧскыда нёньыштіс тшынсӧ.

— Кывзы, Иван, — юалі ме сылысь, мый йылысь рытывбыд тшӧтш жӧ на думайта, — мыйла нӧ эськӧ Ивановыс сідзи гугӧдіс асьсӧ? А? Ог гӧгӧрво... Лӧня кӧ оліс, бур морт туйӧ вермис мунны... Вермис немтор не лоны...

— А тэ ассьыс юав, — важ моз гажапырысь вочавидзис Греков да весиг тотшнитыштіс люкӧ.

— Да кысь нӧ ӧні сійӧ висьталас...

— Сідзкӧ, ме либӧ ачым видла висьтавны тэныд, сэтшӧма нин кӧ кӧсъян тӧдны... Ме, Федя, чайта, мый быд морт ас пытшкас, лов вылас, новлӧдлӧ сатӧка октӧм гуся мина... Мыйкӧ не сідзи инмӧдчас сы дінӧ — и пусь-пасьмунӧ взрыв. Сӧмын, тыдалӧ, быдӧн разнӧй мина новлӧдлӧ пытшкӧсас. Шуам, горшъяслӧн сійӧ косьыштӧ ыджыд деньгаысь, юысьяслӧн — вина дозйысь, кырсалысьяслӧн — мича нылысь... А эталӧн... — Греков довкнитіс юрнас люклань, — медся страшнӧй минаыс... Буракӧ, ыджыд власьт вӧлӧма сылӧн киясын... Керис мый колӧ и оз ков... Некод эз лысьтлы сылы паныд чипӧстны... Став паныд мунысьясыскӧд сійӧ, гашкӧ, пуляӧн сӧмын сёрнитліс... Косьыштас кымӧсас — и помасьӧма став сёрниыс... А тані со, видзӧд, зонкаяс командуйтӧны сы вылын, мукӧд моз жӧ мустӧм удж колӧ керны... Кыдз таысь не кыпнитны?.. Сэсся весиг со «карасинтӧ» эз сетны коньӧрлы, быдӧнлы сетісны, а сылы — пига. Ставыс тайӧ ӧтлаасис, и, Федя, зымквартіс лёк минаыс...

Лӧсьыда висьталіс Грековыс, ме весиг эг чайтлы, мый сійӧ, ӧтарӧ гажъялысь морт, вермӧ тадзи сёрнитны.

Но а Ивановыс нӧ збыльысь али мый сэтшӧм и эм, кутшӧмӧн чайтӧ сійӧс Греков? Збыльысь али мый лёк враг пукалӧ миян улын... Коді босьтіс уна мыжтӧм мортлысь олӧмсӧ?.. А гашкӧ и, сійӧ некутшӧм абу Иванов, а код тӧдас коді?.. Мый сійӧ сэні, уліас, думайтӧ? Миянлысь сёрнинымӧс кылігӧн...

Сэсся ме смелмӧдчи да юалі Грековлысь:

— Кывзы, Иван, а тэсӧ нӧ эськӧ кыдзи лолін на дінын жӧ.

Греков серӧктіс:

— Менӧ, Федя, та кузя кӧні колӧ добӧлькаӧдз нин гугӧдісны. Ӧні сэсся ог нин кӧсйы та йылысь казьтывнысӧ... Восӧдӧ!.. Да и, буракӧ, тіянлы, зонманӧйяс, водзджык на тӧдны татшӧмторъяссӧ?.. Но сэтшӧма кӧ нин колӧ — ме веськыда шуа тіянлы: ас йӧзӧс виалӧм-мучитӧмын грек менам абу... Немся грек абу!

Аскинас менам бригада чӧв оліс. Ми уджалім немӧйяс моз, весиг медся варовъясыс — Зина да Ӧльӧш эз восьтывны вомнысӧ... Менам веськыд киӧй ӧграліс-сотчис, кабыртнысӧ ог вӧлі вермы, муртса сӧмын багыр помӧс кутыштала сійӧн, ёнджыкасӧ шуйга киӧн йӧткася да кокӧн...

Час-мӧд мысти воис мастерным, Сюзь Васькой. Кӧртӧдсӧ чужӧмсьыс эськӧ и разьӧма, но сёрнитнысӧ некыдз оз вермы, сы вӧсна мый вомыс кыза пыктӧма — вом местаас сылӧн быттьӧ сирӧд йӧг войнас чеччыштӧма. Не кӧ быд лунъя паськӧмыс да ичӧт тушаыс, он и тӧд талун Васькойӧс... Кияснас ӧвтчӧмӧн да кыдз да сійӧ висьталіс миянлы, мый кыкӧнсӧ нуӧдісны кӧрӧванка вылысь...

Сэсся сійӧ чукӧстіс менӧ бадь бурысь сайӧ, ылӧджык йӧз син водзысь. Перйис питшӧгсьыс фляга, булькӧдыштіс менам ныр-вом водзын, немӧй моз висьталіс — юрӧй пӧ висьӧ, войбыд эг узь, шог и быдтор... Вай пӧ отсалышт меным юны, ачым некыдз ог вермы... Васькойлӧн рожаыс ёна пыктӧма, вурдлӧн кодь лоӧма, кор тай сійӧ горша лӧдӧ пинь саяс запас сёян... Видзӧда, мортыдлӧн вомас кольӧма сӧмын идзас сі тӧрмӧн розь, сэтшӧма пыктӧма. Татшӧм вомнад кыза булькйысь флягасьыд он ю... Лоис меным вӧсни кыддзысь кульыштны небыдик сюмӧд да вӧчны йыла пома чибльӧг...

Васькой водіс гатшӧн, лӧсьӧдіс сирӧсь йӧг кодь вомсӧ, ме веськӧді ичӧтик розяс чибльӧг йывсӧ да и понді чальӧдны кыдз позьӧ вӧсньыдджыка. Аслам серамӧй петӧ! Чиктылӧмысла киясӧй менам тірзьӧны, и спиртыс солькъясьӧ Васькойлӧн чужӧм пасьтала. Васькой мурзӧ и петкӧдлӧ меным кулаксӧ, скӧрысь кодзлалӧ синъяснас улісяньыс... Таысь менам серамӧй нӧшта нин петӧ, войся вийсьӧмъяссьыс лолӧй быттьӧ мынӧ, — менам тірзьысь киясысь спиртыс ызгысьӧ Васькойлы чужӧм вылас, сійӧ чеччыштӧ, а ме швачкыся видз вылӧ да понда быглясьӧмӧн серавны, сэтшӧма серавны...

14

Кык тӧлысь чӧж нин ми лэччам горувлань Сыктывкӧд ӧтлаын. Узьлам и олам юкӧд орччӧн, ӧтлаын уджалам-мырсям. Медмуса ёртнас лоис миянлы Сыктылыс тайӧ каднас, шоныд гажа пӧранас...

Сійӧ ыркӧдӧ-мыськалӧ миянӧс и нимкодьмӧдӧ шензьӧдана мича серпасъясӧн, юкталӧ сӧдз ваӧн и чӧскыд чериӧн вердлывлӧ, Сыктыв ваӧн ловзьӧдӧм видз-шутьӧм вылысь ми вотам шомкор и азьпӧк, сэтӧр и ӧмидз, рыжик и гоб — содтӧд сёян и витамин, а сідзкӧ, и содтӧд вын, ӧд выныд быд смена помланьӧ дзикӧдз пыдзыртчылӧ вир-яйсьыд сьӧкыд керъяснад быд ногыс ноксигӧн.

Весиг со ачыс Сыктылыс, буракӧ, мудзліс жӧ гожӧм помланьыс, жар вылас ёна пессьӧмысла. Вир тшыгъялӧм морт моз омӧльтчыліс, чаш лыа пондыліс пӧдтыны сійӧс, вӧрасыс ньӧжмыліс. Кутшӧмсюрӧ коськъяс вылын весигтӧ эз тырмыв эбӧсыс медкыз керъяссӧ нуны, бӧчка кызта керъяс лыбӧдны, и найӧс ковмис колявны... Но и жебмылӧмнас ёна уджаліс — кыв шутӧг, чукыль бӧрся чукыль, лэччӧдіс сымда вӧр... А миян бӧрвылын, моль бӧж мышкын, сійӧ кольліс дзик сӧстӧмӧн, быттьӧ выльысь чужӧма кодьӧн, ёна мичаджыкӧн кольліс, и аслыс таысь, буракӧ, нимкодь жӧ лолі, сӧдз васӧ ёгӧсьтысь кер-лӧптысь мынӧмысь нимкодь...

А гашкӧ, и Сыктылыс медся дона миянлы сыысь, мый сы мында сикт, ставыс коми сиктъяс, поздысьӧмаӧсь сылӧн гажа берегъясӧ, и наысь, кӧть и этшаникӧн, воӧны миян дінӧ выль йӧз... Мӧвпыштан да — Сыктылным быттьӧ суниса ем, сикӧтш мольясӧс моз, пысалӧма ас вылас сикт бӧрся сикт — Койгорт, Ужъя, Грива, Палаззя, Пӧёл, Волся, Визин, Вадыб, Куниб, Межадор, Ыб, Пажга, Лӧзым, Выльгорт... Ставыс гырысь сиктъяс, не ӧти верст кузяӧсь, мыйта коми морт нин чужис да петіс наысь паськыд мирас уна нэмъяс чӧжӧн, мыйта йӧзӧс вердіс да юкталіс чужан юным...

А став тайӧ сиктъяссӧ Сыктыв помасянінын венечалӧ Сыктывкар. Коми йӧзлӧн шӧр карыс, дона карыс... Налӧн шудыс и водзӧ вылӧ надеяыс, налысь вежӧрсӧ и олан сямсӧ лэптысь-бордйӧдлысьыс...

Быд сиктысь воысьяслӧн кутшӧмкӧ аслыспӧлӧслун эм сёрниын и мукӧдторйын... Гривеня, шуам, воисны пестераӧсь. А миян, Койгортын, пестертӧ эз кылыны — чача кодь мича да лӧсьыдіник кузовъясӧн нэмысянь вӧдитчылӧмаӧсь да паськыд мышка сюмӧд нопъясӧн. Да сёрнинас нин торъялыштӧны гривеняыд, быттьӧ абу и ылынӧсь миянсянь-а. Шуам, тешкодя «дэййӧдлӧны» найӧ: «Эн каттьысь дэй!..» А Палаззясянь дзикӧдз нин мӧдарвыв бертовтчас сёрниыс. Сыктыв йывсаяс шуасны: «муніныс, лэччиныс», а тайӧяс — «мунісны, лэччисны». И водзӧ, Сыктыв кузяыс сэсся сынйӧдлӧны... Чапкыны пыдди лои шыбитны, ӧддьӧн бур пыдди — зэл бур, мӧс чилькӧдны пыдди — мӧс лысьтыны, ме евӧӧс вия пыдди — ме сійӧс нӧйта... Ой пыдди — вой, ом пыдди — вом... Да сідз водзӧ.

А пӧёлсаяс пондісны ошйысьны, мый водзті налӧн став мужичӧйыс Комиын медся бур вурсьысьясӧн вӧлӧмаӧсь, Сибирӧдз нажӧвитчыны ветлӧмаӧсь... Эстшӧм мича керкаяс сэсся лэптавлӧмаӧсь.

— А тӧдан, кыдзи вӧлі миян пӧёлсатӧ шуӧны? — ырыштчисны на вылӧ ыбсаяс.

— Кыдзи?..

— Тойӧсь сибыракъясӧн...

Ми куснясям-сералам... Вот тэныд и нажӧвитчысьяс!

— А ыбсаясыд пӧ — кӧрт кулакъяс! — оз сетчыны мӧдъясыс.

— Сы пыдди миян Ыбыс — медыджыд сикт Коми му пасьталаыс... Дас вит верст... И медгажа!

А со нин визинса лэпталӧ нырсӧ:

— Ыджыдтор тай швеч... А вот миян рӧдным, дашкӧ, дас кӧлена нин кузнечьясӧн вӧлӧмаӧсь.

— А миян гындейяс!..

— А миян туис керысьяс!..

Но со нин кебраса вувзьысьӧ на вылӧ, кыдзкӧ тай веськалӧма жӧ сійӧ моль бӧжӧ, кӧть эськӧ и ылынкодь бокын Кебраыс Сыктылсянь.

— Аддзӧмаӧсь тай мӧйӧн ошйысьны! — горзӧ кебраса зон. — Визинса лятияс!.. А вот миян грездын Иван Куратов чужлӧма! Комияслӧн медводдза поэтыс! Вот... сё во сайын нин комиӧн гижлӧма стикотворенньӧяс да сьыланъяс... Эн лыддьылӧ?.. Со тай нӧ:

Коми кыл ме кыллі

Аслам люлю дінын,

Сійӧ менам вунас

Сӧмын дзебанінын...

Ми ставӧн тшӧкмунлім кебрасалӧн сёрниысь... Да-а, татшӧмторнад ми эгӧ вермӧй ошйысьны... Тайӧ абу кузолыд да телегаыд.

— Сы пыдди! — чирӧстіс сэсся кунибса, — сы пыдди тіян киссьӧм Кебраыд немӧвӧйся корысь туйын овлӧма... Кебыр шабур кӧлъя гачьяс тійӧ!

— Тэ эськӧ ланьт, кунибса бричка!.. Асланыд немтор абу да, мыйӧн оз кол дэльӧдчан!

— Миян абу? Миян, кӧсъян кӧ тӧдны, чуд гуяс эмӧсь!.. Чудъясыс пӧ коркӧ асьныс асьнысӧ гуалӧмаӧсь, мед не пӧкӧритчыны... Вот тэныд, койгортса евӧ!

— А миян, Койгортын, эм Тям! Сись кодь пожӧмъяс понтӧм-дортӧм ягъясын! Некӧн эсся сэтшӧм вӧрыс абы!.. Медбур вӧралысьяс миян.

— А миян, Палаззяын, Коми муын медбур «звучникыс» олӧ! Антон Карманов! Вот... Медводдза стакановеч...

— А миян, Ужъяын, кыткӧ кӧ луддзас, — но — ӧти местаті, вӧлі шуӧныс: Палаззяын пӧ тай выйыс донтӧммӧма...

— Дэльӧдчынытӧ тійӧ мастерӧсь! — воча сьӧласьӧ Палаззяса. — Куш сӧмын сы вылӧ и сямныд судзсьӧ...

— Миян? — ыззьӧ ужъяса. — Да вед миян Данилов Ӧльӧксей эм! Герой! Сӧветскӧй Союзса Геройӧн лоис война вылын...

Нимкодь и дивӧ миянлы кывзыны ӧта-мӧднымӧс, ошйысьны асланым батьяслӧн да пӧльяслӧн сямӧн. Асланым сиктъясӧн ошйысьны... И лӧгасьтӧг дэльӧдам ми ӧта-мӧднымӧс сыктывса сёрниӧ важысянь нин пырлӧм дэльӧдчанъясӧн...

Но кӧть и ыкшасям да дэльӧдчам быд ногыс, кутшӧмкӧ шоныд матыслун кылам ӧта-мӧдным дінӧ; дерт кӧнкӧ, бара жӧ сыысь, мый Сыктывным йитӧ миянӧс — чужӧмсянь ми ӧти и сійӧ жӧ ва юам... А ӧні со, видзӧд, ӧтлаын уджӧдӧ миянӧс Сыктывным, кынӧмпӧт сетӧ...

А ывла вылӧ вочасӧн йиджтысис ар. Мӧдӧдчисны арся зэръяс, абу нин гожся моз шоныдӧсь да дженьыдикӧсь найӧ, а, мӧдӧдчасны да, помтӧг шливгӧны. Кӧтӧдӧ, зывӧк, багырыд кисьыд мынӧ-вильдӧ, керъяс налим кодь вильыдӧсь лоисны и, тувччыны он лысьт. Да, буракӧ, и сьӧктаммисны керъясыс...

И войясыс ёна пемдісны, ӧдва нин керъясыс тыдалӧны берег дорысь пемыднас уджалігӧн, кӧть эськӧ, шуам, ва вылад кутшӧмакӧ век югыдджык овлӧ... Но всё равно эз кут сетны пӧльзасӧ Пиӧпанлӧн системаыс — кор, суткисӧ топӧдӧм могысь, ӧкмыс час уджалан, ӧкмысӧс шойччан, а сэсся бара выльысь... Но, шуам, югыд войяс дырйиыд мед нин, нинӧм нин эг шулӧй, терпитім — гӧгӧрвоам ӧд, абу йӧйӧсь: ӧдйӧнджык колӧ лэччӧдны моль бӧжсӧ... Гашкӧ, и бур на, мый сэтшӧма тэрмасим. Жар дырйиыс, кор юыс ӧдйӧ пондыліс косьмыны, Сыктыв катыдсӧ — дзескыдінсӧ да ляпкыдджыкинсӧ — ӧдйӧ мунім… Но ӧні, буракӧ, тырмас сэсся тадзисӧ уджавны. Ӧні весиг и быдлунъя спиртыд нин оз ышӧд миянӧс воддза моз. Сэсся ӧд и пемыд войнад лёктор на вермас лоны...

Лун куим-ӧ-нёль помся ызгис-зэрис, и юын ваыс видзӧдмӧн пондіс туны, уна косьмӧм керъяс ачыс пондіс нювны-босьтавны. Ёнмӧм визулыс тшӧтш ыззьӧдыштіс миянӧс — гӧгӧр шлявгӧ, му-виддзыс пызйысьӧ ваӧн, медбӧръя сунисӧдзыс кӧтасьӧмаӧсь ми, йӧткасям и новлысям...

Ӧти рытӧ, час дасын кымын, ми буретш вӧлі помалам смена. Пемыд. Тӧла. Зэрӧ... Моль бӧжнас эгӧ удитӧй воны плашкоут дінӧдз. Эновтім да веськыдавны пондім кӧджсӧ. Но потшис миянӧс куръя, кодъяс тай овлӧны пӧшти быд кӧдж помын... Ойдӧмысла, буракӧ, ёна паськалӧма. А ми кынмам. Сӧткам-котралам ӧтарӧ-мӧдарӧ, корсям вуджанін. Кӧнкӧ водзын дзулъялӧны кӧрӧванкалӧн бияс. Шоныд сэні, пӧсь рок виччысьӧ. Кос паськӧм. Но горзы кӧть эн, оз кывны найӧ миянӧс, мед эськӧ пыжӧн паныд воны... Пыжъяссӧ югыднас на лэччӧдісны плашкоут вылӧ, мыйлакӧ ковмӧмаӧсь...

Кытшовтны куръясӧ? А код пӧ тӧдас, кӧні сылӧн помыс, ёна ойдӧма да. Кодкӧ шуис: гожӧмнас пӧ тані ӧти нюкӧска косьмылӧ, ӧнтай пӧ ӧти рыбак висьталіс, сэті пӧ ӧні позяс келны... А кӧні сійӧ келаніныс?

— Пикон! — горзӧ пиньяснас зяткакылысь Зина. — Тэ миян медкузь — быдлаӧ подъян, вай пыр да кел медводзӧн...

— Шеть сэтысь... — мургӧ мӧдыс, — ачыд, колӧкӧ, пыр... Начальство сы вылӧ эм и... А ме олны на кӧсъя.

Гашкӧ, и Пикон тайӧ здукас думайтӧ: а бур, мый коркӧ эз бӧрйыны сійӧс бригадирнас, и ӧні эм код вылӧ ыстысьны...

Начальствоыс ӧні тані — сӧмын ме. И меным ковмас медводзӧн пырны пемыд ваас, нинӧм он вӧч...

Фуфайкаӧй менам эськӧ и дзоньнас кӧтасьӧма, но ме ог пӧрччы сійӧс, сы вӧсна мый пӧльтӧ чорыд вой тӧв, и кӧть ва кышӧдӧн, но век нин шоныдджык... Багырӧн водзвылысь тшукӧдіг видзчысьӧмӧн пыра сап пемыд ваӧ. Кольччысьяслы тшӧкта кадысь кадӧ горзыны, мед ме веськыдджыка муні, мед эг понды кытшлавны, паськыд кӧ куръяыс...

Дыркодь ме муні лажмыдінті. Сэсся вочасӧн пондіс джудждаммыны. Ӧтарӧ-мӧдарӧ собалышті — быдлаын ӧткодь... Ладнӧ мися, мунам водзӧ, сідз жӧ нин тай дӧбелькиӧдз кӧтасьӧма, васьыс ваджыкыс ог нин сэсся ло!.. Пыра ньӧжйӧникӧн. Коскӧдз лои. Морӧсӧдз... А век ӧтарӧ джудждаммӧ. Сувтовкери, думайта: мый нӧ водзӧ вӧчны? Гашкӧ, бӧр бергӧдчыны?.. А гашкӧ, ӧні ме нин сулала медджуджыдінас, да воськов мӧд-коймӧд бӧрын пондас нин ляпкавны мӧдар берегланьыс?.. Да и яндзим меным сідзсӧ бӧр бергӧдчыны — бригадирӧн пӧ шусьӧ ачыс, а куръя вуджӧмысь повзис... А-а, варчча, водзӧ кӧ кутас джудждаммыны! Сэсся котӧрта кӧрӧванкаӧдз да пыжъяс ыста.

— Федя-я! — ыргысь тӧв пырыс кылӧ Зиналӧн горӧдӧмыс. — Кӧні-і тэ-э?..

— Тані-і! — горӧда воча да заводита варччыны. Сыныштала ӧти киӧн, мӧд киын менам багыр, ог на ме шыбит сійӧс. Но меным сьӧкыд тадзисӧ варччыны: кӧтасьӧм фуфайкаӧй и сапӧга кокъясӧй изъялӧны ва пыдӧслань. Мися, колӧма жӧ нин кульсьыны... Но кысь, кор менӧ быттьӧ васаыс тойліс... Век тай ме сэтшӧм... Век тай менӧ быттьӧ васаясыс да вӧрсаясыс тойлӧны... Кытчӧ колӧ и оз ков... Но, нинӧм... Ӧні, гашкӧ, матын нин мӧдар берегӧдзыс... Немысь-немтор оз тыдав... Быттьӧ пач пытшкын ме... Кодлысь вомсӧ тупкӧмаӧсь саӧсь пӧданнас...

Но, часлы, сутшкылам багырсӧ. Ой-ой-ой, оз тай нӧ судз!..

И сэки ме повзи, зэв ёна повзи, сьӧлӧмӧй пондіс тривкйысьны морӧсын, весиг юр кучикӧй ёнтыштіс, буракӧ, юрсиӧй лыбавліс кӧтасьӧм картуз улын... Чӧрту, багырнад дай ставнад!.. Кыкнан киӧн колӧ варччыны...

— Ого-го-го!.. — мый вынысь горӧді ме. Но менсьым повзьӧм гӧлӧсӧс пырысь-пыр жӧ ньылыштіс зэрыс, тӧлыс кватитіс да мӧдарӧ нӧбӧдіс.

А берег вылын, буракӧ, повзисны жӧ: кыдзисюрӧ горзыны пондісны, буракӧ, шӧйӧвошӧмӧн котравны пондісны. Пасьталаыс быттьӧ кылӧ горзӧмыс... Тадзинад ме верма дзикӧдз ылавны...

Бара ме тюпкысьлі-сувтлі, и век на оз судзны кокъясӧй... Кутшӧм нӧ тайӧ помтӧм-пыдӧстӧм куръя!.. Но нинӧм, эн пов, Федя!.. Эн пов, мушкетёр!.. Варччы ньӧжйӧникӧн... Варччы и варччы... Кыдзкӧ эськӧ фуфайкаӧс пӧрччыны... Ваад тай быттьӧ шоныд... Ёнджыка лолыштам — кизьяс разям... Ӧтик... Мӧд... Коймӧд... Выльысь лолыштам... Ӧти соссьыс мынтӧдчам... рас!.. Эн пов, пыдӧдз он вӧй сэк костіыд... Клеитӧмаӧсь быттьӧ ва соссӧ сой бердӧ... Ӧдва и мыніс... Ӧні сідзи жӧ мӧдсӧ нетшыштам... Уф-ф... Горзӧй, зонъяс!.. Горзӧй ёнджыка... Пиконлӧн гӧлӧсыс медъёна кылӧ... Буракӧ, ӧти местаын сійӧ сулалӧ... Вӧралысь мортыд тӧдӧ, кыдзи да мый колӧ... Давай, Пикон!.. Ёнджыка, Пиконушко... Кыдзкӧ тай и мӧд соскыс мыніс... Жаль фуфайкаыс... Вылькодь на... Оз лыб ӧні сійӧ... Но мед...

Сапӧгъясӧс эськӧ тадзи жӧ нетшыштны кокъясысь... Но ӧдвакӧ верма... Дзескыдӧсь... Войтӧв вермас кватитны куснясиг-веглясигад... Ой, мед оз жӧ нин!.. Ой, пола ме войтӧвсьыд!.. Пола... Ме весиг пӧсялі войтӧв йывсьыд казьтылӧмысь, кысь-мый и пӧсьыс чепӧсйис кӧдзыд ва пытшкас...

Ме лӧня варчча водзӧ, войтӧвлӧн лёк пиньясысь видзчысьӧмӧн уя. Ог ёнасӧ тривӧдчы кокъясӧн, пӧт чери моз тэрмасьтӧг уя... Мудзи нин сэтшӧма... Ӧд лунтыр уджалӧма... Сьӧкыд керъяс быглялӧма да новлӧма... Омӧлика пажнайтӧма... Фуфайканас со кутшӧма пессьыны лои и...

Гашкӧ, ӧні сэсся судзасны нин кокъяс?.. Киясӧс вывлань лэптӧмӧн бара на тюльскысьлі-сувтлі. Оз судзны... Некӧн абу пыдӧсыс... Да и вывті пыдӧсӧ оз ков дзумгысьнысӧ, нинӧмла весьшӧрӧ видзны вынтӧ.

Пеж Пиӧпан!.. Кымынысь шулі: тырмас сэсся войяснас уджавны... Пемыд лоис... Ӧд ва вылынӧсь, абу век косінын... Петала кӧ ӧні ловъя юрӧн, ставсӧ веськыда синмас висьтала, гадлы... Но кысь на пӧ и петан... Ковмас, тыдалӧ, татчӧ и изъясьны... Пемыдас... Томӧн-кадӧн... Сылӧн йӧй система понда... Ӧкмыс час уджалам, ӧкмысӧс шойччам... Ӧні эськӧ ме эг ӧкмысӧс, а сутки шойччи... Эг кӧ кыкӧс... Сэтшӧма мудзи... Бур, мый велавлі варччынысӧ... Мыйӧн помнита, ичӧтысянь век нин Сыктыв дорын вошласим, лунтыръясӧн бузӧдчим. Бать-мамыд мунасны видз вылӧ, лунтыр кежлӧ колясны ӧтнанымӧс, и ми, поснияс, лун-лун лючкисӧ ог и петавлӧй ваысь, торйӧн нин шондіа лунад... Быдысь ваӧ пыралӧм шусьӧ — калёнкаӧн. Кодлӧн унджык калёнка — сійӧ и герой. И гашкӧ, ӧні кӧ ме местаӧ пырис Пикон, тюпкысис нин...

Ок, мудзсьӧма... Кияс ӧдва нин шенасьӧны... А гашкӧ, оз и ков нин пессьынысӧ да? Шоныд тай быттьӧ ваыс... Лӧсьыд ва пытшкас... А выліас лёк тӧв жвучкӧ, вемӧдзыд дзужалӧ... Абу на и сёр кадыс-а, сентябр заводитчис... Ньӧжйӧникӧн уя ме... Ог тӧд, ылала ли ог ли... Да быттьӧкӧ и веськодь нин ӧні меным тайӧ — ылала ли ог ли... Сы вӧсна мый вежӧрӧй менам, дзоньнас лолӧй, мӧдторйысь ӧні шоналӧны: аслам став олӧмӧй-вылӧмӧй югъялӧ-петкӧдчӧ меным... Сэтшӧм ясыда и шоныда петкӧдчӧ... Быттьӧ абу кӧдзыд ваын ме, а шоныд паччӧр вылын... Батьӧ и мамӧ орччӧнӧсь... Ме синмӧн аддза найӧс... Весиг верма малыштны... И сэтшӧм шуда ме... Нинӧмысь оз ков тӧждысьны на дырйи...

И водзӧ аддза... Сэтшӧм жӧ ясыда... Динаӧс... Шура Рубакинӧс... И Дон-Жуан вылын со тӧвзя ме... Дозмӧр шыд паняла... Лӧнь Сыктыв весьтын шонді лэччӧм видзӧда... И сэтшӧм лӧсьыд меным...

Сӧмын вот вокъяслы эськӧ гоз-мӧд кыв шуны... Медбӧръяысь... Ичӧтик чоюклы да...

И друг быттьӧ менӧ сир варснитіс лёк пиня вомнас — медся ыджыд сирыс, коді сӧмын эм Сыктылас. И ыджыд дойсьыс ме дернитчи, мудзӧмӧйла ӧдва нин кутчысьысь юрӧй тюльснитчис ваӧ, муртса ме эг пӧд... Мыйлакӧ эг пӧд!.. Но сы пыдди ме дугді думайтны, менам вежӧрысь вошисны став серпасъясыс. И бур, мый вошисны... Ме понді скӧрысь варччыны... Быттьӧ видзтӧм вынӧн сӧмын на пыри ваас...

Но мый вермӧмысь выныштчӧмла менсьым шуйга кокӧс сотыштіс войтӧв, пондіс кӧрны, кӧрны... Пӧсь дой дзоньнас сотыштіс вир-яйӧс... И некыдзи оз лэдз... И быттьӧ кодкӧ пондіс кыскыны менӧ ва пыдӧсас... Быттьӧ и збыльысь лёк сир тшапнитіс... И некыдз ме ог мын... Но всё равно варчча... Пиньясӧс мурч курччӧмӧн варчча и варчча...

Но менам весиг ӧти войт мында эз вӧрзьышт радлунӧй, кор ки улӧ веськаліс чорыд доръяса эжӧр. Ме сӧмын шашаритчи эжӧрас... Гут дінӧ черань моз шашаритчи да понді кыскысьны, кыскысьны водзӧ, кытчӧдз чужӧмӧн эг пыксьы крута лэччысь берегӧ... Сӧмын менам ньӧти эз коль вынӧй, мед эськӧ кайны берегас... Ме тӧді, мый ог вермы кайнысӧ... Эжӧрысь век на мынтӧдчытӧг ме ляскыси юрӧн чорыд му вылӧ да дыр жуйвидзи вӧрзьӧдчывтӧг — юрӧй косінын, а тушаӧй век на ваын...

Ог тӧд, дыр-ӧ ме тадзисӧ куйлі. Но зумыд мусяньыс ме пытшкӧ вочасӧн быттьӧ бӧр пондіс ыльгыны-пырны воштылӧм вынӧй. Вель дыр пырис, клетка бӧрся клетка тыртіс, сӧн бӧрся сӧн, кытчӧдз эг казяв, мый бӧр ловзи ме, и бӧр ыпнитіс менам лов вылын олӧм югыднас нимкодясьӧм... И сэки ме нёль кокӧн, вурд моз, борси-кайи берег рӧчӧ...

Но сувтны кок йылӧ ме век на эг вермы, сы вӧсна мый войтӧлыс век на эз лэдз, век на кӧрис кокӧс. Ковмис меным сюйны киясӧс гач пиӧ да заводитны ниртны-зыравны кӧрӧмысла пу кодьӧдз чорзьӧм кок чигъясӧс... Шоналыштӧм бӧрас сӧмын небзисны да веськалісны найӧ.

Сэки ме бергӧдчи куръялань да мый вынысь горӧді, сэтшӧма горӧді... Кысь-мый и петіс сэтшӧм гӧлӧсыс... Арся йӧра моз гораа ме горӧді... И буракӧ, менам татшӧм гӧлӧсӧй паныд жвучкысь тӧвсӧ резьӧдіс, и кылісны менӧ мӧдар берегас. Бур, мый кылісны...

Сэсся ме чепӧсйи котӧртны асланым плашкоутлань — вӧла туй, вӧлӧм, мунӧ джуджыд берегӧдыс. Фуфайкатӧгыд дивъя и котӧртнытӧ, кокни. Да кор нӧшта думыштан пыдӧстӧм йирыс йылысь, коді муртса на чуть эз кыскы тэнӧ, — тӧвзян, плеть оз ков...

Би дорын первой мортӧн меным паныд лоис Сюзь Васькой. Синъяссӧ чашкӧдӧмӧн видзӧдӧ ме вылӧ — мый пӧ тэкӧд лоӧма, дӧрӧм кежсьыс, вакуль кодь... Сэсся сійӧ, буракӧ, ставсӧ гӧгӧрвоис, нетшыштіс коссьыс некор эновтлытӧм флягасӧ, кымыньтіс сійӧс кружкаӧ да ӧні нин ачыс пондіс мырдысьӧн кисьтны меным вомӧ спиртсӧ, и некутшӧм карасин дук ме ӧні эг кыв сэтысь...

Лолӧс вуджӧдӧм бӧрын ме тшӧкті, мед пыжӧн да пӧнаръясӧн ӧдйӧджык каясны менам войтырлы паныд. Сэсся ме панялі пӧсь рок, шоналі и коддзи, ӧдйӧ коддзи, и сьӧлӧм вылын пондіс ыпъявны скӧрлун.

Ме пыри плашкоут вылӧ да понді йиркӧдчыны начальниклӧн ӧдзӧсӧ. Мед ӧні жӧ... тайӧ жӧ здукас синмас висьтавны сылы ставсӧ... Мый ме сы йылысь думайта... А то ме верма пӧдны аслам ярлунысь...

Ме йиркӧді ӧдзӧсӧ да мыйкӧ шуалі, шуалі сылы, а сійӧ, дерт, казявтӧг эз ов, мый вӧчсьӧ мекӧд, и некыдз оз восьты ӧдзӧссӧ...

Медбӧрын сэсся шыасис жӧ сійӧ, судӧн повзьӧдлӧ... Весиг кылі ме: тэ пӧ, тыдалӧ, Ивановсянь велалӧмыд тадзисӧ бандитавны... Таысь ме дзикӧдз нин ярми, син водзӧй пемдыліс менам... Ме понді чужъявны-пазӧдны ӧдзӧссӧ... Мед быть пырны... Быть!.. А сэсся и петкӧдлыны Пиӧпаныслы, кутшӧм ме Иванов... Улісьыс ӧти пӧв летитіс нин кок улын... Часлы, часлы... Но сэки Капит дядь да Ӧндрей уськӧдчисны ме вылӧ, мед лӧньӧдны. Сюзь Васькой тшӧтш и... Но ме, ош моз мурзігтыр, шыблала и песлала найӧс... И водзӧ йиркӧдча... Меным быть колӧ пыравны Пиӧпаныс дорӧ... Ӧні тайӧ медся главнӧйыс менам олӧмын... Мед пыравны да сьӧлыштны сылы рожаас... А сэсся кӧть мый оз ло!.. Мед кӧть сэсся ме ачым ог ло!..

Ӧтвылысьнад век жӧ сюркнялісны менӧ да гирилюкиӧн пыртісны шкиперлӧн жырйӧ. Водтӧдісны топчан вылӧ, личкӧны кияснас и пидзӧсъяснас, мыйкӧ шуалӧны, лӧньӧдӧны... Кодкӧ тыра кружка мыччӧ... Бара нин ва!.. Мый меным васьыс?.. Ме талун сідз нин пӧт васьыс... Нэм кежлӧ пӧт... Но юкталӧны, мырдысьӧн юкталӧны...

Сэсся ме юрӧн и кокӧн сунгыся узян унмӧ... И усигӧн медбӧръяысь кыла Капит дядьлысь шуӧмсӧ:

— Кунды-мунды...

16

Коркӧ-некоркӧ ме понді кывны сэсся, кыдзи мыйкӧ зэв шоныда меліалӧ менсьым чужӧмӧс. Быттьӧ гортын, ломтысьысь кӧрт пач дорын узя ме... Синъяс восьтытӧмӧсь на, а наын мыйкӧ вижоват ыпъялӧ нин...

Восьті синъясӧс — асъя шонді яра нялкнитіс! Кыдз сӧмын и тӧрӧма сы ыдждаыс дзоньнасӧн пырны ичӧтик ӧшиньӧд шкиперлӧн жырйӧ.

Кӧнкӧ тай вӧлӧма на жӧ шондіыс! Мый и сы дыра дзебсясьӧ, сытӧг тӧлк ни лад эз понды лоны миян ни весиг Сыктывлӧн...

Жырйын ме ӧтнам, куйла Ӧндрейлӧн топчан вылын. Став лысьӧмӧй менам доймӧ-висьӧ, ог вермы вӧрзьыны. Сэтшӧма менам пессьысьӧма тӧрыт... Бур на ещӧ, мый эг изъясь пемыд куръяас, кутшӧмкӧ ен вӧлӧма на менам...

Тырмас сэсся тадзитӧ йӧйтавны-уджавны! Пиӧпанлы менам лоис висьталӧма тӧрыт, кӧть и ӧдзӧс пыр.

Тайӧ казьтылӧмыс выльысь чажнитӧдіс менӧ, и ырсниті ме куйланінысь мудзӧм ни доймӧм кывтӧг...

Пырис Капит дядь, киас чайника. Ён ныра чужӧмыс шондіа асылыс моз жӧ югзьӧ дзор бурысь пытшкас.

— Садьмин кӧ и — бур, — нускис сійӧ. — А ме нин чай пузьӧді, прамӧй чайӧн завариті, вӧлыштӧма на чепӧль-мӧд. Вай вомтӧ пожйышт да юыштам пӧсь васӧ. Кӧнкӧ вед дільквидзӧ лолыд, тӧрытъя бӧрад?

Мися, эмышт неуна.

— А кунды-мунды ён петук нін вӧлӧмыд, — чӧскыдпырысь чай юигмоз гажаа сёрнитіс Капит дядь. — Куимӧнӧс прамӧя унежитін, ӧдва и лӧньӧдім. Розгайлӧ жӧ эськӧ да, некодлы вачкалнысӧ.

— Некодлы и эм... — воча ышлолала ме.

— Тэнад водӧм бӧрын Гӧрд Ӧльӧшъяс ёна на жӧ арзіныс, весиг и миян Пикон тшӧтш, кӧть эськӧ и мыр кодь баснитӧм.

— Арӧктан ӧд, морт туйӧ кӧ тэнӧ оз пуктыны...

— Дерт эськӧ, татшӧмторъястӧ тӧлкӧн-ладӧн колӧ керны, — ышловзис Капит дядь. — Гажа юрнад толькӧ дзуган делӧсӧ... Кыдзи коркӧ ме попкӧд. Помнитан, висьтавлі?

— Помнита... — менам серамӧй петіс.

— Мед эськӧ тэнад ме моз эз жӧ артмы ӧдзӧстӧ пазӧдӧмысь... Пиӧпаныд ёна марзіс, гыркыс тырӧма жӧ да.

— Тӧлкнас да ладнас сылы унаысь нин вӧлі висьтавлӧма...

— А ярӧсь ми, комиясыд, кӧть эськӧ быттьӧкӧ и кӧдзыд муын олам, — буракӧ, аслас думъяслы вочавидзӧмӧн, шуис старик. — Торйӧн нин винатӧ юӧм бӧрын ягморт кодьӧсь, ку пытшкӧ ог тӧрӧ сэки.

Швач воссис ӧдзӧс, Зиналӧн дженьыда шырӧм сьӧд юрыс мыччысис.

— Федюкыс нӧ ловъя на? — гажапырысь, но тшӧтш и тӧждысяна шуис пыригмозыс.

— Ловъя... Ӧнітӧ мый нин мекӧд лоас. — Капит дядь дырйи меным яндзим Зиналӧн тадзи гажъялӧмысь.

— Но жӧ эськӧ и командёр тэ да... Сьӧлӧм косьтысь... — дӧжнасис Зина. — Пемыд ваас пырис тӧрыт да, абы и абы... Быдса час абы, дырджык ли... Быттьӧ вакульыс кыскис, кӧть сэсся мый думайт... Буракӧ, дзорми сэк кості... Капит дядь, видзӧдлы бурджыка, абы-ӧ еджыд юрсиӧй? Тэнад моз?

Мӧдыс меліа и зэв збыльысь видзӧдӧ Зина вылӧ.

— Тэнад дзормытӧдз, нылӧ, уна на ва визылтас Сыктылӧд.

— Эн шу, Капит дядь, татшӧм анябиясыдкӧд быдторыс вермас лоны...

Бур, мый бара воссис ӧдзӧс, и пырисны Пикон да Ӧндрей. Чӧла пуксялісны. Батьыс кисьталіс чай, и найӧ ӧта-мӧд вежмӧныс пондісны юны.

— Федя, — нурбыльтіс сэсся Пикон. — Ме тэ дор, кӧть мӧй оз ло...

Воча шуӧмнас менӧ пановтіс Зина:

— Збыль, Пикон? Ме водзысянь тӧді — медшань морт, мися, Пиконушкоыс моль бӧжас!

— Тэныд али мӧй ме висьталі? Тэсӧ мӧй радлан? — пидзӧс вылас кутан пӧсь чая кружка вылысь синсӧ вештывтӧг шуис Пикон.

— Да вед кыдзи нӧ он радлы аслад командёрыд вӧсна? Аслад батьыд вӧсна?

— Тӧдам, кутшӧм бать сія тэнад...

Нюмъялысь Ӧндрей нюмсерӧн жӧ шуис:

— Ме видзӧда да — тіян тані мыйкӧ восстание сяма пансьӧ?

— А мый? — ызмуніс Зина. — И панам!

— История велӧдӧ: быд восстание вайӧ бурсӧ сӧмын сэк, кор ыджыда дасьтӧны сійӧс, уна йӧз ӧтувтчӧны... — ас ногыс бара шуис Ӧндрей.

— Ми важӧн нин дасьӧсь! Да вед шу, Пиконушко? — вежньӧдліс чужӧмсӧ Зина. — А тӧрыт миян сӧлсем потіс терпенньӧным доя ваболь моз.

Пырис Сюзь Васькой, паськыд рожасьыс вошӧма пыр овлысь шмоньыс.

— Но, ловъяӧсь на, зимӧгоръяс? Да тані тіян абу-ӧ Военнӧй сӧвет? Али мый? Али заговор?.. Ныр-вомъясныд тай заговорщикъяслӧн кодьӧсь-а... Федя, дугды ыръянитнытӧ, абу лӧсьыд... Начальникыдкӧд кӧ бурӧн сёрнитан, вунӧдас тӧрытъятӧ... Вай будичи тэ садьмӧдав ассьыд йӧзтӧ. Ӧкмыс час нин шкоргӧны. Тӧрытъя манитчӧм-кынмыштӧм бӧрад некод оз кӧсйы чеччыны, ме заводитлі катны да, сӧмын и чужъясьӧны...

— Мед пӧттӧдзыс узьӧны, — шуи ме Васькойлы.

А сійӧ нӧшта на падмис:

— Федя, дугды, мися... Оз позь татшӧмторнас челядясьны...

— Кутшӧм сэн челядясьӧм. Ме, Васькой, тадзи уджавны сэсся ог понды...

— И ме ог понды! — топчан вылысь ырсмуніс Зина.

— Ме ог жӧ, — букӧстіс Пикон.

— На-на-най! — кыкнан кинас ӧвтыштчис Васькой. — Вот трасичаясыд, Капит дядь, аддзылін?.. Кутшӧм демократъяс... Ме тіянлы лёк ог кӧсйы, но вай, бурджык, дугдӧй ерепенитчынытӧ, немтор тіян оз гынмы...

Васькой тэрыба петіс.

И менсьым сьӧлӧмӧс друг шымыртіс майшасьӧм, чорыд кабырӧн топӧдіс. Абу на, вӧлӧм, кокни сувтны начальствоыдлы паныд... Кӧть эськӧ и морт ногӧн вӧчан, правӧн асьтӧ кылан...

— Федя, тэ эн пов! — сьӧлӧм сетӧ Зина, буракӧ, мыйкӧ казяліс чужӧм серти. — Ӧткӧн он коль.

— А вӧтлас кӧ Пиӧпаныс? Ӧтнамӧс?..

— Сэки ме медпервой тшӧтш муна тэкӧд, — гажаа шуис Зина.

Сылӧн тайӧ кывъясыс бура шонтыштісны менӧ, и пырысь-пыр жӧ бӧр зумыдмис лолӧй.

Сэсся миянӧс ставнымӧс, ӧтар и мӧдар берегсаясӧс, чукӧртісны собрание вылӧ.

Дерт, ставӧн нин тӧдісны, мый тӧрыт ме муртса эг вӧй. Да и начальниклысь ӧдзӧс пазӧдӧмсӧ аддзывтӧг эз овны.

Ӧтияс ышӧдана синъясӧн видзӧдлывлӧны ме вылӧ, мӧдъяс лэдзӧны синъяссӧ. Коймӧдъяс быттьӧ спектак вылӧ петӧмаӧсь — окота аддзывны, мыйӧн ставыс помасяс.

Менам вочасӧн пӧсялӧ и пӧсялӧ вир-яйӧй, быдсяма кывъяс бушков дырйи моз пессьӧны лов вылын.

Берегса кушинын коді кыдзи сяммӧма, сідзи и лепитчӧма, топыдкодь чукӧрӧн.

Плашкоут вылысь, векньыдик трап кузя тури кокъяснас ыджыда восьлалігтыр, петіс Феофан Семёнович Вурдов. Сувтіс миян водзӧ — некутшӧм трибуна ӧні абу дасьтӧма, — быльӧдіс лэчыд синъяссӧ йӧзлӧн юръяс весьтӧ да нораамоз шуис, ӧнӧдз ме некор на эг кывлы татшӧм норлунсӧ сылысь:

— Тэварисси, талун миян первойысь торксис график. Гожӧмбыдӧн медпервойысь!.. Ужжалӧм пыдди ми пондім митингуйтны... Косьмӧм керъяс ваӧ йӧткалӧм пыдди ми лӧсьӧдчам шуавны ӧта-мӧдлы чорыд лёк кывъяс. И ставсӧ тайӧс гудраліс бригадир Мелёкин... Ми сійӧс ыжждӧдлам-керам. Ми сылысь нимлун став йӧзӧн пасъям... А сійӧ, бур керӧм пыдди, руководстволы паныд сувтӧ, падмӧдӧ моль бӧжлысь ужж... Сконъялӧ моль бӧжсӧ!..

Вурдов кӧсйис водзӧ на мыйкӧ шуны, но ызгысис шум. Горзыны пондісны.

— Сет кыв Федяыслы! Мед ачыс мыйкӧ шуӧ!..

Ме эг кыв, тшӧктіс-ӧ петнысӧ меным начальник. Да кӧть и эз тшӧкты сійӧ, ме эськӧ всё равно петі... Менам сьӧлӧмӧй камгӧ-пессьӧ морӧсын... Кыла, кыдзи биын моз ымралӧ чужӧмӧй... Пельяс сотчӧны... Меным зэв уна колӧ висьтавны... Меным сідзи колӧ висьтавны... Сэтшӧм мӧрччанаа... Но менам вомӧй дзикӧдз пакталӧма-косьмӧма... Ыджыд жарыс дзижалӧма... Ме понді горзыны, мый медводз нетшкысис сотчысь лов вылысь... Паныдӧн сулала ме вылӧ сатшкысьӧм уна син да чужӧм водзын и горза:

— Тырмас!.. Ме ог кӧсйы сэсся тадзи уджавны!.. Ме кӧсъя луннас уджавны... Кӧть мыйта!.. Кӧть дас час!.. Кӧть дас кыкӧс... Пемыд войнас нӧ кутшӧм удж ва вылад?.. Ме тӧрыт чуть эг вӧй!.. Гӧгӧрвоан он тэ, Феофан Семёнович? — ӧдва-ӧдва петі... Сажень мында кӧ ещӧ ковмис варччыны, эськӧ и сійӧс нин эг вермы... Эг вермы!.. Да тайӧ тӧ мый... Бадь пытшкас керыс, кӧнкӧ, мыйта кольӧ пемыднад... И кынмавны ми пондім войяснад... Зэрӧ ӧтарӧ... Ми ӧд и висьмыны вермам... Кос висьӧмӧн... Лыяс нин заводитӧны юкавны... А тайӧ моль бӧжыс ӧд абу медбӧръя миянлы... Дас квайт-дас сизим арӧснад... Карасин дука спирт вылад дыр он кутчысь... Да и тадзинад, быд лун спирттӧ сысъялігад, дӧбелькиӧдз юсьыны ми вермам... Весиг ӧти книга эг вермы лыддьыны гожӧмбыдӧн!.. Тайӧ нӧ ёна бур али мый?..

Биа ӧгыр кодь пӧсь кывъяс горзіг-чепсаліг ме, лӧньӧм пыдди, водзӧ на ӧзйи. Некыдз ме эг вермы лӧньӧдны ачымӧс. А сэсся и быттьӧ сотчисны ме пытшкысь став кывъясыс, немтор эз коль шунысӧ... Сэки ӧвтышті ме киӧн да бӧр чепӧсйи аслам местаӧ.

Здук кежлӧ чӧв-лӧнь лоліс, шыч ни рач... Сэсся Вурдов тракнитчис места вылас, горӧдіс, и ӧні сылӧн гӧлӧсын эз нин вӧв некутшӧм норлун.

— Да куссьӧм али книга лыддьӧм этассьӧм пӧсь кадас! Куссьӧм дворянскӧй барушня аддзысьӧма!.. — кодсюрӧ серӧктісны, и речьяс висьтавны велалӧм начальник торйӧн нин зумыда сувтіс ас визь вылӧ. — Эг чайтлы ме, мый тэ сэссьӧм няргун вӧлӧмыд, Мелёкин!.. Бригадирӧн шусьӧ... Том морт... — Сэсся, кинас миянлань лыйыштӧмӧн, чилӧстіс: — Том йӧз вед ті!.. Звер кодьӧсь... Вирыд тіян ворсӧ! Би кодь вын!.. Ужж бӧрад спирт юыштін. Пӧттӧдз сёйин. Кысналін-узин. И бара свежӧй. Узьӧм бӧрад быттьӧ абу и бырлӧма выныд... Ачым вӧлі томнас, тӧда. Гражданскӧй вылын, бойяс дырйи, кык суткиӧдз эг узьлӧ. И эг няргылӧ. Сы вӧсна мый некодлы вӧлі миян пыдди белӧй гадъясӧс нӧйтны... А тані ыджыдтор тай — кер йӧткыны! Деньга ог жалит... Буржуйясӧс моз верда... Мый эссьӧ колӧ? Некод тай эн омӧльтчӧ, эн висьмӧ ни... Пемыдысь сійӧ повзьӧма. Да куссьӧм али пемыд миян, Войвылад! Гожӧмбыд югыд войяс. Да кӧть и ӧні на — синтӧ он бытшкы! Керйыд абу ем, век тыдалӧ... Чери кыйӧны войын, а керйыд ӧмӧй чери? Кельчи али мык?.. Тӧлыся и кодзула овлӧ... Сэсся, кымӧра кӧ лоӧ, зэра дырйи ли, медпемыдсӧ, вой шӧр гӧгӧрсӧ, пажнайтігмоз, позьӧ и би дорын пукалыштны... Абу йӧйӧсь ті, асьныд думыштлӧй, мыйта кад воим суткисӧ тадзи топӧдӧмӧн! Эг кӧ тадзи ужжалӧ, ми, гашкӧ, жжын туяс на вӧлім. А ӧні матын нин колис, буракӧ, тӧлысьысь эшшажжык... Карӧ локтам, тӧдмаласны, куссьӧм героическӧя ми ужжалім — премия сетасны, метальяс вермасны сетны... А сійӧ няргӧ — юсьыны вермам... Мужжик!.. Эн ю дай, сэссьӧма нин кӧ полан! Мырдӧн али мый тэныд кисьтӧны вомад спиртсӧ?..

— Правильнӧ! — мыр вылысь чеччыштігмоз горӧдіс Микол: сэтшӧма сійӧс ыззьӧдӧма Вурдовлӧн речыс, он частӧ аддзыв ньӧжмыд Миколӧс татшӧмнад. — Сідзи и эм, Пиӧпан Семёныч! Збыльысь вед, мӧй нӧ эськӧ Педяыс няргӧ? Здрасӧ?.. Татшӧм няргунъяс пондаыд вед спирттӧ дугданыс сетны! Карӧдз колӧ чожаджык лэччыны, а не бызгыны немтор абысӧ!

— Но и рака син жӧ эськӧ тэ да! — ырсмуніс, кылӧ, Зина. — Да вед мортыс тэ вӧсна жӧ ӧдва ловсӧ эз пукты! Пемыд ваас пырис. Тӧдтӧминас. Мед эськӧ тэ эн ньӧмды кӧдзыд зэр улас... Мыйла нӧ эськӧ сэки, войнас, эз кыв тэнад гӧлӧсыд? Ӧні збоялан-а?.. Велалӧмыд йӧз сьылі вылын иславны...

— А ме!.. А ме... — чепӧсйис Гӧрд Ӧльӧш. — Ме кӧть и ог пов войын уджалӧмысь... Спирттӧ кӧть кор ог бӧрыньт ни... Но кӧть тэ мый эн шу, Федяыс ладаа байтӧ...

— Государственнӧй интерессӧ нӧ мыйла вунӧданныд?! — чирӧстіс мӧдар берегса мастер, Пиӧпанлӧн другыс. — Мыйла куш асьнытӧ тӧданныд?

Йӧз вочасӧн ыззисны и ыззисны, ӧта-мӧд вежмӧныс пондісны горзыны, кодлӧн мый пуксьӧма лов вылас, коддзӧмаяс моз, кутӧдтӧг, мӧдісны дӧжнасьны.

— Ӧні абу нин война, мед кыдзи колӧ и оз ков бонзьӧдны миянӧс! Дыр-ӧ позьӧ?..

— Тодмышкалны колӧ няргунъяссӧ моль бӧжысь! Чище воздук!

— А ме ог кӧсйы, мед менам здоровйӧ дас сизим арӧссянь Белӧй мореӧ визылтіс!

— Да вед вӧрыс йи улӧ вермас кольны тіян понда!..

— Мун сэтысь! Морт ногӧныс уджалігӧн мийӧ унджык на керам!

— Чужйыны пуковинъясас, и мед мунӧны! Кристос сьӧрсьыныс!..

Буракӧ, сӧмын вайӧм йӧз эз шыасьлыны тайӧ базар вылас. Менам лоис видзӧдлӧм Иван Грековлань — сійӧ воча пӧлньӧдліс юрсӧ, мегӧлӧн кодь былькъя синъясыс мыйкӧ кӧсйисны висьтавны, ог тӧд сӧмын мый-а...

Кор мыйтакӧ лӧньыштісны, моль бӧжса начальник Феофан Вурдов, быд кыв тӧдчӧдӧмӧн, шуис:

— Коді кӧсйӧ бунтуйтны, коді паныд сувтӧ рруководстволы да тадзи жжӧмдӧдӧ моль бӧж лэччӧдӧм, мед петас да сувтас бур йӧз водзас!

— Коді кӧсйӧ бура уджавны, но и морт моз мичаджыка да кыпыдджыка овны! — горӧді ме петігмоз, менам яра ломаліс сьӧлӧмӧй, ме вӧлі быдтор вылӧ дась.

Пырысь-пыр жӧ Зина воськовтіс ме дінӧ, Ӧльӧш, Пикон... Видзӧда — со кодӧс эг виччысь ме! — тшӧтш и Тамара писькӧдчӧ, гӧрдӧдӧма, синъяснас сёйӧ менӧ: буракӧ, важсьыс на лӧгалӧ ме вылӧ, яндысьӧ ли. Но тай со петіс жӧ... Крестин сьӧкыда пукалӧ бона пом вылын, кокбӧрлянас чашйӧ кок ув мусӧ, оз видзӧд миян вылӧ... Вийӧриник Пантик Геля со миянлань жӧ чепӧсйис. Но сэки кодкӧ горӧдіс:

— Геля, эн, буди, султ сэччӧ! Мамыдлысь мӧстӧ вузаланыс!

Геля быдсӧн чермунліс, чужӧмыс пикӧ воӧма, да и зонкалӧн кодь на мыгӧрыс дзоньнас кыдзкӧ нюкырмунӧма ытшкыштӧм турун сі моз. Чатрасьыштіс Геля да и, юрсӧ лэдзӧмӧн, бӧр довгис аслас местаӧ...

Но век жӧ дас кык морт ми чукӧрмим, паныд сувтысьясыс. И некод на пиысь эз падъяв Геля моз. Менам водзӧ на зумыдмис лолӧй: дас кык мортыд сійӧ — дас кык и эм, абу ӧти либӧ кык...

Начальник, тӧдӧмысь, некутшӧма эз виччысь татшӧмтортӧ, веж быгйӧдз пузис мортыд.

— Ӧнісянь жӧ ставнытӧ! Сей минут! Снять с довольствия! — керыштіс сійӧ. — Ӧні жӧ вес-сасьӧй кӧрӧванка вылысь! Понимаете ли, бунтовшшикъяс меным оз ковны!.. Лэччыла трестӧ, кора выль йӧзӧс... А тэнӧ, Мелёкин, явита прокуратураӧ... Сэні бура тӧдӧны законъяссӧ, мед, понимаете ли, найӧ разбирайтчӧны.

Татшӧм кывъяссьыд менам морӧсын мыйкӧ быттьӧ дзурснитчис...

И шы ни тӧв гӧгӧр лои, быттьӧ друг кыськӧ кулӧм мортӧс вайисны миян дінӧ...

Но мыйкӧ жӧ колӧ шуны меным... Быть колӧ шуны!.. Абу ӧтнам ме, войтырыс надейтчӧны ме вылӧ... Пані кӧ нин тышсӧ, оз ков сетчыны вермасьтӧг...

— Некытчӧ ми огӧ мунӧй моль бӧжысь, — шуи сэсся, кыдз верми кутанаджыка. — Моль бӧжыс абу сӧмын тэнад ӧтнадлӧн, Вурдов ёрт... Абу аслад лавка сійӧ тэнад... Ӧні ми босьтам багыръяс да мунам уджавны.

— И толькӧ видлы тэ миянӧс не вердны! — гажапырысь дорйыштіс менӧ Зина.

— Кукнятӧ путкыльтам, — букӧстіс чӧв олысь Пикон.

— Сизим часӧдз уджалам, и войыс миян лоӧ, да вед, Федя? — чирӧктіс Ӧльӧш. — Войыс, шу, миянлы мӧдтор вылӧ колӧ, да вед, нывъяс?

Кодсюрӧ весиг серӧктісны, тӧдӧны Ӧльӧшӧс — сідзи и сибдӧ сійӧ нывъяс дінад йӧн йыв моз.

Серамыд Вурдовӧс дзикӧдз нин этшсьыс петкӧдіс. Мортыд гӧрдӧдіс, пондіс горзыны, кинас шенасьӧмӧн да тури кокнас зымкнитлӧмӧн.

— Вре-ессь! Оз ло тіян моз!.. Ме тэд петкӧдла, Мелёкин! Бурӧн кӧ он весасьӧй, лёкӧн ковмас!

Но менӧ ӧні немтор нин эз повзьӧдлы. Ӧд ме — абу ӧтнам! Бур, мый абу ӧтнам... Абу ӧтка ньӧр... Унаӧнтӧ миянӧс оз ло кокни песовтны.

Ми, протестантъяс, торйӧн сувтім да пондім уджавны. Сӧмын и някралам. Сӧмын и керъясыс ружтӧны-дзуртӧны, зоръяс краджгысьӧны-чегӧны.

А мый — ӧд, позьӧ шуны, медъёнъясыс да медсюсьясыс ми торйӧдчим. Не кӧ лыддьыны Викторӧс да Иван Грековӧс.

Иваныс матыстчыліс ме дінӧ, синъяссӧ дзеблалігтыр, мыжа морт моз шуис:

— Ты это, знаешь, Федя... Уж не имей на нас зуб-то... Нельзя нам супротив начальства-то... Нельзя... это самое... Уж ты пойми нас, Федя...

Мися, тіян асланыд делӧ, кыдзи кӧсъянныд, сідзи и вӧчӧ...

Час кымын мысти миян дінӧ котӧрӧн локтіс Сюзь Васькой. Некор на ме эг аддзыв сійӧс татшӧмасӧ ыззьӧмнас, весиг Ивановкӧд да Кешкакӧд косясигӧн... Матькӧ. Сьӧласьӧ. Чирзӧ-горзӧ, быттьӧ ассьыс чипанъяссӧ дорйысь петук...

— Но трасича, Пиӧпан лэччис вед карӧ! — юасьтӧг ызӧбтіс Васькой. — Сэтшӧма пинясим... Ог нин помнит, кор тадзисӧ пинясьлі... Но и морт! Но и сьӧкыд жӧ морт... Ме пӧ и эм... Я не я — кӧбыла не моя... Но и барин лоӧма... Из грязи да в князи... Мед нин ставыс сы ног вӧліс... Быттьӧ быд шуӧм сылӧн — зарни, йӧй кӧть выжыв шуӧм... Дыр ме терпиті, но ӧні тырмас! На-на-най! Ме вед пиня-гыжъя жӧ... Война пыр муні, помысь помӧдз... Видзӧдлам на — коді кодӧс някыртас... Кӧть коді оз во карсьыс, ставсӧ жӧ ме веськыда висьтала...

Васькойлӧн воӧмыс да татшӧм сёрниыс нӧшта на бордйӧдісны миянӧс. Ӧд мастер сійӧ! И фронтӧвик!..

Мися, ӧні кӧть и зорйыштас миянӧс татысь Пиӧпан, ми ставӧн лэччам карӧ, стройӧн пырам медыджыд начальство дінас да и висьтасям сэні поп водзын моз.

Ми пӧшти кузь лунтыр нюшким-кыскалім керъяс кыз нюйтӧн кӧтӧм баддяинысь — сымда вӧр пысалӧма сук бадь пӧвстас ытваыс... Асьным нильӧг нюйтнас эжсим, гӧптын туплясьысь порсьяс кодьӧсь лоим. Не нин сёрнитны мудзӧм йылысь.

Рытъявылыс, видзӧдам, кодъяскӧ локтӧны миянлань, кык мужичӧй. Ыркнитіс менам сьӧлӧмӧй — но, мися, буракӧ, милиционеръяс нин тайӧ.

— Сӧмын ӧтвылысь колӧ миянлы кутчысьны, — шуа ёртъяслы. — Кӧть мый оз ло — ӧтвылысь...

Видзӧда ме воысьяс вылӧ, и сьӧлӧмӧй дількмуныштӧма... Полышта ме, кӧть эськӧ и абу ӧтнамӧн... Ӧд мыйыс оз вермы лоны, Пиӧпаныс со кыдзи ыршасис...

Но мый нӧ тайӧ!.. Ӧти мужичӧйыслӧн покодкаыс тай нӧ быттьӧ тӧдса кодь... Коді нӧ эськӧ тайӧ?.. Ылынкодь на да, бурасӧ оз тыдав... Ноко, ноко!.. Зэв паськыд пельпомъяс вылас косньӧд юрыс кажитчӧ ичӧтикӧн, не асласыс кодьӧн... Оз вермы лоны... Некыдз оз вермы лоны!.. Мӧд кодкӧ тайӧ!.. Абу сійӧ... Абу!.. Некысь сылы татчӧ веськавнысӧ!..

Да сійӧ жӧ, сійӧ!.. Шура Рубакин ӧтиыс!.. Ыбын лесопунктса начальник... Кыдзи нӧ сійӧ татчӧ веськалӧма, та ылнаас?..

Ме шӧйӧвошӧмӧн чепӧсйылі воысьяслы паныд, но сэсся быттьӧ менӧ мыйкӧ кутіс, джӧм сувті, бӧрыньтчыны понді...

А Шура Рубакин тӧдіс жӧ менӧ, молодеч, абу на вунӧдӧма, нюмъялӧ, кисӧ нин нюжӧдӧ, кыз чуньяса ыджыд ён кисӧ и шуӧ няргысь нывкалӧн кодь вӧсни гӧлӧснас:

— Но, здорово, Федя!.. Он и тӧд тэнӧ... Адысь петӧм чӧрт кодь...

Ме воча кутла сылысь шоныд кисӧ, педза кизьӧр няйт вылын, ог куж мый и шуны...

И радла ме лов тырӧн... И синва мыйлакӧ ӧдва оз пет... Збыль али мый Шура сулалӧ тані?.. Но сё дивӧ!..

— Ытваыс бадь костас уна керсӧ сатшкӧма, — шуа жӧ сэсся вочасӧ. — Нюйтсӧ кыза пуктӧма и... Вот эськӧ тайӧ нюйтсӧ град йӧрӧ...

— Да тэ тай менӧ пановтны нин пондӧмыд! — радлӧ жӧ Шура. — Дыр-ӧ эг аддзысьлӧй, а бара на нюжалӧмыд...

— А тэ быттьӧ омӧльтчыштӧмыд, — шуа сылы. — Абу кӧ чиныштӧмыд и.

— Збыль али мый? — серӧктіс сэтшӧм тӧдсаа. — Ӧні тіянлы, асьныд нюжаланныд да, мукӧдыд, дерт нин, чинысьӧн кажитчӧны, увлань нюжалысьӧн...

— Да кыдзи нӧ тэ татчӧ веськалін? — вӧлисти путьми юавны ме. — Кытысь усин?..

— Да со тай Иван Иванычкӧд ыстісны тіян дінӧ, — миянлысь сёрнинымӧс сюся кывзысь ёртыслань довкнитіс Шура. — Мед лӧньӧдны тіянӧс. Бунтуйтанныд пӧ ті тані, грекӧ вӧйтысьяс...

Пырысь-пыр жӧ Зина, котсьысь чипан моз, уськӧдчис воысьяс вылӧ. Мукӧдъяс тшӧтш кытшалім. Ӧта-мӧд вежмӧн висьтасям... Мед нин сӧмын эскасны... Мед эскасны!.. Мися, уджсьыд ми ог полӧй. Со тай, вӧтлӧ миянӧс начальник, а лунтыр петкӧдім керсӧ медсьӧкыдінсьыс, нюйт пытшкысь да бадь пытшкысь. Сэсся лыа кузя мыйта на быглялім...

А ме век Шураланьджык зыртча. Эз на ӧд висьтав сійӧ, кыдзи веськаліс миян дінӧ.

— Тэ нӧ сплавас али мый вуджин? — юася, мыйӧн сӧмын бокынджык лоим ми сыкӧд.

— Вуджи, Федя... — ышловзьӧмӧн, мыйлакӧ жугыльпырысь шуис сійӧ. — Бӧртиджык ме тэд висьтала ставсӧ...

Да мем унджыкыс оз на и ков!.. Меным и тайӧ тырмымӧн! Шура кӧ сплавнӧй трестын уджалӧ, сійӧ доръяс миянӧс... Быть доръяс!.. Оз вермы не дорйыны... Пиӧпан дорсьыд сійӧ бурджыка тӧдӧ менӧ...

А рытнас миян бара на вӧлі собрание. Начальстволы весиг пызан сувтӧдісны, кыськӧ турунвиж ной вевттьӧд на аддзысьӧма и. Тайӧ пӧрйӧ чукӧртчим плашкоут вылын, сы вӧсна мый ывлаын ызгис кӧдзыд зэр.

Пызан сайӧ пуксисны трестысь Иван Иванович — зэв ыджыд юра, быттьӧ ылӧсас черӧн лӧсйӧм гырысь чужӧм пасъяса мужичӧй, Феофан Семёнович да Шура Рубакин.

Ми жӧ, коді кыдзи кужис, пышкай кельӧбъяс моз лепитчалім асланым узьланінъясӧ да мый да.

Медводзӧн пондіс сёрнитны Иван Иванович.

— Ёртъяс, — шуис сійӧ, — трест нимсянь ме аттьӧала тіянӧс бур уджсьыныд, моль бӧж ӧдйӧ лэччӧдӧмысь...

Ми ставӧн долыдпырысь ызнитім, пондім кыдзисюрӧ клопӧдны. Ӧд со кутшӧм ыджыд начальник ошкӧ миянӧс!

— Ті, дерт, гожӧмбыд ӧтлаын уджалігӧн, кӧнкӧ, ёна велалінныд асланыд начальник дінӧ, Феофан Семёнович Вурдов дінӧ. Но, кӧть и жаль, миян лоӧ босьтны сійӧс тіян дінысь...

Ми ставӧн сідзи и тшӧкмунім... Синъясӧс чашкӧдӧмӧн видзӧдам сы вылӧ... Сэсся чӧв-лӧняс ныв гӧлӧс, буракӧ, Зиналӧн, горӧдіс:

— Кыдзи «босьтны»?

— Миянлы срочнӧя ковмис морт зэ-эв ответственнӧй должность вылӧ. Вӧрлӧн качество кузя главнӧй инспектор колӧ... Феофан Семёнович та кузя зэ-эв опытнӧй специалист. И шуи нин тай: кӧть и жаль, миянлы быть лоӧ вуджӧдны сійӧс сэтчӧ... Сы пыдди начальникӧн ӧнісянь тіян лоӧ Александр Павлович Рубакин, — веськыд кинас индіс Шура вылӧ. — Опытнӧй лесник жӧ. Бур организатор... Фронтӧвик-разведчик. Боевӧй Краснӧй Знамя орден эм мортыслӧн...

— Тӧдам! Тӧдам! — кутны вермытӧм радлунӧн горӧдсис менам.

И ме понді школӧдны-клопӧдны ки на ки. Мукӧд тшӧтш пондісны горзыны да клопӧдны...

Менам юр садьӧй пондіс бергӧдчыны ыджыд радлунӧйла, быттьӧ коддзи ме... Та вӧсна ме омӧля и велалі, мый сёрнитіс Вурдов. Мыйкӧ, дерт, бара на менӧ казьтыліс сійӧ, весиг кузь кинас индыліс меланьӧ — ӧлӧдіс выль начальникӧс, мед оз мун гӧрлӧпанъяслӧн дом повод улын... Но шуи нин тай, лючкисӧ ме немтор эг велав сылысь. Сы вӧсна мый лов вылын, гурйыв восьтӧм ӧшиньяса жырйын моз, кузяла и пасьтала пессисны мӧд пӧлӧс кывъяс: «Ур-ра, Шура миянкӧд! Ур-ра, Шура Рубакин миянкӧд!»

Но сы пыдди ме вомӧс паськӧдӧмӧн кывзі, мый сёрнитіс сэсся Шура. Став вир-яйӧн ме кылі сылысь кывъяссӧ, и найӧ йиджтысисны ме пытшкӧ, кос кер помӧ пӧсь сир моз, некор петавлытӧм вылӧ йиджтысисны.

— Дона нывъяс да муса зонъяс! — сувтіс да шуис Рубакин жебиник гӧлӧснас. И тадзисӧ сьӧлӧмсянь шуӧмыс, буракӧ, шонтыштіс-вӧрзьӧдіс быдӧнӧс, сы вӧсна мый Вурдовсяньыд эг ёнасӧ кывлӧй ми татшӧм ногӧн ыдждӧдлӧмтӧ. А сійӧ — паськыд пельпомъяса да дзикӧдз нин косьмӧм чужӧма-юра — выльысь на тӧдчӧдіс: — Дона нывъяс да муса зонъяс!.. Талун меным не этша нин висьтавлісны тіян йылысь бурсӧ и лёксӧ... Ачым мыйсюрӧ юасьышті и... Да... И тані ме веськыда тӧдчӧда быдӧнлы: шуны лёк йӧзӧн Федя Мелехин кодьясӧс менам эськӧ эз бергӧдчы кывйӧй... Эз бергӧдчы!.. Ме бура тӧда сійӧс, ӧтлаын уджавлім Ыбын лесопунктын. Тӧда, кутшӧм рокӧсӧн кӧтӧма да шузьӧдӧма сійӧс... Да... Меным шуӧны: оз пӧ кывзысь, ыръянитӧ, ас ногыс керӧ... Но вед кыдзи да мый на тшӧктан мортыслы, со ӧд на мый колӧ кутны тӧд вылын... Гашкӧ, тэ дзик ковтӧмтор тшӧктан керны мортыслы... — Шура чӧв усьліс, син бӧжнас кыйкнитліс улӧсӧн дзуртыштысь Вурдов вылӧ. Сэсся шоныд видзӧдласӧн гӧгӧртӧдіс миянӧс, узьлан пӧлатьяс вылӧ кыдзисюрӧ сатшкысьӧм ныла-зонмаӧс, кыньпиянлӧн кодьӧдз югдӧм синъясӧн сы вылӧ видзӧдысьясӧс, и бара на шуис миян йылысь быттьӧкӧ кодлыкӧ, эз аслыным шу: — Кӧть и лёка быдмисны найӧ — унджыкыс батьтӧг да мамтӧг, войналӧн страшнӧй воясӧ, тшыгъялігӧн мыркан сьӧкыд удж песіс найӧс... Но эз на лёкмыны найӧ, эз... А вермасны и лёкмыны... Не кӧ пуктыны морт туйӧ... Да... Со тай ме и шуа: тшӧтш и бур ногӧн жалитыштны колӧ найӧс... Ӧд сэтшӧм на томӧсь да нюдзӧсь найӧ... И войнаыс ӧні абу нин... Ӧд найӧ, талунъя дас квайт — дас сизим арӧсаясыс, миянӧс вежасны... Пӧрысьясӧс да война вылын пазӧдӧмаясӧс... Миян пыдди водзӧ нуӧдасны странанымӧс... Налы водзӧ на овны... Кузя овны... А ӧнісянь кӧ орӧдасны здоровйӧнысӧ... Ӧнісянь кӧ юсясны да куш сӧмын уджалысь скӧтина кодьӧсь лоӧны, — сэки найӧ кыдзи нӧ водзӧ нуӧдасны олӧмсӧ?..

Со мый шуис Шура Рубакин. Быттьӧ и абу ёнасӧ мастер сёрнитнысӧ сійӧ, а ставнымӧс шонӧдіс аслас кывъясӧн. Унаӧнӧс тшӧтш и нормӧдыштіс. Век тай сідзи овлӧ, кор мортыд ёнджыка думыштчылӧ ыджыд олӧм йывсьыс. Думыштчылӧ, олӧмыслӧн кутшӧм ордымъясті ковмас писькӧдчыны сылы. И немтор быттьӧ оз тыдав водзсьыс, и оз тӧд, мый сэні лоӧ...

Помнита, кольӧм во, нывбаба праздник лунӧ, тадзи жӧ сьӧлӧмӧдз мӧрччана сёрнитіс Шураыс — бабаяслӧн весиг синваыс петіс... А мыйла татшӧм вӧрзьӧданасӧ сылӧн артмӧ? Сы вӧсна, мый Шураыс кылӧ мӧд мортлысь шогсӧ и дойсӧ, оз сӧмын асьсӧ тӧд...

А кыдзи мортыс лоӧ татшӧмнас? Бать-мамыс чужтігас сетӧны бур сьӧлӧм, али бурлуныс чукӧрмӧ нин бӧртинас, йӧзкӧд олігӧн?..

Буракӧ, некод эз бӧрд кыз синваӧн, кор Феофан Семёнович Вурдов эновтіс моль бӧжнымӧс. Гашкӧ, сӧмын другыс сылӧн, мӧдлапӧвса мастер, комын арӧса ён мужик, дзуглясис. Да шыльыд яя пӧварным, Груня-Бруня, гажтӧммӧм синъясӧн колльӧдіс.

А Ӧнча Микол коддьӧмъяс, кодъяс сӧмын на горзісны-дорйисны Пиӧпанлысь веськӧдлан сямсӧ, чӧв олісны... Ӧнісӧ чӧв олісны на... Сэтшӧм йӧзтӧ ме мыйтакӧ тӧдышта нин: талун найӧ горзӧны «ура!» ӧти веськӧдлысьлы. А аски локтас мӧд, дзик мӧдарпуткыль бергӧдас ставсӧ, — а налы, сэтшӧм патриотъясыслы, бара ставыс ладнӧ, бара нин «ура» горзӧны...

17

Шура Рубакин воӧм бӧрын вӧлись миян помасис йӧй уджным, кор вӧлі дзикӧдз сорласьӧма-гудрасьӧма лун да вой, кор миянлы веськодь вӧлі лун кӧть вой — медтыкӧ мудзӧм да кынмалӧм бӧрын ӧдйӧнджык спирт юны, сёйны да водны, узьны ӧкмыс час, а сэсся бара, очсасигтырйи, мунны кер йӧткавны, кӧдзалӧм ваын келавны... Бур ещӧ, мый том дырйиыд узьсьӧ кӧть кор. Да нӧшта нин винатӧ юӧм бӧрын...

Ӧні ми ӧтвылысь шуим — уджавны сӧмын луннас, югыднас, дас час чӧж, кӧкъямыс час асывсянь сизим час рытӧдз — ӧти час видзсьӧ пажнайтӧм вылӧ, — а ёна кӧ ковмас и пемыдӧдз уджавны...

Аскинас асывсяньыс Шура Рубакин, Капит дядь да бухгалтерным мӧдӧдчисны карӧ — колӧ пӧ ӧттор-мӧдтор вайны. А рытнас, муртса ми удитім воны удж вылысь, «Зис» машина нин сулалӧ берег вылын, кузов тырыс груз кыскӧмаӧсь. Нимкодьпырысь ми пондім ректыны вольпасьяс да эшкынъяс, тшӧтш и кык кӧрт пач, бӧчкаысь вӧчӧм буржуйкаяс.

Но добра! Быдӧнлы вылӧ вайӧмаӧсь вольпась да эшкын. Мед и абу ёна небыд важиник матрацыс, гынмӧма нин ватаыс, — но век нин вольпась, абу куш пӧв. И вӧсньыдик байкаысь эшкыныс ӧні зэв колана лоӧ...

Ог нин кутӧй сёрнитны кӧрт пачьяс йывсьыс! Ӧд ар нин пуксис, ёна ыркаліс ывлаыс, и кӧдзыд зэръяс ӧтарӧ шливгӧны. Мукӧд дырйиыс локтан сулик ва, некыдзи он вермы шонавны, «карасинӧн» сӧмын и мездысян...

Шура бурӧн сёрнитіс миянкӧд и спирт йывсьыс. Вайӧ пӧ огӧ кутӧй быд лунсӧ юны — тадзинад пӧ ті дзикӧдз верманныд велавны вина дінас... Но, гашкӧ пӧ, лёк лунъясӧ, ёна кынмалӧм бӧрын, колӧ юыштны, нинӧм он вӧч, сэтшӧм нин уджыс кылӧдчигад. Либӧ пӧ шойччан лун керны да ӧтвылысь гажӧдчыштны... И некодлӧн пӧ некытчӧ оз вош пайыс — спирт норма кузяыд пӧ ме немтор ог веж, сымдаӧн жӧ понда сетавны. Но быдлунъя юӧмысь, тӧдчӧдіс Шура, колӧ пӧ дугдыны, он кӧ кӧсйӧ лоны алкоголикъясӧн... И нывъяслысь пӧ нинӧмла дзайгыны-корны, мед найӧ чукӧртӧны да катӧдӧны гортаныс гӧснеч пыдди — спиртыд, кӧть мый дыра сулалас, оз на, майбыр, шузьы, и быдлаӧ на ковмылас сійӧ...

Моль бӧжысь унджык йӧзыс вензьытӧг ӧти кывйӧ воисны выль начальниккӧд. Да и кыдз нӧ мӧд ногсӧ вӧчан, кор аддзан, мый мортыс тэ вӧсна жӧ душасӧ пуктӧ.

И ставыс вежсис миян!.. Кыпыдджыка пондіс уджавсьыны. Кыдзкӧ долыдджык лои овнысӧ... И весиг эг быттьӧ сэтшӧма пондӧй мудзны. Дерт кӧнкӧ, сы вӧсна, мый войбыд лючки узигад бурджыка шойччӧ вир-яйыд, ӧдйӧнджык мынтӧдчӧ мудзӧмсьыс... И весиг прӧст кад лоис миян! Ми весиг Пиконкӧд вӧравны удитім ветлыны батьыслӧн пищальӧн. Кутшӧмкӧ шор пӧлӧн кыпӧдчылім рытъявылыс, нёль сьӧлаӧс лыйим. Сэтысь жӧ пувъя ягтор аддзим, сымда пув! Кыдз миян шуласны — корӧга пӧ... И матын. Аскинас нывъяскӧд бергӧдчылім сэтчӧ да часӧн кымынӧн куим ведра вотім...

Ме выльысь кутчыси «Чингиз хан» дінӧ. Ӧддзӧм вывсьыд, эг и тӧдлы, «Хан Батыйсӧ» тшӧтш помалі... Лӧсьыда и эм гижӧма! Кутшӧм империя лӧсьӧдлӧмаӧсь монголъясыд!.. А ӧні, видзӧд со, неыджыд народ и кольыштӧма... Интереснӧ!.. Вывті лёкалӧмнад да йӧзтӧ нартитӧмнад, тыдалӧ, дыр он кутчысь, кӧть первойсӧ быттьӧ и ёнӧн кывсян... Со тай нӧ, Гитлер став Европасӧ жӧ курыштліс, а сэсся регыд и турки-тарки пазаліс сылӧн «тысячелетньӧй рейхыс», йӧз вирӧн тшӧгӧдӧм-польтчӧдӧм империяыс...

Йӧз вылад лёкалӧмыд, найӧс личкӧмыд, тыдалӧ, век на кыпӧдлывліс воча тыш... Ме тай сідзи думайта-а...

Видзӧд со, и Пиӧпан карӧдз эз во, кӧть эськӧ и абу империя сылӧн...

Весиг Зина чушкысис менам лыддьысьӧмысь: бонзьӧм книгаяс вылӧ пӧ тэ вежин менӧ.

А мый нӧ ме вӧча, сэтшӧма нин кӧ менам бырӧма гажӧй бурпӧт лыддьысьӧмысь, сэтшӧм кӧ нин меным окота тӧдмавны книгаяс пырыс мыйкӧ ыджыдӧс да вӧвлытӧмӧс.

Сэсся, веськыда кӧ нин шуны, Шура Рубакин дырйи меным яндзим лои важ мозсӧ чиктывны. Мый сійӧ, Шураыс, думыштас? Ӧд, кӧнкӧ, тӧдтӧг оз ов, мый Ыбынын ми ёна лӧсявлім Динакӧд...

Ок, Ыбын, Ыбын!.. Ылынкодь сійӧ тасянь, а век со бурӧн казьтывсьӧ. Телепит меным быдторсӧ юасьны Шуралысь, лючкисӧ ӧд немтор на эз висьтав сійӧ, век некор... А кыдзи эськӧ гортса делӧясыс ладмисны сылӧн? Кӧні ӧні фельдшерица Лиза? Ӧд Лиза пондаыс ёна косьмӧ вӧлі Шураыслӧн сьӧлӧмыс... Сэсся меным и Дина йылысь ӧттор-мӧдтор окота жӧ тӧдмавны.

А сідзсӧ ми бура кырссям-лэччам Сыктыв пӧлӧнӧд. Пыр матысмӧ и матысмӧ кар... Ӧдйӧнджык нин эськӧ воӧдчыны сэтчӧдз, ӧд и вокӧй менам, Митя, буретш велӧдчӧ ӧні сэтӧн десятникъяслӧн курсъяс вылын...

Ёна жӧ бур, ёна жӧ лӧсьыд, кор начальствокӧд ӧти руӧн, ӧти кӧсйӧмӧн олан-уджалан! Кор ӧта-мӧдтӧ помӧдз гӧгӧрвоан да ньӧти тшӧктытӧг мый вынсьыд зілян унджык и ӧдйӧнджык муркӧдны. Кор нимкодь тэныд сылӧн нимкодясьӧмысь, и некутшӧм лӧг чут тэнад лов вылын сы дінӧ абу... Абу сьӧдас мырсьӧм, а кыпыд праздник кодь татшӧм уджыс. И буретш гажа праздник вылӧ моз и мунан тэ уджавнысӧ быд лун — кыпыд сьӧлӧмӧн, туысь-ворсысь вир-яйӧн...

Век жӧ ме корси стрӧка да ӧти гажаджык рытӧ нуӧді Шура Рубакинӧс вуграсьны. Меным сэтшӧм нин окота вӧлі сыкӧд ӧтлаын пукалыштны, да мед эськӧ некод эз мешайтчы миянлы... А сылӧн кабинетын быттьӧкӧ и абу лӧсьыд — шуасны ещӧ, мый тайӧ пӧ нювсьӧ выль начальник водзын... Да и Шураыслы не меӧдз на вӧлі, ӧд выль морт сійӧ, быдтор дінӧ колӧ сибӧдчывны, йӧзкӧд тӧдмасьны — тӧждысьӧмыс юр вывтырыс. Торйӧн нин Шураыслӧн характерӧн — кытчӧдз ачыс, аслас киясӧн оз видлы, ас синнас оз аддзыв, сэтчӧдз оз и бурмы сьӧлӧмыс. А локтас бригадаӧ, малыштас кертӧ и тшӧтш ачыс ышмӧ, пӧсь петтӧдзыс уджалӧ... Торйӧн нин Граддор улын сылы уна дӧнзис. Сымда вӧр вӧлі сэтчӧ сюйӧма! Кыкнан берегсаяслы ӧтлаын ковмис тільсьыны лунтыр. Содтӧд вылӧ, Рубакин водзвыв кайліс сиктӧ да медалӧма морт кызьӧс. Сэсся и ачыс миянкӧд ӧтвылысь помасьтӧдзыс муркӧдчис...

Унаӧн шензисны сэки: со пӧ, начальник морт, а ньӧти оз пов сьӧд уджысь...

Вуграсьнысӧ ми Шуракӧд ылӧкодь лэччим кӧрӧванка дінысь. Кыддза-пожӧма щелля помӧ чӧвталім вугыръясӧс — мед кыйӧны, а асьным кайим берегӧ, би пестім, мӧтыр йылӧ чайник ӧшӧдім.

Шонді лэччандор — ёна ме радейта тайӧ пӧрасӧ гожӧмнад, сайӧдчысь шонді вылӧ видзӧдігӧн тэнад быттьӧ дзикӧдз лӧньлӧ лолыд, и ыджыда мӧвпавсьӧ, кӧть эськӧ бурасӧ и ачыд он тӧд, мый йылысь мӧвпавсьӧ... Мӧдлапӧвса помтӧм вӧръяс пипу-кыдзлӧн зарниӧн нин ӧзйӧны, гожӧм помасис. Ыркыд лои, оз кыв номъяслӧн дзизгӧм... И енэжыс со, кӧть и кымӧртӧм талун, абу нин гожся моз сӧдз — быттьӧ йӧлӧн кизьӧртыштӧма, шондіыслӧн оз нин тырмы выныс пӧжны татшӧм кень пырыс. Зэръясӧн пӧттӧдзыс юкталӧм Сыктыл тэрыбджыка нуӧ ыркалӧм-сьӧктаммӧм васӧ...

Гажаа ыпъялӧ би. Кӧнкӧ матын уркайяс тивзӧны нориник гӧлӧснаныс... Пукалам Шуракӧд. То би вылӧ видзӧдам, то ю вылӧ, то уна рӧмӧн вералысь мӧдлапӧлӧ. И быттьӧ абу и окота сёрнитнысӧ. Быттьӧ и сідз лӧсьыд сёрниттӧгыс.

Матысса кыдз вылысь чуктіс зарни кор, лайкъялігтыр, ловъя бобув моз, пуксис Шуралӧн пидзӧс вылӧ. Мӧдыс небыдика босьтіс сійӧс кыз чунь помъяснас, заӧдыс зэв збыльысь бергӧдліг видзӧдліс гӧгӧрбок, сэсся весиг чатӧртчыліс кыддзыс вылӧ.

— Гашкӧ, тайӧ медводдза усьысь кор на кыддзыслӧн таво вылассӧ, — шуис мӧвпаланаа. — Кодъяскӧ век первойӧн усьӧны...

Мыйкӧ талун нормӧма Шураыс, висьтавтӧг тыдалӧ — чужӧм сертиыс и гӧлӧс сертиыс, татшӧмтортӧ он дзеб... Менам весиг сьӧлӧмӧй доймыштіс сы вылӧ, татшӧмыс вылӧ, видзӧдігӧн.

— Гажтӧм тай тэныд талун? — шуа. — Гашкӧ, «карасин» коліс босьтыштны?

— Спиртыд татшӧминад оз отсав, Федя, ме тӧда нин... — чӧв усьліс, би вылӧ видзӧдігмоз, буракӧ, думсьыс виччысис, ог-ӧ ме нӧшта мыйкӧ юав, но меным эз вӧв лӧсьыд юасьнысӧ, и сійӧ ачыс шуис ышловзьӧмӧн: — Ме тэныд, Федя, друг мортлы, веськыда висьтала: бӧръя каднас ме, Федя, ӧддьӧн дзибрӧса понді ачым ачымӧс кывны... Кыдз эськӧ бурджыка тэд шуны... Лов кылӧмӧй быттьӧ жебмис... И быттьӧ мыйкӧ кӧсйӧ лоны мекӧд, ог тӧд сӧмын мый-а...

— Да мый тэ, Шура! — сьӧлӧм сета ме. — Мый нӧ вермас лоны этатшӧм геройыскӧд!

— Ог тӧд, Федя... Но мыйкӧ быттьӧ личкӧ менӧ... — малыштіс кынӧмсӧ, видзӧдліс ме вылӧ, тыдалӧ, мыйкӧ кӧсйис нӧшта на шуны, но эз шу.

— Дугды, Шура, нинӧм абусӧ лӧсьӧдлыны... Тэ, бурджык, висьтав, кыдзи миянӧ веськалін, моль бӧжас.

Сійӧ воча серӧктыштіс, видзӧдліс шатинъяс вылӧ, сэсся и уськӧдчис кыр горулӧ. И лэптіс весьт кузя сынпиӧс. Бӧр чӧвтіс вугырсӧ, сэсся долыдмӧмӧн нин воис ме дінӧ.

— Аддзан, кутшӧм молодеч меным кутчысьӧма! — шуис кыпыда, эзысь сьӧма да гӧрд бордъя чериӧн нимкодясигтыр. — Тэ, Федя, байтнытӧ байт, но и эн вунӧд видзӧдлывны шатинъяс вылад.

Пуктіс пыр на чеччалысь черисӧ бокӧджык, вижов яла нитш вылӧ, бӧр воис би дорӧ.

— А збыль вед, эг на и эм вед висьтавлы ме тэныд аслам мытаритӧм йылысь... Не кӧ тэныд, кодлы шу висьтавнысӧ... Унджыксӧ вед тэ ме йылысь тӧдан нин, позьӧ шуны, гуг и бан тӧдан... Но мый, Лизакӧд миян делӧяс йылысь гӧтыр гижӧма райкомӧ... Помнитан на вед Лизасӧ, Ыбынсьыд фельдшерицатӧ?..

— Да ӧд, шуӧны вӧлі, сійӧ пӧ мунӧма Ыбынсьыс Койгортӧ... — шензя ме.

Шура гӧгӧрвотӧма шыньмуніс.

— Ылын тай кост... Кор, Федя, сьӧлӧмыд ёна кыскӧ код дінӧ кӧ, сэки некутшӧм мунӧм оз вермы помӧдз ыркӧдны сійӧс... Сэки сійӧ нӧшта на ёнджыка ӧзйӧ... Но мый, корисны менӧ райкомӧ, эз, дерт, юрси ньылыд шыльӧдӧм могысь корны... Вот пӧ мый, дона друг: он кӧ дугды зонмавны, ковмас янсӧдчыны партбилетыдкӧд, кӧть эськӧ пӧ и фронт вылын сійӧс тэныд сетлӧмаӧсь, бур делӧясысь... А ме кӧ, мися, радейта мортсӧ! Мися, ме кӧ куш сӧмын сыкӧд и овла шуданас... Вӧвлытӧм шуданас... А коліс пӧ водзджык та йылысь думайтны, челядьтӧ лӧсьӧдтӧдз.

Шура чӧв усис, гажтӧм синъясӧн дыр видзӧдіс мӧдлапӧвса вӧр пытшкӧ лӧня сайӧдчысь ыджыд гӧрд шонді вылӧ.

— А мӧдарсянь кӧ видзӧдлыны, Федя, сідзи вед и эм... Челядьыс вед нинӧмӧн абу мыжаӧсь... Налы бать да мам колӧ... Налы колӧ бать, торйӧн нин быдмиганыс... Налы дзик веськодь, шоналӧ-ӧ батьыслӧн сьӧлӧмыс гортас... Челядьсӧ колӧ уставитны, быд лун вочасӧн велӧдны олӧм дінас, бурджыка овны кыдзкӧ-мыйкӧ велӧдны... Бонзьӧдӧм леторос кодьӧн ме петі, Федя, райкомсьыд... И ог тӧд, мый керны водзӧсӧ... Лиза дінӧ менӧ кыскӧ, и челядьӧй, мусаник ныла-пиаӧй, сэтшӧм жальӧсь... Посньыдӧсь на вед найӧ, немтор оз гӧгӧрвоны... Кыдзи метӧг пондасны овны?.. Война чӧжыс эг вӧв... Сэсся бара али мый муна?.. Сэк жӧ и гӧтыр дінӧ ме ог вермы мунны, но некыдз ог вермы... Кӧть сэсся куим пельӧ орӧдчы... Эскы кӧть эн, Федя, а фронт вылын, кор немец тылъясӧд вӧралі, быттьӧ кокньыдджык меным вӧліс...

— Тэнсьыд бара нин сёйӧ, Шура! — йӧй моз горӧдсис менам, сы вӧсна мый буретш сэки казялі, кыдзи сылысь наплавсӧ ва паныд катӧдӧ.

Сійӧ чеччыштіс берег улӧ да бара на лэптіс пурт кузя сынпиӧс.

— Шуда на тэ вӧлӧмыд да, век тэнад вугырӧ кутчысьӧ. — Ме завидьтышта Шуралы.

— Абу нин кӧ бур водзын-а... — воча нюмъялӧ сійӧ.

— А водзӧсӧ мый сэсся тэнад лоис? — юася.

— Да вот сідзи тай и лоис, кодкӧ быттьӧ лӧсьӧдлӧма... Паныдасис Иван Иваныч, коді тай воліс татчӧ... Бур тӧдса сійӧ менам, фронт вылын ӧтлаын вӧлім... Но ме и бӧрдышті сылы — мися, сідз тӧ и сідз тӧ, ог тӧд, кытчӧ воштысьны... Мися, эськӧ мыйкӧ дыра кежлӧ ылӧджык сайӧдчывны колӧ татысь да сэки бурджыка думыштлыны ӧтарсӧ и мӧдарсӧ, гуг и бан... А, шуӧ, лэччам пӧ карӧ! Читса залом пӧ колӧ косявны, сюсьджык начальникӧс пӧ буретш корсям... Вӧрсӧ пӧ сэтчӧ вӧлі сюйӧма, гашкӧ, керка судта... А вуджӧм-керӧмнас пӧ ми ставсӧ ладмӧдам чин-чинарём... Орччӧн на пӧ тай сулалӧны тіян Комилесныд да миян сплавнӧй трестъясным... Уджалыштан пӧ мыйтакӧ, а сэсся позяс и семьятӧ вайӧдны карас... Кодӧс пӧ кӧсъян ли... Но ме и лэччи сыкӧд... Шань морт Иван Иванычыс и менӧ бура тӧдӧ... А трестас буретш веськалі тіян начальникыдкӧд, Вурдовкӧд ӧтлаын, ёна норасис сійӧ тэ вылӧ...

— Сідзкӧ либӧ тэ сэні нин дорйин менӧ, Шура? — юася шоналӧм сьӧлӧмӧн.

— Лоис жӧ шуны гоз-мӧд кыв... Но тэ вывтісӧ эн на радлы — Читса залом ковмас весавны тэа-меалы, уджыс сэні эмышт... Гашкӧ, сы вӧсна и дорйышті ме тэнӧ, мед ӧтлаын пуркнитны...

— Косялам! — ньӧти падъявтӧг шуа ме.

Пемдіс нин, а миянлы век на абу окота мунны би дорысь. Кӧть быттьӧ и сёрнияс нин бырисны. Ми и водзӧ сёрниттӧгыс бура гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс. Чӧла видзӧдам билӧн гажаа ворсӧм вылӧ, и лӧсьыд кывны миянлы ӧта-мӧднымӧс орччӧн. Меным тай сідзи-а... Да, ме чайта, и Шуралы сідзи жӧ...

Сэсся, виччысьтӧг, Шура шуис, быттьӧ аслыс шуис:

— Динакӧд ӧтчыд сёрниӧ волім тэ йылысь... Абу на вунӧдӧма...

Пырысь-пыр жӧ пӧсь вирӧй ыткӧбтіс менам, тайкӧ сотча... И яндзим меным Шураысь, сійӧ, дерт, казяліс нин менсьым тані бурлачитӧмӧс...

— Шань нывка Динаыс, сьӧлӧма... — водзӧ на нуӧдӧ Шура. — Тэ кӧть эськӧн письмӧ коркӧ гижыштін сылы...

— Колӧ и эм эськӧ да... — дзикӧдз вежсьӧм гӧлӧсӧн артмис менам.

— Эн на жӧ вунӧд?

— Унаысь дум вылӧ усьлӧ...

— Усьлӧ кӧ и гиж! — тшӧктӧмӧн моз нин шуис Рубакин. — Гашкӧ, Федя, сэні и эм тэнад медыджыд шудыд! Миян Ыбынад!.. А сідзи кӧ — оз позь сійӧс воштыны!.. Шудсӧ... Некыдз оз позь воштыны!

Сук пемыдын нин чӧла ми восьлалім кӧрӧванка дінӧ. Кодъяскӧ, кылӧ, чиктылісны-ворсісны на сэні, том йӧзыдлӧн оз на узьсьы. А видз вылын, льӧм куст бурысь сайын, миянлы друг кыліс пӧсь шогӧн йиджтысьӧм ныв гӧлӧс:

— Ӧльӧш, мекӧд мыйкӧ лоис... Висьми ме... Ӧтарӧ восӧдӧ менӧ... Сёяныс вомӧ немтор оз пыр...

Ми джӧм сувтім, ог лысьтӧй вӧрзьыны. Дерт, абу лӧсьыд кывзысьнытӧ, но и йӧзасьнысӧ ӧні абу жӧ нин лӧсьыд. Гӧлӧсыс вӧлі Сепыс Розалӧн, водзынсӧ Ӧльӧш сыкӧд мусукасис...

— Висьмин кӧ, больничаӧ колӧ мунны, — шуис Ӧльӧш. — Лэччыв карӧ, матын нин тай. Сэн ӧд, кӧнкӧ, бурӧсь врачьясыс, регыд лечитасны.

— Да, буракӧ, эг сідзи ме висьмы... Мӧд ног ме висьми... — зільӧ гӧгӧрвоӧдны Роза.

— Кыдзи мӧд ног?

— Но, кыдзи тай бабаяс висьмылӧны... Мужикъяскӧд олӧм бӧрын...

— Ог гӧгӧрво...

— Но, сьӧкті, буракӧ, ме тэкӧд... Кага лоас...

— Мун сэтысь! Эн йӧйтал!.. — повзис Ӧльӧш, медбӧрын мӧрччис жӧ сылы.

— Збыль но...

— Оз вермы лоны!.. Регыдик и узьлі ме тэкӧд да... Оз вермы лоны...

— Сэтшӧмторыд тай оз юась, дыр али регыд...

— Оз вермы лоны! Тэ, буди, кодкӧдкӧ мӧдкӧд-а... Ме жӧ ачым на кага...

— Ок-ок-ок!.. — вийсьӧ Роза. — Мый нӧ ӧні меным кернысӧ?..

— Ме нӧ мыйӧн тӧда...

— Дугды кӧть либӧ Ритаыскӧд узьлыны... Сэтшӧмтор мекӧд лоис да...

— Кыдзи нӧ дугдан, кор кыскӧ сы дінӧ... Оз тэ дінӧ, а сы дінӧ кыскӧ...

— А мыйла нӧ либӧ водзынсӧ?.. Сэтшӧм кылъяс шуалін...

— Ме нӧ мыйӧн тӧда...

— Ок-ок-ок! Кутшӧм юрӧн со ме ӧні мамӧ дінӧ пыра-а...

— Да дашкӧ, немтор на оз ло? — выльысь ловзьӧ Ӧльӧш. — Дашкӧ, сідз на кынӧмыд висьмис... Мыйкӧ неладнӧ сёйӧмыс лоис...

Роза, кылӧ, бӧрддзис да и котӧртіс кӧрӧванкалань. Ӧльӧш, тыдалӧ, сулалыштіс на, гораа шензигтыр, сэсся тшӧтш пондіс довгыны пемыдас.

А Шура Рубакин жалитанаа ышловзис:

— Нӧшта ӧти олӧм со пазӧдӧма... Весиг абу ӧти, а некымын... Ок, Федя, ёна жӧ йӧй том дырйиыд мортыд... Ставсӧ нем думайттӧг нокӧ-керӧ... Сэсся шуам, тайӧяслӧн кага чужас, пондас батьтӧг быдмыны... Ачыд вед тӧдан, кутшӧм тайӧ... А сэсся коркӧ быдмас, паныдасяс батьыскӧд... Ок, буракӧ, ёна нелӧсьыд сэки лоӧ... Кыкнанныслы нелӧсьыд лоӧ.

Не кӧ выль начальникным, Шура Рубакин, ми эськӧ ӧдвакӧ кольччим Читса залом весавны. А мый нӧ, кар дорӧдз вайӧдім моль бӧж, куимсё сайӧ километр, и — тырмас миянлы! Вайӧй рӧшщӧт, и ми бӧр мӧдӧдчам гортлань, куим тӧлысь эгӧ волӧй, сэтшӧма нин гажным бырис... Но Шура бур ногӧн пондіс корны миянӧс — тіянтӧг нӧ пӧ коді лэдзас-весалас эта мында вӧрсӧ, тӧв улӧ пӧ вед вермас кольны, — и йӧз гӧгӧрвоисны сійӧс...

А веськыда кӧ шуны, первойсӧ ми, кор матыстчим залом помас, повзим. Садьтӧг повзим!.. Тулыснас, буракӧ, ыджыд ва дырйи сувтӧдлӧмаӧсь ю вомӧныс кутысь запаньсӧ да, гашкӧ, став Сыктыв кузяласьыс вӧрыс жнёпкысьлӧма сэтчӧ! Да и топӧдӧма. Да вевсьӧдлыштӧма... Бӧртинас шӧр визулсӧ сӧмын и писькӧдӧмаӧсь кыдзкӧ-мыйкӧ, мед нин кӧть лэдзны Максаковка запаньӧ вылісянь гожӧмбыд воысь керсӧ. Но тувсов заломыслӧн кызвын вӧрыс век на куйлӧ берегъясас — лыа вылын да лыадорса ляпкыдінъясын...

Да кутшӧм сэн — куйлӧ! Повзьӧдчысь выломӧн тшӧтясьӧма да зутшвидзӧ!.. Ме некор на эг аддзыв, мед эськӧ татшӧм кыза да кыдзисюрӧ вӧлі дзобӧдӧма-сюйӧма керсӧ...

И вит-ӧ-квайт километр кузя татшӧм сьӧмӧсыс эрсвидзӧ лыа вывъясын!..

Шура Рубакин шуис: вайӧ пӧ кывтам залом нырӧдзыс да сэтысянь пондам лэдзнысӧ, дзикӧдзсӧ восьсаинас кивывджык лоӧ.

Ми кывтам плашкоутӧн визув вылӧд, йӧткасям, мед не вомӧнасьны... Заломыслӧн лёкногӧн чуктӧм доръясыс щӧтясьӧмаӧсь миян вылӧ — видлӧй пӧ вот разьны, регыд на сювныд ратшмунӧ... Ми баръялам-видзӧдам та мында вӧр вылас и миянӧс быдсӧн шогӧдӧ...

Мыйла нӧ сы ыджда ванас сувтӧдлӧмаӧсь запаньсӧ? Дерт, шуам, керйыд сэки кокньыдджыка кылаліс татчӧдз...

А радлам вӧлі: мися, карӧ воам, деньга босьтам, мукӧдтор тшӧтш и кӧть бурпӧт гуляйтыштам... А со тай кӧн ковмас гуляйтнысӧ...

Мыйтакӧ йӧз мырсьӧны жӧ тані, но этша. Шура Рубакин тӧндзи шуліс, мый сійӧс первойсянь кӧсйисны индыны татчӧ главнӧйнас. Абу весьшӧрӧ, тыдалӧ, кӧсйылӧмаӧсь, уджыд тані тырмас, омӧлик начальникнад некор оз и помасьлы...

Миян командаысь некымын морт сӧмын мӧдӧдчис гортлань кардорса Читӧдз воӧм бӧрын — найӧ, кодъяслы быть нин колӧ вӧлі. На лыдын и Тамара. Шуис — кӧсъя пӧ велӧдчыны пырны школаӧ, восьмӧй классӧ... Кыдзи кутан нывсӧ татшӧмторсьыд? Ме весиг неуна завидьтышті сылы, кысуклы, но тшӧтш и вӧлі нимкодь сы вӧсна. Медъя!..

Сійӧ буретш вӧлі чукӧртӧ ассьыс кӧлуйсӧ, кор ми мӧдӧдчим повзьӧдчысь заломлань.

— Лёкӧн эн казьтыв, Тамара, — шуа, — и бур агрономӧн тэныд лоны!

Падмис мортыд, чужӧмыс шӧйӧвошӧма. Сэсся и вочавидзис нормӧмӧн:

— Тійӧ эн жӧ нач лёкӧнсӧ казьтылӧ менӧ...

Сепыс Роза тшӧтш мӧдӧдчис Тамаракӧд. Мыйкӧ пӧ висьӧдчавны понді, висьтасьӧ вӧлі йӧзыслы, гашкӧ пӧ и гӧгӧй вӧрзис. Татшӧм сьӧкыд удж вылад нинӧм дивӧыс абу...

Сэтшӧм сьӧкыд уджсӧ, кутшӧм вичмис миян пай вылӧ Чит улын, таӧдз ме эг на тӧдлы, да мед сэсся некор нин, нэм чӧжӧн, не жӧ нин тӧдлыны. Ен мед видзас!..

Быттьӧ лёк гундыр йӧй выннас, этшсьыс петӧмӧн, лойӧма-гудралӧма лыдтӧм-тшӧттӧм гырысь и посни керсӧ да сэсся и кыдзисюрӧ шняпуритӧма ляпкыдик ваа лыа вылӧ — вомӧн и сувтсӧн, йылӧн-дінӧн, и вевсялӧма-кыӧма, и лёкысь кульыштчӧмаӧсь керъясыс, и нюйтӧссьӧмаӧсь-тысялӧмаӧсь дыртӧ куйлігӧн, налим кодь нильӧгӧсь лоӧмаӧсь, и лыа пыдӧсӧдзыс дзурсмунӧмаӧсь...

Сэсся пӧ и разь татшӧм заломсӧ.

Пессям-мырсям ми асывсянь рытӧдз. Багырӧн кыскам и зорйӧн чашкӧдам-личӧдам топыд заломсӧ, синмад виж гӧгыльяс унаысь сявкнитлӧны, вир сӧныд зэлавлӧ потан выйӧдз... Кыскан, йӧткан, зоръялан... А сэсся и, ёна скӧрман да, лэчыд чер кватитан, мед сапйыны-орӧдны кӧртӧн дорӧма моз сулалысь кутшӧмкӧ кер...

И Сыктывлӧн мусмӧм визулыс ӧні оз отсав тані — куш сӧмын тэнад кияс вылӧ, вӧв гыж кодьӧдз чорзьӧм пыдӧсъяса кияс вылӧ надеяыс, да нӧшта пельпомыд да коскыд вылӧ...

И быд лун ӧти и сійӧ жӧ удж — керйӧн-керйӧн нетшкыны-косявны йӧй ногӧн кыӧм прӧшвисӧ. «Раз-два, взяли!» «Еще раз, взяли!..»

Моль бӧжӧн лэччигӧн быдсямаыс жӧ дӧнзьыліс, но сэні кӧть уна нога ноксьӧмыс вӧлі — кытысь быглялан, а кытысь и неыджыд затор любӧпырысь мездан, а кор и гажа берег пӧлӧн кокньыдика лэччан... А тані — вынсьыд вывті ӧти пӧлӧс мырксьӧм, кодлӧн, чайтсьӧ шогпырысь, некӧн абу помыс...

И сэтшӧм абу окота мунны асывнас бара жӧ сэтчӧ, мустӧм тӧрытъяинас... Сэтшӧма тэнад лӧгыд петӧ... И муртса оз восӧд тэнӧ йӧй вынӧн дорӧм кер чукӧрыс вылӧ видзӧдлігӧн...

Но со миянӧс, удж вылӧ дышпырысь довгысьясӧс, вӧтӧдӧ Шура Рубакин да шуӧ:

— Федя, босьт менӧ талун кежлӧ аслад бригадаӧ. Вынӧс песыштны окота лои, а то, куш сӧмын начальникалігад, рушмыны верман.

Мудер, сӧтанапызьыд! Казяліс, буракӧ, мый ныръясӧс ӧшӧдыштім ми.

А уджалысь начальник дырйиыд тай, кор орччӧн тэкӧд сійӧ муркӧдчӧ, оз пов лякӧсьтны кияссӧ тэнад уджӧн, сэки тай быттьӧ кык пӧв содӧны вынъясыд да быттьӧ и некутшӧм мудз он кыв. Торйӧн нин Шура Рубакин дырйи...

Мӧдӧдчис някравны сійӧ, да кутӧд абу... Сӧмын и горӧдыштавлӧ нывкалӧн кодь гӧлӧснас: «Но, давай!.. О-оп!.. Но, молодечьяс!.. Но, багатыръяс!..» И зор оз босьтлы... Шамыртас кер помсӧ кыз чуньяса ыджыд кинас, хо-опнитӧмӧн дернитас — пешкыльтчӧ тай небось керйыс дырӧн велалӧм позъяс, шедӧ небось... А оз кӧ шед, быдсӧн нюгыльтчылӧ... Нӧшта на омӧльтчыштӧма Шураыс, Ыбынын серти, но выныс, енкӧд, кольӧма на...

Сійӧ луннас, ӧта-мӧднымӧс быд ногыс ышӧдӧмӧн, ми уджалім ярмӧм кодзувкотъяс моз. Сэтшӧм кодзувкотъяс моз, кодъяслысь друг чашнитісны карсӧ, но найӧ эз шӧйӧвошны, а ӧтвылысь, вӧвлытӧм зільлунӧн, уськӧдчисны тэчны выль кар...

Ме эг и казявлы, кыдзи, ёнатӧ пессигӧн, менам сюйсьӧма веськыд сой гырддзаӧй. Рытъявылыс ёнтыштавны пондіс, ёна шоналіс сэті... А асыв кежлас пыктіс — лючкисӧ оз веськав ни помӧдз оз кусыньтчы сойӧй. И доймӧ-юкалӧ. Буракӧ, кутшӧмкӧ сӧн песовтчӧма, вӧрзьӧма места вывсьыс ли, да бӧрсӧ не сідзи пуксьӧма... Водзӧ пыралӧмӧн шуа — тадзи сэсся и колис менам сойӧй нэм чӧж кежлӧ. Но нинӧм, уджавны позьӧ, ёна мудзӧм бӧрын тай сӧмын пыктылӧ гырддзаыс, ёна доймӧ сэки да омӧля куснясьӧ.

Но тайӧ тӧ, шуам, тшаква!.. А вот Шура Рубакин рытъявылыс плашкоут вылӧ муніс шӧри пӧв кусыньтчӧмӧн, кынӧм дінас кутчысьӧмӧн.

Кымынысь ме шулі сылы: мися, дугды, Шура, тадзитӧ пессьыны! Воссяс бара кынӧмад важ ранаыд, кыдзи коркӧ Ыбынад. Мися, вунӧдін али мый нин, кыдзи сэки куим лун вирӧн сьӧласин?..

Немтор пӧ, ӧні пӧ, тыдалӧ, бура нин рубечасис!..

А вот и рубечасис.

Плашкоут вылӧ поскӧд кайигӧн ме эг нин лысьт кольны Шураӧс ӧтнассӧ, кутыштавны нин ковмис. И сэтшӧма повзи ме: но, мися, этатшӧм ён мортӧс кӧ тадзи кусыньтіс, абу нин бурысь тайӧ...

Каютаас ме отсалі сылы пӧрччысьны. Водіс сійӧ крӧвать вылас... Ытшкыштӧм гум моз нюкырмуніс... Изйысь лӧсйӧм кодь чужӧмыс рудӧдӧма, ньылӧм войтъяс сярвидзӧны... Вӧсньыдик кос голя вылас вир сӧнъясыс зэвтчӧмаӧсь... Век гажаӧн овлысь руд синъясас нюйт моз пуксьӧма-сӧдзӧма дой... Ыджыд дой...

Менам сьӧлӧмӧй потӧ сы вылӧ, татшӧм коньӧрыс вылӧ, видзӧдігӧн... И ог тӧд ме, мый колӧ вӧчны...

— Шура, гашкӧ, врачӧс корлыны колӧ? — юася. — Шутёвтлам карӧдз... Либӧ асьтӧ лэччӧдам?..

— Оз ков, Федя, — нюмъёвтны зілигмоз киргӧ сійӧ воча. — Тэ эн пов, Федя... Немтор оз ло мекӧд... Абу вед первойысь... Тумбочкаын менам спирт доз сулалӧ... Прамӧй спирт... Лекарство вылӧ видза... Сэні жӧ — банкаын вый... Тэ инӧ вай кисьт меным спиртсӧ, стӧкан джынйысь неуна унджык... Ачым ог нин чеччыв... Паньӧн выйсӧ гумовт... Юа ме... Спиртыс сотыштас-весалас рана доръяссӧ... Сэсся выйсӧ паньышта, мавтыштас сэті... И ставыс лоӧ бур... Аски бара на йӧра кодь лоа... Тэа-меалы, Федя, дырсӧ туплясьны оз позь... Аддзылін вед ачыд, мыйта вӧрыс косьмӧма...

Ме кисьті чистӧй спирт, мыйта корис, мыччи сылы. Шура, стен бердӧ нёровтчӧмӧн, пуксис койка вылас, стӧкан кутысь киыс тіралӧ, морттӧ бура песовтӧма висьӧмыс...

Аслас моданас, ӧтчыд ыджыда гулькнитӧмӧн, юис сійӧ. Пукалыштіс здук-мӧд, дульсӧ кылӧдліг-гуниктігтырйи, сэсся горӧдіс: «Ведра вай!»

Ме уськӧдчи ывлаӧ, ва лэпталан ведра пырті. Муртса удиті сувтӧдны Шура водзӧ, кыдзи сійӧ пондіс упйӧдлыны-восны...

Капит дядь тшӧтш пырис... Зина... Сюзь Васькой... Сулалам повзьӧм чужӧмаӧсь... Видзӧдам Шура вылӧ... Ранитчӧм кӧр моз пессьӧ сійӧ.

Кӧтӧдӧм чышкӧдӧн Зина косӧдіс Шуралысь чужӧмсӧ. Капит дядь кежӧдыштіс ведрасӧ, синнас индіс меным: видзӧдлы пӧ... Ме видзӧдлі... И садьтӧг повзи — Шуралӧн восыс вӧлі гырдсора...

Сэсся ми гусьӧн сёрнитыштім ӧта-мӧдкӧд да шуим, мый Рубакинӧс ӧні жӧ колӧ лэччӧдны карӧ, больничаӧ.

Васькой да Ӧльӧш котӧртісны Читӧ вӧв корсьны, а ми пондім дасьтыны начальникӧс туйӧ. Ӧні ми сылысь эгӧ нин кывзысьӧй.

Регыд мысти и телегаа-вӧла воис плашкоут дінӧ, ньӧрйысь кыӧм кӧшӧвка на кыськӧ сюрӧма и.

Пуксьӧдім ми Шураӧс кӧшӧваӧ, выль идзас вылӧ, Ӧндрей сыкӧд орччӧн пуксис — ачыс вӧзйысис сійӧ: ме пӧ врачьясыдкӧд кужаджык сёрнитнысӧ, госпитальясад дыр куйлі да... Ме пукси ямщик пыдди кӧшева нырӧ. Ставӧн петісны колльӧдны.

Шура ӧвтыштіс кинас кольччысьяслы, кыдзи вермис гажаджыка шуис:

— Смотри у меня... Мед эз вӧв дышӧдчӧма... Дырджык кӧ оз лэдзны менӧ врачьясыс...

Вӧлі арся кӧдзыд рыт. Сьӧкыд кымӧръяс ӧшалісны юр весьтын моз. То лӧньліс, то лёкысь ырыштчывліс ва руа лэчыд тӧв. Туй бокъясын гажтӧма рудӧдісны да сьӧдӧдісны няньысь да картупельысь идралӧм муяс. Ме пукалі кӧшӧвка нырын, ньӧжйӧникӧн шлёчйӧдлышталі гез вӧжжиӧн ичӧтик вӧвлы. Телега нюшкис-гӧгыльтчис няйт туйӧд... Менам сьӧлӧмлы вӧлі дзескыд и шог...

Пемыдӧн нин воим больничаӧ. Мыйсюрӧ юасьыштісны миянлысь да босьтісны Шураӧс. Сэки вӧлисти долыдмышті ме — ӧд висьысь мортыдлы больничаыд медся надейнӧй местаыс...

Ӧндрейкӧд, еджыд халатасим да, пыртім Шураӧс палатаӧдз, сэсся пукалыштім на мыйкӧ дыра. Но миянлы колӧ вӧлі бӧр мунны — вӧвсӧ войбыд тані он сулӧд, да и аски удж вылӧ меным бара колӧ петны...

— Мунӧй, мунӧй! — пондіс тэрмӧдлыны и ачыс Шура. — Сідз нин сы дыра мекӧд ноксинныд, ичӧт кагакӧд моз...

Шура, тыдалӧ, яндысис миянысь аслас коньӧрлуныс вӧсна.

— Кыдз вед друг топӧдіс, грекӧ вӧйтысьыд... Коставлытӧг орӧдӧ и орӧдӧ кынӧмӧс... Тайӧ, Федя, меным бара на немецкӧй полковникыд ас йывсьыс казьтыштіс... Кодӧс тай фронт визь вомӧныс кыски... Помнитан, висьтавлі ме тэныд?..

— Рожасьыс тай дуки дук ещӧ пӧдтӧма-кылӧма? — шуа.

— Абу на вунӧдӧмыд... А, буракӧ, голя помӧдз дӧнзисны миянлы став оберстъясыс...

— Сідзи, Александр Павлович... — ышловзис Ӧндрей.

Аскинас, удж бӧрын, ме бара котӧрті больничаӧ, абу тай ылын, верст мӧд-коймӧд и лоӧ сӧмын. Унаӧн эськӧ вӧлі вӧзйысьӧны, но ме ӧлӧді — мися, нинӧмла ковтӧг тревожитны висьысь мортсӧ.

Шура висьталіс, мый талун лунтыр гӧгӧрбок видлалісны сійӧс, быдсяма анализъяс босьталісны. Аски пӧ операция кӧсйӧны керны.

Шуралӧн, буракӧ, коставлытӧг ёна доймис кынӧмыс, кӧть эськӧ пӧ и уколъяс ӧтарӧ сюйӧны. Весиг нёпмунӧм чужӧмыс тӧдтӧм выйӧдз вежсьӧма кутана дойсьыс, зумышджык лоӧма, да быттьӧ и скӧрджык...

— Войнас сэтшӧм мича вӧт аддзылі, Федя, — недыр мысти пондіс висьтасьны Шура. — Быттьӧ бара нин Сыктыл дорын пукала ме... Шонді лэччигӧн.... Но, кыдзи тай тэкӧд неважӧн вуграсим... Ӧні быттьӧ сӧмын ӧтнам ме... Сэсся видзӧда — енэжсяньыс, шонді берданінсяньыс, кодкӧ быттьӧ пондіс лэччыны ме дінӧ... Шлывгӧ-лэччӧ шытӧг... Пырыс тыдалана паськӧма... Шонді водзас алӧйӧн ӧзйӧ паськӧмыс... Ныв быттьӧ ачыс... А чужӧмыс нач Лизалӧн кодь... Но вот, матыстчис сійӧ ме дінӧ да и шуӧ:

«Рубакин, тэ нӧ век на али мый ловъя?»

Ловъя, мися, мый мекӧд лоас, пон оз сёй...

«Эз ӧмӧй нӧ дышӧд нин тэныд овнысӧ?» — юасьӧ бара.

Мыйла нӧ, мися, олӧмысь дышӧдас? Ӧтчыд вед олӧмсӧ мортыслы сетлӧны, мӧдысь оз ло сэсся...

«А век мучитчан да, нэм чӧжыд, — бара шуӧ нылыд. — Нэриник зонкаӧн на нетшыштчин гортсьыд, гажа Дон дорсьыд, тӧдтӧм йӧз дінӧ. Сьӧд вӧр шӧрӧ. Кер йирны да мый да ковмис сэсся нэм чӧжыд... Сэсся война вылын кутшӧма мучитчин, кынӧмтӧ чуш-чашкерисны. И ӧнӧдз на со ранаыс некыдз оз бурд. Тайӧ нӧ олӧм?..»

А мыйла нӧ, мися, абу олӧм?.. Мортыдлы, мися, век сьӧкыд лоӧ... Мися, куш сӧмын пӧт кань моз кӧ пондас кургыны сійӧ, ӧддьӧн дуб лоӧ сылӧн олӧмыс... Мися, ӧд ме не сӧмын мучитчи олӧмас, но и быдторсӧ тшӧтш уна аддзылі... Сьӧлӧм бурмытӧдз уджавлі и воюйті... Радейті тшӧтш и... Бур йӧзыс ошкылісны менӧ... Врагъяс повлісны... И челядь со менам эмӧсь... Тайӧ ӧмӧй нӧ этша?.. Мися, вед эг кӧ чужлы ме, эг кӧ ов, — немтор татшӧмсӧ эг эськӧ и тӧдлы... Сідзкӧ, абу лӧсьыд меным норасьнысӧ олӧм вылӧ... Нинӧмысь норасьнысӧ... А ӧнія мучитчӧмыс, мися, бара на помасяс!.. Став мучитчӧмыс на век помасьліс да... Оз на вермы менӧ дойыс!.. Да вед, шу, Федя?.. Час, аски операция керасны... Дойманінсӧ вундасны да чапкасны... И ми, шу, тэкӧд, Федя, олыштам на!

Шура, тӧдчӧ вӧлі, мудзис кузясӧ сёрнитӧмысь. Кунис синъяссӧ.

Ме шемӧс пукалі улӧс вылын, сылӧн крӧвать дінын. Орчча крӧвать вылын куйлысь тошсялӧм дядьӧ ышловзьӧмӧн шуис:

— Колӧ жӧ вӧтавны татшӧмтор... Абу кӧ нин бур водзын-а...

Воис медсестра, вӧчны Шуралы выль укол.

— Котӧрт сэсся, Федя... гортад, — шуис тадзи Рубакин и нюммуніс, буракӧ, «горт» кывсьыс, небыда топӧдлыштліс вынтӧммӧм кинас менсьым киӧс. — Да эн ӧшӧд ныртӧ, мушкетёр... Аски рытнас волы...

Менам синваӧй чепӧсйис... Менам зэлыда гӧрддзасис горшӧй… Ме муртса эг омльышт... Сэсся ме, сідзи немтор шутӧг, петі палатаысь... Лекарство дукӧн кыза йиджтысьӧм больничаысь петі...

Аскинас Шура Рубакин эз ло...

Удж бӧрын ми нёльӧн мӧдӧдчим видлыны Шураӧс — Зина, ме, Ӧндрей да Капит дядь. Ми босьтім сьӧрысь мый вӧлі чӧскыдджык сёян — мися, операция бӧрад вытьыс воссяс сылӧн, мед ёнджыка сёйӧ да ӧдйӧнджык бӧр ёнмӧ.

Но Шура Рубакин куйліс нин моргын.

Ми ставӧн измылім, жаявлім татшӧм юӧрсьыд. Сэсся мӧдӧдчим моргӧ, ме муні сэтчӧ вӧтын моз, лёк вӧтын моз...

Да, Шура Рубакин вӧрзьывтӧг куйліс кузь пызан вылын, тшӧкаӧдзыс вевттьӧма прӧстыняӧн...

Ме, повзьӧма и шемӧс, и век на быттьӧ вӧтын моз, видзӧда сы вылӧ, видзӧда и видзӧда... И ог лысьты ме дінӧдзыс матыстчыны... Сӧмын видзӧда бокысянь... Чужӧмыс Шуралӧн шылялӧма... Да быттьӧ и томмӧма, кӧть и виж... И быттьӧ кыдзкӧ лӧньӧма-бурмӧма... Тӧрыт зумыш вӧлі, весиг скӧркодь... А талун личмунӧма... Быттьӧ дойыс лэдзӧма... Быттьӧ Шураыс нюммунны кӧсйӧ... А гашкӧ и, медбӧръя лов шысӧ лэдзтӧдз, удитіс нюммуннысӧ?..

Мыйкӧ шуалӧ Капит дядь...

Ме ньӧжйӧникӧн, куйлысь вылысь синмӧс вештывтӧг, дінӧдзыс матыстча сы дінӧдз... Лэдза киӧс сылӧн чужӧм вылӧ да шылькнита... Зэв шыльыд и кӧдзыд ки улын... Ой-ой-ой!.. Быттьӧ кӧдзыд яя вольӧм кер ме шылькниті... Менам син водзӧй пемдыліс... Абу тай тайӧ вӧт!.. Абу!..

Чепӧсйи ме ывлаӧ... Ен югыдас... Шондіа талун... Шондіа арся лун. Визьӧн-визьӧн садитӧм том козъяс лӧня шувгӧны больнича йӧрын... Гылалӧм кыдз пу кор кышакылӧ кок улын... А менам письтіс синва... Шорӧн кыськӧ мӧдӧдчис... Некыдз ог вермы кутны ме... Петӧ и петӧ... Ме дзебси больнича йӧрса медпыді пельӧсӧ и бӧрді да бӧрді, бӧрді да бӧрді...

Бӧртинас больничаса главнӧй хирургыс — шӧр арлыда, но мыйлакӧ зэв чукырӧсь чужӧма мужичӧй, коді керӧма операциясӧ, висьталіс: ми пӧ вӧчим ставсӧ, мый вӧлі позянаыс. Кынӧмсьыс пӧ сылӧн сідз нин коймӧд пайыс сӧмын вӧлӧма. И весигтӧ сійӧ лӧскутыс, ранитчӧм бӧрас, лючкисӧ абу и бурдлӧма да сэсся и рак лоӧма... Тӧрмӧм важ кӧті кодь нин пӧ лоӧма кынӧмыс, кодӧс тай, пондан вурны да, сідзи и кырӧ... Ме пӧ шензя, шуӧ вӧлі хирургыс, кыдзи сӧмын сійӧ и уджавнысӧ вермӧма татшӧм кынӧмнас... Кыдзи пӧ овнысӧ вермӧма...

Сэсся ми дзебим Шура Рубакинӧс карса шойна вылӧ. Уна йӧз чукӧрмыліс — моль бӧжысь, сплавнӧй трестысь. Торъя самолётӧн вайӧдлісны и гӧтырсӧ сылысь, Нюраӧс, да писӧ, сизим арӧса Воваӧс. Ёна и бӧрдіс Нюраыс, коньӧр... А зонкаыс, дерт, помӧдз эз на гӧгӧрво лоӧмторсӧ, но кӧть медбӧръяысь аддзыліс батьсӧ, паметяс кольӧ...

Дзебанінас вӧлі тшӧтш и вокӧй менам, Митя. Шулі нин тай, мый сійӧ велӧдчӧ карын, десятникъяслӧн курсъяс вылын, ноябр праздникӧдз помавны нин кӧсйӧ... Шураӧс дзебӧм-керӧм бӧрын Митякӧд кежалім сэсся мамӧлӧн гу вылӧ. Лӧсьӧдыштім пӧлыньтчӧм плака-крестсӧ... Шога пукалыштім... Сэсся Митя юаліс менсьым:

— Федя, мыйла нӧ эськӧ медбур йӧзыс чожаджыка кулӧныс? Он тӧд?

— Гашкӧ, сы вӧсна, Митя, — нырӧн кыскалігтыр вочавидза ме сылы, — гашкӧ, сы вӧсна найӧ водзджык кулӧны, мый озджык жалитны асьнысӧ...

Шуа ме сылы тадзисӧ, а ачым думайта, сьӧлӧмӧн кыла ли — мый талунсянь, Шура Рубакин кувсьӧмсянь, олӧмыс ӧшӧдас ме вылӧ, менам став тшӧтшъяяс вылӧ, выль сьӧктӧд и выль кывкутӧм уджын и быдторйын — и водзын миянлы нинӧм на виччысьны кокньӧдсӧ.

Воккӧд медбӧръяысь видзӧдлім мамӧлӧн гӧлиник гу вылӧ...

Со нин кыкӧн, медся дона йӧзыс, куйлӧны татчӧс муын... Но миянлы оз позь дзикӧдзсӧ шогӧ усьны. Некыдз оз позь... Миянлы колӧ водзӧ овны!