СИЗИМ МОРТА ЗВЕНО

Шоныд гожся войясӧ узьлыны мамыс Генялы неыджыд вон вурис ситечысь, да кӧлалісны вонсӧ сарайӧ, кытчӧ вӧлі пырӧны гожся сиктлӧн водз асывъя садьман шыясыс. Тайӧ кадас, нёль-вит час гӧгӧр, Геня пыр вӧлі садьмӧ да кывзыштӧ тайӧ шыяссӧ. Со кодікӧ пелыссӧ пыжӧ шыбитіс да гури-гари йӧткыштіс пыжсӧ изъяс вылысь. Тайӧ Микайлӧ дед Тшыгӧм тӧня вылӧ вуграсьны мӧдӧдчис, тэрмасьӧ, мед пӧжасигкежлӧ гӧтырыслы свежӧй чери кыйны.

Сэсся литовка дорысьяс кывлысисны. Первой ӧтилаын шыасисны: «Тук-тук-тук», сэсся мӧдлаын, коймӧдлаын да сиктсӧ быдсӧн садьмӧдісны, нинӧм пӧ сэсся узьны — видзьяс вылӧ петан кад воис. Кольӧм гожӧмӧ Геня ичӧтджык на вӧліс, да видз вылӧ бать-мамыс эз на босьтлыны, а таво «кӧласис» ыджыдджык вокыс дорӧ, босьт пӧ менӧ тшӧтш.

— Ог тӧд, ог тӧд, мый на батьыд шуас, да ӧд сэсся Павел дядь на эм, миян звеноргным.

А Павел Петрович бӧрйӧ нин вӧлі йӧзӧс аслас звеноӧ, локтіс и Вася дорӧ.

— Но, Василий, кутшӧм нин мӧвпъясыд гожӧм кежлас? Мӧдан кӧ миянкӧд, дасьтысь, аски асывнас вӧрзям.

— Месӧ мӧда эськӧ да... со этійӧ на «калябечыс» вӧзйысьӧ, чери пӧ тіянлы кута вугравны.

Паш дядь первой кызӧктіс, а сэсся нюмъёвтіс, юкӧртіс мелі чукыръяссӧ синъяс гӧгӧрыс:

— Сэні ӧд ном пондас курччавны.

— А миян лекарство эм... кык плакон.

— Лӧдз кутас кутӧ керавлыны и.

Геня чӧв петіс, а сэсся быттьӧ мыйкӧ усис дум вылас:

— Ме шыд кужа пуны, Павел дядь.

— Бур эськӧ да, пӧвар штатыс миян, пиук, абу. Но, ме чайта, чери кыйны да шыд пуны кӧ кужан, удж тэныд корсям.

А сэсся заводитчис кык воклӧн лӧсьӧдчӧм-ноксьӧм — ӧд мунӧны гортсьыс дыр кад кежлӧ да мед эськӧ нинӧм эз вун, лишнӧйсӧ нинӧмла кыскыны и. Геня медпервой эз вунӧд пуктыны жӧч куд, кӧні сійӧ видзис вугыръяс, кыснанъяс, лямӧдӧм свинеч, ас вӧчӧм и ньӧбӧм табъяс. Ставыс колантор. Парась бабныс пыртіс кладовкаысь ыджыд чемодан. Татчӧ кӧтасянторъяс пуктасны: нянь, чай-сакар, рок пызь. Мешӧкӧ кос олас пуктісны, Васялы и Генялы вежсьӧг паськӧм.

Но, буракӧ, ставыс дась. Бӧрыннас нин сӧмын Вася юаліс батьыслысь:

— Шариксӧ, гашкӧ, босьтлам жӧ да?

— Шарикӧн ӧні видз вылын вӧчны нинӧм. Али мед джагӧдлас тыяссьыс уткапиянсӧ? Понтӧг сэні тіян гажа лоас.

Асывнас вокъяс чеччисны водз — Павел дядь дыр узьны эз тшӧкты, — лэччӧдалісны олас-вылассӧ пыжӧ. Звеноргыс вӧлі тані нин, мотор дорас ноксис: бара на зэлӧдаліс важӧн нин зэлӧдлӧм винтъяссӧ да болтъяссӧ, а сэсся грузсӧ тэчис сідз, мед пыжыс эз вӧв нырвыв ни бӧжвыв, пуксьӧдіс вокъясӧс орччӧн нырланьыс. Кор йӧткысисны нин берегсянь, кытыськӧ Шарик воис, пондіс увтны да чеччавны нёль кок вылас. Думсьыс, тшӧтш вӧзйысьӧ пыжӧ, но Павел дядь мыйкӧ стрӧга горӧдіс, да пон люв бӧжӧн кайис гортланьыс.

Сиктыс саяліс нин, но джуджыд ыбъяс дыр на видзӧдісны-колльӧдісны мунысьясӧс, да сэсся и найӧ вошисны крута бергӧдчысь мег сайӧ. Юыс тані векняммис да пондіс кытшлавны, гырысь изъяса косьясӧд мӧдіс. Павел дядь татысь быд из, быд тшупӧд нин тӧдӧ да пӧшти оз и чинтыв мунан ӧдсӧ. Геня татчӧс вӧр-васӧ медводдзаысь на аддзӧ да сӧмын гонньӧдлӧ юрсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ. Берегъяс пӧлӧн быдмысь козъясыс лэччӧмаӧсь дзик ва дорӧдзыс, быттьӧ лӧсьӧдчӧмаӧсь кевны мӧдлапӧлӧ да мыйкӧ сорӧма найӧс таысь, сідзи и сувтӧмны думайтчигтыр.

Друг водзынджык мыйкӧ дузпетіс ваас, быттьӧ шыбитісны джуджыд чой вывсянь ыджыд вужля. И збыльысь, ваӧд уйысь йӧралӧн чурвидзан сюръяса юрыс дзик вужля кодь и вӧлі. Тэрыб пыж уёвтіс вӧрса великанлӧн дзик ныр дортіыс, да Геня казяліс йӧралысь лӧзалысь васӧд синъяссӧ. Гашкӧ, сыысь и лӧзӧсь найӧ вӧлісны, мый кыдзи рӧмпӧштанын петкӧдчис сэні гожся лӧз енэжыс, берегдорса лӧзалысь пармаыс. Детинка казяліс весиг сюръяс вывсьыс рой ёкмыль, дерт, кутшӧмкӧ козйысь сибдӧма.

— Эг кӧ ме мӧдӧдчы видз вылас, кысь эськӧ аддзылі татшӧмсӧ! — радліс-чиктыліс шуда Геня.

Бырган ю ластаӧ пыж зургысис пажын бӧрын нин. Керка дорын тшынасис бипур. Тайӧ Педӧр дядь аслас вӧвъясӧн водзджык воӧма, локтӧма тӧвся веськыд туйӧд, кыті турунсӧ тракторӧн кыскалӧны. Вӧвъяссӧ ласта вылас лэччӧдӧма йирсьыны. Найӧ пырӧмны кынӧмӧдзыс быдмысь зӧридзӧ да быттьӧ вунӧдӧмны став йывсьыс — азыма нятшкӧны юмов турунсӧ вом тырнаныс.

— Но, пиукъяс, татчӧ и овмӧдчам гожӧмбыд кежлӧ, — пыж бӧжсьыс лэччигмоз шуис Павел дядь.

Наысь водзджык татчӧ воӧма жӧ нин Поповъяслӧн семья, ачыс Попов дядьыс, сылӧн гӧтыр Даша тьӧт да Петя пиныс, коді Геняысь во-мӧдӧн ыджыдджык да таво коймӧдысь нин локтіс Бырган ю участокӧ.

Бипур дорын чай юигӧн Павел Петрович сёрнисӧ заводитіс тадзи:

— Гожӧмсӧ тай таво бурӧс висьталӧны, да и туруныс абу омӧль быдмӧма. Тайӧ мед эськӧ. Поводдяыс кӧ лоас, нинӧмла и кыскыны еджыд гутъясӧдз. Фёдор Васильевич, вӧвъясыд тэнад, буракӧ, шойччыштісны нин — ытшкыны заводит ластасӧ, а ми керкасӧ кытсюрӧ дзоньталыштам. Детинкаяс вермасны Быргансӧ видзӧдлыны, ӧні шедас нин юква вылад.

Со тадзи и заводитчис Генялӧн медводдза страдаыс. Лунъясыс збыльысь вӧліны дивӧ кодьӧсь. Оз жӧ, гашкӧ, кӧнкӧ кымӧртор тыдовтчыв, оз жӧ сайӧдлы кӧть здук кежлӧ доналӧм шондісӧ. Некымын лунӧн берегдорса ластасӧ звено помаліс, да мӧдлапӧвса видзьяссӧ ытшкыны заводитісны. Павел дядь да Вася чӧвтӧны, а Геня зорӧд вылын лӧсьӧдалӧ кыпӧдӧм турун лапӧдъяссӧ. Детинкаяс дӧрӧмтӧмӧсь, кӧть эськӧ некытчӧ нин сэсся гожъявнысӧ, а юраныс еджыд чышъянъяс гаровтӧмаӧсь. Васялӧн пӧсялӧм мышкас сибдӧма вывсянь киссьысь турун корӧбыс, а лэбыныс киясас быттьӧ ворсӧ.

Павел дядь весьшӧрӧ повзьӧдліс Геняӧс лӧддзӧн да номйӧн. Оз тай некӧн кывны, чирйӧма, буракӧ, пӧсь шондіыс налысь бордъяссӧ. Мый сӧмын неыджыд лӧдз чукӧр волас зорӧд дорӧ турунсӧ кыскалысь вӧлыскӧд, буалыштасны йӧз дорын да бара вошасны кытчӧкӧ.

Ӧти асылӧ Геня садьмис водз, петіс вонсьыс ывлаӧ, а сэні ставыс ру пытшкын: ытшкӧм видзьясыс и зорӧдъясыс, и керкадорса кыддза раскыс. Шондіыс кӧнкӧ эськӧ петӧма жӧ нин, но югӧръясыс оз вермыны писькӧдчыны ру пырыс муӧдзыс.

— Тэ нӧ мый он узь? — Геня дорӧ сувтіс Павел дядь. Садьмӧма жӧ нин.

— А со видзӧда тай...

— Мый нӧ татысь видзӧдан, кор нинӧм оз тыдав. Вай видзӧд, кыпӧдчас руыс али му вылас водас. Кыпӧдчас кӧ — луннас зэрӧн киссяс, усяс кӧ — небзьӧдас лысванас ытшкытӧм турунсӧ. Сэки узьны оз позь. Лысваыс косьмытӧдз колӧ петны бадь доръяс ытшкыны.

Надзӧник руыс лэччыны кутіс, да эшкынсӧ медводз бытшкис мӧдлапӧвса джуджыд коз пу, со чурвидзӧ сылӧн йылыс. Сэсся зорӧд чукъясыс петкӧдчисны, быттьӧ ичӧтик турун юръяс, кодъяс быдмӧны увлань.

Завтрак дасьтыны талун пуд усис Генялы да Петялы — найӧ эз на кужны ытшкыны, — а нёльӧн мунісны литовкаясӧн, да керкаын коли узьны Педӧр дядь. Сійӧс эз садьмӧдны, мед пӧ шойччас, неважӧн на лэдзаліс вӧвъяссӧ да. Войнас ытшкӧма, кор ыркыдджык да этшаджык сатшкысьӧны вӧв рушкуясӧ лӧдзьясыс.

Гашкӧ, сы вӧсна Геня садьмис водзсӧ, мый воддза асывнас тешитчыштісны на вылын. Ытшкыны петтӧдз Вася кыкнан ичӧтыслы шомӧн усъяс пельясӧдзыс «гаровтіс», сэсся тош быдман местаяссӧ сьӧдӧдіс. Геня сэки первойӧн садьмис, куйлыштіс гатшӧн восьса синъясӧн. Некутшӧм шыяс эз кывны. «Либӧ водз на зэв, либӧ ставӧн нин мунӧмаӧсь», — мӧвпыштіс Геня да бергӧдчис садьмӧдны ёртсӧ. Но Петя, вӧлӧмкӧ, садьмӧма да важӧн нин тьӧвгӧ Геня вылӧ. Детинкаяс бурджыка видзӧдлісны ӧта-мӧд выланыс да и мӧдісны ваксьыны, гӧг сюрӧсныс ортӧдз сералісны ӧта-мӧд выланыс, а ӧтиыс ни мӧдыс эз тӧдны, мый и сійӧ «уска-тошка». Та йылысь казялісны сӧмын сэк, кор лэччисны Бырган дорӧ мыссьыны да видзӧдлісны ва веркӧс вылас.

Пес чуркаяс улын сотчысь сюмӧд кӧрыс вартыштіс детинкаяслы ныраныс, сэсся сьӧд тшын пондіс пуркйыны, ырзис сирӧд кондаысь поткӧдлӧм пескыс, биыс пондіс нювны бипур весьтӧ ӧшӧдӧм пӧртлысь да чайниклысь сьӧд пыдӧсъяссӧ. Сэсся керкадорса кыдзьяс вылӧ воисны катшаяс, варовитӧны ӧта-мӧд костаныс, а, гашкӧ, зыксьӧны, код налысь тӧдас.

— Со, воисны, бара мыйкӧ талун гусяласны, — шыасис Петя, — но, ми танӧсь да, оз на лысьтны матыстчыны.

А катшаясыс унатор нин нуисны уджалысьяслысь, мый югыдджык да дзирдалӧ, сійӧс и кватитасны. Гусялісны пызан вылӧ вунӧдӧм куим пань да Педӧр дядьлысь «Победа» часісӧ, кодӧс сійӧ пӧрччис мыссьыны мӧдігӧн да пуктіс керка пельӧс тшупӧд вылӧ. Майтӧг эськӧ оз дзирдав, но и сійӧс пышйӧдісны катшаяс. Налы ӧд мый — мед позис гусявны, а сэсся колӧ кӧть оз. Педӧр дядь ӧтчыд велӧдыштны кӧсйис катшаясӧс: удж вылӧ мунігӧн шӧрт йылӧ вугыр домис, а вугырсӧ тупляліс няньӧ.

— Ӧти кӧ шедас, мӧдлы оз ло пӧваднӧ.

Воисны рытнас, а пызан вылын ни ӧти нянь пыриг эз вӧв, сӧмын сійӧ торйыс и кольӧма, кӧні вугырыс. Но Педӧр дядьлӧн катшаяс вылӧ лӧгыс эз на быр, шуис ӧти асылӧ:

— Ті мунӧй, а ме кольччыла недыр кежлӧ.

Сэсся пызан вылӧ чукӧртіс чери лыяс, нянь чир да пырис посводзӧ, а ӧдзӧссӧ пищаль ствол тӧрмӧн кальк колис, пуксис. Катшаяс кылӧны кыдзьяс вылын, но мыйлакӧ оз лэччыны пызан вылас. «Лыддисны али мый, кымын морт муніс, — думайтӧ Педӧр дядь. — Ме ӧд тані лунтыр ог понды пукавны». Петіс гусьӧник, мыччыштіс юрсӧ пельӧс сайсянь, да катшаяссӧ быттьӧ тӧлӧдіс кыдзьяс вылысь. Он на кыйӧд. «Быд катшаыс сизимӧдз лыддьыны кужӧ кӧ-а, мый нин сэсся», — шензис Педӧр дядь.