ВӦРЛӦН ГУСЯТОР

Ерӧмаканьыд, оз ӧмӧй нӧ удит сійӧ воӧдчыны пӧчинокӧдзыс югыднас?

Володя бергӧдчыштліс бӧрвыв, кысянь кыліс паськыда воысь упкӧм. Вочасӧн упкӧмыс лои пыр вынйӧраджыкӧн да ӧтарӧ матысмис. Сэсся парусъяс моз зэвтчисны пожӧмъяслӧн вылын шапкаясыс, кусыньтчисны веськыд тушаясыс. Зонлы чужӧмас койыштіс лым бусӧн, и гӧгӧр пондіс омлявны, дзуртны, пессьыны.

Неылын водзас сьӧкыда ратшмуніс, сэсся ыджыд пожӧм, краджӧдчигтыр, бруткысис-усис яглӧн сырмысь морӧс вылӧ. Вужлясьыс еджыд лым вылӧ сьӧд вир моз брызьнитіс му торпыриг.

«Тадзинад вермас и лязӧдны!» — повзис Володя. Сійӧ ӧдйӧ пондіс котӧртны яг дорӧслань. Сьӧлӧмыс личмуныштіс сӧмын сэк, кор гири-люкиӧн лэччис керӧсысь егырӧ. Тані вӧлі лӧньджык, ляпкыд пуясӧ эзджык крукась тӧлыс. Зон сувтіс пожӧм улӧ, пондіс думайтны, мый вӧчны водзӧ. Мунны али виччысьны. Дерт, шуам, позьӧ и виччысьны. А войбыд кӧ оз коб? Оз ёна долыд ло асылӧдзыс кывзыны вӧрыслысь омлялӧмсӧ да тратшкӧдчӧмсӧ.

Сэсся сійӧ друг думыштіс лӧсявтӧмтор:

«Гашкӧ, Пантиль лэдзис тайӧ бушковсӧ меным паныд? Мед ме ог вермы воӧдчыны сы дінӧдз? Гашкӧ, сійӧ — лёк тун?»

Тайӧ кадӧ карса уличаяс вылын ӧзъялӧны нин бияс. Сэн оз пӧрласьны пуяс. Вошӧмысь оз ков повны ни.

Буракӧ, та вӧсна и кыссьӧны унджык йӧзыс каръясас.

А сійӧс, Володяӧс, вӧр век кыскӧ ас дінас. Кыдзи вина юысьӧс — вина. И ловзьылас, и кувтӧдзыс мудзлас, и кӧтасьлас-кынмавлас, — шулас нин аслыс: чӧрту пӧ сэсся вӧрнад дай сорӧн! Но кольӧ мыйкӧдыра кад, и сьӧлӧмыс бара заводитӧ нетшкысьны лӧзалысь эрдъяслань. Быттьӧ висьмӧ сэсся — колӧ мунны дай ставыс!

Йӧзыс отпуск дырйиныс ветлӧны шойччыны лунвылӧ, море дорын пӧжӧны кынӧмъяснысӧ, а сійӧ лун-лун вӧрӧд уялӧ. Таво со бара нин воис сиктӧ вӧравны. Отпускӧ петӧм бӧрын вӧчис институтӧ кык контрольнӧй удж — и татчӧ.

Мукӧдыс сералӧны — аддзӧма пӧ гаж: вӧрын шӧйтны! Но ӧд сійӧ — коми морт. А комиясыд — вӧрлӧн пиян, уна нэмъяс чӧж вӧрыс вердіс-юкталіс, шонтіс-кӧмӧдіс найӧс... Володялы окота лоны не сӧмын бур механикӧн, но тшӧтш и бур вӧралысьӧн.

Сэсся ӧд талун сійӧ мунӧ сэтчӧ, кытчӧ сьӧлӧмыс важӧн нин нетшкысис, кытчӧ важӧн нин кӧсйыліс кежавны, но кыдзкӧ век на эз слӧймыв, а гашкӧ и — полыштіс.

Володя шылькнитіс юрӧдыс бокас сулалысь Катшыссӧ, шуис сылы:

— Шензян, мый мӧдарӧ веськӧдчим? А всё равно ветлам, мый лоанаыс ло!

А ӧд кутшӧм лӧсьыда заводитчис луныс. Асывнас вӧлі лӧнь, кыдзи овлӧ сӧмын лымъя вӧрын — кутшӧмкӧ гора лӧнь, кор быд шы кылӧ ясыда, быттьӧ ловъя лов моз ӧшйӧ сук сынӧдас... Кок улын пурсъяліс-шарӧдчис первой лым, тивзісны уркайяс. Володя морӧс тырнас апаліс кӧдзыд сӧстӧм сынӧдсӧ да кыліс, кыдзи заводитӧ ворсны быд сӧн, сӧстӧммӧ юрыс, дай тушаыс ставнас быттьӧ кокняммӧ. Заводса цехыс, кытысь сійӧ быд лун кыскис-лолавліс кӧрт дук, кажитчис важӧн аддзывлӧм вӧтӧн.

А сэсся и кутіс увтны Катшысыс. Сійӧ гӧграліс ыджыд пожӧм улын да ёсь нырсӧ чатӧртӧмӧн скӧраліс руд пася ур вылӧ. Мӧдыс шензьӧмӧн видзӧдіс увтчысь вылӧ вылісянь, быттьӧ кӧсйис шуны: «Мый горзан сэтшӧмасӧ, он жӧ нин судз-а».

Лыйӧм бӧрын ур руд ёкмыльӧн войтыштіс увлань. Сэсся татшӧм серпасыс лои ещӧ, ещӧ... Уръяскӧд тшӧтш нопйӧ тӧрӧдчис нин гӧрд синкыма чукчи, а понлӧн виччысьтӧг увтыртӧмыс бара на шызьӧдліс ловсӧ.

Володя лӧсьӧдыштіс пельпом вывсьыс сьӧктаммӧм нопйыслысь кӧвъяссӧ да яг дорӧсӧд тэрыба мӧдӧдчис водзӧ.

Местаыс таті сылы тӧдтӧм, но вошны некытчӧ. Со тай нӧ шор логйыс ёна нин катовтчис водзлань, регыд сэсся и Йир юлы колӧ лоны. Сэні пӧ и пӧчинокыс. Мед сӧмын пу эз личкы-а. А личкас кӧ? Батьыслысь ловсӧ тай со босьтӧма вӧрыс. Мунас вӧравны вына том морт, а бӧрсӧ ваясны шойӧс.

«Главнӧйыс — не сетчыны полӧмлы!» — кыдзи и пыр сьӧкыд здукъясӧ такӧдіс асьсӧ Володя.

Интереснӧ, тӧдас-ӧ сійӧс Пантильыс? Ӧтчыд на сӧмын аддзыліс да, гашкӧ, вунӧдіс?

Тайӧ вӧлі нёль во сайын, армияӧдзыс на. Володя сэки воліс жӧ сиктӧ. Пырис ӧти тӧдса ордӧ, а сэні мужикъяс юӧны вина. Пантильыс тшӧтш. Володяӧс пуксьӧдісны жӧ пызан сайӧ. Гажмыштӧм бӧрын зон ӧтдортчыштіс Пантильыскӧд да сылы пеляс шӧпкӧмӧн юаліс:

— Висьтав, кыдзи тэ менсьым батьӧс начкин?

Мӧдыс лёкысь дрӧгнитіс, ӧтка синмыс кольчаасис. Кыв оз куж шуны. Сэсся коркӧ-некоркӧ сайкалыштіс да вӧлись нораа шыасис:

— Издевайтчан пӧрысь морт вылын, да? Кыдз абу яндзим...

«А мый вочавидзас сійӧ ӧні? Кор найӧ лоӧны сьӧд вӧр шӧрын кыкӧн? Коймӧдыс сӧмын кывтӧм Катшыс».

А мунӧ кӧ сійӧ мӧдарӧ? Пантильыс кӧ и збыльысь тун да веськӧдӧ сылысь туй визьсӧ код тӧдас кытчӧ? «Главнӧйыс — не сетчыны полӧмлы!».

Зон сувтіс, перйис мешӧксьыс электрическӧй пӧнарик. Кашкӧмсӧ лӧньӧдігтыр видзӧдліс пожӧмъяс вылӧ, веськӧдліс би югӧрсӧ керӧслань. Нинӧм повзьӧдлыны асьсӧ — вернӧя мунӧ. Володя ёна пӧсяліс, паськӧмыс брӧд кӧтасис, ныр кузяыс тюрӧдіс-вияліс ньылӧм сора лым ва.

Кор петіс пӧчинокса кушинӧ, шудысла лигышмунліс ки и кок. Весиг думыштсис: «Карад лӧнятӧ кургиг-олігӧн ӧдвакӧ тӧдлан татшӧм здукъяссӧ». Керӧс йылын рытъя пемыдас тыдаліс ӧтка керкалӧн рудӧбыс. Тайӧ вӧлӧм пӧлыньтчӧм керка пӧв, посньыдик куим ӧшиня. Битӧм. Гӧгӧрыс некутшӧм кок туй эз тӧдчы ни. А кильчӧ ӧдзӧсыс восьса.

Володя эз перъяв двустволкасьыс зарадъяссӧ — код пӧ тӧдас, кутшӧм морт Пантильыс, мый сійӧ думыштас керны... Малыштіс Катшыссӧ — пырам пӧ. Пырысь-пыр жӧ мудзыс быри. Кильчӧ посъясӧд пелька тувччаліг кыпӧдчис лымйӧн турзьӧдӧм посводзӧ. Кывзысьыштіс, ӧзтіс пӧнариксӧ, корсис керка ӧдзӧс. Сэсся, тіпкысь сьӧлӧмсӧ лӧньӧдны зілигтыр, воськовтіс керка пытшкӧсӧ.

Дженьыдика тявкнитіс Катшыс. Стендорса векньыдик койка вылын куйліс морт.

«Кулӧма!»

Володя уськӧдчис куйлысь дінӧ. Мӧдыс сьӧкыда киргис-лолаліс. Зон тэрыба малаліс сійӧс. Вир некытӧн эз тыдав. Сідзкӧ, висьмӧма.

Керка пытшкӧсыс вӧлі няйт, лӧсйытӧм стенъясыс пывсянын кодь сьӧдӧсь. Ыркыд и тӧдчис лов шыыс.

«Гашкӧ, бӧр петны да туй кузяыс мӧдӧдчыны сиктлань?» — воис кортӧм мӧвп. И тайӧ мӧвпсьыс кӧдзавліс мышкуыс.

Кыдзи нӧ колян ӧтнассӧ пикӧ воӧм мортӧс? А тайӧ мортыс кӧ збыльысь начкис сылысь батьсӧ? А эз кӧ? Сэсся ӧд сійӧ локтіс татчӧ, мед, медбӧрын, тӧдмавны, мый жӧ лои уна-уна во сайын...

Володя казяліс кӧрт пач водзысь кос пес чукӧр, ӧдйӧ ломтіс пачсӧ. Кӧтӧдіс носӧвиксӧ да пуктіс стариклы пӧсь кымӧсас. Шебраліс вӧсньыдик эшкын вывті джоджӧ гылалӧм важ пасьӧн. Висьысь слабиника ымзышталіс.

Зон кыскис койка дінӧ пызан, ӧзтіс сись, судзӧдіс мешӧксьыс пӧрт, гумовтіс ва пельсаысь ва да ӧшӧдіс пӧртсӧ пуны. Эз ёна уна кад мун и дозмӧр куштӧм вылӧ. «Свежӧй шыд отсалас сылы бӧр чукӧртны вынъяссӧ».

Тайӧ вӧлі Пантиль — кузь тушаа косьмӧм старик. Сылӧн син пӧла чужӧмыс коркӧя серти ещӧ на нёпкысьӧма, вевттьысьӧма дзор, зу кодь тошкӧн.

Стариклӧн переч пуртӧсъяс кодь гӧрд паръясыс горша кватлалісны сынӧдсӧ. Кор воссьыліс вомыс, сэні тыдовтчылісны кымынкӧ пинь, найӧ вӧліны сю шепса ужпиньяс кодь сьӧдӧсь. Чужӧмыс сылӧн вӧлі пӧрысь кутшлӧн кодь — кос, чургӧдчӧм черлыяса, неыджыд крукыля ныра. Шуйга син местаас сылӧн вӧлі важся вурыс, коді, кык пельӧ вожалӧм бӧрын, муніс водзӧ, кӧсичаланьыс.

«Буракӧ, ош парсавлӧма», — Володя казяліс, мый думайтӧ жальпырысь.

Ичӧтик чугун пач регыдӧн лои ӧмидз рӧмаӧн, керка пытшкӧс пондіс шонавны. Пузис пӧртйын дозмӧр, керка пасьтала разаліс сылӧн аслыспӧлӧс чӧскыд кӧрыс. Володя коялыштіс мыйкӧ мында шыдсӧ кружкаӧ да, кӧдзӧдыштӧм бӧрын, заводитіс юктавны старикӧс. Мӧдыс, кӧть и эз вӧв ас садяс, горша чурскис-юис.

Сэсся Володя петавліс ывлаӧ да чегъяліс том пожӧм увъяс, мед лӧсьӧдны висьысьлы лыс чай, ӧд лыскас уна витамин эм.

Вӧрын век на эз вӧв лӧньӧма. Кор зон мӧвпыштіс, мый чуть эз узьмӧдчы вӧрын, быдӧн эз ло лӧсьыд. Ковмис эськӧ дрӧжжитыштны!

«Сідзкӧ, абу тай Пантильыд лэдзӧма ме вылӧ бушковсӧ!» — серӧктіс сійӧ ас кежас.

А кулас кӧ Пантильыс сы син водзын? Садяс волытӧг? Сэки сійӧ сідзи бара нинӧм и оз тӧдмав... И мый пондан вӧчны кулӧмаыскӧд?

Выльысь видлаліс-кывзіс висьысьӧс. Вежис кымӧс вывсьыс ва рузум. Юкталіс лыс чайӧн.

Ужнайтісны Катшысыскӧд. Сэсся зон пуксис пач водзӧ кульны уръяс. Думнас бара на воліс карӧ, гортас. «Мамӧ, кӧнкӧ, тӧждысьӧ ме вӧсна — бара пӧ кытчӧкӧ ӧтнас вӧрӧ муніс». Да, ӧтнас. Ӧні сійӧ велаліс нин ӧткӧн ветлӧдлыны вӧрӧд, оз пов узьмӧдчыны. Буракӧ, карсаясыд оз на быдӧн вермыны ошйысьны тайӧн.

Мамыслӧн найӧ куимӧнӧсь — сійӧ да ещӧ кык ичӧтджык чой. Батьныс... Володялӧн выль батьыс, воліс война вылысь сьӧкыда ранитчӧмӧн — шуйга тыас веськавлӧма мина торпыриг да тысӧ вундасны. Но сійӧ и ӧти тынас оліс, эз шогав. Тайӧ вӧлі ыджыд, весел морт и олӧмас медъёна радейтіс челядьӧс да быдмӧгъясӧс. Сійӧ учителяліс, велӧдіс ботаника..

Кӧкъямыс во сайын, кор Володялы вӧлі дас сизим арӧс, тулысын, ытва дырйи, батьыс шыбитчас Сыктылӧ мездыны вӧйысь нывкаӧс. Нывкасӧ кыскас. А ачыс висьмис биа висьӧмӧн, и ӧтка тыыд оз вермы водзсасьны висьӧмыскӧд, сотчис мортыд.

Тайӧ батьыс Володялӧн эз вӧв рӧднӧйӧн. Сійӧс чужтысь батьыс овлӧма сиктын, но вӧралігӧн лёктор лоӧма: аддзасны вӧр керкаысь кулӧмаӧс, юрас пӧ рана. Буракӧ пӧ зарадитчигӧн патроныс лыйӧма. А делӧыс, вӧлӧм, свадьбалань мунӧ. Мортыс мунӧма вӧрас зверь-пӧтка кыйны свадьба лун кежлас. Вот и кыяс.

Мамыс Володялӧн муртса оз йӧймы. Сійӧ вӧлӧм сьӧкыд нин Володяӧн. Сэсся, Василейсӧ дзебӧм бӧрын, мунас карӧ. Оз кут вермыны водзӧ овны сэні.

Карын мамыс веськалас патеруйтны ботаникъяс ордӧ. Мӧдыс казялас нывлысь ыджыд шогсӧ, кутас корасьны — вай пӧ ӧтлаын овмӧдчам, мед пӧ кагаыд лоӧ менам пиӧн.

Володя чашйӧ-кульӧ уръяс, а аслас, ботаник-бать йывсьыс думайтігӧн, тӧдлытӧг вазьӧны синъясыс. Сійӧ быттьӧ выльысь аддзӧ батьсӧ: куйлӧ лым еджыд пӧдушка вылын, вижӧдӧм чужӧма да, нюмъёвтны зілиг, шуалӧ:

— Бура ов, Вовка... Мамтӧ эн ӧбидит... Сэсся ӧтитор ме тэнсьыд кӧсъя юавны... Тэ ӧд пыр батьӧн менӧ лыддин? Да?

— Ставсяыс медбур батьӧн! — горӧдіс сэки Володя да бӧрдігтыр ляскысис куйлысьлӧн пӧсь морӧс бердӧ.

— Вот и бур... Аттьӧ, муса пи...

Сэсся и дзебисны найӧ весел ботаникнысӧ.

Сійӧ гожӧмнас Володя первойысь воліс мамыслӧн чужан сиктӧ, дядьыс ордӧ. И ӧтчыд паніс сёрни сійӧс чужтысь морт йылысь.

— Дядь, кыдз нӧ сійӧ... Василейыс вермис асьсӧ лыйны?

— Код тӧдас... — шога ышлолаліс дядьыс. — Зарадитчигад гашкӧ и вермис лоны... Вермис лоны и мӧд ног...

— Кыдзи мӧд ногыс?

— Вермисны начкыны...

— Мый тэ, дядь! Мыйысь?

— Вермисны мам вӧснаыд. Катяыд миян ёна мича да шань вӧвлі, унаӧн вежӧгтісны батьыдлы... кхм! — Васильыслы. Сэсся Васильсӧ, кӧть и том на вӧлі, бӧрйылім колхозса первой председательӧн. Мортыс ёна зілис лӧсьӧдны-ёнмӧдны ӧтувъя овмӧссӧ. Ӧткымынъяслы тайӧ эз кажитчыв. Ог тӧд... Некод оз тӧд, мый сэки лои.

— Мамӧ шуӧ, кутшӧмкӧ Пантиль пӧ вӧлӧма — кулак пи.

— Ӧні на эм сійӧ, пӧчинокын олӧ. Абу андел кодь морт...

— Дядь, а тэ тӧдін, мый мамӧ вӧлі... сьӧкыд меӧн?

— Да... Ме ӧтнам сӧмын и тӧді та йылысь.

— А кутшӧмаджык кажитчыліс тэныд выль батьӧй?

— Сэтшӧм мортыд, пиӧ, шоч овлӧ. Пасибӧ сылы ставсьыс.

Гашкӧ, батьыс ӧткӧн вермасис смертькӧд кӧдзалысь керкаын?.. Кулас али мый нӧ старикыс? Сідзи немтор оз али мый вермы юавны сылысь Володя? Кымынысь нин думайтліс та йылысь да...

Зон пысавліс ур куяссӧ йывдӧм сартас вылӧ. Унмыс пондіс личкыны. Ӧд талун сылы мудзӧмыс и тревожитчӧмыс пӧттӧдзыс нин сюрис. Колӧ узьыштны час-мӧд-коймӧд, мед выль вынъяс чукӧрмисны. Пӧрччис сапӧгъяссӧ да водіс кузь лабич вылӧ. И пырысь-пыр мудз сӧнъясыс пондісны быттьӧ сывны долыднысла — лои сэтшӧм лӧсьыд, мый весиг ньӧжйӧникӧн ымӧстіс. Ывлаын шутьляліс-йӧйталіс бушколӧн шызьӧдӧм парма. Но сылӧн шыясыс керкаын кылісны омӧлиника, быттьӧ вӧліны ылынӧсь-ылынӧсь. Орччӧн пошиктіс-лолаліс старик, сылӧн кос вом доръясыс сынӧдсӧ лэдзигӧн лыйыштлісны — пррр.

Володя войбыд вӧтасис мисьтӧм вӧтъяс. Некымынысь звирк чеччыштліс, кывзысьліс стариклӧн лов шыӧ. Раз-мӧдысь юкталіс сійӧс лыс ваӧн. Асъядорыс, кор бара копыртчис висьысь весьтӧ, казяліс, мый старик видзӧдӧ сы вылӧ садь синмӧн.

— Ловзин, Пантиль дядь?! — радлунсӧ дзебтӧг горӧдіс Володя.

Старик слабитӧм кияснас заводитліс мыджсьыны койка доръясӧ, мед чеччыны, но эз вермы да бӧр эновтчис. Сэсся шуис:

— Ме нӧ ловъя на?

— Дыр на ещӧ кутан овны.

— Вот загрекиыд...А тэ нӧ эськӧ кыдзи татчӧ веськалін? Коді тэ сэтшӧмыс?

— Эн тӧд? — гажаа шуис Володя, сирӧд конда пес важ жар вылӧ лӧдігтыр. Би кыдзкӧ зэвтчӧмӧн ыпнитіс да яра кутіс нялйыны. Би югӧръяс пондісны пӧртмасьны тшынасьӧм стенъясын, ӧта-мӧд вылас видзӧдысь йӧзлӧн чужӧмъяс вылын.

Кутшӧм разнӧйӧсь вӧліны тайӧ кык мортыс. Ӧтиыс том, шыльыд, гӧгрӧс, быттьӧ яг выв пожӧм. Мӧдыс пӧрысь, парсасьӧм, жеб — ӧткӧн сулалысь косьмӧм ловпу кодь.

Ӧтиыслӧн чужӧмыс еджыд, вылын кымӧса, веськыд ныра да гӧгрӧс небыд тшӧка лыа. Мӧдыс пукаліс син пӧла пӧрысь кутш кодь, кодлӧн кольӧма сӧмын лыыс да кучикыс.

— Сідзкӧ, выльысь тӧдмасям! — шуис Володя да, кыдзи сулаліс пидзӧс вылас, сетчыштіс висьысьлань.

Старикӧс кодкӧ быттьӧ дернитіс кокӧдыс, кос киясыс чепӧсйисны водзлань, сійӧ быттьӧ кӧсйис пыкны Володялысь чужӧмсӧ.

— Пантиль дядь, мый тэкӧд лои?! — шемӧсмӧм Володя ӧдйӧ копыртчис старик весьтӧ. Но мӧдыс, буракӧ, бара воштіс садьсӧ, гӧгӧрвотӧма сӧрис.

«Кутшӧма повзис! — шӧйӧвошис Володя. — Тайӧ, тайӧ мыжаыс! Абу кӧ мыжа, мыйла сылы вӧлі меысь повзьынысӧ?»

— Господи, осподи, поди... — сьӧкыда лолаліг лӧвтіс старик. — Бара... Марпа... Кага... Осподи...

Володя югдытӧдзыс эз вешйыв лӧвтысь старик дінысь. Вежлаліс ва рузумсӧ кымӧс вывсьыс, кӧтӧдаліс вом доръяссӧ.

Югдігкежлӧ парма дзикӧдз лӧнис. Кор Володя, лючки узьтӧмысла гырд синъяса, петіс ывлаӧ, радпырысь чуймис. Вӧлі кӧдзыд. Шы ни тӧв сулалысь лымйӧссьӧм вӧр весьтын ӧзйис асъя кыа. Асыввылын енэжыс вӧлі дон гӧрдӧдӧма. Регыдӧн сэті алӧймис, быттьӧ кутіс визувтны паськыд биа ю. Сэсся сэні, кӧні визулыс вӧлі торйӧн нин мичаӧн, вӧр пытшкысь мыччысис сотчысь кӧлӧблӧн гӧгрӧс дорыс, коді вочасӧн пӧри югыдгӧрд шарӧ. И пыр жӧ сӧдзис юр весьтын енэжыс — лои югыдлӧзӧн. А лымйӧсь, унзіль вӧрсӧ быттьӧ пызйисны дзирдалысь пув ваӧн. Шондіыс тшӧтш кажитчис шензьысьӧн — сійӧ, буракӧ, некыдз эз вермы тӧдны лӧньӧм вӧр-васӧ, код вылӧ бӧръя лун-войнас уси, гашкӧ, весьт судта лым.

Володялӧн пыдзыртчис сьӧлӧмыс — сэтшӧм окота лои ӧдйӧджык писькӧдчыны гортланьыс. Гашкӧ, котӧртлыны сиктӧ да вайӧдны врачӧс?

Гажа асылыс, буракӧ, тшӧтш содтыштіс стариклысь вынъяссӧ. Сійӧ друг корис юны. Горшсӧ веськӧдӧм бӧрын лӧня юаліс:

— Кыдзи нӧ эськӧ шуӧны тэнӧ, бурлак?

— Володяӧн.

— А-а... Ме нин повзьылі: абу-ӧ, мися, тайӧ Васька.

Володя чеччыштліс тайӧ нимсӧ кылігӧн, шуис:

— Кысь, мися, повзин да!

— Ёна повзи. Сэсся и думышті: тайӧ вед, мися, мӧдар югыдынӧсь ми... Васькаыд сэтчӧ томӧн мунліс...

— Сідзкӧ, тэ мыжаыс?! Помнитан, ме тэнсьыд юавлі? — Володя чепӧсйис стариклань.

— Помниттӧм абу... О господи... Сэки тэ менӧ дзикӧдз весьӧпӧртін. Сыӧдз ме эг тӧдлы, мый Васькаыслӧн пи кольӧма. Висьталӧны вӧлі, мый Катялӧн пӧ пи быдмӧ, но ме чайті — учительыслӧн. А тэ — кульӧма и ляскӧма Васька.

— Мый тэ больган нинӧм абусӧ! — скӧрмис Володя. — Тэ вай висьтав — тэ мыжаыс?!

Старик чӧла видзӧдліс Володя вылӧ да ньӧжмыда шуис.

— Ме.

Кымынысь думайтліс Володя тайӧ здук йывсьыс — кор сійӧ эрдӧдас морт виысьӧс да босьтас водзӧс. А ӧні, тӧдмаліс да, кынмыліс места вылас. Туша кузялаыс ылькнитіс кӧдзыд йирмӧг. Сьӧлӧмыс быттьӧ ёна содіс, эз кут тӧрны морӧсас. Пыксис лов шыыс. Сэсся тӧдлытӧг зэвтчисны-паськалісны киясас чуньясыс. Сійӧ муртса эз кватит старикӧс голяӧдыс.

— Ме, — выльысь шуис старик. — Ӧні сэсся, колӧкӧ, начкы. Меным всё равно этша коли овнысӧ...

— Кӧин! — сӧмын и кужис шуны Володя.

— Кӧин кӧть абу сэсся, — шуис старик, и Володяӧс шензьӧдіс сылӧн спокойнӧйлуныс. «Буракӧ, кувны и эм нин лӧсьӧдчӧ, сы вӧсна и оз пов».

— Кӧин кӧть абу сэсся, — выльысь шуис старик, — сэтшӧмнас ме эг чуж, керисны менӧ сэтшӧмнас... А сэсся, кӧсъян кӧ тӧдмавны, эн торкав менӧ, а то ог удит висьтавнысӧ... Сэки ар жӧ вӧлі, толькӧ куш на муыс. Ӧні на син водзын... Васька пидзикокасьӧма. Тадзи жӧ, толькӧ ломтысьысь гор водзын. Биыс югдӧдӧ ныр-вомсӧ. Ыджыд кымӧса, тэнад кодь жӧ... Ывлаын пемыд. Вот... Ме вель дыр гусьӧникӧн сибӧдчи чом ӧшинь дорас... Кор ме видзӧдлі сы вылӧ, лёткысисны кырымъяс, ог вермы лыйны. Мича ныр-вома сійӧ вӧвлі. Мися, лыя кӧ, вӧрыс лёкысь горӧдас, пуясыс пондасны пӧрласьны ме вылӧ. Дрӧж босьтіс. Окота лои пырны чомъяс да шуны: «Прӧстит, Васька, ме чуть эг чергӧд тэнӧ». Но сэки сійӧ нюммуніс. Меным кажитчис: нюмъялӧ сійӧ думсьыс Катялы. Ме бӧр скӧрми. Мися, сійӧ воас вӧрысь, бара аддзысяс Катяыскӧд. Окасьны пондасны... А ме? Ме бара бокын коля. Кӧть эськӧн и гашкӧ ёнджыка любита Катясӧ... Ёнджыка колӧ сійӧ меным. Мыйла сылы усис татшӧм чассьӧ, а эз меным? Му вылас вед миянӧс ӧткодь кагаясӧн чужтылісны, кымӧсаным некутшӧм пасъяс эз вӧвны... Тайӧ думъясыс бӧр лӧгӧдісны менӧ. Мися, оз кӧ ло Васькаыс, Катяыс вермас на петны ме сайӧ...

Старик ӧні нин быттьӧ вунӧдіс Володя йылысь. Сылӧн ӧтка синмыс кӧть и видзӧдіс зон вылӧ, аддзис, буракӧ, эз ӧніясӧ, а ылӧ кольӧм важсӧ, кор сійӧ кисьтіс морт вир.

— Мися, нюмъялӧ сійӧ! — водзӧ сёрнитіс старик. — А менам ныр-вом вылын во джын нин некутшӧм нюм мода эз тыдовтчыв. И, гашкӧ, некор нин сэсся оз ло. Миянлысь керкаӧс, став скӧтӧс, ставсӧ, мый нажӧвитлім ая-пиа асланым гӧрбӧн да со этайӧ кырымъяснас, — старик чургӧдіс Володялань сӧнӧсь, некор веськавлытӧм чуньяса кияссӧ. — Мыйла мырддисны? Али ми кодлыськӧ гусявлім? Господи! Лунын ни войын шойччӧг эг тӧдлӧ. Век бурджык олӧм лӧсьӧдім... И тайӧ пӧ кулакъяс! Мырддисны ставсӧ... Батьӧ пекляӧ юрсӧ сюйис. Вокъяс пусь-пась разалісны Россия пасьтала... Вӧлі муса горт, и ӧти здукӧн немысь-немтор эз коль!.. А мыйысь? Господи, мыйысь?! Эсійӧ сісь колхозас став олӧм-вылӧмнымӧс туркнитісны. И вед толькӧ миянӧс сідзи ӧбидитісны. Став сикт кодьсьыс... Буракӧ, кодӧскӧ колӧ вӧлі и давай миянӧс... Васькаяс эз жӧ омӧль олысьясӧн вӧвны — куим мӧс дай кык вӧв видзисны, — но найӧс мыйлакӧ немтор оз керны... Васькасӧ предӧ на ещӧ пуктісны колхозас, а миянлысь весиг керканымӧс мырддисны. Кӧин позйӧс моз лёкысь пузувтісны... Господи, мыйысь? Ми вед ловъя йӧз жӧ вӧлім... Ме думайті, Васькаыс тшӧтш усьӧдіс миян вылӧ киссьӧм пидзӧса шпанаяссӧ. Сыӧдз ми ёна косясим сыкӧд — Катя понда... Нӧш кулакнас кисьтіс менсьым пиньясӧс. А ӧні, мися, сійӧ жӧ и шпыннялӧ. И меным, чужъялӧм понлы моз, коли сӧмын омлявны. А вед Катяыс вермис лоны менам гӧтырӧн. Сійӧ гашкӧ и петіс эськӧ ме сайӧ, эз кӧ сідзи песовтны миянлысь сьылідзирнымӧс. Али мыйкӧ эз тырмы миян! — старик вевттис синсӧ кинас: — Кутшӧм олӧм эськӧ вермис лоны!.. О господи!.. И ме лэдзи курӧк. Ме сизим арӧссянь вӧрала, велалі инмыны ур кымӧсӧ, а этатшӧм кымӧсад абу дивӧ веськавнытӧ...

— Ок, морт сёйысь!

— Некод эз и тӧдлы, — быттьӧ эз кывлы, сёрнитіс старик, — коді тӧдлас... Вӧрыд оз сёрнит... А понсӧ сылысь ме луннас на кыйӧді да начки. Сэсся жугалӧм ӧшинь стеклӧ местаӧ пукті водзвыв дасьтӧм пӧвтор, лыйӧм патрон дінас шыбиті и, мед чайтӧны, мый зарадитчигӧн лоис.

Восьса вома кӧрт пачын чорыда тратшкис-лыйис, ымралысь ӧгыр чеччыштіс Володя кок улӧ. «Гӧсьт воас» — лӧсявтӧма думыштіс зон. Сійӧ вӧлі дзикӧдз шӧйӧвошӧма, эз тӧд, мый вӧчны. Син водзас сувтіс ботаник-батьыс: паськыд пельпомъяса ыджыд морт шуда чужӧмӧн восьлалӧ гожся видз вывті да висьтавлӧ Володялы дзоридз нимъяс. Мӧд батьсӧ Володя оз тӧд... Сэсся зон вежӧрын виччысьтӧг ловзис шуштӧм серпас.

Ломтысьысь гор водзын куйлӧ вирӧн ойдӧм морт. Сійӧ кыкнан кинас кутчысьӧма юрас, ойзӧ. Ӧні на сійӧ вӧлі вынаӧн, повтӧмӧн. Ӧні на сійӧ нюмъяліс олӧмыслы, аслас Катяыслы... И со! Асъя ру моз заводитіс разавны садьыс. Сійӧ зільӧ гӧгӧрвоны: мый нӧ лои? Но выныс оз нин тырмы гӧгӧрвонысӧ.

А жугалӧм ӧшинь сайын кылӧ тратшкакылӧм — керка дорсянь пышйӧ тшынасьысь пищаля морт. Сійӧ эз вермы ӧлӧдны ассьыс звермӧм сьӧлӧмсӧ да вӧчис му вылын медся ыджыд мыж — виис ас кодьыс жӧ мортӧс. Мортӧс, коді чужліс му вылӧ, мед сы моз жӧ нимкодясьны олӧмӧн.

Ӧні тайӧ мортыс вынтӧм куйлӧ Володя водзын. Володя войбыд лечитіс сійӧс... Мый нӧ вӧчны? Пышйыны? Пышйыны тайӧ шуштӧм керкасьыс. Кольны ӧтнассӧ морт виысьӧс. Мед мучитчыштас, кытчӧдз дзикӧдз оз ньӧмды... Некутшӧм милӧсьт оз вермы лоны морт виысьлы!... Татшӧмъяссӧ колӧ жалиттӧг нырны пеж тойясӧс моз!

Старик торкис Володялысь думъяссӧ:

— А ӧні восьті синъясӧс да — Васька сулалӧ ме водзын... Локтӧма босьтны водзӧс... Быттьӧ этша на босьтіс... Ок-ок-ок! Бурыс эз жӧ ло меным сэки! Сэтшӧм олӧм мӧдӧдчис, кодӧс медлёк мортлы он вӧзйы... Катя менӧ матӧ дінас эз сибӧд — сьӧлӧм пӧ кылӧ, мый тэ вылын Василейлӧн вирыс... И муніс карӧ. Пемыд войӧ менӧ ёна нӧйтісны, ордлыяс чегтӧдз. Ме понді повны, меным век кажитчис, мый кодъяскӧ вӧтлысьӧны ме бӧрся. Весиг вӧрын. А войяснас ме пуктылі вольпасьӧ зарадитӧм пищаль... Ме омӧльтчи, пондісны тірзьыны кырымъяс. Лёка понді вӧравны. «Ӧтчыд, ош гу вылӧ муні да, менӧ чуть эз сёй ошкыс. Лыйи да тіралысь кырымнад лючки эг инмы. Личкис менӧ сійӧ, чашнитіс ныр-вомӧс да и чуньыштіс синмӧс. Пасибӧ понмӧй бур вӧлі, мездіс. Вӧтліс вылысь, да верми на лыйны...

Вирӧсь ныр-вома Васька лунын ни войын эз вешйыв менам син водзысь, сійӧ дугдывтӧг вӧтлысис ме бӧрысь да быд ногыс босьтіс водзӧс. Ме гӧтраси дӧва вылӧ да мунім овны пӧчинокӧ. Гашкӧ, мися, сэн спокойнӧджык лоӧ. Но немтор эз отсав — Васька и тані эз эновтлыв менӧ. Вой шӧра войын восьта синъясӧс, а сійӧ баргӧ-видзӧдӧ ме вылӧ. Мый пӧ тэ керин мекӧд! Но кыдзкӧ-мыйкӧ век тай олім. Ловтӧ тай он сьӧвзьы, кӧть эськӧ тэнӧ и восӧдӧ сэтшӧм олӧмсьыс. Ас вылад аслад кырымыд оз лыб ни — пеж олӧм, а век окота овны... Первойсӧ миян кага эз вӧв. А сэсся, во вит бӧрын, бабаӧй кызіс. Буретш сэки ме ӧтчыд ёна юи самӧкур, и код юрнад висьтавсьӧма бабалы аслам мучитчӧм йылысь. Сійӧ вӧлі бур сьӧлӧма морт да чуть эз кув, кор тӧдмаліс, мый ме вӧчи. Ой пӧ, морт начкыськӧд ме ола!.. Кагасӧ вайис костті. Чужис нетыр сюсь зонка. Эз сёрнит, сяммӧ вӧлі толькӧ неморт моз горзыны — олас-олас да мисьтӧм горшӧн арӧктас... Ныр-вом вылас зывӧк видзӧдлыны. Ачыс жубритӧ-сёйӧ. Да ещӧ пакӧститчӧ... Мамыс дзикӧдз дзугыльмис, пондіс сывны-косьмыны. А сэсся и ӧти тулысӧ лӧня кусіс. Ме мучитчи-мучитчи йӧй зонкакӧд да и нуи индомӧ.

Сэк кежлӧ пӧчинокса мукӧд олысьяс лэччисны сиктӧ. Менӧ колисны стӧрӧжавны. Ме коли куш ӧтнам. Вӧр да ме. Да ещӧ Васька волывліс медпемыд войясӧ ме дінӧ. Но, мый пӧ, Пантиль, аддзин ассьыд чассьӧтӧ? Шыш моз менӧ начкин да?.. Сылӧн гӧлӧсыс пондіс кывны меным весиг вӧрлӧн шувгӧмысь. Торйӧн нин арся зэра войясӧ. Мукӧддырйиыс вӧлі сулала пемыдын, видзӧда кутшӧмкӧ пу вылӧ, и пуыс друг катовтчӧ да вочасӧн пӧрӧ вирӧсь чужӧма Васькаӧ.

Заводитчис война. Ме кӧсйи мунны сэтчӧ, мися, смертьыс сэн оз-ӧ регыдджык во. Но менӧ эз босьтны — тэ пӧ сідз нин енвалид, стӧрӧжав нин пӧ сэн, шонты да узьтӧдлы ветлысь-мунысь туй выв йӧзӧс... Сідзи и олі. Сьӧкыд нопйӧс моз лунысь-лун кыски ассьым мыжӧс. И кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджыкӧн и сьӧкыдджыкӧн кажитчис тайӧ нопйыс. Торйӧн нин ёна потласис менам сьӧлӧмӧй сэк, кор ветлывлі индомӧ пи дорӧ. Сійӧ ньӧти эз быдмы. Важ моз эз баит, йӧйӧн и колис. Менӧ тай, воа да, тӧдӧ жӧ вӧлі-а... Видзӧда сы вылӧ да кыз синваӧн бӧрда...

Старик чӧв усис, тыдалӧ, ёна мудзис сёрнитӧмсьыс. Морӧс тырнас мыйкӧдыра сьӧкыда лолалыштіс. Сэсся кевмысяна шуис:

— Васька пи, кер меным ещӧ ӧти милӧсьт... Ӧзты чигарка... Кӧть ӧтчыд кыскышта кулӧм водзвылын.

Володя ӧзтіс да зывӧкпырысь сюйис чигарка помсӧ стариклы вомас.

— Пасибӧ... — старик горша кыскыштіс тшынсӧ, чужӧм вылас тыдовтчис мыйкӧ нюм модаа. — Пасибӧ... Ӧні сэсся прӧщайтлы... Менӧ чуксалӧны нин... То вед, тэныд висьтаси да, быттьӧ личӧдыштіс... Ок-ок-ок, Васька пи, абу кокньыд вӧлӧм морт начкысьнад лоны... Ен-батюшкоыс тай ёна мыждӧ таысь... Таысь сійӧ керис менӧ ачымӧс ас вылын суддяӧн. А тайӧ — медся лёк суддяыс. Сы вӧсна мый немтор он дзеб сыысь. Сійӧ быдтор тӧдӧ. Судитӧ лун и вой... Нэм чӧжыд...

Стариклӧн ӧтка синмыс друг дугдіс дзулъявны, кыз син лапыс вевттис сійӧс. Юрыс лёткысис боквыв.

Володя дрӧгмуніс, топӧдчис пельнас куйлысьлӧн кос морӧс дінӧ. Морӧсыс вӧлі шоныд на, но сэні немтор нин эз кыв.

Пантильлӧн лолыс эз нин вӧв тайӧ керкаас.