ШОМВУКВА
Олісны-вылісны важӧн старик гозъя. Налӧн вӧлі дас ӧти пи. Ставыс гӧтыртӧм. Найӧ вӧчасны куим пыж. Мӧдӧдчасны вӧравны. Кос нянь заптасны, дыр кежлӧ кӧсйӧны мунны. Запасъяс лэччӧдласны вадорӧ: кос нянь, дрӧб-порок, чер-пила. Керкаысь петны пондісны и прӧщайтчисны пиян мамыскӧд. А мам нин бара ыджыд рушкуа, нӧбасьӧ. А меддзоля пиыд и шуис мамыдлы прӧщайтчигас: «Мамӧ, а мам, пи кӧ чужас, сёр вылад ньӧввужйыд, ныв кӧ рӧдитчас, пач костас печканыд».
И мӧдісны катны. Лун дай, мӧд дай, коймӧд дай, гашкӧ, вежон катісны Шомвукваӧ дас кык ая-пиа. И местаӧ воисны. Заводитісны вӧр керка тшупны. Найӧ сэтшӧма несчастнӧя кутісны керкасӧ вӧчны: коді кисӧ дойдӧ, коді коксӧ. Дас кыкнад найӧ керкатӧ ӧти лунӧн тшуписны, гор вӧчисны и быдсӧн. Ӧшиньсӧ эз стеклӧысь, а пуысь вӧчисны.
Бать и шуис: «Но мый, пиянъяс, выль керкаын вӧтасянныд, сійӧ и лоӧ».
Водісны узьны. Ӧти пи ӧтиӧс вӧтасьӧ, мӧд — мӧдӧс. Быдӧн мыйкӧ нинӧм абусӧ вӧтасялӧны, и батьыс сідзи жӧ. А меддзоля пи вӧтасьӧ: ӧти джынйыс быттьӧ кайисны вӧрӧ кыйсьыны, а мӧд джынйыс лэччисны чери кыйны ва вылӧ; ӧти джынйыслы вӧрса ыджыд ошкыс воча локтіс — муыс гымакылӧ, а ваыс сяракылӧ, — и квайтнаннысӧ ньылыштіс, а мӧд джынйыслы васа ыджыд глӧтыс кыпӧдчис и пыжнас квайтнансӧ глӧтнитіс.
Коркӧ дыр мысти чеччисны узянінысь. Бать и юасьӧ: «Но мый нин, пиянъяс, выль керкаын вӧтасинныд?»
Ыджыдджык вокъяс висьталісны ӧти ӧтиӧс, мӧд мӧдӧс. Сэсся меддзоляыс кутіс висьтавны вӧтсӧ: «Быттьӧ ми, батьӧ, кайим вӧрӧ ӧти джынйыс, а мӧд джынйыс — чери кыйны. Вӧрӧ эг на воӧ — быттьӧ муыс гымакылӧ, видзӧдам — вӧрса ыджыд ошкыс локтӧ и квайтнаннымӧс сёйис; а ва вылас васа ыджыд глӧтыс кыпӧдчис и пыжнас квайтнансӧ ньылыштіс».
Бать и шуис: «Нинӧм, пиянъяс, вӧт вуджӧр-веджӧръяс вылӧ видзӧдны, нинӧм оз висьтав тайӧ вӧтыс, пустӧй».
Сэсся и сідзи и шуисны вӧчны: ӧти джынйыс чери кыйны лэччылам, мӧд джынйыс вӧрӧ кыйсьыны кайлам. Керкаысь тшӧтш петісны. Кайисны вӧрӧ, неылӧ мунісны — быттьӧ гымалӧ: муыс гымакылӧ, ваыс сяракылӧ. Воис вӧрса ыджыд ошкыс и сёйис квайтнантӧ. Чери кыйны лэччисны квайтӧн жӧ. Неылӧ мунісны — тӧвзьысис, зэв ыджыд гыяс ва вылын кыпӧдчисны. Васа ыджыд глӧтыс и ньылыштіс квайтнантӧ пыжнад и ставнас. Нинӧмыс эз коль. Куш керка и коли.
А гортын мамлӧн выльӧн чужис пи. Час оліс — арӧс кодь лоис, мӧд час оліс — кык арӧс кодь, коймӧд час оліс — куим арӧс кодь лоис.
Ӧшинь улын ворсӧны вӧлі челядь мача гуӧн. Детина мамлы и шуис: «Мамӧ, а мам, ог-ӧ петавлы челядьыс дінӧ ворсны?» А мам и шуис: «Чӧв, пиӧ, ӧні на чужин да, эн на пет!» — «Мамӧ, лэдзан, он лэдз, а ме петавла!»
Детина петіс ывлаӧ, пельӧс дорӧ и сувтіс. Сылы ӧти мач кватитӧ-лыйӧ, мӧд мач кватитӧ-лыйӧ детиналы: ӧні на пӧ рӧдитчис, а ывлаӧ нин петӧма. Мортыдлы и забеднӧ лоӧ, лыйлӧны да. Сійӧ мач кватитас, лыяс налы — кодлӧн чунь пазалас, кодлӧн кок доймас. Челядьыд бӧрдны пондісны. Сійӧ повзис и гортас пырис.
Сэтчӧ ӧшинь улас воисны челядьыдлӧн ай-мамыс да кутісны пинясьны: видзӧдтӧ пӧ кутшӧми, ӧні на чужис, петіс ывлаӧ и рӧзбойник сяма лои — ставсӧ дойдаліс; дас кык ая-пиа пӧ вӧліны, Шомвукваӧ мунісны да вошисны, а тэ пӧ он-ӧ мун жӧ Шомвукваас, мед сэтӧн пропадитан! Детинаыс и юалӧ: «Мамӧ, а мам, миян дас кык ая-пиаыс вӧлі-ӧ? Мыйкӧ тай шуӧны дас кык ая-пиа йылысь, мунӧмаӧсь пӧ Шомвукваӧ да вошӧмаӧсь».
— Чӧв, пиӧ, некод эз вӧвлы.
Лун коли налӧн. Мӧд асывнас локтісны сэтчӧ ӧшинь улад ар дас витаяс. Шуӧны: талун мед петавлас! Нарошнӧ мачсӧ лӧсьӧдӧмаӧсь чорыдӧс. Пондісны мача гуӧн ворсны ӧшинь улад. Детинаыд и шуис: «Ог-ӧ петавлы ывлаас ворсны да тшӧтш и видзӧдлыны?» А мамыд и шуис: «Чӧв, пиӧ, эн пет, талун ыджыд зонъяс локтӧмаӧсь, ӧбӧдитасны!» А детинаыд и шуас: «Мамӧ, а мам, лэдзан кӧть он, а ме быть петала!»
Детина и петіс, и бара пельӧс дорӧ сувтіс. Сылы ӧти мач кватитӧ-лыйӧ, мӧд лыйӧ: кутшӧм пӧ тэ рӧзбойник быдман, тӧрыт пӧ миянсьыным вокъяснымӧс дойдалӧмыд! Сылы бара забеднӧ лои. Мач кватитіс, бара налы лыйис мачнад. Кыдзи пуля муні мачыд — кодлӧн ки ори, кодлӧн кок. Детина повзис и пырис керкаад. Найӧ мунісны гортаныс, а ай-мам локтісны ӧшинь улад и бара кутісны пинясьны: «Дас кык ая-пиа вӧліны, Шомвукваӧ мунісны, вошисны, а тэ рӧзбойник быдман, он-ӧ тшӧтш кӧсйы мунны да пропадитны сэтчӧ?!»
Детинаыд бара юаліс:
— Мамӧ, а мам, вӧліны-ӧ миян дас кык ая-пиаыс, тӧрыт и талун тай висьталӧны?
— Эз некод вӧвлы!
Коймӧд асыв кызь вит арӧса зонъяс локталісны, вӧчӧмаӧсь изйысь мач: «Талун пӧкӧритам нин!» — шуӧны.
Детина бара мамлы вӧзйысьӧ: «Мамӧ, а мам, зонъяс ворсӧны, петала ог?»
— Эн пет, пиӧ, гырысь зонъяс локтӧмаӧсь, ӧбӧдитасны.
— Лэдзан кӧть он, а ме быть петала!
Детина петіс, пельӧс дорӧ бара и сувтіс. Сылы ӧти мач кватитӧ-лыйӧ, мӧд лыйӧ. Мортыдлы и бара забеднӧ лои. Детинаыд мачтӧ кватитіс и лыйис налы. Кыдзи пуля муніс, кокӧ сюрӧ — кок орӧ, киӧ веськалӧ — ки орӧ (но вины эз ви, а сідзи раниталіс). Детина повзис и пырис керкаад бара.
Бара воисны ай-мам, бара кутісны пинясьны: миянсьыным пӧ пиянсӧ ставнысӧ дойдалӧма, оз-ӧ пӧ Шомвукваад кӧсйы мунны да сэні дас кык ая-пиа моз пропадитны.
Детина и шуӧ: «Мамӧ, а мам, мый нӧ тайӧ, коймӧд пӧв висьталӧны, пропадитісны-ӧ дас кык ая-пиаыс Шомвукваад?
Мамыд и висьталіс: вӧлі пӧ, пиӧ.
— А вӧлі кӧ, вай меным кос нянь косьты.
Мам косьтіс. А детинаыд сэк кості вӧрӧ кайліс, пыжпу вӧчис, лэччӧдіс пельпом вылас, пыж заводитіс вӧчны. Ӧти лунӧн и эштӧдіс пыжсӧ.
Ва вылӧ лэдзис пыжсӧ, запасъяс, мый колӧ, лэччӧдліс, мамкӧд прӧщайтчис и мӧдӧдчис катны Шомвукваӧ дас кык ая-пиа корсьны. Лун катіс, мӧд, коймӧд лунӧ воис. Тӧдчӧ, кӧн керкаыс вӧлӧма. Мӧд асывнас заводитіс выль керка тшупны. Лунӧн и эштӧдіс керкасӧ. Сэсся тшамъя вӧчис. Выль керкаӧ водіс узьны первой вой.
Быдсяма бурсӧ вӧтасьӧ. Быттьӧкӧ вӧрӧ кайис кыйсьыны, и став прӧмысыс воча локтӧ — ӧдва вермис лэччӧдны да тшамъяӧ меститны. Сэсся быттьӧ ва вылӧ лэччис, и став чериыс воча локтӧ.
Сідзи и пондіс овны. Чери-яй воча локтӧ, ӧдва вайны вермӧ. Вӧрӧ каяс — прӧмыс воча локтӧ, ӧдва лэччӧдӧ да тшамъяӧ меститӧ. Ва вылӧ лэччас — чериыс воча локтӧ, пыжсӧ тырӧн сӧвтас.
Коркӧ сійӧ друг казяліс, мый запасъяссӧ быттьӧ кодкӧ вӧрзьӧдлӧ. Ӧтчыд дай, мӧд пӧв дай, коймӧд пӧв дай. Сэсся сідзи вӧчис: талун быттьӧ пусис, пажнайтіс и вӧрӧ мӧдӧдчис, а ачыс вӧрӧ эз мун, ӧшинь дорсӧ калькнитіс и кутіс видзӧдны-караулитны керка пытшкӧссьыс, коді сэтчӧ волывлӧ.
Петіс порог улысь веж юрсиа ныв, коскӧдзыс юрсиыс, — красавича. Ныв пач ломтіс, кутіс пусьыны-пӧжасьны. Морт ньӧжйӧникӧн матыстчис да матыстчис ӧдзӧс дорас да кыдзи тай зырӧдіс — и юрсиӧдыс кутіс нывтӧ. Иван и шуис:
— Кытчӧ менсьым айӧс да вокъясӧс воштін? Вай бур ног!
— Кысь ме сета?! Менам ай-мам найӧс сёйисны. Тӧдан он сійӧ! А менӧ тэ босьт ас саяд гӧтыр вылӧ, пондам гозъя моз овны. Ме тэныд вая дас кык ая-пиаыд пыдди дас кык пи, кок пыдӧсныс — тӧлысь, юр пыдӧсныс — шонді.
Пондісны овны гозъя моз. Иван вӧралӧ, чери кыйӧ, ва вылӧ лэччылас — ӧдва вермӧ чери катны. Кӧзяйка горт олӧ. Олӧны нин кузякодь. Гӧтырыд и сьӧкті. Воис чужтан лун-вой. Верӧсыс сэк кежлӧ вӧрӧ эз нин пет, гортӧ кольччис. Гӧтыр вайис нёль пи, кок пыдӧсныс — тӧлысь, юр пыдӧсныс — шонді. Кутісны сідзи овны-вывны. Мӧдысь сьӧкті гӧтырыд. Бара воис чужтысян кад. Бара коркӧ, шогаліс-керис да, вайис нёль пи. Иван век вӧр прӧмыс кыйӧ-виӧ, чери кыйӧ. Тшамъяяс ставыс тырисны. Коймӧдысь гӧтырыд сьӧкті. И бара чужисны нёль пи, кок пыдӧсныс — тӧлысь, юр пыдӧсныс — шонді.
Олӧны зэв бура. Коркӧ Иванлӧн дум вылас уси гортыс. Кӧзяйкалы шуис: «Ме гортӧ лэччыла, пӧрысь мам вӧлі да, гашкӧ нин, кулі». — «Гортад кор мунан, — гӧтырыс шуӧ, — тайӧ олӧмтӧ эн висьтав. Висьталан кӧ, став олӧмтӧ^Олӧм — тані: овмӧс./^ кольк пытшкӧ качнита, ачым пежга кӧрӧ пӧртча, пиянъясӧс юсьӧ пӧрта, и тась ми весасям, мӧдӧдчам море ді вылӧ». — «Ог, ог висьтав, — шуис Иван, — ог ошйысь».
Прӧщайтчисны, и Иван лэччис гортӧ. Мам ловъя на. Мамлы зэв любӧ лои — пи воис гортӧ дзоньвидзаӧн.
Олісны мамкӧд, гашкӧ, вежон мында. Кутіс нимавны — воча вок гӧтрасьӧ. Корисны мамтӧ да Ивантӧ пир вылӧ. Пир вылӧ петісны мама-пиа. Сэні, дерт, винаӧн да, мый да юктасьӧны. Юисны-сёйисны, и войтырыд гажмыштісны. Иван эськӧ йӧзыс серти ёна юис, но эз ёна гажмы. Ставыс кутісны ошйысьны. Ӧти шуӧ, менам пӧ вӧлӧ кутшӧм бур. Мӧд: менам овмӧсӧ бур. Коймӧд: менам гӧтырӧ бур. Иван век чӧв кывзӧ. Но, дерт, кодыд он вермы садьыд моз кутчысьны. Да и шуӧ: «Мый ті ошйысянныд! Вот ме кӧ эськӧ висьтася, вот и ошйысьӧм лоӧ! Вот менам Шомвукваын олӧм-вылӧмыд: став тшамъяясӧй тырӧмаӧсь чериӧн да яйӧн, да пӧткаӧн; дас кык пи менам: юр пыдӧсныс — шонді, кок пыдӧсныс — тӧлысь; а гӧтыр менам — красавича!
Сэсся керкаад быттьӧ пӧсь кодь лои, да Иван шуӧ: петавла пӧ ывлаӧ, пальӧдчышта. Петіс кильчӧ вылӧ. Видзӧдӧ — дас кык юсь лэбӧны, муяс вомӧн пежга кӧр котӧртӧ. Иванлӧн и горӧдсис: «Ӧ-ӧ, пиянъясӧ, пиянъясӧ, айныд ӧд ме тані!» А юсьяс сӧмын шуисны: «Лык-лык, лык-лык!» Пежга кӧр нинӧм эз шу. Мунісны и ставыс. Мунісны найӧ море ді вылӧ. Кольк качнитісны — море ді вылын Шомвукваса овмӧсыд и лои.
А Иван мӧдӧдчис бӧрвывтіныс, подӧн мунӧ век. Гашкӧ, во джын муніс. Коркӧ и аддзис море ді вылысь найӧлысь оланінсӧ. Берегсянь шыасис:
— Эй, пиянъясӧ, вуджӧдӧ менӧ!
А пиянъяс сэні купайтчӧны-керӧны да оз и чукӧстчывны. Мам и шуис: «Челядьӧ, тайӧ носӧвиксӧ сета, босьтӧ да мунӧ вуджӧдӧ эсійӧ кык кока понсӧ».
Вуджӧдісны батьнысӧ. Кӧзяйка и кутіс пинясьны: «Ой, кык кока понйӧ, мыйла нӧ тэ вӧрзьӧдін миянӧс места вылысь, мыйла ошйысин!» — сідзи чиршӧдлыны пондіс.
Сэсся сідзи неуна олыштісны, и шуис кӧзяйка: «Но, мунам бӧр гортад! Бара кольк пытшкӧ качнитіс ді вывсьыс овмӧссӧ. Верӧссӧ пӧртіс пежга кӧрӧ, ачыс пежга кӧрӧ жӧ пӧртчис, челядьяссӧ — юсьясӧ. И мӧдісны море ді вылысь гортӧ. Воисны коркӧ верӧсыслӧн чужанінӧ. Мам ловъя на. Качнитісны кольксӧ — шомвукваса овмӧсыс лои. И овны да вывны зэв бура кутісны. Челядьяс быдмӧны, мам пӧрысьмӧ. Коркӧ дыр мысти мам кулі, сійӧс дзебисны, гуалісны кыдзи колӧ. И ӧні на олӧны-вылӧны. Пом.
