ПОМНИТА...

Коми Республикалӧн да менам арлыд костын торъялӧмыс дас сизим во. Менам син водзын вежласисны власьтъяс и ыджыд странаын, и Россияын, и Коми муын. Дас вит арӧсӧдз ме олі Сталин-бать дырйи на. Рӧднӧй батьӧс, Васька Ёгорӧс, ог помнит: 28 арӧсӧн сійӧ усис Калининскӧй фронт вылын. Нывъяс вылӧ азым томлунӧй колис сэк, кор странаын вождялісны Хрущёв да Брежнев. Верстьӧ мортӧн нин вӧлі Андропов да Черненко дырйи. Ветымын ар тырӧмӧс пасйи Сӧветскӧй Союзын на, кор генсекретараліс Горбачёв да кор стрӧитім на коммунизм. Сӧмын тай нинӧм эз артмы. Коммунизм стрӧитӧмыд помасис СССР да КПСС киссьӧмӧн, войтырлӧн олӧмын уна гудырлунӧн. Чужӧмсянь квайтымын вося юбилейӧс пасйи Россияын, кӧні 1991 восянь президенталіс Ельцин.

Менам син водзын вежласис олӧмыс, уна вӧлі бурыс и лёкыс. Но ӧтитор колис вежсьывтӧг: Коми му — уна национальносьта республика, кӧні йӧзыс век олісны и олӧны ёртасьӧмӧн, ӧта-мӧд вылӧ лӧгавтӧг. Ме вӧвлі пионерӧн, кӧкъямысӧд классянь кызь квайт арӧсӧдз комсомолечалі, эг вӧзйысьлы некутшӧм партияӧ. Та вылӧ видзӧдтӧг, меным, кӧть и партбилеттӧм, Кулӧмдінса райком сетіс позянлун кырымавны районса газет, кӧні уджалі кывкутысь секретарӧн. Тайӧ вӧлі 1960 воын, кор районса «Вӧр фронт» газет петіс кык лист бокаӧн да кӧні уджалім сӧмын кык журналист — редактор да отв. секретар. Аслам кырымпаса некымын газет нэм джынйысь дырджык нин видза гортса архивын.

Газетъясын, радиоын да телевиденньӧын уджалігӧн ме аддзысьлі да сёрнитлі уна йӧзкӧд, ыджыд и ичӧт чинаяскӧд. Менам син водзын да паметьын Серафим Филиппович Дёмин — латшкӧсіник, нюмыд бана, ӧчки улас шань синъяса, КПСС Кулӧмдін райкомса секретар. Квайтымынӧд воясӧ райком да редакция вӧліны орчча керкаясын. Ӧтчыд Серафим Филиппович чукӧстіс менӧ аслас кабинетӧ. Пуксим воча ныр райкомса комын вит арӧса секретар да редакцияса кызь кык арӧса секретар, и вель дыр кывзі сылысь бур сӧветъяссӧ. Медбӧрти шуис: кӧсъян кӧ пӧ быдмыны водзӧ, колӧ пырны партияӧ, сэсся пӧ мӧдӧдлам велӧдчыны ВПШ-ӧ. Сэки пӧ воссяс тэ водзын олӧмад став туйыс. Артмис сідз, мый партияӧ пырӧм сідз эз и ло. Ог тӧд, кутшӧм коммунист эськӧ петіс меысь, ӧд чужӧмсяньым морӧсын пернаа морт ме.

Збыльысь кӧ, менам ёртъяс пиысь кодсюрӧ пырис партияӧ сӧмын сы вӧсна, мед лоны начальникӧн. И лоисны. А кодсюрӧ эз вевъявны быдмыны, партийнӧй дисциплина торкӧмысь тодмышкалісны партиясьыс. И вӧтлӧмаясыс бӧр мортъяммисны сӧмын сэк, кор Россияса Президентлӧн Указ серти КПСС-лысь уджсӧ вӧлі дугӧдӧма. Тупкисны обкомъяс, райкомъяс, бырисны уна лыда парторганизацияяс. Шӧйӧвошис йӧзлӧн некымын кӧлена. Народнӧй овмӧслӧн быд юкӧнӧ писькӧдчис мустӧм кыв — кризис. Кутіс киссьыны ставыс, мый вӧлі шедӧдӧма Сӧвет власьт воясӧ. Йӧз усисны сьӧлӧмнас, лоисны уджтӧмалысьяс, общество юксис гӧльяс да озыръяс вылӧ. Бӧръя кызь во чӧжыс уна партияа обществоын выльнога бурджык олӧм лӧсьӧдӧм пыдди ӧтарӧ мунӧ власьт вӧсна тыш, паськалӧ коррупция, чиновникъясӧн гусясьӧм. Сы йылысь, мый унаӧн на олам гӧля, пыр тӧдчӧдӧны йӧз водзын асланыс сёрниясын и странаса Президент да премьер-министр. Вылынджык индӧмторъясыс инмӧны и Коми Республикалы.

Юбилей лунъясӧ телеэкранъяс вылын унаысь петкӧдчылісны политикъяс, веськӧдлысьяс, гижысьяс, артистъяс. Пӧшти ставныс висьталісны, кутшӧм мича да муса налы тайӧ войвыв муыс. Тӧдчӧдісны, кольӧм воясас пӧ республикаын ёна сӧвмисны промышленносьт да видз-му овмӧс, наука да культура, ёнмис экономика. Сӧмын тай «вунӧдісны» шуны, кутшӧм кадӧ тайӧс вӧлі шедӧдӧма. Налы, кодъяслӧн омӧль паметьыс, казьтышта: Сӧвет власьт воясӧ рабочӧйяслӧн да крестьяналӧн, лагерникъяслӧн да спецпереселенечьяслӧн героическӧй уджӧн! Ӧти кывбуралысь республикаӧс ӧткодяліс кага потанкӧд. Да, чужан сикттӧ, ӧшинь увтӧ, кӧн коркӧ котравлін гачтӧгыд на, позьӧ ӧткодявны и кага потанкӧд. Но налы, кодъясӧс этапъясӧн вайисны страна пасьтаысь стрӧитны выль каръяс да посёлокъяс, перйыны мупытшса озырлунъяс да лэдзны вӧр, Коми муыд лоис ставсоюзса тюрмаӧн и ставсоюзса кладбищеӧн. Вайны заводитӧмаӧсь комынӧд вояссянь, а войнабӧрсясӧ помнита ачым.

Помнита Победа лун — усис уль лым. Митинг вылӧ джеджимсаяс чукӧртчылісны школаӧ. Сійӧ воас ме пыри первой классӧ. Кад кольӧм мысти велӧдысьным разис ставнымлысь дӧрӧм да платтьӧ морӧсъяс, нетшкис-мырддяліс кӧвъя пернанымӧс. Унаӧн бӧрдім. Пукалі парта сайын Густя нима нывкакӧд (колисны вояс, и Августа Ивановна Напалкова лоис мам-героиняӧн). Аслам олӧмын медводдзаысь и медбӧръяысь мӧдӧд классын велӧдчигӧн ми Густякӧд гусясим: велӧдысьыд ставнымлы (вӧлім кызь нывка да зонка) вайӧма выль ручкаяс и сетавтӧдзыс на пызан вывсьыс гуим морт ӧтиӧн. Менӧ, кыдзи бура велӧдчысьӧс, тшӧктіс шобны став партасӧ. Шоби, кӧть и кык выль ручка куйліс асланым парта вылын. Велӧдысьыд матыстчис миян дінӧ, казяліс гусялӧмтортӧ, но немтор эз шу. Урок бӧрын менӧ да Густяӧс кольӧдіс классӧ... Сы бӧрын некор нин эг гусясьлы. Первой, мӧд да коймӧд классъяс помалі Ленин-Сталин портретъяса Похвальнӧй грамотаӧн. Талунӧдз верми видзны ӧтиӧс — коймӧд класс помалӧмысь.

Помнита и война кусан вося татшӧм серпас. Ыджыдджык воккӧд ми исласим лызьӧн (лямпаӧн), кор казялім: кывтыдладорсянь локтӧ гыӧрзьӧм чужӧма, еджыд пася, пеля шапкаа, неыджыд нопъя тӧдтӧм мужичӧй. Сійӧ юаліс комиӧн: кытчӧ пӧ позьӧ пырны шойччыны. Ваньӧ воккӧд ми нуӧдім гортӧ. Пӧрччис пасьсӧ, и тыдовтчисны морӧсас югъялысь медальяс. Вӧлӧма Сӧветскӧй Союзса Герой Георгий Фёдорович Тимушев. Кайӧ гортас, Нэмдінӧ, подӧн. Ӧнӧдз ог гӧгӧрво, мыйла абу аддзӧма вӧла-доддяӧс? 1946 вося февраль 10 лунӧ мунісны странаса Верховнӧй Сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс. Кызь нёль арӧса коми Герой Тимушев лоис СССР Верховнӧй Сӧветса депутатӧн. И Джеджим пыр ветліг-мунігас пыр шойччывліс миянын. Керкаын ӧти стенмӧ клеиті сылысь портретъяссӧ. Бӧрйысьӧмводзвывса буклетсӧ вель унаӧс вайис ачыс. Гожӧмнас ӧтчыд воліс Джеджимӧдз велосипедӧн, гуляйтӧдіс челядьӧс. Ми, джеджимсаяс, велосипедтӧ сыӧдз эг аддзылӧй. Москваас овны да уджавны мунӧм бӧрын Георгий Фёдоровичӧс сэсся эг аддзыв.

Нелямынӧд воясӧ Эжва катыдса сиктъясын бура тӧдса вӧлі и Геройлӧн батьыс, коді Нэмдінас фельдшераліс. Сійӧ волывліс бурдӧдны йӧзӧс тшӧтш и Мысӧ, Парчӧ, Лебежнӧйӧ да Джеджимӧ. Воліс и миян деревняса школаӧ, видлаліс челядьлысь дзоньвидзалунсӧ. Велӧдысьным водзвыв нин тӧдӧма медиклысь локтӧмсӧ, сылӧн воигкежлӧ и мырддялӧма пернанымӧс. Пӧчӧ (батьӧлӧн мамыс) Исак Иван Паладь, коді чужлӧма Ленинкӧд ӧти воӧ, кувсис сё арӧсӧн 1970 воын, алюминь паньысь мен вӧчис выль перна. Кодлӧн сэтшӧм паньыс эз вӧв (деревняад унджыкыслӧн вӧлі пу тасьті-пань), пу перна и новліс.

Помнита, кыдзи 1946 во помын Шӧръягӧ вайисны власовечьясӧс. Баракъясыс сэні эз тырмыны, и унаӧс овмӧдісны кад кежлӧ деревняса йӧз ордӧ. А Джеджимӧс позис шуны дӧваяслӧн деревняӧн. Миянӧ иналісны кыкӧс. Пукалӧны пызан сайын, сёйӧны мамӧн пуӧм картупель, а ме налӧн дӧрӧм мыш вылысь жуысь тойсӧ новла ломтысьысь кӧрт пач вылӧ. Власовечьяс пӧвстын вӧліны рочьяс, украинечьяс, белорусъяс, азербайджанечьяс, тотаринъяс, башкыръяс... — ставныс том йӧз, кодъяслы 25–30 ар. Джеджимсаяс некор эз нимтывны найӧс лагерникъясӧн, а шулісны прӧстӧ рочьясӧн. Колис во-мӧд, и деревнясянь верст нёль сайын Эжва берегын быдмис вӧр лэдзысьяслӧн мича посёлок Шӧръяг. Предприяттьӧсӧ шуисны Жежимскӧй лесопунктӧн.

Шойччан рытъясӧ посёлоксаяс волывлісны гажӧдчыны Джеджимса клубӧ — клубыс да библиотекаыс ыджыд ӧшиньяса да джуджыд пӧтӧлӧка вӧвлӧм часовняын. Сэні тӧдмасисны коми нывъяскӧд да дӧваяскӧд и унаӧн котыртісны семьяяс. Бӧрынджык верӧсъясныс кутісны сёрнитны комиӧн, кӧть и пыскыльтӧмӧн. Гижсисны да мужикъясныслӧн ова аньясӧн лоисны Лиза Зубаревич, Маша Зейналова, Саня Дубровина да уна мукӧд. Войнабӧрса сійӧ кадсӧ ме петкӧдлі «Козьнав мортлы муслун» повесьтын. Мыжнысӧ вештӧм бӧрын (прӧститісны квайт во мысти) власовечьяс пиысь кодсюрӧ мунісны чужан муас, а кодсюрӧ пыр кежлӧ кольччисны Комиӧ. Сідз, Степан Зубаревич да Фёдор Дубровин, кодъяскӧд ме вӧлі бура тӧдса и унатор юасьлі, пыр вӧліны уджвывса ударникъясӧн. Пенсия вылӧ петтӧдзныс найӧ уджалісны Носим лесопунктын, сэні и кувсисны.

Вӧр лэдзысьяслысь уна посёлок стрӧитісны вайӧм йӧзыд Кулӧмдін районын (да и республика пасьтаын). Ӧткымынъяс важӧн нин бырисны и йӧзлӧн паметьӧ колисны сӧмын нимъясныс — Колодаяг, Вадбӧж, Вежаю, Крутобор да мукӧд. Дасысь унджык посёлок «ловъяӧсь» на — Зимстан, Озъяг, Тымсер, Югыдъяг, Смолянка, Кебанъёль, Шӧръяг да с. в. Ӧкмысдасӧд воясся реформаяс бӧрын коркӧя нималысь механизируйтӧм лесопунктъясын олӧмыс кутіс ваймыны. Республикаса унджык посёлокас ӧнія серпасыс сьӧлӧм шогӧдана.

Комынӧд вояссяньыд некымын спецпосёлок вӧвлі Джеджим гӧгӧрын. Медводдзаыс шусис База — деревнясянь вит-квайт верст войвылын. Сэні ме эг вӧвлы и синмӧн эг аддзыв, но унатор висьтавліс мамӧ. Буретш База лагерысь пышйигӧн пӧгибнитӧ Родион Попов — «Эзысь перна» романын медшӧр геройясысь ӧти. Мӧд спецлагер вӧлі Важ Эжва берегын, деревнясянь верст куим сайын. Местаыс шусис Дзӧля лыа. Ми, зонпосни, Выль Эжваӧ вуграсьны мунігӧн вӧлі пыравлам эновтӧм нин баракъясас, кодъяс гӧгӧр туплясисны бытшласьысь сутугаяс. «Лӧкчимлаглӧн» нӧшта ӧти спецпосёлоклы абу сетлӧмаӧсь некутшӧм ним и шусис прӧстӧ — Участок. Сійӧ вӧлі Джеджим–Дон туй костын миян деревнясянь сизим верст сайын. Сэні мыйкӧ корсисны му пытшкӧсысь. Помнита да, ӧти буритчан установка сулаліс дзик мир туй бокас. Тыдалӧ, нинӧм эз аддзыны, уджсӧ и посёлоксӧ эновтісны. Дыр сулалісны баракъясыс. 1949–52 воясӧ ме велӧдчи Донын сизим вося школаын (Джеджимын вӧвлі начальнӧй школа). Вӧлӧксӧ унаысь вуджлі подӧн ӧтнамӧн. И посёлок дортіыс пыр мунлі котӧрӧнмоз. Мыйла? Дзуртысь ӧдзӧсъясыс, жугласьӧм ӧшиньясӧд гурйыв ветлысь тӧлыс мен кажитчисны йӧзлӧн омлялан гӧлӧсъясӧн. Да и ачыс кызь вит верст кузя вӧлӧкыс Донсянь Джеджимӧдз вӧвлі зэв шуштӧм, туйыс муніс пемыд вӧр шӧрті.

Челядьдырсяыд дыр оз вун, кокниджыка вунӧ тӧрытъяыс. Паметьын зэв югыда олӧ татшӧмтор. Вӧлі шондіа май тӧлысь. Помалі витӧд класс и коліс воӧдчыны гортӧдз — Джеджимӧ. Машинаяс сэки эз ветлыны, вӧла телеганас и то шоча мунлісны йӧзыс. Подӧн ветлысь-мунысьясыд, дерт, век вӧвліны. И со ме, дас кык арӧса зонка, петі туйӧ. Муні вӧлӧк джынсӧ кымын и шуи шойччыштны. Кежышті туй бокас и часлы, мися, кокньӧдчышта. Эг на вевъяв разьны гач кизьӧс, кок улысь казялі... ош сіт, руалӧ на. Повзи сы ни садь, босьтчи котӧртны, ачым ог тӧд кодарӧ: Джеджимланьӧ али Донланьӧ. Туйыс чукыльӧсь-мукыльӧсь, и ошкыдкӧд верма зурасьны ныр на ныр. Верст кымын котӧрті и водзвывсьым аддзи мышкас пищаля мортӧс. Бергӧдчис мелань чужӧмӧн и сувтовкерис, шыасис сэсся: мый нӧ пӧ, дитя, котӧртан? Повзьӧмыд пӧ тай мыйыськӧ! Эстысь, мися, ош сіт аддзылі, руалӧ на... — мытшъялігтыр вочавидзи ме. Мужичӧйыд серӧктіс да и шуӧ: сійӧ пӧ, дитя, абу ош сіт, сэтчӧ пӧ ме лажыньтчылі... Пищаля мортыд сэсся пырис вӧрас, а ме муні водзӧ гортланьӧ.

Дон сиктсянь Джеджимӧдз важӧн нин чорыд веркӧса туй. И кор ме тӧвзя сэтчӧ аслам машинаӧн, сэксяыс усьлывлӧ на тӧд вылӧ, и бара на волывла аслам челядьдырӧ. Участок посёлоклӧн да кладбищеыслӧн местаыс тӧдчӧ на. Сэтчӧ ӧні волывлӧны сӧмын чужан му туялысь школьникъяс. Посёлокъяс бырӧмкӧд тшӧтш кадыс шыльӧдіс и дзебӧм йӧзыслысь гу выв мылькъяссӧ. Кытчӧ уна-ӧ гуалӧма — некод оз тӧд. Некор нин оз ло тӧдмалӧма и налысь ним-овнысӧ. Сӧветскӧй да партийнӧй органъясын уна во уджалысь-ветеран М. К. Игнатов «Взгляд сквозь годы» книгаын пасйӧ, мый 1930 вося арын Кулӧмдін районӧ вайисны спецпереселенечьясӧс Воронеж, Свердловск, Курск да Саратов обласьтъясысь, Поволжьеысь, Крымысь, Украинаысь, Белоруссияысь. Вӧлі индӧма местаяс, кӧні стрӧитны спецпосёлокъяс. Вайӧм йӧзыс Кулӧмдін районын вӧлі медуна мукӧд районын серти — став олысьясысь 38 прӧчентыс. Тшыгла, кынмалӧмла, висьӧмла, сьӧкыд уджысла кык воӧн кувсис 1.412 морт! 1933 воын сӧмын ӧти тӧлысьӧ (майын) кувсис 349 морт. Налӧн гуяс вылын эз кольны весиг некутшӧм пасъяс.

Коммунистическӧй «ад» пыр мунісны и эз этша коми войтыр. Помнита, кыдзи Эжва катыдысь этапӧн лэччӧдісны Джеджим пыр морт кызьӧс. Ставныс нывбабаяс — томджык и олӧма. Тыдалӧ, ӧтувъя этапӧ чукӧртӧмаӧсь мыжмӧм аньястӧ Мысысь, Нэмдінысь, Парчысь да Лебежнӧйысь. Шойччыны сувтісны миян ӧшинювса луд вылӧ. Кык стрелок пырисны керкаӧ, разисны мешӧксӧ и пуксисны сёйны-юны. Чой-вок да мамӧ видз вылынӧсь, ме ӧтнам гортын. Асьныс пузьӧдісны самӧвар. Мен мыччисны кык сакар тор. Недыр мысти керкаӧ пырис ӧти арестантка, молитва лыддьӧмӧн кутіс корны милӧстыня. Ме сеті кык тучман, а ӧти стрелокыс чеччис да кулакнас сетӧбтіс арестанткаыдлы сьыліас. Нывбаба шатовмуніс-пӧрис порог вомӧн посводзӧ. Ме, ӧкмыс арӧса зонка, отсалі сылы кыпӧдчыны, «палачьясысь» гусьӧн вомас сюйышті сакар тортӧ. Арестантка эз бӧрд, тыдалӧ, эз нин вӧв синваыс. Ӧнӧдз помнита сылысь мичаник чужӧмсӧ. Донъявны кӧ талунъя синмӧн, сылы вӧлі ар кызь вит. Кыкнан стрелокыс вӧліны комияс, чужӧм-ӧбликныс кольӧма паметьӧ. Уна во кольӧм бӧрын ме верми тӧдмавны ӧтиыслысь ним-овсӧ. Но, мед не янӧдны челядьсӧ да внукъяссӧ, нимсӧ тані ог инды. Сӧмын пасъя: уджавлӧма Помӧсдінын. Сэки, 1947 вонад, быд прӧступокысь вӧлі судитӧны. Гижа тайӧ строкаяссӧ и гӧрддзасьлӧ весиг горшӧй. А гижа сы вӧсна, мед йӧзлӧн ӧнія да локтан кӧленаяс тӧдісны Коми мунымлӧн биографияысь тайӧ лист бокъяссӧ.

И Ыджыд война, и войнабӧрса вояс сьӧд лист бокъясӧн колисны крестьяналӧн олӧмын. Мужиктӧммӧм сиктъясысь да деревняясысь, мӧд ног кӧ, киссьӧм колхозъясысь йӧз кутісны пышъявны лесопунктъясӧ, промкомбинатъясӧ, паракодствоӧ. Семьятӧмъяс мунісны ылӧджык — республикаса каръясӧ. Медунаӧн эновтісны чужан местаяссӧ ветымынӧд вояс заводитчигӧн. Вӧр делянкаясын мукӧд национальносьта йӧзкӧд ӧтлаын кутісны уджавны и комияс. Котыртчалісны сораса выль и выль семьяяс. Тадзи ӧтарӧ ёнмис республикаын разнӧй сёрниа войтырлӧн ӧтсӧгласа, ӧта-мӧднысӧ пыдди пуктана олӧм. Рочьяс сайӧ петісны и нывъяс, и том дӧваяс. Быть ӧд пет, коми мужикуловыс эз тырмы да — найӧс «сёйис» война. Вайӧда некымын лыдпас М. К. Игнатовлӧн небӧгысь. Кулӧмдінысь, Керчомъяысь да Ручысь война вылын усьӧма нёльсё сайӧ мортӧн быд сиктысь, Пожӧгысь — 331, Дереваннӧйысь — 275, Мысысь — 248, Нэмдінысь — 200 морт да сы мында жӧ Помӧсдінысь. Войнаӧдз пӧшти ставныс вӧліны колхозникъясӧн. Вот и колисны дӧваяс да жӧникъястӧм невестаяс.

Во вит мысти Жежим лесопункт мыйлакӧ тупкисны. Шӧръягысь йӧзсӧ вуджӧдісны Колодаягӧ да Вадбӧжӧ. Пӧрӧдчысьяслӧн да кражуйтчысьяслӧн участокыс шусис Колодаягӧн. Сэсянь Вадбӧжӧдз нюжаліс векни кӧрт туй, кузьтаыс дас кымын верст. Сы кузя «комилес» вӧв-тяжеловозъяс кыскисны Эжва дорӧ вӧр тыра вагонеткаяс. Ю кывтчӧсланьыс сулалісны джуджыд кер бунтъяс молльӧн кылӧдӧм вылӧ, а катчӧсланьыс — пуръясянін. Спецпереселенечьяскӧд ӧтув уджалісны и Джеджимысь, Донысь, Кулӧмдінысь, Керчомъяысь пышйӧм крестьяна.

Ветымын ӧтиӧд воын Вадбӧжӧ овмӧдчис и миян семья. Менам лоисны ас коддьӧм выль ёртъяс. Тані медводдзаысь аддзысим Ӧндрей Тарабукинкӧд. Мам-батьыскӧд найӧ олісны ас керкаын, а водзсӧ, посёлокӧ воӧм бӧрас, мукӧд моз жӧ овлӧмаӧсь му керкаын. Батьыс, Лева Степан, ыджыд да ён, сьӧд тошка, ёна муніс кинофильмса Емельян Пугачёвлань, вӧла вагонеткаӧн кыскаліс вӧр — мӧд ног кӧ, ямщикаліс. Ӧндрейкӧд ӧти и сійӧ жӧ школаын (Керчомъяын) велӧдчим кык во, олім общежиттьӧын, кӧні водзтісӧ вӧвлі детдом. Ӧндрей вӧлі кык арӧсӧн ыджыдджык меысь и школасӧ помаліс воӧн водзджык. Коми пединститут помалӧм бӧрын Андрей Степанович велӧдіс Дереваннӧйса да Шойнатыса школаясын, сэсся Кӧрткерӧс районын веськӧдліс народнӧй образованньӧ юкӧнӧн. Буретш сэк, кор ме уджалі Кулӧмдінса да Кӧрткерӧсса редакцияясын, Андрей Степанович мӧдӧдавліс посни челядьлы лыддьӧм вылӧ ичӧтик висьтъяс, кодъясӧс дасьтылі ме газетӧ. Коми издательство лэдзис сійӧ висьтъяссӧ торъя небӧгӧн, и шусис «Медбур козин».

Керчомъяса школаын тӧдмаси и Ӧврам Ӧдя Лёнькӧд — Ӧльӧксей Тимушевкӧд. Журналист, учитель, поэт — збыльысь уна боксянь енбиа морт. И Андрей, и Алексей вӧліны менам бур другъясӧн. Кыкнанныс кувсисны нелямын арӧсӧн. 1957 воын «Красное знамя» газет гижліс том коми поэтъяс йылысь. Статьяас вӧлі индӧма сӧмын куим мортӧс — Альберт Ванеевӧс, Анатолий Изъюровӧс да Алексей Тимушевӧс. Зато талун комиӧн кывбур тэчысьыд сы мында жӧ, мыйта Астраханьысь вайӧм дас килограмм сьӧкта арбузын кӧйдысыс. Сӧмын вот поэтыс этша. Нӧшта на этшаджык прозаикыс.

Вадбӧж посёлок, сэтчӧс йӧзыс и талун олӧны менам паметьын. Син водзын лесопунктса начальник Иван Фалалеевич Каракчиев — латшкӧсіник, галифе гача вӧвлӧм офицер. Война вылын ёна ранитчылӧма и контузитчылӧма, сёрнитіс сьӧкыда, но мытшъявтӧг. Видзӧднысӧ стрӧг чужӧма, но зэв шань. 1930 восянь партияса член, Иван Фалалеевич эз повлы босьтны ас вылас кыв кутӧм, кор примитліс удж вылӧ сиктысь пышйӧм колхозникъясӧс, торъя нин, челядя дӧваясӧс. Ыджыдджык арлыда ныв-зонмӧс лесопункт тшӧт весьтӧ сійӧ мӧдӧдліс велӧдчыны трактористъясӧ, шофёръясӧ, крановщикъясӧ, электромотористъясӧ, вузасьысьясӧс да общепитын уджалысьясӧс велӧдан курсъяс вылӧ. На лыдын и менам ыджыдджык чой-вок. Текуса Егоровна нэм чӧжыс уджаліс лавкаын вузасьысьӧн, Иван Егорович — вӧр кыскан машинавывса шофёрӧн и нажӧвитіс некымын орден да медаль. 1986 воын вок семьяӧс суис ыджыд шог: Сергей писӧ, коді велӧдчис Сыктывкарса госуниверситетын, босьтісны армияӧ. И Североморскын служитігӧн пӧгибнитіс.

Кыдзи и мукӧд лесопунктъясын, Вадбӧжын уджалісны уна национальносьта йӧз. Но тані некор эз вӧвлы зык-шум. Йӧз гажӧдчисны клубын, праздникъяс дырйи концертъясӧн волывлісны Керчомъяса сьылысь-йӧктысьяс. Участкӧвӧй милиционер Пашнинлӧн кобураыс, коді лётъяліс бек вылас, век вӧлі пистолеттӧм. Вӧлӧмкӧ, новлӧдлӧ сійӧс портманет пыдди.

Вадбӧж посёлок сулаліс Эжвалӧн веськыдвыв берегас крут кыр йылын. Кывтны кӧ ю горув, медводз веськалан Кулӧмдінӧ. Берегӧдыс, кытсюрӧ веськыдалӧмӧн, сэтчӧдз лоӧ верст кызь. Катны кӧ — воан Керчомъяӧ, берегӧдыс верст квайт. Вадбӧжса челядь витӧд классянь велӧдчисны сэтчӧс шӧр школаын. Сы мында жӧ верст и Донӧдз. Дон–Керчомъя вӧлӧк кузя куим верст мунӧм бӧрын воас джуджыд мудӧд вылӧ вольсалӧм векни кӧрт туй, коді вомӧналӧ пемыд пармасӧ войвывсянь лунвылӧ. Лесопунктъясын кӧ, кытчӧ воис техника, стрӧитісны гаражъяс да депояс, то Вадбӧжын вӧлі ыджыд конюшня. Вӧр лэдзан да кылӧдчан став уджсӧ тані вӧчисны на пила-черӧн да вӧвъясӧн. Конюкалісны гозъя — Ӧльӧксан да Матрен, кыкнанныс коми. Верӧсыс ар дасӧн томджык, гӧтырыс кык челядя дӧва.

Баракъясысь ӧтдор посёлокын вӧлі некымын ас керка ӧшинь уланыс градъясӧн. Пожӧм пуяс костын сулаліс нёль класса школа. Ӧти визьынӧсь пекарня, лавка, клуб да лесопунктлӧн кантора. Кольӧмаӧсь на му керкаяс (землянкаяс), кӧні овлӧмаӧсь посёлоксӧ да кӧрт туйсӧ стрӧитысьяс. Кутшӧм сійӧ му керкаыс? Керйысь тшупӧм, джынйыс пырӧма муас, пача, ичӧтик ӧшиня и ӧдзӧса. Ӧти татшӧм керкаын вӧлі пошта, мӧдын — кузнеча, мукӧдлаас вӧчӧмаӧсь кӧза да ыж гидъяс. Конюшня дорас ыджыд кушин, гӧгӧрыс потшӧма. Конюк Ӧльӧксан йӧрас шойччӧдліс вӧвъяссӧ, сынавліс-шыльӧдліс; тані жӧ пывсян судта, тшӧтшӧдӧм бурыся гнедӧй уж тырсьӧдліс ассьыс пӧдругаяссӧ — гӧгрӧс рушкуа, лайкола мышка кӧбылаясӧс.

Кодлӧн эм ас керка, сылӧн и ас пывсян эм. Кыр горулас джуджыд трубаа ӧтувъя пывсян. Сійӧ уджаліс вежоннас ӧтчыд, сӧмын вӧскресенньӧӧ. Стрӧитлӧмаӧсь пывсянсӧ инженер-лагерниклӧн проект серти. Вӧчлӧмаӧсь сідз, мед ӧтпырйӧ, но торъя вежӧсъясын, позис мыссьыны-пывсьыны и мужичӧйяслы, и нывбабаяслы. Но вежӧсъяссӧ мыйлакӧ нинӧмӧн абу торйӧдӧма. Весйӧдъясыс эз вӧвны ни пӧварняас, ни пывсянінас. Велалӧмаӧсь да, ставныс ӧтгудыр и пывсьӧны. Ӧндрейкӧд ми сэтчӧ жӧ ветлывлім. Но пуксим челядьтуйӧ на и пырджык веськӧдчылім сэтчӧ, кӧні мыссьывлісны да корӧсясьлісны аньяс. Каям некымын тшупӧда вылыс джоджас и джыджъяс моз ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръялам. Пытшкӧсас пемыд, ывла югыдыс ӧдва писькӧдчӧ ичӧтик ӧшинь пыр. Велалас синмыд да, йӧзлӧн рудӧбъясыс ясыдмӧны. Некод некыті вир-яй вывсьыс тані оз сайӧд, дай кутшӧм сӧмын сёрни он кыв. Медгора гӧлӧсыс Рыжӧй Паладьлӧн — гӧрд юрси вӧснаыс татшӧм сылӧн прӧзвищеыс. Ар кызь вита, верӧстӧм. Сы кодь ӧтка аньыс посёлокад уна.

Бура помнита татшӧм серпас. Паладьыд киас корӧсьӧн миян дінӧ кыпӧдчис, часлы пӧ сисьйӧгъяс дінӧ матыстчыла. Кымыньӧн нюжгӧдчис менам мыш сайӧ, шуис: корӧсяв пӧ, зыралышт пӧ сюрса лысӧ, а то пӧ чера-багыра уджысла гӧгӧр юкалӧ. Сэсся и жарсӧ на тшӧктіс содтыны. Ӧти нывбаба и кайтыштіс кылӧ: Паладь, сылан пӧ ӧд жарысла сэн, кӧчвӧньыд пӧ чишкасяс и! Мыйта чишкасьны пӧ, чишкасьӧма нин сэт, — вочавидзис Паладь. А ме любӧпырысь босьтчи небыд корӧсьӧн швачӧдны лёзьмунӧм юрсиа том нывбабаӧс... Жаль, оз нин волыны мӧдысь сэтшӧм здукъясыс.

Ветымынӧд вояс шӧрын Вадбӧж бырӧдісны. Йӧзыс мунісны быдмысь выль посёлокъясӧ — Паспомӧ, Озъягӧ, Дереваннӧйӧ, мӧд ног кӧ, механизируйтӧм лесопунктъясӧ. Но Вадбӧж да сэтчӧс йӧзыс колисны овны менам паметьын. И 1991 воын сійӧ кад йывсьыс гижи «Ме тэнӧ радейта» повесьт, кодӧс вӧлі йӧзӧдӧма и «Войвыв кодзулын», и лэдзӧма торъя книгаӧн. Тайӧ вӧлі менам квайтӧд повесьт. Пасибӧ лыддьысьысьяслы, кодъяс эз кольны веськодьӧн менам гижӧдъяс дінӧ — бур ногӧн донъявлісны повесьтъяссӧ и печатьын, и меным письмӧясын. Колӧ веськыда шуны: коми да мукӧд национальносьта йӧз костын ӧтсӧгласӧн да ёртасьӧмӧн олӧмсӧ ме петкӧдлі аслам уна гижӧдын. Бур эськӧ вӧлі, Коми Республикалы 100 во тыригкежлӧ кӧ Сыктывкарын сувтас мича памятник, кодӧс сиӧма коми да мукӧд сёрниа йӧз костын нэмӧвӧйся топыд дружбалы!

Со тай, ӧні оз этша сёрнитны да гижны Ыбын «Финноугория» этнокультурнӧй парк йылысь. Мед нин мыйкӧ кӧ стрӧитӧны, а оз кисьтны. Но ыльӧбтасны-ӧ тайӧ паркас туристъяс? Вежасны-ӧ найӧ Египетӧ, Грецияӧ, Турцияӧ, Францияӧ, Германияӧ, Китайӧ ветлӧмнысӧ Ыбӧ путёвкаӧн? Вермасны-ӧ волыны сэтчӧ Джеджимса, Вочса, Пыссаса да мукӧд сикт-грездса уджтӧмалысьяс, кодъяслӧн деньга мошняныс тыртӧм? Радио да телевиденньӧ уна брунгӧны да петкӧдлӧны финн-йӧгра регионъяс йылысь. Унаӧн нин таысь дӧзмӧмаӧсь, тшӧтш и ме. Бурджык эськӧ, паськыдджыка кӧ сёрнитім асланым олӧмын талунъя падмӧгъяс йылысь. Кыдзи талун олӧны вӧвлӧм совхозъясса директоръяс да специалистъяс, кодъяс уна вын пуктісны республикалысь видз-му овмӧс сӧвмӧдӧмӧ? А кутшӧма нимавлісны вӧр лэдзысьяс!

1953 воын ытванас Эжва юсянь Кӧджтыӧ пырисны гырысь баржаяс. Найӧ вайисны сідз шусяна финскӧй керкаяс да быд сикас техника. Кулӧмдінсянь куим верст лунвылын заводитіс быдмыны Паспом посёлок — Носим лесопункт. Медводдза начальникнас вӧлі 1927 восянь партияса член Александр Михайлович Пименов, коді таӧдзыс уджаліс Кулӧмдін леспромхозса директорӧн. Вывтас местаын, кӧні нэмъяс шувгыліс веж парма, быдмисны олан керкаяс, магазинъяс, столӧвӧй, клуб (сы бердын жӧ библиотека да киноустановка), медпункт, школа, пошта, ӧтувъя пывсян, спортплощадка, нюжалісны автомобильӧн вӧр кыскан туйяс. Посёлок помын ыджыд гараж да мастерскӧйяс, кӧні дзоньтавлісны став техникасӧ; сэні жӧ би сетан станция. Кӧджты ӧтмӧдар берегын чинтасянін, мӧд ног кӧ, улыс склад. Йӧз и техника уджалісны лун и вой. Ветымынӧд вояс помсянь лесопунктӧн веськӧдліс коммунист Владимир Иванович Мельников. Бӧрынджык сійӧ (кӧкъямысдасӧд воясӧ) — Коми АССР Министръяс Сӧветса председатель, КПСС обкомса первой секретар, СССР-ысь вӧр да вӧр обработайтан промышленносьтса министр.

Паспом торъяліс мукӧд посёлокысь сыӧн, мый тані олысьяс пӧвстысь быд мӧд морт вӧлі коми, мӧд джынйыс рочьяс, но унджыкӧныс на пиысь гӧгӧрвоисны либӧ сёрнитісны комиӧн. Посёлокын вӧлі вына партийнӧй организация, коллектив бура тыртавліс вӧр лэдзан план. Пыдди пуктылісны сэки уджалысь морттӧ — уналысь морӧссӧ мичмӧдісны орденъяс да медальяс. А увйысьысь Евдокия Васильевна Напалковаӧс (ме моз жӧ джеджимса) бӧрйылісны Коми АССР-са Верховнӧй Сӧветӧ депутатӧн. И Паспомын, и Озъягын, и Дереваннӧйын, и Кебанъёльын, да и мукӧд посёлокъясын вӧлі ставыс, мед йӧзыс вермисны бура уджавны, кыпыда шойччыны-гажӧдчыны.

Ёна стрӧитчисны сиктъясын. Меысь куимсё арӧсӧн пӧрысьджык Кулӧмдінын кыптіс выль оланінъяса быдса микрорайон. Совхозъясын стрӧитісны скӧт видзан комплексъяс, вый вӧчан заводъяс, кӧрым дасьтан цехъяс, техника дзоньталан мастерскӧйяс. Уджалісны быт керкаяс, книгаӧн вузасян лавкаяс. Ылі сикт-грездъясӧ да посёлокъясӧ Кулӧмдінсянь лэбалісны самолётъяс. Эжва кузя шлывъялісны ӧдйӧ ветлысь теплоходъяс, буксир-катеръяс кылӧдісны гырысь пуръяс. И тадзи республика пасьта: пуӧмӧн пуис уджыс и олӧмыс и му вылын, и сынӧдын, и ва вылын.

Ёна быдмис-сӧвмис Коми республиканым кольӧм нэмся 60–80-ӧд воясӧ. Аслас гырысь стройкаясӧн, мупытшкӧсса озырлунъяс перйӧмӧн сійӧ нималіс Сӧветскӧй Союз пасьта. Сыктывкарса ЛПК стрӧитӧм вӧлі юӧртӧма ставсоюзса ударнӧй стройкаӧн. Комиӧ ас кӧсйӧмнас локтісны уджавны йӧзыс страна пасьтаысь быдса эшелонъясӧн. И со, кӧкъямысдасӧд вояс помын, Горбачёвӧн панӧм реформаяс бӧрын, серпасыс крута вежсис. Реформаясыс, гашкӧ и, колісны, но йӧз виччысисны нӧшта на бурланьӧ вежсьӧмъяс. Сӧмын тай артмис мӧдарӧ: киссис КПСС, киссис страна. Бӧръя кызь воӧн киссис унатор, мый вӧлі стрӧитӧма уджалысь йӧзлӧн некымын поколенньӧӧн. Тадзи лоис и Комиын. Пӧрысьмӧны сикт-грездъяс, посёлокъяс, удж абутӧмла йӧз юсьӧны. Вӧр лэдзысьяслӧн коркӧя мича Паспом посёлок талун Кӧджты берегӧ шыбитӧм киссьӧм баржа кодь. Татшӧм шуштӧм серпасыс абу сӧмын Эжва катыдын.

Пасибӧ «Юрган» телеканалса журналистъяслы, кодъяс «Оланін» ним улын петкӧдлӧны сикт-грездъяслысь да посёлокъяслысь тӧрытъя да талунъя чужӧмбансӧ. Тайӧ жӧ телеканалыс веськыд эфирын шыӧдчыліс телевизор видзӧдысьяс дінӧ юалӧмӧн: дасьӧсь-ӧ ті мунны Коми Республикаысь мукӧд регионъясӧ? Звӧнитысьяс пӧвстысь 67 прӧчентыс вочавидзисны: дасьӧсь пӧ мунны! Бӧръя кызь кык воӧн республикаын йӧз лыдыс чиніс 358.400 морт. Тайӧ — 18 Сыктыв район! Дерт, комияслы мунны некытчӧ, некод некӧн найӧс оз виччысь. Сідзкӧ, аслыным колӧ кыв кутны, тӧждысьны аскиа лун вӧсна. Кӧть мыйта ог кутӧй дольны финно-угория йылысь, коми сиктъястӧ сӧвмӧдны оз локны НАТО-ӧ пырысь ни венгръяс, ни финнъяс, ни эстонечьяс, кӧть и шуам найӧс рӧдвуж кывъя нацияясӧн.

Республикалысь юбилейсӧ Коми правительство шуис пасйыны во чӧж. Но юбилейыд абу сӧмын сьылӧм-йӧктӧм, сцена вылын кыв песӧм да веглясьӧм. Сійӧ, медводз, йӧзлӧн судьбаяс, талунъя олӧмсӧ донъялӧм, тӧрытъяыскӧд ӧткодялӧм. Ӧкмысдас вонад шыбӧльӧсь туйяс кузя ковмис мунны и коми литературалы. Мыжтӧг мыжалісны коми сӧветскӧй литературалы подув пуктысьясӧс, пуксьӧдісны лагеръясӧ, кӧні и кувсисны. Тӧд вылын медводз кута В. А. Савинӧс да В. Т. Чисталёвӧс, кодъяслӧн гижӧдъясныс да нимъясныс кутасны овны сэтчӧдз, кытчӧдз кутас овны му вылас ассьыс национальнӧй кывсӧ тӧдысь коми нация. Со тайӧ кывъяссӧ комиӧдтӧг вайӧда «Литгазетаысь»: «Язык любого народа, особенно малочисленного, — вот за что надо держаться до последнего. Народ существует как единица человечества до тех пор, пока не утрачен язык».

А кутшӧм судьбаыс коми кывлӧн? Абу вежалана! Йӧзӧдӧм документъясысь вайӧда некымын лыдпас. 1958–1959 воясӧ республикаса школаясын коми кыв вылын велӧдчӧмаӧсь 22.707 нывка да зонка — став велӧдчысьясысь 27 прӧчентыс. Дас во мысти тайӧ лыдпасыс усьӧма квайт прӧчентӧдз. Национальнӧй школалы ыджыд лёктор вӧчӧма школа йылысь Закон. Сы серти бать-мамлы сетӧма право, кутшӧм кыв вылын велӧдны челядьсӧ. Сідзнад, миян олӧмысь чужан кыв «пакталӧмын» мыжыс асланыс верстьӧ коми войтырлӧн, кодъяс сетӧны ныв-писӧ роч школаӧ. Тавося апрельын «Республика» газет йӧзӧдіс «Коми войтыр» исполкомлӧн заседанньӧ йылысь статья. Сэні, торйӧн кӧ, вӧлі пасйӧма: «На заседании была озвучена цифра учащихся республики, которые сегодня изучают коми язык как родной. Так вот, во всех школах Коми всего 345 детей обучаются по этой программе. Нетрудно представить, что настанет время, и в республике язык титульной нации в общеобразовательных школах вообще никто учить уже не будет». Ёна дӧзмӧдӧны вужвойтырӧс и искусственнӧя думыштӧм ва коми кывъяс, рочысь шогмытӧма комиӧдӧм афишаяс, улича нимъяс. Паныдасьлӧны весиг татшӧмъяс: «стройматериал» комиӧн лоӧма «стрӧйматериал», «строймастер» пыдди «стрӧймастер». Эк эськӧ, татшӧм афишаяссӧ кӧ ӧшӧдны бек выланыс налы, кодъяс смекайтчӧны коми кыв вылас!

Торйӧдны позьтӧмӧсь национальнӧй кыв, национальнӧй литература да национальнӧй культура. Водзті коми авторъяс эз кизьӧртлыны гижӧдъяснысӧ ва коми кывъясӧн да диалектъясӧн (да, вӧвлі уна роч кыв), но литература вӧлі талунъя серти вылынджык тшупӧдын, дай лыддьысьысьясӧн пыдди пуктанаджык. Сизимдасӧд-кӧкъямысдасӧд вояс позьӧ шуны коми литературалӧн дзоридзалан кадӧн. Сэки, ӧти и сійӧ жӧ кадӧ, зіля уджалісны коми гижысьяслӧн некымын пӧкӧленньӧ — Г. Фёдоров, Я. Рочев, С. Попов, И. Изъюров, Ф. Щербаков, В. Леканов, А. Лыюров, В. Ширяев, И. Торопов, Г. Юшков, Н. Куратова, В. Безносиков, А. Ванеев, Г. Торлопов, В. Попов, И. Коданёв, М. Игнатов, П. Шахов, Ю. Васютов, Н. Щукин, Е. Рочев, В. Лодыгин, А. Попов, А. Мишарина, А. Некрасов, В. Тимин, Б. Шахов, И. Белых, М. Елькин, А. Ульянов, В. Напалков да мукӧд. Ставныс найӧ йӧзӧдавлісны ассьыныс гижӧднысӧ «Войвыв кодзув» журналын, кодлӧн тиражыс кыптыліс сизим сюрс сайӧ экземплярӧдз. А журналыд — литературалӧн чужӧмбаныс. Гижысьясӧн татшӧм озыр коми литератураыд ӧдвакӧ нин лолас сэсся.

Тавося октябрын «Войвыв кодзувлы» тырис 85 во. Юбилейсӧ пасйыны чукӧртчылім Куратов музейӧ. Залыс вӧлі гижысьясӧн зэв кизьӧриник — унаӧн эз локны весиг карын олысь коми авторъяс, роч ёртъяслы веськодь нин эськӧ коми журналыд да. Жаль, мый некутшӧм сёрни эз мун талунъя литература йылысь, журналын йӧзӧдлӧм гижӧдъяс йылысь, «Войвыв кодзувлысь» тиражсӧ содтӧм йылысь. Уна во сиисны журналын уджлы Иван Торопов да Алексей Одинцов. Кыкнанныс неважӧн кувсисны. Чайті, казьтыштам найӧс сувтыштлӧмӧн да здук чӧв олӧмӧн, но колисны казьтышттӧг.

Журналлысь нэмджынся юбилейсӧ кӧ пасйисны профсоюзъяс областнӧй сӧветлӧн ыджыд залын, кӧні эз вӧв прӧст места, а президиумын пукалісны республикаса медыджыд веськӧдлысьяс, то ӧнія юбилейсӧ сьӧкыд и шуны юбилейнас. Кольӧм нэмся 60-ӧд воясӧ колхозса стенгазетӧ гижысьяслӧн чукӧртчылӧмыс мунліс делӧвӧйджыка.

Тӧдса учитель-ветеран, историк неважӧн дӧжныштіс мен: коми журналад пӧ овлӧны историческӧй гижӧдъяс, кӧні збыльвылас абу историяыс, абу документальносьтыс. Артмӧ пӧ жебиник гижӧд, коді оз озырмӧд лыддьысьысьӧс Коми мулӧн история йылысь тӧдӧмлунӧн. Ме абу нин челядь и кывйӧн ворсӧдчана прозатӧ ог лыддьы, а окотапырысь лыддя А. А. Панюковлысь историческӧй очеркъяссӧ да статьяяссӧ. Талунъя авторъяс пӧвстысь кодсюрӧ нӧгыльтӧ гижӧдъяссӧ диалектъясӧн — уналы гӧгӧрвотӧм сёрнисикасӧн. Кор ме лыддя сэтшӧм висьт-повесьтсӧ, вомӧ быттьӧ нявда сюяла, ог вермы помӧдзыс лыддьыны. Татшӧмыс ме абу ӧтнам. Тадзи вочасӧн чинӧ журнал дінӧ йӧзыслӧн интересыс. 1970-ӧд воясӧ кӧ Кулӧмдін районӧ «Войвыв кодзув» вӧлі воӧ матӧ нёль сюрс экземпляр, то таво гожӧм воис... 149 — буретш сы мында, мыйта судзӧдлісны коркӧ Керчомъя сиктын. Оз кӧ лоны некутшӧм вежсьӧмъяс, журналлӧн аскиа луныс ру пиын. Сыктывкарын эм культура шӧрин. Бур эськӧ вӧлі, «Войвыв кодзув» редакция кӧ лоис коми литературалӧн шӧринӧн, кутшӧмӧн и вӧвлі сійӧ 70–80 воясӧ, кор редакцияӧ частӧ пыравлісны и гижысьяс, и том авторъяс, и журналистъяс, и учёнӧйяс, и лыддьысьысьяс. Сідз, Иван Торопов накӧд вермис сёрнитны кадӧн лыддьысьтӧг и некор эз дӧзмыв, а мӧдарӧ — век вӧлі дӧвӧлен.

Серпасыс кутіс вежсьыны уна гижысь-ветеранлӧн мӧдаръюгыдӧ мунӧм бӧрын. Явӧ кутіс тӧдчыны зэв мисьтӧмтор: ӧти авторъясӧс енэжӧдз кыпӧдӧм, кодъясӧс эз позь критикуйтны, позис сӧмын ошкыны; мӧдъясӧс пӧдтӧм. Коми издательствоын вӧлӧма весиг литначальниклӧн кырымпаса список, кӧні индӧма: кодъяслысь позьӧ лэдзны небӧгъяссӧ, а кодъяслысь — оз. Ыджыдджык арлыдаяс помнитӧны на, кор карса лавкаясын ӧти и сійӧ жӧ некымын авторлӧн чукӧрмыліс сизим да унджык нима книгаӧдз. Мукӧдыс (списокӧ веськалӧмъяс) небӧг лэдзӧмсӧ виччысисны уна во чӧж. Медводдза висьтсӧ «Войвыв кодзулын» йӧзӧдӧм бӧрын сӧмын 30 (комын!) во мысти петіс асшӧръя медводдза книгаыс Иван Белыхлӧн.

Матӧ нэм джын велӧдіс Пожӧгса шӧр школаын Михаил Лудыков. Тшӧтш и гижис уна висьт, «Войвыв кодзулын» йӧзӧдліс «Пужга вылын тулыс» повесьт. Михаил Ильич дасьтыліс гижӧдъяссӧ издательствоын торъя книгаӧн лэдзӧм вылӧ. Бура донъявлісны рукописьсӧ И. Торопов да П. Шахов, тшӧктылісны лыддьыны и менӧ — куимнанным уджалім сэк «Войвыв кодзулын». Но книгаыс сідз эз и пет. Квайт во сайын Михаил Ильич кувсис. Кӧкъямысдасӧд вояснад книга лэдзӧмыс ад пыр вуджӧм кодь вӧлі и тайӧ строкаяслӧн авторлы. Сійӧ жӧ кадас небӧг лэдзӧмыс дас воӧдз коставліс медся енбиа поэтъясысь ӧти Василий Лодыгинлӧн, коді вӧлі нин Коми комсомоллӧн премияа лауреатӧн. Татшӧм примерсӧ позьӧ вайӧдны и водзӧ.

А коми литература ӧтарӧ «кизьӧрмис»: кодкӧ пӧрысьмис, кодкӧ кувсис. Воим сэтчӧдз, тупкисны весиг Коми небӧг лэдзанін. Талун сикт-грездъяссьыд, посёлокъяссьыд коми книгатӧ он нин аддзы. Да и петӧны-ӧ найӧ? Кык во сайын «Анбур» издательствоӧ ме нуи книгаӧн лэдзӧм вылӧ «Войся ангел» роман. Ме олӧма морт нин, и ог тӧд, петас-ӧ сійӧ ловъя дырйи. Книга петӧмсӧ виччысьӧны лыддьысьысьяс, юавлісны нин сы йылысь и «Коми му» да «Трибуна» газетъяс пыр.

Коми кыв государственнӧйӧн шуӧм нинӧм на эз сет бурсӧ, кӧть и бурланьӧ вежсьӧмъяс вылӧ кутім ыджыд лача. Мӧдарӧ, тайӧ каднас кывнымлӧн тӧдчанлуныс водзӧ на чусмис. Весиг рочмисны коркӧя коми районнӧй газетъяс. Чиніс тиражыс коми газет-журналлӧн да книгаяслӧн. А эм сэтшӧм шуӧм: общество олӧмын духовнӧй вужйыс — литература. Бур эськӧ вӧлі, коми небӧг лэдзӧмсӧ кӧ асланыс син улӧ босьтісны «Коми войтыр» ӧтмунӧм да общественнӧй палата. Мед найӧ и висьталасны гырысь чинаяслы: талун пӧ эм на комиӧн лыддьысьысь, аски вермас и не лоны, огӧ кӧ кутӧй интересуйтны йӧзсӧ сьӧлӧмӧ инана романъясӧн да повесьтъясӧн, висьтъясӧн да кывбуръясӧн. И медводз лэдзны сэтшӧм небӧгъяс, кутшӧмъясӧс корӧ лыддьысьысь. А тайӧс тӧдмавны зэв кокни: юавны библиотекаясын уджалысьяслысь и найӧ вочавидзасны. 300–500 экземпляра коми книгатӧ лэдзӧмӧн республикаса бюджетыд оз гӧльмы! Сідз ӧд, Сергей Иванович? Ме шыӧдча «Коми войтыр» регионъяскостса ӧтмунӧмӧн юрнуӧдысь Габов дінӧ.

Сэсся и колӧ нин дугдыны чинъяс да почётнӧй нимъяс серти книга лэдзӧмысь. Сэк, кор сиктса да карса лавкаяс мездысисны инасьтӧм книгаясысь, медуна коми небӧг макулатураӧ вӧлі мӧдӧдӧма буретш да медся нима авторъяслысь. Лыддьысьысьыдлы дзик веськодь: народнӧй авторыс али ненароднӧй, заслуженнӧй али незаслуженнӧй, лауреат али нелауреат. Мортыдлы колӧ сэтшӧм книга, мед эськӧ гижӧдыс вӧлі лыддьыны кыскана. Абу мича, кор гижысьыд ачыс асьсӧ пуктӧ литературнӧй ен туйӧ, вӧчӧ ставсӧ сы могысь, медым сыысь вылӧджык эз вермы кыпӧдчыны мӧд автор, и кыйӧдӧ, кыдзи эськӧ унджык кокыштны кутшӧмкӧ премия либӧ награда. Ёртъяссӧ кедзовтӧмӧн вӧчӧ сійӧ ыджыд лёктор ставнас литературалы.

Ӧні вайӧда «Литгазетаысь» кывъяс, кодъяс веськыда инмӧны миян республикаса ӧткымын гижысьлы: «Сегодня целью многих писателей становятся не произведения, а звания. Доходит до смешного: некоторые писатели сами себя выдвигают на это звание, оспаривают право других получить его. Писатели, стремясь к наградам и званиям, тем самым отдаляются от литературы. Без единой награды и звания умер известный русский писатель Михаил Пришвин, но его вклад в литературу от этого меньше не стал. Трудно представить себе Пушкина, утверждённого царским указом народным поэтом. Он и без этого народный, был и останется им».

Почётнӧй нимъяса авторъясӧн озыр коми литература талун гӧль коми книгаясӧн. Тайӧ гӧльлунсӧ казялӧ быдӧн, коді пыравлӧ небӧгӧн вузасян Печать керкабердса лавкаӧ. Сэні быттьӧ инасьтӧм коми книгаяслӧн выставка: джаджъяс вылын куйлӧны вит, дас, дас вит, кызь, комын во сайын лэдзлӧм небӧгъяс. Мед чужтыны войтырыслысь коми литература дінӧ, сідзкӧ и, коми кыв дінӧ интерессӧ, колӧны выль, талунъя книгаяс. И, медводз, колӧ интереснӧй проза. Ме гортса библиотекаысь ас сиктсалы вӧзйыла лыддьыны кывбура сборникъяс, но некод оз босьт. А ӧти ёрт вочавидзис тадз: «Тэ, Ёгорьевич, менӧ йӧйӧн али мый чайтан? Коми стикъяс вед лыддьыны ог жӧ кут. Вай мыйкӧ тӧлкӧвӧйӧс». Ёртӧс таысь ме ог дивит. Кывбуръяс дінӧ интерес чусмӧм йылысь ӧні гижӧны весиг асьныс Россияса ыджыд поэтъяс. Уна гижӧ та йылысь и «Российская газета». Поэзия йылысь вензяна статьяысь вайӧда А. Купреяновлысь кывъяс: «Сужу по себе: стихи — это как раз то, без чего современный человек спокойно обходится. И вряд ли вы убедите меня в обратном». Дерт, оз ставӧн тадзи думайтны.

Сьӧкыдлунъяс вылӧ видзӧдтӧг вылын тшупӧдын на кутчысьӧ миян республикаын культура. Коми кывнымӧс пидзӧсчань вылас усьӧмысь кутӧны коми драматургия (Г. Юшков, А. Попов, А. Ларев, Г. Горчаков да мукӧд), Светлана Горчаковалӧн шылада-драмаа театр, республикаса филармония, Коми культура шӧрин, сикт-каръясысь сьылысь-йӧктысьяслӧн коллективъяс, «Коми му» да Кулӧмдінса «Парма гор» газетъяс, коми телепередачаяс. Ыджыд тӧдчанлуныс и коми небӧглӧн, коді лыддьысьысь киӧ сюрлӧ пыр шочджыка. Ассьым книгаӧс юркарса лавкаысь бӧръяысь аддзылі сизим во сайын.

Октябр 4–5 лунъясӧ Сыктывкарын мунісны Кулӧмдін районлӧн культура лунъяс. Вылыс Эжвалӧн енбиа горыс кыпыда юраліс районса творческӧй коллективъяслӧн гала-концерт вылын. Опера да балет театрӧ чукӧртчӧмаяс ок и пӧся примитісны Эжва катыдсаӧс. Ме гӧрдитча Енмӧн козьналӧм таланта аслам землякъясӧн поэтъясӧн, композиторъясӧн, сьылысь-йӧктысьясӧн, кодъястӧг Коми му вылын олӧмыс вӧлі эськӧ ёна гажтӧмджык. Со найӧ, кодъяс нимӧдӧны Кулӧмдін районӧс: В. Лодыгин да В. Гущин, В. Бабин да В. Чувьюров, А. Уляшёв да А. Шебырев, В. Лютоев да мукӧд. Аслас землякъяскӧд топыд йитӧдъяс кутӧ карын олысь режиссёр, искусствояс гимназияса вӧвлӧм директор, Кулӧмдінын чужлӧм менам тьӧзӧ В. М. Напалков. Районса творческӧй коллективъяслысь гала-концертсӧ дасьтіс Виктор Михайлович.

Кулӧмдін район Коми мулы сетіс сё журналистӧс да гижысьӧс. Талун кежлӧ джынсьыс унджыкыс ловъя, на пӧвстын эмӧсь учёнӧйяс, редакторъяс, офицеръяс, пенсионеръяс. И зэв жаль, мый Кулӧмдінса книга лавкаын абу ни ӧти небӧг районса гижысьяслӧн — весиг писательяс союзӧ пырысьяслӧн. Дас квайт во нин ме гожйи чужан деревняын. Быд пӧрйӧ аддзысьла уна лыддьысьыськӧд — челядькӧд и верстьӧкӧд. И овлӧ юръяндзим, ог вермы козьнавны ассьым небӧгъясӧс да. Эмӧсь вӧвлӧм автономияяс (Чувашия), кӧні вонас петӧ асланыс национальнӧй кыв вылын комын книгаӧдз, быд небӧглӧн шӧркодь тиражыс 400 экземпляр. Эм, кодлысь босьтны примерсӧ миян республикалы.

Унатор йылысь ме сёрниті аслам статьяын. Ӧд вужвойтырлы «Коми му» газетыд сэтшӧм жӧ колана, кыдзи и странаса коммунистъяслы «Правда» газет. Чужан кывъя тайӧ газетсӧ (водзсӧ шусис «Коми колхозник») ме лыддя нин, да и ачым тшӧтш гижа сэтчӧ, 55 во! Радейта ме ассьым чужан муӧс — уна радлуна да уна шог-печаля 90 арӧса Коми Республикаӧс. Сы вӧсна и лолӧй оз кыпты еджыдсӧ шуны сьӧдӧн, сьӧдсӧ — еджыдӧн.