ТУРЪЯСА САЛДАТ

Кутшӧмкӧ сарствоын, кутшӧмкӧ государствоын, зэв ылын, уна му сайын, уна ва сайын, а именнӧ сэні, кӧні ми олам ӧні, Туръя сиктын, вӧлі гозъя олӧны. Дыркодь нин олісны. А Туръяыс сэки дзоля на вӧлӧма, гӧра йылын. Горулас Емва визувтӧ. Тайӧ Емваыс, ёртъяс, эз сэті лок, эз татшӧм вӧв. Ӧні жӧ берегыс зэв ыджыд, паськыд, а сэки дзик Туръя горувтіыс юыс кывтіс. Сайӧдыс Туръяад миян нюръяс, а шуйга бокас Пожӧг ю кывтӧ, а кывтыдсяньыс зэв джуджыд шор визувтӧ. Вот, тайӧ коластас и Туръяыд миян вӧлӧма.

Дыр олісны. Керканысӧ кыр улӧ стрӧитісны, гӧра рӧч йылас налӧн эз нин тӧр. Некод налӧн челядь эз ло. Му да видз вӧдитісны. Тӧлын ошкӧс, кӧчӧс, тарӧс кыйисны, арын да тулысын чери кыйисны, гожӧмын страдуйтісны. Дыр найӧ виччысисны, виччысисны, а эз рӧдитчы некод. Зэв ёна шогсисны гозъя.

Вот коркӧ-некоркӧ, уна во мысти, уна ва визувтіс, налӧн пи рӧдитчис. Зэв лоины радӧсь гозъя, ӧтторйӧн радлӧны. А пиыс рӧдитчис налӧн кутшӧмкӧ интереснӧй. Батьыс видзӧдлас потанӧ — часнас пӧ весьт мында содӧ. Шензьӧ батьыс, шензьӧ мамыс. Но нинӧм, налӧн вӧлӧсьтас вӧлі зэв пӧрысь дедӧ, гашкӧ, кыксё арӧс, оз нин и помнит рӧдитчӧмсӧ. Сы дорӧ мунісны: мый этайӧ пӧ миян пиным вывті ӧдйӧ быдмӧ? Сійӧ шуас: эн шогсьӧ, навернӧ пӧ, кутшӧмкӧ мича кодзув югнитӧма, сійӧн и сійӧ ӧдйӧ быдмӧ.

Коркӧ-некоркӧ пиыд быдмис, кок йылас сувтіс, йӧз челядьсьыс ӧдйӧджык сувтіс. Кутіс мамлы да айлы шуд вылӧ тшак ӧктыны, пувла ветлыны. А сэсся и вӧрӧ ветлӧдлыны кутіс и кӧчьясӧс нин вайны. И вот коркӧ сійӧ ӧтчыд тулысын Войт ягӧ муніс дона гоб корсьны. Зэв водз сійӧ гобйыс ялаас петӧ. А гобсӧ корсигӧн друг казяліс: кодкӧ дзоля гобъяссӧ чужъялӧма. «Вот дивӧ! Код нӧ тайӧ татчӧ ветлӧма меысь водзджык? Татшӧм бур гобъяс, а оз и ӧкты, чужъяс да водзӧ мунӧ. Ме тайӧс вӧтӧдла».

Детинаыс вӧтӧдіс, Иванушкоыд, и аддзӧ: ошпи. Ошпитӧ сійӧ босьтіс тшӧтьӧдыс да нетшыштіс, а ошкыс — интереснӧй ошпи, сувтіс бӧръя кок вылас да кутіс юрнас довкйӧдлыны, довкйӧдлӧ да лапаяснас быттьӧ мыйкӧ сылысь корӧ. Иваныд и шуӧ: «Ӧні тэ дзоля на, тэ на меным зэв жаль да ме тэнӧ ог ви, вай котрав, сӧмын вӧлӧсьтӧ матӧ эн лок, быдман, ми тэкӧд сэки паныдасьлам. Но смотри, кутан кӧ усьласьны миян скӧт вылӧ!» Ошпитӧ и лэдзис. Ылӧ нин ошпиыс пышйис да век на юрнас довкйӧдліс. Шензьӧ Иван. Тшак ни нинӧм оз ӧкты. Айыслы висьталіс, айыс тожӧ шуӧ: тайӧ мыйкӧ интереснӧй, детина. Мунісны дедыд ордӧ. Сійӧ бара шуис: «Тіян Иваныдлы кутшӧмкӧ интереснӧй олӧмыс лоӧ. Видзӧдлӧй, кыдзи сійӧ быдмис. А ӧні? Ме Туръяын дыр нин ола, а мед ош юрнас довкйӧдліс, татшӧмыд эз вӧвлы».

Быдмис Иван, ыджыд нин лои, ар кызя, пӧра и гӧтрасьны. Сійӧ и шуӧ: «Ме ог». Батьыс: «Пи, гӧтрась!» А сійӧ бара: «Ог, мен оз ков, менам невестаӧй эз на рӧдитчы».

Шензьӧны йӧзыс: «Мый нӧ тайӧ — некод, ни ӧти ныв оз нравитчы!»

И вот сэки коркӧ, ӧти асывводз чеччисны, и кыліс налы гымалӧм шы. Гымалӧ пӧ кытӧнкӧ. Петісны да ещӧ и думайтӧны: «Аттӧ, шондіа, а мыйла нӧ гыма?» Ёнджыка гымалӧ и ёнджыка гымалӧ. Бара гымыштас. Быттьӧ му пытшкӧссяньыс гымалӧ да, пӧрысь дедыс муас пельсӧ пуктіс да и шуӧ: «Ёртъяс да и туръяса олысьяс, этайӧ ӧд абу зэв бур олӧмысь. Видзӧдлӧ, тайӧ ӧд абу енлӧн гымалӧм, абу небесасянь. Тайӧ му пытшсьыс кылӧ. Тайӧ миян вылӧ уськӧдчӧмаӧсь лёк йӧз. Вот. Война заводитчӧма. Мыйкӧ ӧд тайӧ кылӧ!»

Шензьӧны ставыс. Ме пӧ том дырйи таын пӧ тожӧ участвуйтлі, татшӧм жӧ гым кыліс.

Гымаліс нин некымын во. Век гымалӧ миян. Гашкӧ нин, во-мӧд. И вот шуисны — Иваныдлы ӧд вӧлі нин кызь арӧс — тайӧ пӧ кодӧскӧ виччысьӧ, век пӧ, дыр нин гымалӧ. Тайӧ пӧ кутшӧмкӧ, гашкӧ пӧ, ӧти мортлӧн силаыс оз тырмы. Гашкӧ, тіян Иваныдлӧн силаыс оз тырмы.

И вот Иван крестьянскӧй пиыд и решитіс мунны отсыштны: «Раз гымалӧ, татшӧм ыджыд война дырйиыд, уна народ тышкасьӧны, и мортыслӧн содтӧдыс вермӧ венны».

Став Туръяыс Иванӧс кутіс мӧдӧдны война вылӧ.

— А кытчӧ нӧ ме муна, дедӧ?

— Гым шыас и мун. Кытӧн век ёнджыка гымыс кылӧ, сэтчӧ тэ и мун!

Вот Иванӧс пасьтӧдісны, сетісны мешӧк мышкуас, сукарторъяс пуктісны и мӧдӧдісны война вылӧ.

Кор найӧ на пукалісны став вӧлӧсьтнаныс, став рӧдвужнаныс да юисны, сур юисны, гашкӧ, мыйкӧ ещӧ крепыдджыкӧс юисны, вот сэки суседыс локтіс и шуис, менам пӧ рӧдитчис ныв, сійӧн пӧ ми эг вермӧ локнытӧ, ме пӧ локті, а кӧзяйка эз лок.

Иваныд петӧ нин вӧлі гортсьыс да шуис, энлӧй пӧ, айӧ да мамӧ, эн на менӧ бласлӧвитӧй, ме пӧ петала, нывсӧ видзӧдла. Вот, кор сійӧ потансьыс видзӧдліс, сылы пӧ мыйлакӧ сьӧлӧмас тшуки. Тайӧ пӧ менам невестаыс, менам пӧ вӧлисти невеста рӧдитчис. Вот сэсся и договоритчисны найӧ мунтӧдзыс. Локта кӧ пӧ ловйӧн, кызь вит во (водзын кызь вит воысь этша некод эз на волы салдатысь) нылыд виччысяс. Ог лок кызь вит во бӧртиыс, мед мунӧ верӧс сайӧ. А найӧ зэв бура дружитісны, батьясыс. И налӧн тожӧ дыр эз рӧдитчы дитяыс, тожӧ эз вермы рӧдитчыны.

Иванӧс ставӧн колльӧдісны бӧрдігтыр вӧлӧсьт помӧдз. Батьыс бласлӧвитіс, мамыс сьыліас шыбитчис. Иван сувтліс пидзӧс вылас батьыс да мамыс водзӧ, бласлӧвитісны найӧ, и муніс сійӧ Кывтыд туй кузяыс. Войт ягад воис, кытӧн тай коркӧ дзолядырйиыс ошпитӧ аддзыліс. Мунӧ, а ошкыд сылы воча петіс. Ыджыд нин лоӧма. Ыджыд лоӧма да Иваныдлы бара машитӧ лапаяснас, да юрнас довкйӧдлӧ. Иван шуӧ: «Тэ бара нин, Микайлӧ, петін. Тэ тай эськӧ быдмӧмыд, и менам ӧні силаӧ выйим, но ме ог эшты. Мун, ме ӧд локта коркӧ, пӧрысьман, ми сэки тэкӧд паныдасям — видзӧдлан, кутшӧм ме лоа».

Муніс Иван. Визӧдз^Виз — Княжпогост./^ нин воис дай, век подӧн мунӧ дай, гымыд кӧнкӧ век ёнджыка и ёнджыка кылӧ. Зэв нин уна лун муніс, уна вой муніс, уна шор вуджис, уна ю вуджис, век гымыс кылӧ. И вот коркӧ-некоркӧ, мойдын ӧдйӧ висьтавсьӧ, а олӧмас сылы муннысӧ зэв дыр лои, сійӧ воис ыджыд поле вылӧ. Поле вылас воис, некӧн нинӧм оз тыдав: ни ӧтик пу, ни турун абу поле вылад, весьыс куйлӧны кулӧм йӧз. Сэсся кутіс поле вывтіыс кевны пидзӧсӧдзыс вирын, сы мында йӧз сэні тышкасьӧны. «Аттӧ ыджыд жӧ нин тайӧ тышыд вӧлӧма, — думайтӧ, — став йӧзсӧ, видзӧд, вольсалӧмаӧсь, став пуяссӧ пӧрлӧдлӧмаӧсь». Война ни нинӧм абу, а кылӧ, гымыс век мунӧ и мунӧ. Воис сійӧ кутшӧмкӧ местаӧ. Пемдіс. Ставныс узьӧны. А сійӧ воис да юасьӧ, мый нӧ пӧ татӧні лои? И вот вӧлӧм войнад шойччӧны, а луннас гымалӧ, тышкасьӧны. Гымыс войнас дугдылас, а луннас гымалӧ. Тшӧтш сійӧ би дорын куйлыштіс, пукалыштіс.

И вот шондіыс петны мӧдӧдчӧ, гӧрд, оз тыдав тшын да бус пӧвстын. Кыліс сійӧ гым да шы. Муыс сяракылӧ, муыс вӧрӧ. И вот явитчис куим юра гундыр. А саяс локтӧ лыдтӧм-тшӧттӧм сьӧд йӧз. Локтӧны найӧ радъясӧн, миян тожӧ чеччӧны. Заводитісны тышкасьны. А дедыд сылы мунігас сетіс меч-леденеч. Ме пӧ тайӧн тышкасьлі том дырйи врагъяскӧд. Ӧні пӧ нин сійӧ сімӧма, а ачыс пӧ лэчмас, сой вылад пӧ и лэчмас тышкасигад. Сӧмын, Иван, эн вунӧд тэ рӧднӧй землятӧ. Кор пӧ тэн зэв сьӧкыд нин лоӧ, зэв нин сьӧкыд, и думайтан, мый тэн нин всё, пом воис, вот сэк пӧ тэ земля-матушкасӧ окышт, киад босьт да, позьӧ на пӧ и вомад няклялыштны. Да и шу: «Земля-матушка, рӧднӧй земля-матушка, эн жӧ чӧвт менӧ тэ, ассьыд питӧ, эн жӧ чӧвт тэ ассьыд морттӧ: сет жӧ тэ мен сила отсалыштны, гашкӧ, менам силаыс, ӧти мортыслӧн, оз тырмы».

Тайӧс сійӧ вунӧдліс кывъястӧ первой. Мӧд асывнас чеччис, колӧ тышкасьны. Ӧтлаын йӧзыскӧд жӧ тышкасьӧ, нинӧм оз вермы вӧчны. Машитӧ киӧн, нинӧм оз вермыны керны. А вот змейыс кутшӧм локтӧ. Бӧжнас веськыд кивыв сетас — став йӧзыс и пуыс нильк водыштас. Шуйга ки вылас сетас — став йӧзыс и пуыс нильк водас. Чеччынысӧ некод оз вермы, вот, ставыс чегласьӧ кок йывсьыс. А лолыштас да, став травушка-муравушкаыс ставнас сьӧдасяс, муыс прамӧ сьӧд лоӧ. Йӧзыс кулӧны и кулӧны. А сы бӧрти посни сьӧд йӧзыс, кутшӧмкӧ сьӧд йӧз, тышкасьны заводитасны. Иваныд нин тожӧ кутіс вирын келавны, сэтшӧм бойыд вӧлі. Змейыслысь нин кыкнан юрсӧ снимитӧмаӧсь, ӧти юрыс кольӧма сылӧн. Сэсся на и шуисны: «Ещӧ кӧ куим лунӧн ӧні ог вермӧ тайӧс, сылӧн бара посни юръяс быдмасны».

А сылӧн пӧ нин кытчӧкӧ войвылӧ мунӧма кутшӧмкӧ вож, тайӧлӧн, змейыслӧн, кутшӧмкӧ дзоля змеёныш, кытчӧкӧ пӧ ылі муӧ, кӧдзыд муӧ мунӧма. Сэн пӧ кӧсйӧ батьыслы отсасьны.

Куим лун вийсисны, вийсисны, Иваныд нин пидзӧсӧдзыс вӧйи. Всё пӧ, мен пом воис, вот пӧ кытчӧ лои меным кувны. Ас рӧдинаӧ ог нин волы, муса батьӧ да муса мамӧ, ми тікӧд ог нин аддзысьлӧ. Кӧсйинныд ті менӧ гӧтравны, оз нин артмы семья, да и миян рӧдным пӧ сэсся-й помасяс. Сэсся: О! Дедыд пӧ ӧд мен шуліс: «земля-матушка!» Кутчысьыштіс кинас, кыкнан кинас земля-матушкаас, босьтіс соддзас, окаліс да вомас и сюйис. «Земля-матушкаӧ, эн жӧ чӧвт ассьыд пиянтӧ, некод ӧд миян оз ло, пӧрысь батьыд оз коль, пӧрысь мамыд оз ло, и рӧдвужыд оз ло!»

Кыськӧ сылӧн силаыс содіс, быттьӧ земля-матушкаыс йӧткыштіс, да кок йылас сувтіс. Быттьӧ пельпомыс сылӧн паськалыштіс, быттьӧ киыс сылӧн кызджык лои. Меч-леденечыс кутіс сверкайтны, сэтшӧм мича лои. Смелмӧдчис да, матыстчис да кыдзи тай сетіс юрас — гундырыд и кулі.

Сэні кутісны горзыны: вот пӧ ӧти морт и отсаліс миянлы, и ми сійӧс вермим, силаным миян унджык лоис, силасӧ пӧ силаыс вермис!

Но тайӧн войнаыс эз помась, гундырыслӧн ӧд вӧлӧма унатор на, колялӧма. Ӧтарӧ ыстӧма, кӧдзыд муӧ ыстӧма. Иваныслӧн ӧд колӧ на ещӧ мусӧ весавны помӧдзыс сьӧд войтырсьыд, вӧлисти лэдзасны сійӧс гортад. И вот найӧ кутісны тышкасьны посни йӧзыскӧд, сьӧд йӧзыскӧд. Ставсӧ вермисны. Вот вӧлисти сэки локтіс сарыд еджыд вӧв вылын. Локтіс, став йӧз письыс Ивантӧ выберитіс. Сылы сетісны зэв ыджыд медаль, ӧшӧдісны морӧсас. И сетіс сылы руб серебраннӧй. И шуис: вот пӧ ӧні позьӧ тэн гортад мунны. А сэк кості коли нин кызь вит во. Сійӧ мӧдӧдчис гортас. «А мый нӧ лоӧ тайӧ мусьыс? Став мусӧ тайӧ мый вӧчӧма». Ничево пӧ, уна вояс прӧйдитас и земля-матушкаыс бӧр ловзяс, и травушка-муравушкаыс быдмас, и пуясыс быдмасны, и бӧр татчӧ кӧдзасны. Гортас мӧдӧдчис. «Но кӧн нӧ менам ӧні гортӧ, кӧні?» Сувтліс сійӧ нёль сторонаӧ. Первой сійӧ сувтліс да лунвыв видзӧдліс — бара мыйкӧ абу сылӧн кодь. Асыввыв видзӧдліс — бара абу. А кор видзӧдлыны? «Тайӧ пӧ колӧ видзӧдлыны рытнас, кор шондіыс пуксяс. Миян пӧ сэтӧні вӧлі Гырмыльйыв, Гырмыльйыв саяс пӧ, нюръяс саяс, шондіыс вӧлі пуксьӧ. Сідзкӧ, сэні кытӧнкӧ менам Рӧдинаӧ, сэні менам Туръя вӧлӧсьтӧ». Видзӧдліс сэтчӧ — и вернӧ, кутшӧмкӧ тӧвру волас да быттьӧ миян кодь кӧдзыдӧн ӧвтӧ. «А быттьӧ мамӧлӧн нянь пӧжалӧм кодь дукнас ӧвтӧ. Кытчӧкӧ сэтчӧ колӧ мунны».

Сійӧ первой босьтіс гӧснеч. «Ловйӧн воа, первой колӧ мамлы копыртчывны». Мамыслы босьтіс сійӧ зэв мича шаль, сыръя шаль. Ӧтарсӧ, видзӧдлан да, алӧй чветӧн чветитӧ, мӧдар боксӧ видзӧдлан — небеса кодь рӧма шальыс. Босьтіс гӧрд сатин дӧрӧм айыслы. Тайӧ пӧ айӧ мед новлас, ме пӧ ӧд сылӧн ӧти пи. Но ещӧ босьтіс аслыс чунь кызта кучикысь вурӧм сапӧг. «О, навернӧ, тайӧн гӧтрасьны кута, нэмӧс тырмас новлынытӧ. А невестаыд менӧ виччысьӧ, гортӧдз кӧ ловйӧн воа, колӧ сылы сикӧтш ӧшӧдны». Вот сійӧ сикӧтш босьтіс. Казьтыштіс, мый нылыслӧн синмыс вӧлі небеса рӧма, дзоля кагаыдлӧн. Синсӧ ӧд восьтыліс кагаыд да быттьӧ на нюммунлі сылы. Сэсся кузь сикӧтш босьтіс гӧснеч вылӧ.

Сійӧ кутіс мунны войвывлань, кытысянь тӧлыс локтӧ, кытысянь ӧвтыштӧ мамыс пӧжалӧм нянь кӧрӧн. Лун рӧбитас кӧнкӧ, куим лун мунас сійӧ, куим лун мунас, лун рӧбитас. Век сідзи сійӧ муніс да, муніс да, сэсся и заводитчисны кутшӧмкӧ миян кодь пуясыс, и козъяс воисны, и пожӧмъяс, и кыдзьяс, а сэсся и ниаяс кутісны воны. Сэсся воис сідзи Войвылад. Воис и Визӧ коркӧ. Сэні нин тӧдсаяс, сэні нин позьӧ и узьны. Визад воис, пырис сэтчӧ Визад, сэні сылы быдсяматорсӧ висьтавлісны. Туръяыд пӧ ӧд и ыдждыштӧма тӧкӧтьӧ. Туръя мӧдар берегад пӧ деревня артмӧма, Жигановка. А князь Василийтӧ^Князь Василий, либӧ Ён Вась — татчӧс преданньӧса герой, коді пӧ овлӧма Визын, емвасаяслысь вот перйӧма, сэсся пондас Туръя мӧдлапӧлас стрӧитны кар, а веслянасаяс повзясны, мый, карсӧ стрӧитас да, угоддьӧясыс вӧравнытӧ оз кольны, да и виасны сійӧс шыясӧн; шорыс, кытчӧ чӧвтасны сылысь шойсӧ, и ӧні на шусьӧ Васьӧс Вийӧм шорӧн./^ пӧ ӧд вилӧмаӧсь, ог пӧ тӧдӧ кодъяс, туръясаяс ли, конисаяс ли, ачыд пӧ Туръяас тӧдмалан. Онежьеӧ воис, татчӧ Ыбӧдзыд воис, Ыб^Ыб — Онежье сиктлӧн медся ыджыд грездыс./^ гӧрасӧ лэччис, юсӧ, Емвасӧ, вуджӧдісны. Юсӧ вуджис и — рӧднӧй сторона. Восьлалӧ, гортӧ локтӧ радпырысь, ачыс казьтылӧ: тан коркӧ пӧ ме ошпитӧ аддзылі, тан менӧ ошкыс колльӧдіс война вылӧ; татчӧдз менӧ батьӧ да мамӧ колльӧдісны; этатысь мен коркӧ сы мында гобйыс сюрлі. И вот друг туй вылас сылы петӧ пӧрысь ош, гӧныс киссьӧма, ӧдва шатлалӧ ош. Иваныд тӧдіс, сылы коркӧ сійӧ пас пуктыліс, дзоля дырйиыс на: тайӧ пӧ новлӧдлы, эн вунӧд менӧ, эн пӧ лок Туръяӧ матӧ. Ошкыд петіс, и шуӧ Иван: «Михайлӧ Иванӧвич, пӧрысьмӧмыд тай, ӧдва довъялан. Но ме тэнӧ пӧрысь вӧснаыд ог нин ви. Ов кувтӧдзыд, вӧрад ветлӧдлы, сӧмын йӧзсӧ эн повзьӧдлы. Тэ ӧні пӧрысь да ылынджык нин ов, матӧ эн лок — том йӧз кӧнкӧ эмӧсь да мед оз вины».

Ошкыд сёрнитны кутіс: вот, Иван, тэ пӧ менӧ коркӧ жалитін, дзоля дырйиыд, ме пӧ тэнӧ мунігад, война вылӧ мунігӧн, колльӧді, ме пӧ тэныд тапниті мышкуад, ме пӧ ӧд тэн сэки сійӧ силаӧс сетышті. А мунан пӧ гортад да эн ӧшыбитчы, тэнӧ пӧ встретитас-приветитас ичинь, мамыд пӧ ӧд тэнад и кулі, эз вермы тэнӧ виччысьнытӧ. Айыд ӧтнас коли да сы дорӧ пӧ тӧдтӧм женщина пырис овны, овмӧдчис да сідзи и олӧ. Эн пӧ ӧшыбитчы, тэнӧ пӧ сійӧ кутас привечайтны, встречайтны кутас тіян ног, ас обычайтӧ пӧ и кут, и ставыс бур лоӧ.

Локтӧ и думайтӧ: «Аттӧ, ас обычайтӧ кут, туръяса обычайтӧ, и бур лоӧ». Локтіс. Нималӧны нин. Коді и вайӧма юӧрсӧ? Пошта ни телефон ӧнія моз абу. А коді и вайӧма? — шензьӧ ачыс. А лэбачьяс эськӧ вайисны. Лунвывсяньыд найӧ ӧдйӧджык лэбӧны, Иванлы зэв дыр лои локнысӧ. Навернӧ, кодкӧ вайисны — уткаяс ли, дзодзӧгъяс ли — тулысын лэбигӧн. И вот, кор горт дорас локтіс, став йӧзыс чукӧртчӧмаӧсь, став йӧзыс локтӧмаӧсь. Кильчӧ вылас петіс зэв том женщина, мичаа пасьтасьӧма. Сетӧ сур яндӧва, мича доз. «Иванушко, менам пи, абу рӧдимӧй эськӧ тэ пи, да рӧдимӧйӧн лоан. Вот юышт сурсӧ ичиньыдлысь». Сійӧ зэв корӧ, ичинь. Киас босьтіс сур яндӧвасӧ да кӧсйис нин юны, но ошкыд мыйкӧ быттьӧ юрас вачкис: кут пӧ ассьыд обычайтӧ, туръяса обычайтӧ, да ставыс бур лоӧ. «Обычайыс ӧд миян — колӧ бӧр бергӧдны: вай пӧ ачыд первой юышт». Казьтыштіс и шуис: «Вай ачыд тэ первой ю!» Некыдз оз ю. Быдӧн кутісны шуны: «Ю, юышт ачыд первой!» Эз ю. Он кӧ пӧ ю, и ме ог ю. Кисьтам. Кисьтіс, да кильчӧ поскыс ставнас сьӧд лои, быттьӧ сотчис. Иваныд босьтіс мечсӧ, кыдз тай сетыштіс талы. Вот тайӧ обычай. Значит, мыйкӧ неладнӧ. Юрыс орӧма, юртӧм змей кутіс валяйтчыны, неыджыд змей. Тайӧ пӧ, навернӧ, и нималіс сэтӧні поле вылад, сэтысь пӧ уналаӧ паськавлӧмаӧсь, кутшӧмкӧ вожъяс ли, мый ли.

Пуксисны да кутісны ставныс гажӧдчыны. Ыджыд би керисны, сійӧс змейсӧ сотісны. Вот пӧ коді миян лёктӧ вӧчӧ вӧлӧм: и скӧтыд кулӧ, ускӧттьӧ, и понъяс кытчӧкӧ кулӧны. Пӧрысьяс пӧ куш кутісны кольны. Кулӧны и кулӧны том йӧзыд, вот пӧ тай кытчӧ вӧлӧма миян вошӧны да кулӧны.

Зэв уна нывъяс локтісны. Зэв гажаа сьылӧны. Иваныд батьыслы сетіс гӧснеч, а мамыдлысь, мамыс абу да, мамыслысь, кулӧмаыдлысь, бур паськӧмсӧ сійӧ ӧшӧдіс: тайӧ пӧ мамӧлы паметь вылӧ, коді пӧ менам мам лоӧ, сылы пӧ и тайӧ гӧснеч лоӧ, коді мам местаӧ менӧ кутас укаживайтны, сылы и шаль лоӧ, пӧдарок лоӧ.

— А тэн, Иван, пӧра гӧтрасьны. Кӧть пӧ талун жӧ ӧти пызан сайысь гӧтрасян. Гӧтралам тэнӧ, сьылам да йӧктам, — нывъяс шуӧны.

Сикӧтшсӧ кутіс пуктавны нывъяслы. А видзӧдӧ да, абу сикӧтшыс кодь синмыс ни ӧти нывлӧн. «Тіян абу ӧмӧй тані став нылыс?» — «Абу. Ӧти ныв пӧ, суседкаыд, эз лок. Оз лысьт пӧ локнысӧ. Гашкӧ пӧ, мисьтӧм кажитчас да, он вай, тэ пӧ ӧд герой ӧні, видзӧд, тэ, нималан, кытӧн вӧлін». Вайӧдісны пӧдругаяс, пуксьӧдісны. Синсӧ оз лэпты нылыс. Сэсся синсӧ лэптіс, Иван сикӧтшсӧ ӧшӧдіс, сылы сьыліас сюйис да быттьӧ сылӧн сикӧтшыс синмыскӧд дзик ӧткодь рӧма. Вот пӧ тай коді вӧлӧма.

Сэсся пир да бал лӧсьӧдісны, свадьбуйтісны. Сылы и сетіс, нылыдлы, мамыслысь шальсӧ пӧдаритіс. Миян венеч ув шаль шусьӧ, сійӧн вевттьӧ важӧн жӧникыс вӧлӧм. Вевттис. Сикӧтшсӧ ӧшӧдіс. Пир да бал вӧлі сэтшӧм гажа. Да сэтшӧм уна челядь сійӧ сылы вайӧма. Сэсянь Туръяыс заводитӧма паськавны. Ставыс.