ПРӦМЫШЛЕННИК


Оліс-выліс крестьянин. Сылӧн вӧлі кык пи. Ӧти пиыслӧн лои зэв уна челядь, дас ӧти кымын. Найӧс ставсӧ эз кут вермыны вердны. Лои зэв гӧль. Мӧд пиыслӧн вӧлі сӧмын ӧти челядь, Гришка. Сійӧ оліс зэв крепыда, лишнӧй рӧскод эз керлывны, век деньга чукӧртіс — кык вит кӧпейкаа лоӧ, дас кӧпейка вылӧ вежас, кык дас кӧпейкаа лоӧ, кызь кӧпейка вылӧ вежас, кык пӧлтинник лоӧ, руба вылӧ вежас. Век сідзи деньга чӧжис.

Коркӧ-мыйкӧ Гришкалӧн бать куліс. Сылӧн коли деньга — куим кабала, куимнанныс сё руба. Кулысьӧс дзебисны, пондісны овны мама-пиа. Пи кутіс мамыслысь корны:

— Вайлы, мамӧ, меным ӧти деньга. Ме кар вылӧ ветла, мыйкӧ базар вылысь ньӧба.

Мам шуӧ, мый нӧ пӧ, пиӧ, лоин, батьыд нэмсӧ чукӧртіс-чӧжис, а тэ пӧ пондан сідзи пыр видзны.

Пи нинӧм оз пыдди пукты, ветла пӧ да ньӧба, дай сӧмын. Мам сьӧлӧм век мам сьӧлӧм, сетас пилы сё чӧлкӧвӧя.

Пи асывводз чеччас, мунас карӧ ньӧбасьны. Воас карӧ зэв водз, лавкаяс быдсӧн на пӧдсаӧсь, нинӧм некӧн оз вузавны. Ветлӧдлас, ветлӧдлас, нинӧм оз аддзы. Лавка пос помті пондас мунны, видзӧдӧ — дядьӧ локтӧ, питшӧгас кань вайӧ.

— Дядьӧ, каньтӧ он-ӧ вузав?

— Вузала, мый огыс, вузавны вая да.

— Уна-ӧ коран?

— Мый кань вылӧ кора? Вит кӧпейка кӧть нин!

Гришка деньга кыскас, сё шайта, сетас.

— Тайӧ тай зэв ыджыд деньга, менам ӧд сдачаыс абу.

— Но медым, коркӧ шедӧ.

Гришка кань питшӧгас сюяс и мунӧ гортӧ. Мам кутас ыдждавны, мый нӧ пӧ кань ньӧбан, каньяс ӧд суседын эмӧсь, позьӧ прӧста вайӧдны. Гришка нинӧм оз шу.

Мӧдысь Гришка мам дорӧ бара локтіс, шуӧ:

— Мамӧ, вай мӧд деньгатӧ, ветла карӧ ньӧбасьны.

Мам эськӧ пыксьылас жӧ да бара сетас деньга. Гришка воддза моз жӧ — нинӧм оз аддзы. Гортӧ локтігӧн нин аддзас — дядьӧ пон вайӧдӧ.

— Дядьӧ, понтӧ он-ӧ вузав?

— Вузала, мый нӧ огыс, сы вылӧ и вайӧда да.

— Уна-ӧ коран?

— Мый пон вылӧ кора, куим чӧлкӧвӧй.

Гришка деньга кыскас зептысь, сетас.

— Менам ӧд сдача нинӧм абу.

— Но мед, коркӧ ӧд шедӧ.

Понйӧс босьтас, локтас гортӧ. Мамыс ыдждалас, ыдждалас, Гришка сӧмын нюмъялӧ.

Коймӧдысь Гришка пондас корны мамлысь коймӧд сёасӧ. Мам бара оз вермы пыксьыны. Асывнас Гришка мӧдӧдчас базарӧ. Ветлӧдлас базар вывті, нинӧм оз шед. Бӧрыннас нин пырас ӧти магазинӧ, аддзас быдӧн стенас ӧшӧдлӧма бур ружйӧяс. Видзӧдаліс ружйӧяссӧ и индіс ӧти вылӧ:

— Уна-ӧ сулалӧ?

Приказчик шуас:

— Он жӧ ӧд ньӧб-а, мый юасян!

— Ньӧба, ог ньӧб, сійӧ менам делӧ, вай висьтав донсӧ!

— Сизимдас вит чӧлкӧвӧй.

Ружйӧ ньӧбас, кызь вит чӧлкӧвӧй на запас лоӧ ньӧбасьысьсянь. Мышку вылӧ шыбитас ружйӧ, мӧдӧдчас кар кузя, ӧтар-мӧдарас кань да пон. Воас тӧдтӧм улича:

— Час, — шуас, — тайӧ уличаас эг на кежавлы, ветла, мый сэні эм.

Мунас. Сэні ставыс кабак да трактир. А ӧти кабак дорын потшӧс бердын пукалӧны прӧмышленникъяс, сёрнитӧны прӧмыс йылысь, донъяс йылысь. Гришка матыстчас сэтчӧ. Ок, шуасны, том прӧмышленник пӧ локтӧ, вай ньӧблы миянлысь прӧмыс, велӧдам тэнӧ уравны-вӧравны.

— Абу, — шуас Гришка, — менам нинӧм. Сідзи велӧдӧ, а прӧмыс кыя да сэки ньӧба.

Ӧти шуас, мый эстӧні, эстӧні зэв уна сьӧла лэбалӧ, мӧд шуас, мый мӧдлаын зэв уна урыс эм.

Сідзи гӧститасны. Мунасны гортӧ. Коркӧ пӧра воас, мунасны быдӧн прӧмыс вылӧ. Мунас тшӧтш Гришка. Пондас прӧмышляйтны. Рака аддзас — лыяс, катша аддзас — лыяс, кырныш аддзас — лыяс. Лыйлас сійӧ — квайт амбар тыр пӧтка.

Коркӧ прӧмышленникъяс быдӧн гортӧ воаласны, пондасны вузавлыны ӧтилаӧ, мӧдлаӧ прӧмыс. Локтасны Гришка ордӧ суседъяс да юасьӧны, кутшӧма нин Гришка ураліс-вӧраліс.

— Вӧралі эськӧ, — шуас Гришка, — зэв бура, да вот том вӧралысьтӧ некод на оз тӧд, эз на волы ньӧбасьысь.

Суседъяс нюмъялӧны, ёрта-ёртыслы боканыс тувкӧдӧны:

— Вот, — шуӧны, — регыд урадник локтас, сійӧ ньӧбас прӧмыстӧ.

Кылӧны кӧлӧкӧльчик шыяс: локтӧны вӧлаяс. Вӧла локтіс, сувтіс,

Гришка кильчӧ дорӧ. Пырис тулупа морт. Гришка сувтіс, тулуп пӧрччӧдіс, тувйӧ ӧшӧдіс. Морт юаліс:

— Прӧмыстӧ он-ӧ вузав?

— Вузала! — Гришка шуас.

— Уна-ӧ коран?

— Мый, — шуас, — кужа корны. Дас кык тысяча!

— Бур! — шуас ньӧбысь. — Ставсӧ сӧмын ог вермы сетны ӧні. Квайт тысяча вот сета, мӧд квайтсӧ сетас приказчик прӧмысла волігӧн.

Рӧщӧт вӧчас, мунӧ. Суседъяс дивуйтчӧны, аддзан-ӧ, пӧ, ми нэм кыйсим да дас чӧлкӧвӧйысь уна эг кыйсьылӧ, а Гришкалы дас кык тысяча шеді.

Ӧтчыд Гришка ордӧ дядьыслӧн пиыс, воча вокыс пырис, порог дорӧ сувтіс, шуӧ: батьӧ пӧ пуд нянь корис или пуд нянь вылӧ деньга.

Гришка шуӧ:

— Мый тэ, детина, кутшӧм нянь нуысь, мед ачыс волас!

Дядь локтас. Гришка шуас:

— Вот, — шуас, — дядьӧ, ме тэн дас кык тысяча деньга сета. Овмӧдчы бура. Кӧмась-пасьтась, пиянтӧ кӧмӧд-пасьтӧд, мамӧс менсьым видз.

Ветласны базарӧ, кӧм-паськӧм быдӧнлы босьталасны. Гришка аслыс кольӧ сӧмын кызь вит чӧлкӧвӧй. Сэсся ружйӧ пельпом вылӧ шыбитас. Пон да кань ӧтар-мӧдарас. Мӧдӧдчас кабак дор уличаӧ. Сэсь бара аддзас сійӧ прӧмышленник чукӧрӧс, бара потшӧс дорын пукалӧны, сёрнитӧны.

— Вот ӧні, — Гришка шуас, — прӧмыс вузалі, ӧні ньӧбася.

Сэні сёйӧны-юӧны, сёрнитӧны, ӧти шуӧ: вот эськӧ эсійӧ-эсійӧ местаас уна ур эм, колӧ сэтчӧ ветлыны, да ог тӧд, верма ог. Мӧд шуӧ: ме пӧ тӧда ӧтилаысь сьӧла-тар, катша-рака мында лэбалӧны. Коймӧд шуас: сійӧ пӧ мый, вот ӧкмыс му сайын, ӧкмыс ва сайын эм места, сэні зверыд пасьталаыс жуӧ, быдӧн эзысь кодь кучикаӧсь, вот сэні пӧ позьӧ вӧравны.

Сёрнитасны. Сэсся коркӧ гортӧ мунасны. А Гриша пон да кань босьтас, ружйӧ мышку сайӧ шыбитас, мӧдас ӧкмыс му сайӧ, ӧкмыс ва сайӧ. Мунас сійӧ, гашкӧ нин, во джын, век на оз во. Ӧтчыд аддзас: туй дорас сулалӧ зэв ыджыд дуб. Тані пӧ оз зэр ни нинӧм, и шуас узьмӧдчыны.

Водас да пондас вӧтасьны, быттьӧ кодкӧ шуӧ: «Тэн ӧд дыр лоӧ мунны, гӧгӧрт, — шуас, — дубсӧ, сэні вуж дорас розь эм, сэтчӧ пев чуньтӧ сюйлы, сэсся ачыд бӧрын аддзан, мый лоӧ».

Гришка вӧтасяс, садьмас. «Кутшӧм, — шуас, — вӧт вӧтаси, час, асыв югыдӧдзыс вичча да видла, збыль-ӧ абу».

Асыв чеччас, дуб гӧгӧр кытшовтас, аддзас дуб вуж бердысь розь. Пев чуньсӧ сюйлас и кыскас шкатулка, помас ключ. Шкатулка восьтас — кык молодеч петасны. Шкатулка пӧдан шлочкасны:

— Выль кӧзяин, кутшӧм удж колӧ вӧчны?

— Вот, — шуас Гришка, — колӧ мунны ӧкмыс му сайӧ, ӧкмыс ва сайӧ, звера местаӧ вӧравны.

Шуигас на и воис Гришка мича яг вылӧ, вадорӧ. Аддзис — быдсяма зверыс, сідзи и югъялӧны, водзладортіыс сявкъялӧны эзысь кодь гӧннаныс.

Кык молодеч стрӧитісны сэтчӧ переруба керка да дас кык амбар. Гришка пондіс вӧравны. Рытын прӧмыс вайны оз вермы, сы мында кыяс. Коркӧ и шуӧны кык молодеч:

— Вот эськӧ зэв лӧсьыда, Гришка, олан да ӧд ӧтнасыдлы гажтӧм. Колӧ тэныд гӧтрасьны.

— Кысь, — шуас Гришка, — татчӧ нывбабаыс?

— А сійӧ абу тэнад шог-печаль, — шуисны.

Мунісны кык молодеч арабскӧй сарствоӧ да вайӧдісны корольлысь нывсӧ, узигкостіыс и вайӧдасны, каменнӧй палатанас и быдӧн. Овмӧдчасны Гришка бабаыскӧд. Гришка вӧралӧ, гӧтыр пуӧ-пӧжалӧ...

А сарлӧн сэки вӧлӧм чукӧртлӧма нин сӧветникъясӧс, кысь-мый корсьны сар нылӧс. Вӧлі зэв лӧсьыда олӧ-быдмӧ сар ныв, а друг воши кытчӧкӧ, быттьӧ ваӧ пырис. Быд сторонаӧ эськӧ ыставлісны карабъясӧн, но некод нинӧм эз вермы висьтавны. Сарство кузя быдлаӧ явитісны, но некод эз тӧд. Ӧтилаын вӧлӧм олӧ му керкаын Плеша Тарас, кутшӧмкӧ ён морт. Локтасны сы дорӧ, юаласны.

— Тӧда, тӧда. Важӧн нин ме дорӧ колі волыны. Сійӧ эстӧн-эстӧн вӧрын, прӧмышленник дорын. Кыдзи сійӧс вайӧдны, ме ог тӧд. Сійӧс тӧдӧ сӧмын ёма.

Мунасны ёма ордӧ. Вӧр дорын олӧ. Юаласны:

— Верман он сар нылӧс вайӧдны?

— Верма, мый ог.

Ёма кырнышӧ пӧртчас и лэбас Гришка дорӧ, пуксяс Гришка чӧс туй вылӧ и пӧртчас пӧрысь тьӧткаӧ. Босьтас киас бедь, мӧдас — наберушка, пуктас сэтчӧ куим масленик, мышкыртчас и пондас ньӧжйӧ мунны.

Гришка локтӧ гортас. Видзӧдӧ — старука.

— Мый нин кысь татчӧ усин?

— Вот, — шуӧ ёма, — вӧрӧ кайи тшакла да ылалі, кувны куті — мудзи.

Гришка корас сійӧс гортас, узьтӧдас кухняын. А ёма кыйӧдас горничасӧ да, кор аддзас Гришкалысь шкатулкасӧ, пыралас и босьтас. Восьтас — сэтысь кык молодеч петасны:

— Выль кӧзяйка, кутшӧм удж колӧ вӧчны?

— Нуӧ сар нылӧс бӧр гортӧ, дворечнас и быдӧн!

Гришка асывводз чеччас — бӧр ас переруба керкаас. Прӧмыссӧ нин кӧть кольӧмаӧсь, сійӧ нин лӧсьыд. Вӧчны нинӧм. Гришка мӧдӧдчис кань да понкӧд гортас. Матка серти веськыда кытчӧкӧ пондас петны. Петӧ и лӧсас вӧчӧ. Дыр сідзи петас Гришка. Коркӧ-мыйкӧ во вит мысти петӧмсяньыс воас гортӧ. Аддзӧ: уна судта каменнӧй керкаяс, улысас быдсӧн магазинъяс, ворота дорын часӧвӧйяс.

Пондылас пырны Гришка, некытчӧ сійӧс оз лэдзны: ми пӧ тэ кодьсӧ нин аддзывлім. А нёльӧд судтасянь зыктӧ кылӧма дядьыс, казялӧма племянниктӧ пон да кань сертиыд. Тшӧктас лэдзны нёльӧд судтасянь потан и лэптас потанӧн вылӧ. Ёна рад лоӧма, аддзысисны да. Гришкаӧс мичаа пасьтӧдас и бура вердны пондас. Гришка сӧмын гуляйтӧ.

Олас мыйкӧ сідз тӧлысь мында. Мам Гришкалӧн кулӧма нин. Коркӧ и шуӧ:

— Колӧ эськӧ мен и прӧмысӧс вузавны, да эг юав, кытысь вӧлі менсьым первой прӧмысӧс босьтысьыс. Корсьла, оз-ӧ югды.

Мунӧ Гришка карӧ, ветлӧ быд магазинӧд, некӧн абу тӧдсаыс. Ӧтчыд мунӧ вӧлі магазин пос вывті и кодкӧ горӧдіс:

— А, олан-вылан, Григорей!

Видзӧдліс — вӧлӧм как раз первой прӧмыссӧ босьтысьыс. Гришкаӧс киняулӧдыс босьтіс, нуӧдіс гортас и гӧститӧдіс бура:

— Но, — шуас, — сэсся, Григорей, вай прӧмыстӧ вузав!

— Вузала эськӧ, — шуас, — да зэв ӧд ылын.

— Нинӧм, — шуас.— А уна-ӧ прӧмысыд да уна-ӧ коран?

— Кызь вит додь да кызь вит пудйӧн быд доддьын. А кора сыысь кызь нёль тысяча.

— Вот, — шуас купеч, — тэныд дас кык тысяча, мӧдсӧ мынтас приказчик, кор сійӧ ваяс тэнсьыд кыйдӧстӧ.

Кызь вит вӧла доддяласны и мӧдасны лӧсас кузьта. Воасны, амбаръяс восьтасны — сэні звер куыс югъялӧ, синтӧ быдӧн ёрӧ. Сӧвтасны. Мунны пондасны гортӧ.

Коркӧ-мыйкӧ воасны Гришка ордӧ. Сэні приказчик мынтас мӧд дас кык тысяча зарни деньга. И мунасны купеч ордӧ.

Гришка босьтас кызь нёль тысяча, сетас дядьлы:

— На, — шуас, — тайӧ тэнад, тэн ӧтчукӧрад ладмас, мен некытчӧ жӧ воштыны-а.

Дядь ёна шензьӧ.

— Вай, — шуас, — Гришка, юксям, мый эмыс, овмӧдчы бура, пондам ӧтвылысь тӧргуйтны.

Гришкалы зэв ӧбиднӧ лои:

— Кыдзи нӧ, — шуӧ, — сідзи сёрнитан? Юксьыны кӧ ӧд, ме эг и сетлы тэныд нинӧм.

Дядьлы, дерт, деньгаыд абу жӧ дзик ковтӧмтор. Босьтіс.

Олыштісны мыйкӧ мында. Коркӧ Гришкалы дум вылас гӧтырыс уси: колӧ пӧ сійӧс корсьны. Мӧдӧдчас. Мунас.

Ветлӧдлас нин зэв дыр. Коркӧ-мыйкӧ море дорӧ воас. Берег дорӧ пуксяс, пондас пукавны. Море зэв гыа. Видзӧдӧ — тыдалӧ караб. Сійӧ нач веськыда Гришкалань локтӧ. Берег дорӧ воис, сувтіс. Петісны матросъяс, пуксьӧдісны сійӧс карабӧ. Караб вӧрзис и мунны пондіс бӧр весьтас жӧ, журӧбӧн и мунӧ.

Капитанлы Гришка зэв воис сьӧлӧм вылӧ, шуӧ, мый карабыс ачыс татчӧ локтіс, веськӧдлыны эз вермыны. Карабыс вӧлӧма арабскӧй сарлӧн. Сійӧс ыстылӧмаӧсь сар нылӧс корсьны. Капитан пуктіс Гришкаӧс пӧварӧ. Гришка сэтшӧма кутіс пуны-пӧжавны — рунас пӧтан.

Коркӧ воисны арабскӧй сарствоӧ. Капитан висьталіс сарлы, вот пӧ кутшӧм бур пӧвар миянлы шеді! Гришкаӧс босьтісны сар дворечӧ пӧварӧн. Кутіс сійӧ сэні пӧваритны.

Сар ныв кутіс пробуйтны сёянсӧ и шуӧ:

— Мед тайӧ пӧварыс ачыс ваялӧ меным сёянсӧ.

Гришкалы тшӧктісны аслыс катлыны сёянсӧ. Гришка и казяліс, мый сар нылыс аслас гӧтыр. И сар ныв ёна жӧ видзӧдлывлӧ сы вылӧ, кор Гришка сёян-юан ваяс. Сар ныв и шуас, кольччывлы пӧ. Гришка бергӧдчас и петӧ.

Коркӧ сар ныв и шуӧ:

— Тэ Гришка?

— Абу.

— Тэ сійӧ. Ме сэтшӧм ӧні сёян сёя, кутшӧмӧс сӧмын вӧрын сёйлывлі.

Сэсся Гришкалы и лоӧ висьтасьны. И сар нывлы любӧ лои. А Гришка и сарлы сьӧлӧм вылас воис. И пондіс сылӧн ӧдйӧн содны чин да орден. Сӧмын дворянин чин Гришалы оз судзсьы.

Мукӧд дворяна кутісны лӧг кутны Гришка вылӧ: Гришка пӧ пондіс найӧс сайӧдны. Ӧтчыд дай, мӧдысь дай сарлы гижисны кабала: Гришка пӧ прӧста сар дворечын оз ов, сійӧ пӧ ставсӧ арталӧ да гижалӧ, код тӧдӧ пӧ, кутшӧм сійӧ морт, надейтчыны сы вылӧ пӧ оз позь, гашкӧ, пӧ ӧні нин кытӧнкӧ войска чукӧртӧны да регыд локтасны миян вылӧ войнаӧн, колӧ пӧ Гришкаӧс изведитны, воштыны.

Сар водзын эз верит, а сэсся и шуис: кутшӧм мыжысь сійӧс позьӧ эськӧ изведитны?

— А вот, — шуисны, — сійӧс пуксьӧдан дворянинӧ, и сэки сійӧ кутас мунны медводзын, сэтчӧ туй вылас гу сиалам, мед сэтчӧ и пырас.

Кыдзи шуисны, сідзи керисны. Гришка кутіс дворечӧ локны йӧз водзын. Ӧтар-мӧдарас пон да кань. Сиалӧм местаас воисны и усины. Сэки найӧс муӧн тыртісны.

Кань кыдзкӧ-мыйкӧ вӧрзьӧдчис, парсасис, и розьтор сюри. Видзӧдӧ — сэні югыд тыдалӧ. Локтіс ӧдйӧ пон дорӧ, шуӧ:

— Вай ӧдйӧ парсась жӧ. Керам кӧзяинлы мунны розь. То эсті югыдыс тыдалӧ.

Парсасисны, парсасисны, Гришкаӧс прӧстайтісны и мӧдісны мунны. А воча налы локтӧны шыр войска. Командуйтӧ шыр генерал. Быд шырлӧн ружйӧ.

Пон да кань кутісны найӧс уськӧдны. Мыйта пон уськӧдӧ, кык сы мында кань уськӧдӧ. Войска ньӧти оз чин. Гришка шуӧ:

— Вайӧ миян мунан туй! Он кӧ сетӧ, ставныдтӧ виам, сарныдтӧ и быдсӧн...

Шыр генерал муніс сар дорӧ, юӧр вайис: вот пӧ локтӧны пӧ куим багатыр, медічӧтыс пӧ сідзи и уськӧдӧ-пазӧдӧ войсканымӧс, ставныс кӧ кутчысясны, миян нинӧм оз коль, корӧны пӧ мунан туй.

— Лэдзлӧ татчӧ! — шуӧ сар.

Лэдзасны Гришкаӧс сар дорӧ:

— Ставныдтӧ ӧд виа, он кӧ лэдз водзӧ мунны! — Гришка шуӧ.

— Эн ви, лэдзам. Дай мый колӧ, сійӧ и сетам.

— Огӧ виӧ, ветланныд кӧ ёма ордӧ да ваянныд сылысь шкатулка, помас ключ.

Шыр сар ыстіс шыръясӧс генералкӧд шкатулка корсьны. Шыръяс быдлаті ветлӧдлісны, воисны ёма ордӧ. Аддзисны пызан вылысь шкатулка. Босьтісны. Сӧмын ключыс помас абу. Корсисны, корсисны ключ, некысь эз сюр. Ӧти шыр и аддзис — кӧсаас кыӧма ёма ключсӧ и вылысас водӧма. Кыдзи сэсь перйыны? Ӧти шыр кок пыдӧссӧ кутіс гильӧдны. Ёма вӧрзьӧдчис. Ещӧ гильӧдіс, ёма юрсӧ бергӧдіс. Шыръяс сэк кості кӧсасӧ орӧдісны и мунісны ключӧн да шкатулкаӧн гортӧ. Сетісны Гришкалы.

Сэсся Гришка сарӧ пуксис, гӧтрасис важ гӧтыр вылас. И ӧні на олӧны-вылӧны.


Гижӧд
Прӧмышленник
Жанр: 
Гижан кад: 
Гижанін: 
Мойдысь: 
Гижӧдӧ босьтіс: 
Пасйӧд: 

* Матка — компас.

lkejrlkelkrgner klrjnelknfrkl ekjnrjkenfrej

1