А ДОДДЬЫС ПЫР НА СЭНІ…

Неважӧн бара аддзысьлі Коми наука шӧринлӧн Кыв, литература да история институтса кыв юкӧнӧн веськӧдлысь, филология наукаса доктор Евгений Цыпановкӧд. Сійӧ майшасьӧмпырысь висьталіс, мый миян власьтъяс локтан во вылӧ эз аддзыны «Коми сёрнисикас кывчукӧр» лэдзӧм вылӧ сьӧм. А небӧгыслӧн коланлуныс гижысьяслы, журналистъяслы, коми кыв велӧдысьяслы зэв ыджыд.

— Коми сёрнисикасъяссӧ туялӧма зэв уна во чӧжӧн, — висьталӧ Евгений Александрович — Подувсӧ тайӧ уджыслы пуктылісны паськыда тӧдса учёнӧй-филологъяс Валентина Александровна Сорвачева, Николай Никитич Сельков, Марфа Александровна Сахарова, Татьяна Ивановна Жилина, Нина Андреевна Колегова. Ӧні налысь уджсӧ водзӧ нуӧдӧ учёнӧй-филологъяслӧн выль котыр Люция Михайловна Безносиковалӧн юрнуӧдӧм улын. И со артмис коми сёрнисикасъяслӧн кывчукӧр, кытчӧ ӧтувтӧма 78 сюрс сайӧ кыв. Тайӧ кывчукӧрыс лоас коми кывлы аслыссикас памятникӧн. Ӧд коми сёрнисикасъясын уна кыв вочасӧн бырӧ. Важ кывъяс вунӧны. А выль кывчукӧрысь кутшӧмсюрӧ кывъяс позис эськӧ пыртны и миян сёрниӧ рочьяс пыдди. Тӧдчӧда, мый сёрнисикасъяслӧн татшӧм кывчукӧрыс абу на ни ӧти финн-йӧгра республикаын. Но миян чиновникъяс ыстысьӧны, мый зэв дона сувтас выль небӧгыс. Ставыс сэні 200 гӧгӧр печатнӧй лист. Но оз ӧмӧй позь кыдзкӧ сёрнитчыны республикаысь мусир да биару перйысьяскӧд, мед найӧ вичмӧдасны сьӧм лэдзны тайӧ небӧгсӧ. Сэсся и выль кывворсӧ дасьтігӧн ёна отсасисны чужан му туялысьяс, коми кыв бура тӧдысьяс Николай Калинин, Елена Афанасьева, Сергей Елфимов да мукӧд. Найӧ ӧд сідзжӧ виччысьӧны выль петассӧ. А оз кӧ ло лэдзӧма кывворсӧ, тайӧ ёна торкас учёнӧй-филологъяслысь зільӧмсӧ. Налӧн ӧмӧй уджыс збыльысь некодлы оз ков?

Тайӧ майшасьӧмыс абу сӧмын коми учёнӧй-филологъяслӧн. Коми гижысьяс, коми кыв велӧдысьяс, коми литература радейтысьяс, библиотекаясын уджалысьяс норасьӧны, мый коми кыв вылын небӧгыс петӧ пыр этшаджык и этшаджык. Пыр ичӧтджыкӧсь налӧн тиражъясыс. Сідз, паськыда тӧдса гижысь Виктор Напалков неважӧн на гижліс миян газетӧ, мый литература радейтысьяс корсьӧны сылысь выль небӧгъяссӧ, но ичӧт тиражъяс вӧсна найӧ оз воны лыддьысьысьясӧдз.

Тайӧ серпасыс чужис эз талун. Коми книжнӧй издательствоса, коми газет-журналъясса веськӧдлысьяс 1998 воын на шыӧдчылісны Коми Республикаса сэкся Юралысь Юрий Спиридонов дінӧ. Асланыс шыӧдчӧмын найӧ тӧдчӧдісны, мый коми кыв вылын петысь газет-журналъяс, социальнӧй тӧдчанлуна литература лэдзысь Коми книжнӧй издательство ӧдва кутчысьӧны. Чинӧ газет-журналъяслӧн тиражыс. Пыр этшаджык петӧ коми да роч гижысьяслӧн небӧгыс. Да и найӧс он вермы ньӧбны лавкаясысь. Коми петасъяс воӧны сӧмын библиотекаясӧ.

Сэксянь колис дас кык во. Мыйкӧ вежсис-ӧ тайӧ уджас бурланьӧ? Мӧдарӧ кӧ-а. Пӧдласис Коми книжнӧй издательство, коді кывкутіс коми небӧгъяс лэдзӧм вӧсна. И ӧні коми гижысьяслы ёна лоӧ пессьыны, мед кыдзкӧ лэдзны дасьтӧм нин небӧгъяссӧ. Кыдзи пасйис неважӧн Коми Республикаысь печать да юӧр сетан агентствоӧн веськӧдлысь Сергей Балас, таво социальнӧй тӧдчанлуна литература лэдзӧм вылӧ бюджет вичмӧдіс сӧмын миллионысь неуна унджык. Но ӧд тайӧ сьӧм вылас позьӧ лэдзны лыда небӧг. Гашкӧ, дасысь оз унджыкӧс. Со и лоӧ ӧні гижысьяслы котравны кинысӧ нюжӧдӧмӧн да дзайгыны озыр йӧзлысь ассьыныс петасъяс лэдзӧм вылӧ сьӧм. Коді кыввораджык да сюсьджык, татшӧмыслы и удайтчӧ. А мукӧдыслы кыдзи? И артмӧ сідзи, мый бур небӧгъястӧгыд талун быдмӧны гӧль духовнӧй оласнога войтыр, кодьяс оз ёна тӧждысьны аскиа лун вӧсна. Детективнӧй телефильмъясысь да татшӧм жӧ небӧгъясысь кындзи, кодьяс талун тыртісны миянӧс, найӧ нинӧм оз кӧсйыны тӧдны.

А ӧд эз вӧв пыр тадзи. Помнита на, Сӧвет власьт воясӧ быд ыджыд сиктын вӧлі небӧгӧн вузасян лавка. Командировкаясӧ ветлігӧн медводз вӧлі пыралан сэтчӧ. Уна бур небӧг сэки ньӧби гортса библиотекаӧ. Ӧні небӧгӧн вузасян карса лавкаясад эськӧ быдсяма петасыс жӧ эм. Но донъясыс тай курччасьӧны. Со и унаӧн кӧдзӧдчисны литератураысь. А сиктъясад татшӧм лавкаясыс абуӧсь нин.

А кольӧм нэмлӧн кӧкъямысдасӧд воясӧ Коми книжнӧй издательство мукӧд республикаса да обласьтса издательствояс пӧвстын лыддьыссис медбуръяс лыдын. 1980–1990 воясӧ вӧлі лэдзӧма 13 миллион экземплярӧн 867 небӧг да брошюра. Быд мӧд небӧг вӧлі сиӧма челядьлы. Найӧс кутісны инавны куим пӧв унджык. Помнита, кутшӧм окотапырысь йӧзыс сэки ньӧбавлісны Иван Тороповлысь, Геннадий Юшковлысь, Серафим Поповлысь, Виктор Кушмановлысь, Пётр Шаховлысь да мукӧдлысь небӧгъяссӧ. А мыйта кыпыд аддзысьлӧм вӧлі йӧзыслӧн тайӧ войтырыскӧд, кор ыджыд сёрни муніс литературалӧн талунъя олӧмын тӧдчанлун йылысь. Коми книжнӧй издательстволы 75 во тыригӧн вӧлі пасйӧма, мый тайӧ каднас сійӧ лэдзис 6.800 юргижӧда небӧг да брошюра, кодьяслӧн тиражыс воис 42,3 миллион экземплярӧдз. Весиг Великӧй Отечественнӧй война воясӧ став сьӧкыдлун вылӧ видзӧдтӧг миян издательство лэдзліс вонас некымын дас небӧг. На пиысь кольӧм нэм помӧ на унаӧс вӧлі петкӧдлӧма ставсоюзса, став Россияса да войтыркостса небӧгъяслӧн выставкаяс вылын, кӧні миянлысь петасъяссӧ вылӧ донъялісны культураса войтыр. А сэсся Коми издательство пасйис ассьыс 90 вося юбилей. Некод ӧд эз куж чайтлыны, мый сылы воас пом. Но регыд мысти миян чиновникъяслӧн веськодьлун вӧсна сійӧ пӧдласис. Сэк жӧ мукӧд финн-йӧгра республикаясын государственнӧй издательствоясыс водзӧ уджалӧны. Сэні, тыдалӧ, бурджыка гӧгӧрвоӧны налысь коланлунсӧ.

Миян эськӧ ӧні эмӧсь асшӧр издательствояс, кодъяс водзӧ зільӧны лэдзны небӧгъяс. Но век жӧ государственнӧй издательство пӧдласьӧм бӧрын тайӧ уджыс кутшӧмакӧ падмис. Кыдзи шуӧ Коми Республикаысь гижысь котырӧн веськӧдлысь Елена Козлова, выль небӧгъяссӧ талун ёнджыкасӧ разӧдӧны библиотекаясӧ. Но талунъя ичӧт тиражъяс дырйи сэтчӧ веськалӧ сӧмын ӧти-кык небӧгӧн. И кодлы найӧ тырмасны? А челядьлы литература лэдзны сьӧмыс бюджетын оз тырмы. «Анбур» издательство, кодӧн юрнуӧдӧ Валентина Трошева, лэдзӧ коми кыв кузя учебникъяс, кывчукӧръяс, шыпаскудъяс, хрестоматияяс. Художественнӧй небӧгъяссӧ унджык лэдзӧны «Кола», «ПолиграфСервис» да нӧшта некымын издательство. Но век жӧ найӧ оз тырмыны. Коми Республикаса Маршак нима библиотекаын сідзжӧ норасьӧны, мый челядьлы этша петӧ бур коми небӧгыс. А роч зонпоснилы, кодъяс унджык кӧсйӧны тӧдны коми литература йылысь, татшӧм петасыс пӧшти абу.

Мыйӧ тайӧ вайӧдӧ? Коми челядь оз сӧмын каръясын, но и сиктъясын дугдӧны лыддьысьны комиӧн. Найӧс сэсся оз кут кыскыны чужан кывйыс. Оз-ӧ тшӧтш та вӧсна чин коми газет-журналъяслӧн тиражыс. Сиктъясӧ волывлігӧн пыравлывла пошта вылӧ юавны, ёна-ӧ миянӧс лыддьӧны. И ог нин шензьы, мый коми газет-журнал лыддьысьяс пӧвстын унджыкыс олӧма йӧз. Наын кыдзкӧ кутчысьӧ на коми кывлӧн лолыс. Сэк жӧ миян «Коми му» газет медводз петӧ коми йӧзлы. Сійӧ ёнджыкасӧ гижӧ коми сикт йылысь. Сӧмын тай коми сиктсьыд томджыкъясыд дзикӧдз мунӧны. И чужаніныскӧд, тшӧтш и мам кывныскӧд, найӧс этша мый нин сэсся йитӧ.

А коми небӧгъяс лэдзӧм, коми газет-журналъяслӧн водзӧ сӧвмӧм йылысь колӧ ӧтув мӧвпыштлыны и йӧзӧс велӧдан, культура да национальнӧй политика министерствояслы, печать да юӧр сетан агентстволы, «Коми войтырлы». Зэв ӧд кокни дивитны-пинявны печатьын уджалысьясӧс, а сэсся сувтны бокӧ да видзӧдлыны, мый артмас. Тані, тыдалӧ, колӧ тшӧтш и чиновникъяслӧн ӧтувъя кывкутана уджыс. Олӧ-вылӧ на коми кывйыс, а сідзкӧ, и колӧ сійӧс видзӧм йылысь печать отсӧгӧн ӧтвылысь мӧвпыштлыны. Казьтышта, мый вӧлі нин и Коми кывлӧн во. Но гора сёрниясысь ӧтдор сыысь водзӧсыс эз ло. И чужан кыв вылын небӧгъяслӧн лыдыс эз сод. Со и артмӧ, мый доддьыс пыр на сэні.