СИКТСА ИЧӦТ ШКОЛАЯСЫН
ДА ФЗС-са МЕДВОДДЗА КОНЦЕНТРЫН
МАТЕМАТИКА ВЕЛӦДАН ПРОГРАММА
(Воддза индӧдъяс)
1. Ичӧт да шӧр школа йылысь ЦК ВКП(б)-лӧн шуӧм индӧ ичӧт школаясын вывті слаба велӧдан удж пуктӧм йылысь, мый вӧсна челядь оз вермыны шедӧдны ён общеобразовательнӧй знанньӧяс да навыкъяс. Ӧттшӧтш такӧд индӧ школаяслы уджсӧ сувтӧдны сідз, мед эськӧ сійӧ вермис тырмӧдз сетны челядьлы систематическӧй знанньӧяс, наука основаяс кузя. Тайӧ шуӧм подув вылын и лӧсьӧдӧма программа проектсӧ.
2. Быд волысь программнӧй материал юкӧма куим пельӧ. Татшӧм юкӧмыс отсалӧ индӧм кадын кокньыдджыка тӧдмӧдны математика материал. Тайӧ юклӧмыс, дерт, примернӧй.
Велӧдан группа, челядь подготовка да мукӧд местнӧй условйӧяс серти материалсӧ позьӧ вежлавны. Сӧмын оз ков вунӧдны, мый быд волы индӧм объёмсӧ колӧ быть проработайтны сійӧ во вылын, кутшӧмӧ индӧма.
Коймӧд юкӧн пытшкас материал юкӧма тадзи: лыд вылӧ босьтӧм, мурталӧм да чертитӧм; лыд вылӧ босьтӧм гырысьджык группаын торъялӧ быдса да юкӧна лыдъяс вылӧ. Материалсӧ татшӧм ногӧн юклӧмӧн позьӧ бурджыка лӧсьӧдны торъя юкӧнъяслысь объёмсӧ.
Татшӧм пӧрадок вылӧ колӧ видзӧдны кыдз примернӧй методическӧй система вылӧ.
Дерт, эз эськӧ ло веськыд, мӧдіс кӧ велӧдысь механически олӧмӧ нуӧдны тайӧ программасӧ.
Методикалӧн тайӧ принципъяс математикасянь требуйтӧны йитны торъя элементъяс, мед эськӧ ӧти разделыс чорзьӧдіс да ёнмӧдіс мӧд разделса материалсӧ.
Практика уджъяс нуӧдігӧн колӧ разнӧй юкӧдса материалсӧ пуктыны орччӧн да став проработкасӧ нуӧдны ӧткодь принцип серті.
Арталӧм велӧдан кад юклӧм вит во вылӧ
ПЕРВОЙЯ ВО
І ЮКӦН — 55 час
1. Тӧдмавны, мый челядь тӧдӧны кад, лыдпас да пространство вежӧртӧм йылысь (веськыдвыв, шуйгавыв; водзладор, бӧрладор; вылын, улын; унджык, этшаджык; дженьыд, кузь; кыз, вӧсньыд; джуджыд, ляпкыд; важӧн, ӧні; талун, тӧрыт, аски; водзджык, сёрджык да с. в.). Кужны лыддьыны дасӧдз (бӧрсянь да водзсянь). Тӧдмӧдны 10-ӧдз лыдъяс пасъян ногӧн. 10-ӧдз содталӧм да чинталӧм. Кужны артавны (содтӧмӧн да чинтӧмӧн) гозйӧн дасӧдз, а сідзжӧ мӧвпӧн артавны. Тӧдмӧдны чинтан да содтан пасъяскӧд: + (содтанпас), − (чинтанпас). Уна-ӧ ставыс лоӧ = (знак равенства).
2. Муртасьӧм да чертитчӧм
а) Тӧдмӧдны фигураяскӧд: квадрат, веськыдпельӧса, куимпельӧса да кытш. Серпас вылысь кужны найӧс аддзыны, торйӧдны ёрта-ёртсьыныс; веськыда найӧс нимтыны (назвать); кужны вундавны кабалаысь, картонысь, фанераысь; кабала клеткаяс серти чертитны веськыдпельӧсаӧс да квадрат; кужны гижтыны кытш, сьӧм да стӧкан пыдӧс серти; кужны корсявны тайӧ фигураяссӧ ас гӧгӧрса олӧмысь.
б) Веськыд да чукля визь: Кужны торйӧдны веськыд визь кабала вылысь чукля визьысь. Кужны линейка серти нуӧдны веськыд визь. Корсьны веськыд да чукля визьяс ас гӧгӧрса олӧмысь.
в) Сьӧмкӧд тӧдмасьӧм; (1 ур, 2 ур, 3 ур, 5 ур, 10 ур). Кужны лыддьыны монетаясӧн колана сумма 10 урӧдз. Кужны мынтысьны да босьтны сдача 10 урӧдз.
г) Тӧдмавны метрӧн да метр джынйӧн, кужны муртасьны тайӧ муртасъяснас. Видзӧдӧмӧн (муртавтӧг) висьтавны, ыджыд-ӧ кутшӧмкӧ предметъяслӧн костныс. Воськовъясӧн веськыд визь мурталӧм.
ІІ ЮКӦН — (55 час)
1. Лыд вылӧ босьтӧм
Арталӧм да лыддьӧм 20-ӧдз. Кужны лыддьыны да гижны бӧрӧн да водзӧн 20-ӧдз. Содталӧм да чинталӧм 20-ӧдз. Мӧвпӧн кызьӧдз гозъясӧн артасьӧм: витъясӧн, куимъясӧн, нёльясӧн. Сёӧдз арталӧм. Лыдпас гижӧд 100-ӧдз.
2. Мурталӧм да чертитчӧм
Тӧдмавны сантиметр да сантиметрӧвой лента да кужны муртасьны сійӧн. Тӧдмавны килограмм, кило джын. Кокньыд торъяс вески вылын гираясӧн веситны кужӧм. Такӧд ӧттшӧтш паськӧдны мускульнӧй память сьӧкта вылӧ. Ки йылын сьӧкта тӧдмалӧм. Тӧдмасьны литрӧн, литр джынйӧн да литр нёльӧд юкӧнӧн. Тӧдны, уна-ӧ тӧрас (позяс пуктыны) кутшӧмкӧ дозйӧ ва, йӧв да с. в.
3. Сьӧм пасъяс (монетаяс) 15 ур, 20 ур, 1 шайт. Кужны лӧсьӧдны сьӧм пасъясӧн колана сумма. Кужны 20-ӧдз сетны сдача.
ІІІ ЮКӦН — (60 час)
1. Лыд вылӧ босьтӧм
Содталӧм да чинталӧм дзонь дасъясӧн 100-ӧдз. (Быд сикаса артасьӧм, сӧмын мед эз пет дзонь дасӧн содталӧмысь да чинталӧмысь).
2. Геометрическӧй телӧясӧн тӧдмасьӧм да артасьӧм.
Тӧдмӧдны: куб, шар, брус (нёльпельӧса), чурка (цилиндр); кужны найӧс мӧда-мӧдсьыс тӧдмӧдны да нимтыны. Корсьны лӧсяланджык формаа геометрическӧй телӧяс ас гӧгӧрса олӧмысь.
3. Часікӧд тӧдмасьӧм
Вӧчны часі циферблат да стрелкаяс. Кужны висьтавны кад часі серті. Час, сутки, декада, тӧлысь. Тӧдны, кымын сутки декадаын, кымын пятидневка декадаын. Кымын час суткиын.
ІV ЮКӦН — (50 час)
1. Лыд вылӧ босьтӧм
Ӧктӧм да юкӧм 20-ӧдз. Тӧдмӧдны ӧктан да юкан паскӧд. Вежӧртны 1/2, 1/4, кужны кык да нёль пельӧ юкны предмет. Кужны лыдпасӧн корсьны нёльӧд юкӧн, джын да.
2. Муртасьӧм да чертитӧм
Кужны воськолӧн тӧдмавны мыйкӧ ыджда колас. Веськыд визь кузя гезйӧн муртасьӧм: кужны муртас лыддьыны да лӧсьӧдны столбика диаграммаяс клеткаяс серти (клеткаыс босьтсьӧ муртас пыдди).
Тӧдмасьны схемаа серпасъяскӧд да чертёжъяскӧд (веськыд пельӧса формаа фигураяскӧд, мастерскӧйын уджалігӧн).
4. Вося кад
Тӧдны, кыдзи шусьӧ кольӧм да ӧнія тӧлысь. Тӧдны, кымын тӧлысь воын да кыдзи найӧ шусьӧны. Кымын лун тӧлысьын, кымын пятидневка да декада.
ІІ. ВО ГӦГӦР РЕШАЙТЧАН ДА АРТАСЯН МАТЕРИАЛ
1. Челядьлысь ворсанторъяс туйдӧдны сідз, мед сэтчӧ пырис лыд: босьтӧм; мурталӧм да планалӧм: домино, горань, городки, „гӧрдъяс да еджыдъяс", кооперативӧн ворсӧм, военнӧй ворсанторъяс да с. в.
2. Конструктивнӧй удж да ворсантор челядьлысь ӧтлаавны стрӧительнӧй материалкӧд (кубик, брусок, джекпом — чурка). Велӧдны конструируйтчан уджӧ — медводдза кадас челядь мед велаласны юкны эматоръяс пространствоын да плоскосьт вылын. Решайтчӧны татшӧм задачаяс: кыдз бурджык лӧсьӧдны пызан-улӧс классын, сёянінын, челядь пельӧсын; кыдзи лӧсьыдджык ӧшӧдны картина стенмӧ; кыдзи бурджык вӧчны плакат да стенгазета группаын.
3. Рӧщӧтъяс вӧчсьӧны челядьлысь олӧмсӧ да ужсӧ лӧсьӧдігӧн: школаын, гортын, рабочӧй комнатаын, град йӧрын да с. в.
а) Кутшӧма волӧны школаӧ челядь (код звеноын медбур волывлӧм), кымын ужалан лун пятидневкаын, декадаын, тӧлысьын, уна-ӧ эм быдсяма велӧдчан отсӧгъяс да уна-ӧ инвентар челядь пельӧсын, музейын, группаын; уна-ӧ колӧ паськӧм-кӧмкот группалы да мукӧдтор; кымын лун мунӧ разнӧй удж вылӧ.
б) Кымын да кутшӧм рабочӧй кӧлуй колӧ звенолы, группалы; уна-ӧ колӧ материал, медым вӧчны кутшӧмкӧ тор уджалан комнатаӧ; уна-ӧ материал да мукӧд пӧлӧс кӧлуй ковмас, медым лӧсьӧдны разнӧй пельӧсъяс: военнӧй, гӧрд пельӧс, школьниклысь пельӧс. Рӧщӧтъяс кооперативын ньӧбасигӧн, вузасигӧн; уна-ӧ колӧ мынтыны сьӧм тӧварысь, уна-ӧ колӧ да веськыд-ӧ сетӧма сдача, кыдз посньӧдӧмӧн вежны сьӧм.
5. Колхозса, заводса олӧмкӧд, сӧвет уджкӧд, ывла вывса олӧмкӧд йитчан задачаяс да рӧщӧтъяс. Шуам, уна-ӧ колӧ сёян-юан вылӧ ӧтик мортлы, бригадалы, паськӧм вылӧ, культурнӧй уджъяс вылӧ да с. в.
Тӧдмӧдны, уна-ӧ колӧ лӧсьӧдны сёян посни скӧтлы мыйкӧдыра кежлӧ. Рӧщӧтъяс, кодъяс петкӧдлӧны ӧдсӧ да бурсӧ машина уджлысь киӧн ужалӧмкӧд воча, коллективнӧй уджалӧмлысь ӧтка ужалӧмкӧд воча; кыдзи быдмӧ октябрята группа.
Кыным выль школа либӧ выль группа восьтӧма сиктса сӧвет улын. Сравнитны ӧдсӧ вӧлӧн, подӧн, автомобильӧн ветлӧмлысь.
6. Графически, столбчатӧй диаграммаӧн материал оформляйтӧм да сійӧн пользуйтчӧм гортын, школаын да гӧрд пельӧсын. Диаграмма, коді петкӧдлӧ школаӧ челядьлысь волывлӧм, велӧдчысьяслысь состав да с. в.
Прӧстӧй схематическӧй рисунок лӧсьӧдчӧ, медым сы кузя вӧчны кутшӧмкӧ эматор.
7. Олӧмысь босьтӧм торъяс, кодъяс серти позьӧ тӧдны лыдъяс да лыдпасъяс: корсьны керка номер серти патера, нига лист бок да с. в.
8. Босьтны лыдпасъяс антирелигиознӧй удж кузя (кымын морт лэччис вӧрысь праздник кежлӧ да с. в.)
Сідзжӧ колӧ босьтавны лыдпасъяс, кутшӧма уджалӧны бригадаяс, кутшӧм удж производительнӧйджык: ӧтка либӧ бригаднӧй да с. в.
МӦД ВО
І ЮКӦН (55 час)
Лыд вылӧ босьтӧм.
Повторитны ӧктӧм да юкӧм 20-ӧдз, содтӧм да чинтӧм 100 (быд случай). Тӧдмӧдны содталӧмӧн да чинталӧмӧн кык нима лыдкӧд (шайт да ур; метр да сантиметр; сутки да час; час да минута). Чинтӧмӧн лыдъяс сравнивайтӧм (сы мындаӧнтӧ унджык, сы мындаӧнтӧ этшаджык).
Таблицаӧн ӧктӧм да юклӧм 100-ӧдз.
а) Водзын и бӧрӧн группаясӧн лыддьӧм, кыдз водзвывса удж ӧктан да юкан таблицалы.
б) ӧктан да юкан таблица (2, 5, 3, 4).
Мурталӧм да чертитӧм.
Кыдзи нуӧдны му вылын веськыд визь да сійӧс муртавны. Кужны муртавны кузя да пасьта площадьяслысь (град йӧрлысь, керка йӧрлысь). Кужны видзӧдӧмӧн тӧдмавны 100 метрӧдз расстоянньӧ.
Кужны чертитны план класслысь клетчатӧй бумага вылӧ. Тӧдмасьны масштабӧн. Кужны кузьта сетӧм серти чертитны бумага вылӧ веськыд визь.
ІІ ЮКӦН (55 ч.)
Лыд вылӧ босьтӧм.
Велӧдны водзӧ ӧктӧм да юкӧм кузя таблица (8,6,9,7).
Тӧдмӧдны, мый вежам кӧ местаӧн сомножительясӧс, произведенньӧ оз вежсьы.
Таблицатӧг ӧктӧм да юкӧм. Кык паса лыдӧс ӧти паса да кык паса лыд вылӧ ӧктӧм. (Кратнӧй лыдъяс сравнивайтӧм. Лыдӧс лыд вылӧ юкӧм. Лыдӧс содержанньӧ серти юкӧм). Став действийӧяс 100-ӧдз.
Юкӧнъяс: 1/2, 1/4, 1/8. Кужны тайӧясӧс гижны. Медпрӧстӧй преобразованньӧяс. Ӧткодь юкӧнъяс содталӧм да чинталӧм. (Круг юкӧм; веськыд визьяс вылын). Корсьны ӧти юкӧн кутшӧмкӧ лыдлысь.
Мурталӧм да чертитӧм.
Квадрат. Бокъяслӧн да пельӧсъяслӧн равенство. Веськыд пельӧс, сравнитны сійӧс ёсь пельӧскӧд да тшӧтшкӧс пельӧскӧд. Наугольник. Сетӧм ыдждаяс серті кужны стрӧитны квадрат, наугольник да линейкаӧн пӧльзуйтчӧмӧн. Квадратнӧй сантиметр, квадратнӧй дециметр.
Муртавны неыджыд веськыдпельӧсалысь площадь, вылас кв. метр пукталӧмӧн, кор сійӧс босьтан единица пыдди. Муртавны веськыдпельӧса разнӧй местаяс; тайӧ мурталӧмсӧ лыддьӧм. Кв. сантиметр пукталӧмӧн муртавны квадратъяс да веськыд пельӧсъяс; тайӧ мурталӧмсӧ лыддьӧм.
Юкны веськыд визь 2, 4, 8 пельӧ (кипомысь, инструментъястӧг). Юкны гӧгыльяс, квадрат да веськыдпельӧсаяс 2, 4, 8, пельӧ (куснялӧмӧн).
Кад мурталӧм.
Во, тӧлысь, декада, пятидневка, сутки, час, минута. Кужны висьтавны часі серти кад точнӧя и минутӧдз. Тӧдмавны, кыдз позьӧ кык ногӧн пасйыны кад (кык час лун — 14 час да с. в.).
ІІІ ЮКӦН (60 час)
Лыд вылӧ босьтӧм.
Кужны лыддьыны да гижны лыдпасъяс 1000-ӧдз. Вӧчны дзонь 100-сӧн быд сикаса действийӧ 1000-ӧдз.
Мурталӧм да чертитӧм.
Килограмм да грамм. 1/2 килограмм, 400 гр., 200 да 100 гр. Кужны веситны та ыджда гираясӧн. Кужны кипомысь тӧдмӧдны сьӧкта 2 да 3 килограмм гӧгӧр.
Муртавны разнӧй веськыдпельӧса местаяс да кужны заданньӧ серти чертитны наугольникӧн веськыдпельӧса фигураяс.
Веськыдпельӧса да сійӧ бокъяслӧн да пельӧсъяслӧн свойствояс.
ІV ЮКӦН (50 час)
Лыд вылӧ босьтӧм.
Кужны бура лыддьыны 1000-ӧдз. Медпрӧстӧй случайяс 1000-ӧдз ӧктӧмын да юкӧмын (гижӧмӧн). Ӧктӧм дзонь десяткаясӧн да сёясӧн ӧтка лыдпасъяс вылӧ. Кык паса да куим паса лыдъясӧс ӧтик паса лыдъяс вылӧ ӧктӧм. Юкны дзонь дасъяс вылӧ; куим паса лыдъясӧс ӧтик паса лыдъяс вылӧ юкӧм. Повторитны 1000-ӧдз арталӧм кузя став действийӧ. Содталӧм да чинталӧм кык нима лыдъясӧс (во да тӧлысь, сутки да час; час да минут).
Мурталӧм да чертитӧм.
Квадратнӧй клеткаяс вылӧ юклӧмӧн тӧдмавны квадрат да веськыдпельӧса фигураяслысь площадьяс.
Килограмм да грамм йылысь повторитӧм. Сетны выль поняттьӧ тонна йылысь. Тӧдмавны 50 граммкӧд. Кужны кипомысь тӧдмавны сьӧкта (2, 3 да 5 кг).
Задачаяслы примернӧй материал.
1. Математикаа ворсанторъяс — коллектива да ӧткаяс:
а) кооперативӧн ворсӧм (ньӧбасьӧм да вузасьӧм). Шуам, уна-ӧ сулалӧ став тӧвар, кутшӧм доныс тӧварыслӧн. Уна-ӧ ньӧбӧма тӧвар тайӧ доннас. Сьӧм посньӧдӧм. Сдача тӧдмалӧм;
б) истӧгӧн ворсӧм. Мыйтакӧ истӧгысь фигураяс стрӧитӧм;
в) крестикъяс да магическӧй квадратъяс вӧчалӧмӧн ворсӧм да мукӧд ног;
2. Челядьлӧн труд рабочӧй комнатаын да пришкольнӧй участокын;
а) материал лыддьӧм, коді да мый вӧчны мунас, удж сулалан дон, удж вылас уна-ӧ мунас кад. Напр. кузь-ӧ колӧ пӧв, медым вӧчны ящик, кор тӧдса сійӧ бокыслӧн кузьтаыс; кымын сорт да уна-ӧ колӧ кӧйдыс град йӧрӧ кӧдзны, кор сетӧма ыдждасӧ град йӧрлысь.
3. Учёт да рӧщӧт, кодъяс йитчӧны челядьлысь олӧмсӧ организуйтӧмкӧд, напр.: уна-ӧ колӧ чукӧртны сьӧм, медым судзӧдны детскӧй газетъяс; кымын газет судзӧдны группа вылӧ; кымын нига колӧ корсьны школьнӧй библиотекаӧ содтӧд вылӧ, кор тӧдӧны, уна-ӧ колӧ нига ӧти велӧдчысьлы. Уна-ӧ кад мунӧма группалӧн либӧ ӧтик мортлӧн челядь ворсан площадка бурмӧдігӧн; кымын морт ковмас весавны сетӧм площадка. Лыддьыны, мый дон сувтас да уна-ӧ ковмас материал медым лӧсьӧдны лыжи, дадь, коньки да с. в.
4. Ас вӧчӧм да дась сетӧм задачаяс решайтны дзоньвидзалун кутӧм йылысь: уна-ӧ мунӧ рӧскод сӧстӧмлун кутӧм вылӧ (майтӧг, щӧтка да с. в.). Унаӧн-ӧ этшаджык кад видзӧ общественнӧй прачечнӧй. Уна-ӧ пӧлагайтчӧ оланін норма (джодж пасьта, ӧшинь ыджда) ӧти мортлы; сравнитӧй нормасӧ ас оланін ыдждаяскӧд. Уна-ӧ колӧ сьӧм, медым лӧсьӧдны гортад аптечка. Арталӧй, кыдзи медбур используйтны лунтырся кад (лунъя режим). Кыдзи юксьӧ лун быдсяма удж уджалысьяслӧн.
5. Составляйтны да решайтны задачаяс сійӧ даннӧйяс серти, кодъясӧс ті чукӧртід природа да труд наблюдайтігӧн (температура мерайтӧм, лым джуджда мурталӧм, уна-ӧ вӧлі кӧдзыд, мича, зэра лун; мерайтны ӧзимлысь судта да быдсяма турунъяслысь уна сикаса быдман условйӧ дырйи; югыд, шоныд, ва температура; вой да лун кузьта вежласьӧм, да с. в.).
6. Арталӧм да рӧщӧт, коді йитчӧ колхозса овмӧскӧд: скӧт видзӧм да пӧтка видзӧм; тӧдмавны — чипан уна-ӧ вайӧ кольк, уна-ӧ мӧс вайӧ йӧв; тӧдмавны бурлунсӧ кывтӧм пемӧсъяслысь да пӧткалысь (лыдпасӧн). Уна-ӧ мунӧ налы кӧрым (суткиӧн да тӧлысьӧн). Рӧщӧтъяс, кодъяс йитчӧны град йӧркӧд. Тӧдмавны уна-ӧ ковмас кӧйдыс; тӧдмавны, уна-ӧ воис урожай. Гижавны уджалан кӧлуй (ставыс уна-ӧ, ньӧбан доныс, сулалан доныс).
Тӧдмавны кӧйдыслысь чужанлунсӧ (унаӧ чужӧ 100 тусьысь). Град йӧрса, сад вывса, му вывса вредительясӧн (гагъяс) сёян убытка. Лыддьыны урожай, уна-ӧ воис ар вылысь, гектарысь.
7. Задачаяс, кыдзи бура пуктыны удж колхозын да фабрика вылын; уна-ӧ кад да материал ковмас, мед вӧчны кутшӧмкӧ тор — ӧтлаӧдӧй машина да кипомся удж, коллектива да ӧтка удж.
Машинаяслӧн уж вӧчан нормаыс (тракторлӧн, вундан машиналӧн, вартан машиналӧн да мукӧдлӧн). Сідз жӧ тӧдмӧдны удж йылысь заводын (челядь мам-бать уджалан предприяттьӧын). Первойя выводъяс да обобщенньӧяс: вӧчан удж зависитӧ сыысь, кутшӧма уджсӧ организуйтӧма; машинаӧн-ӧ ужалӧны, кутшӧм дисциплинаыс, кутшӧм ногӧн ужалӧны — ёна-ӧ пырӧма социалистическӧй методъяс уджас — соцсоревнованньӧ, ударничество.
8. Задачаяс да рӧщӧтъяс выль олӧм вӧсна тышкасьӧмыс — здоровӧй, садь, ен тӧдтӧм, культурнӧй олӧм вӧсна; рӧщӧтъяс, кодъяс петкӧдлӧны лёклунсӧ вина юӧмлысь, енлы эскӧмлысь да дурка олӧмлысь.
9. Тӧдмӧдны (ориентируйтчыны) местаӧн да кадӧн: уна-ӧ колӧ пӧра, медым воны ӧти пунктсянь мӧдӧдз, мунны кӧ подӧн, вӧлӧн, поездӧн. Тӧдмӧдны картакӧд да масштабкӧд.
10. Вӧчны посньыдик уджъяс пространствоын да плоскосьт вылын предметъяс распределитӧм кузя. Решайтны татшӧм задачаяс: кыдз бурджык лӧсьӧдны мебель классын, столӧвӧйын, детскӧй пельӧсын; кыдзи лӧсьыдджыка ӧшӧдны картина.
КОЙМӦД ВО
І ЮКӦН (40 час)
Лыд вылӧ босьтӧм
Лыддьыны кужны 100-ӧдз да 1000-ӧдз (1000-ӧдз сӧмын прӧстӧй случайяс, кыдзи: 200 + 300, 500 − 300, 400 × 2, 800 : 4, 420 + 200, 620 − 400, 350 × 2, 840 : 2 да с. в.), тӧдмӧдны скобкаясӧн решитчан медпрӧстӧй случайяскӧд.
Повторитны 1000-ӧдз содталӧм да чинталӧм вылӧ став случайсӧ.
Повторитны кокни случайяс 1000-ӧдз содталӧм да чинталӧм вылӧ, мый тӧдмалӧма кык во чӧжӧн. Кык паса лыдӧс ӧктыны кык паса лыд вылӧ. Куим паса лыдӧс юкны кык да куим паса лыд вылӧ.
Мурталӧм да чертитӧм
Кужны муртавны веськыд визь. Кужны масштаб серти чертитны планъяс веськыд пельӧса садлысь, град йӧрлысь да с. в. Кужны сійӧ ставсӧ масштабсяньыс вуджӧдны план вылӧ. Кужны лыддьыны да чертитны столбика диаграммаяс, кор ӧти клетка босьтсьӧ кутшӧмкӧ лыд пыдди.
ІІ ЮКӦН (40 час)
Лыд вылӧ босьтӧм
Сьӧкыдджык примеръяс ӧктӧм да юкӧм кузя 1000-ӧдз. Кык паса лыдӧс ӧктыны кык паса лыд вылӧ; куим паса лыдӧс юкны кык паса да ӧти паса лыд вылӧ. Прӧверитны ӧктӧмсӧ юкӧмӧн, а юкӧмсӧ ӧктӧмӧн. Кужны лыддьыны да гижны 100 000-ӧдз. Кужны юкны классъяс да разрадъяс вылӧ; кужны висьталӧм кузя лыддьыны да гижны лыдпас, кужны пуктыны щӧті вылын.
Ёнмӧдны да вайӧдны системаӧ мераяс йылысь тӧдӧм: километр, метр, дециметр, сантиметр, миллиметр. Веситчӧм кузя: тонна, центнер, килограмм, грамм.
Мераяс му мерайтӧм кузя — ар да гектар. Тӧдны кутшӧм соотношенньӧ тайӧ мераяс костын. Чинталӧм да ӧти мӧдӧ вайӧдӧм; кужны тайӧ мераясӧн пӧльзуйтчыны мурталігӧн да веситчигӧн.
Прӧстӧй юкӧнъяс (дробъяс). Повторитны прӧстӧй юкӧнъяс йылысь, кодъясӧс тӧдмалӧма мӧдӧд во вылын: 1/2, 1/4, 1/8, 1/3, 1/6, 1/5, 1/10. Ӧткодь знаменателя юкӧнъясӧс содталӧм да чинталӧм.
Геометрическӧй материал.
Ар да гектар мурталӧм. Эккерӧн ужалӧмӧн, гезйӧн мурталӧмӧн либӧ полевӧй циркульӧн уджалӧмӧн вӧчны квадрат да веськыд пельӧсаӧс. Кужны клеткаяс кабала вылӧ масштаб серти вӧчны неыджыд веськыдпельӧса мулысь. Веськыд пельӧса диаграммаяс чертитӧм масштаб серті.
ІІІ ЮКӦН (50 час)
Быдса лыдъяс
Кокньӧдӧм приёмъяс серти мӧвпӧн 1000-ӧдз содтӧм да чинтӧм.
1 000 000-ӧдз содталӧм да чинталӧмӧн став случайыс. Содтігӧн да чинтігӧн числӧяссӧ висьтавлӧм. Содтӧм прӧверитӧм содтан лыдъяссӧ местаӧс вежлалӧмӧн да чинтӧмӧн. Чинтӧмӧс прӧверитны содтӧмӧн. Татшӧм примеръяс решайтӧм: 25 + х = 42; х − 25 = 40; 60 − х = 16. Скобкаӧн решайтӧм. Ыджыд лыдъясӧс щӧті вылын содталӧм.
Даса юкӧнъяс.
Вежӧртны даса юкӧнъяс йылысь. Лыддьыны да гижны даса юкӧнъяс.
Геометрическӧй материал.
Веськыдпельӧса да квадрата муяслысь ыдждасӧ мурталӧм. Любӧй веськыдпельӧсалысь да квадратлысь ыдждасӧ тӧдмалӧм. План серти да масштаб кузя тӧдмалӧм веськыдпельӧса муяслысь ыдждасӧ. Кужны разбирайтчыны диаграммаясын масштаб кузя да условнӧй знакъяс кузя. Кужны уджалан комнатаын уджавны схематическӧй чертёжъяс кузя. Кужны вӧчны выкройка — кабалаысь, картонысь, жӧсьтысь, линейкаӧн, сантиметрӧн да угольникӧн ужалӧмӧн.
ІV ЮКӦН (40 час)
Быдса лыдъяс
Кык, дас да вит вылӧ мӧвпӧн лыдъясӧс 1000-ӧдз ӧктӧм. 1 000 000-ӧдз босьтӧм да юкӧм уна паса лыдъясӧс (отвлечённӧй да составнӧй именованнӧйясӧс). Ӧктӧм уна паса лыдӧс ӧтик лыд вылӧ, ӧтик нульӧн, десяткаяс вылӧ да кык паса лыд вылӧ.
Даса юкӧнъяс.
Медпрӧстӧй случайяс содтӧмын да чинталӧмын.
Прӧчент.
Тӧдчӧдны прӧченткӧд, кыдзи сёӧд юкӧнкӧд. Прӧчент пасъян ног.
Геометрическӧй материал.
Куимпельӧса. Куимпельӧсаяслӧн пельӧсъяс серти торъялӧм: веськыдпельӧса (ёсь пельӧса, тшӧтшкӧс пельӧса), пӧлӧс пельӧса; бокъяс серти — ӧткодь бокъяса, разнӧй бокъяса, кык-ӧткодь бока. Найӧс кужны чертитны, кор эм линейка, наугольник, циркуль; кужны вундыны. Пыдӧс, судта, йыв куимпельӧсалӧн. Свойство бокъясыслӧн, кор куимпельӧсаӧс вӧчӧма квадратысь да веськыдпельӧсаысь. Артавны ыджда куимпельӧсалысь.
ПРИМЕРНӦЙ МАТЕРИАЛ ЗАДАЧАЯСЛЫ ДА РӦЩӦТЪЯСЛЫ
1) Челядь уджкӧд мастерскӧйын йитчан задачаяс да рӧщӧтъяс. Бура учитывайтны, уна-ӧ мунӧ кад кутшӧмкӧ тор вӧчӧм вылӧ. Кужны вӧчны смета трудуголок оборудуйтӧм вылӧ (мый да уна-ӧ колӧ, сылӧн дон, дона-ӧ ставыс сулалӧ).
Бура учёт нуӧдӧмӧн кужны донъявны вӧчӧм тор (уна-ӧ муніс материал, пӧра, ёна-ӧ тшыксис инструмент амортизация).
Кужны муртавны ыджда уджалан комнаталысь, кужны бурджыка сувтӧдавны верстакъяс да станокъяс. Кужны вӧчны инвентарлы да материаллы список мастерскӧйын. Гӧгӧрвоны чертёжъяс да сідзжӧ схематическӧй рисунокъяс. Используйтны мурталана приборъяс да инструментъяс: циркуль, линейка, угольник ватерпас, уровень, ӧтвес да с. в.
2) Медпрӧстӧй уджъяс велӧдчысьяслӧн местносьтъяс вылын цепӧн да эккерӧн; кужны определитны площадь: ӧтка градлысь, садлысь, школьнӧй участоклысь, мед эськӧ бӧрвылас вуджӧдны ар да гектар вылӧ.
3) Кужны вӧчавны, решайтны да рӧщӧт вӧчны, кыдзи бурджыка котыртны удж колхозын, вӧрын да фабрикаын.
4) Кутшӧм бурлун агроминимум нуӧдӧмын — ёна-ӧ сійӧ кыпӧдӧ урожайносьт: весалӧм кӧйдысӧн кӧдзӧм, куйӧдӧн да мукӧд вынсьӧданӧн му бурмӧдӧм, ёг турун да вредительясӧс бырӧдӧм, водз гӧрӧм, арын гӧрӧм, бур севооборот да с. в. Вӧчны подсчёт, уна-ӧ колӧ кӧйдыс фонд колхозлы, кор тӧдан кӧдза площадь. Сетавны задачаяс колхозын доход юкӧм вылӧ. Кужны вӧчны подсчёт рабочӧй да колхозник ордса книжкаяс кузьта.
Кутшӧм бурлун зооминимум нуӧдӧмын. Шӧркоддьӧм доход кывтӧм пемӧсъяссянь.
Ловъя сьӧкта мӧслӧн. Уна-ӧ колӧ кӧрым колхозса став пемӧслы. Кужны вӧчны рӧщӧт мӧсъясӧс нормаӧн вердӧм кузя.
Кужны вӧчны прӧстӧй сметаяс, мед эськӧ колхозӧс оборудуйтны машинаясӧн, мед вӧчны курӧг видзанін, кролик видзанін да с. в.
5) Кыдзи лэптӧ уджлысь производительносьт машина видз да му ужалӧмын, сідзжӧ вӧрын. Сравнитны уджлысь производительносьт киӧн да машинаӧн уджалігӧн.
4) Культура революция удж лыдпасӧн петкӧдлӧм: кыдзи содӧ грамотносьт, всеобуч олӧмӧ пӧртӧм, кутшӧма челядь волывлӧны школаӧ, уна-ӧ мунӧ сьӧм всеобуч вылӧ, мый сетӧ государстволы всеобуч нуӧдӧмӧн. Кутшӧм вермӧмъяс эм дошкольнӧй воспитанньӧын: челядь лыд, тайӧ удж вылӧ воысь воӧ сьӧм лэдзӧм. Кыдзи бурмӧ олӧм: общественнӧй питанньӧ, клубъяс, школаяс, больничаяс содӧм да с. в.
5) Масштабӧн пӧльзуйтчӧмӧн тӧдмавны районъяслысь площадь ыджда кв. километрӧн. Тӧдны ылын-ӧ (кымын километр) ас сиктсяньыд районнӧй, областнӧй да краевӧй центръясӧдз. Тӧдмӧдны карта серти юяслысь да туйяслысь кузьтасӧ. Решайтны сэтшӧм задачаяс, кодъяс эськӧ сетісны тӧдӧм, кыдзи ӧдйӧджык воӧдчыны ӧти пунктсянь мӧдӧдз, да кутшӧм ногӧн позьӧ мунны ӧдйӧджык (подӧн, вӧлӧн, поездӧн да с. в.).
Кужны вӧчны прӧстӧй рӧщӧтъяс быд сикаса письмӧ ыстӧм кузя.
6) Артавны сэтшӧм торъяс: кор вӧлі (кутшӧм воӧ, векӧ) кутшӧмкӧ революционнӧй событтьӧ. Дыр-ӧ (ыджыд-ӧ) кост шуам, 1905 во костын да октябрса революция костын, да с. в.
7) Кужны вӧчны мусинлысь анализ да результатсӧ петкӧдлыны диаграммаясӧн. Артавны парник вӧчӧм вылӧ смета. Кужны артавны удж нуӧдӧм; нуӧдны природалысь календар.
Определитны вегетационнӧй период быд сикаса культура пуктӧмлысь. Определитны пуктан да идралан срокъяс няньяслы да мукӧд пӧлӧс пуктасъяслы.
8) Статистическӧй материал. Артавны йӧз лыд районысь, школаысь. Мыйта мужик да нывбаба грамотнӧйӧсь, неграмотнӧйӧсь. Мыйта став челядь. Мыйта на пиысь велӧдчӧны школаын. Уна-ӧ профсоюзса, ВКП(б) да ВЛКСМ-са шленъяс. Уна-ӧ пионер. Сиктсӧвет улын уна-ӧ лыддьыссьӧ му. Нуӧдны учёт лыддьысян керка уджлысь, больнича, ветлечебнича уджлысь.
Тіян сиктсӧветулысь уна-ӧ йӧз ужалӧны вӧрын. Кымын вӧв ужалӧ.
9) Кооперация удж йылысь босьтны лыдпасъяс (кымын морт охватитӧма быд сиктса кооперацияӧн. Мый дон вузасьӧ кооператив во гӧгӧр, тӧлысьӧн да с. в.
Тайӧ став материалсӧ колӧ кужны оформитны графически.
НЁЛЬӦД ВО
І ЮКӦН (40 час)
Быдса лыдъяс.
100-ӧдз, 50-ӧдз мӧвпӧн ӧктӧм. Водзӧ нуӧдны удж быдса лыдъяс (нимтӧм да нима) ӧктӧм да юкӧм вылӧ. Миллионӧдз — гижӧмӧн. Ӧктыны уна паса лыдъяс, кор шӧрас эм нуль. Юкны уна паса лыдъяс кык паса да куим паса лыдъяс вылӧ (кокнидик случайяс). Юкӧм, кор кольӧ остаток. Скобкаясӧн артасьӧм. Юкны уна паса лыд ӧти паса лыд вылӧ, быдса десятокъяс вылӧ. Кыдзи шусьӧны лыдпасъяс ӧктігӧн да юклігӧн. Ӧктӧмӧс юкӧмӧн прӧверитӧм да юкӧмӧс ӧктӧмӧн прӧверитӧм. Решайтны татшӧм нога примеръяс: х × 7 = 105; 78 : х = 39; х : 15 = 4. Скобкаӧн артасьӧм.
Даса юкӧнъяс:
Вежӧртны даса юкӧнъяс йылысь. Лыддьыны да гижны даса юкӧнъяс. Преобразуйтны даса юкӧнъяс (напр., татшӧмъясӧс — 0,2 = 0,20). Сравнивайтны даса юкӧнъяс. Кыдзи йитчӧны даса юкӧнъяс метрическӧй мераяскӧд. Кыдз позяс кык нима лыд (кодӧс сетӧма метрическӧй мераын) гижны даса юкӧнӧн (5 м 25 см = 5,25 м.) да мӧдарӧ.
Прӧчент:
Прӧчент, кыдз сёӧд юкӧн. Прӧчентлӧн пас %. Корсьны ӧти либӧ кымынкӧ прӧчент сетӧм лыдпаслысь, кык действийӧӧн. Напр., 400-ысь корсьны 5%. Решитӧм: 400 : 100 = 4 (ӧти %). 4 ⋅ 5 = 20 (вит %).
Тӧдмасьны прӧчентнӧй транспортирӧн; медым кужны сійӧн чертитны гӧгрӧс диаграммаяс.
Геометрическӧй материал:
Веськыдпельӧсаяс да куимпельӧсаяс вылӧ юклӧмӧн муртавны мулысь ыжда. Кужны лыддьыны план да карта сиктлысь, колхозлысь, районлысь, крайлысь.
Масштаб серти тӧдмавны карта вылысь — ылын-ӧ кост ӧти пунктсянь мӧдӧдз.
Составляйтны кокньыдик графикъяс, коді петкӧдлӧ температуралысь вежласьӧмсӧ, растенньӧяслысь быдмӧмсӧ.
І ЮКӦН — 55 час ВО
ІІ ЮКӦН (40 час)
Быдса лыдъяс.
Кужны разрадъяс да классъяс лыддьыны да гижны миллиардӧдз. Миллиард, кыдз счётнӧй единица. Кужны лыддьыны гырысь лыдпасъяс. Кужны гижны сокращённӧй гырысь лыдпасъяс сюрса да миллионнӧй доляясӧн. Лыдпасъяс гӧгрӧстӧм.
Даса юкӧнъяс.
Лӧсьыда тӧдмӧдны содтӧмкӧд да чинтӧмкӧд.
Прӧстӧй юкӧнъяс.
Корсьны кутшӧмкӧ лыд юкӧн кузя быдса лыдпас (кык действийӧӧн) шуам, 3/8 = 30. Уна-ӧ лоӧ дзоньнас лыдпасыд.
Прӧчентъяс.
Кыдз позьӧ вежны кутшӧмкӧ прӧчент лыдпас юкӧнӧн:
100% 75% 50% 25% 10%
1 3/4 1/2 1/4 1/10
Кужны пӧльзуйтчыны тайӧ таблицаӧн задачаяс решайтігӧн. Корсьны лыдъяс прӧчент кузя (кык действийӧӧн).
Геометрическӧй материал.
Куб; кублӧн став граныс да бокыс ӧткодь. Кубӧс чертитӧм.
ІІІ ЮКӦН (50 час)
Быдса лыдъяс.
Быд сикаса действийӧ гырысь лыдъяскӧд. Ӧктӧмлӧн ӧтка случайяс, кыдз: шӧрын нуль, множитель помын нуль; юкӧмлӧн ӧтка случайяс; частнӧйын нуль; делитель помын нуль.
Прӧстӧй да составнӧй лыдпасъяс.
Юкӧмлӧн признакъяс 2 вылӧ, 5, 10, 100, 25, 4, 3, 9. Прӧстӧй сомножительяс вылӧ лыдпасӧс разложитӧм.
Даса юкӧнъяс.
Даса юкӧнъясӧс быдса лыдъяс вылӧ ӧктӧм.
Геометрическӧй материал.
Тӧдмӧдны кублысь объём Тӧдмасьны кубическӧй мераяскӧд: куб. метр, дециметр, куб. сантиметр.
ІV ЮКӦН (40 час)
Быдса лыдъяс.
Повторитны юксьӧмлысь признакъяс: 5, 10, 100, 25, 4, 3 да 9 вылӧ.
Даса юкӧнъяс.
Даса юкӧнъясӧс быдса лыд вылӧ ӧктӧм. Даса юкӧнъясӧс 10 да 100 вылӧ ӧктӧм да юкӧм.
Прӧчент.
Корсьны кутшӧмкӧ лыдсянь ӧтик либӧ унджык прӧчент (кык действийӧӧн) даса юкӧнъяс применяйтӧмӧн.
Геометрическӧй материал:
Веськыдпельӧса призма; граньяс да бокъяс призмалӧн.
ВИТӦД ВО
І ЮКӦН (40 час)
Прӧстӧй юкӧнъяс.
Юкӧнъяслӧн числитель да знаменатель. Юкӧнлӧн вежсьӧм, кор ыдждӧ либӧ чинӧ числитель либӧ знаменатель. Юкӧнӧс преобразуйтӧм (чинтӧм: юкӧнлысь выраженньӧсӧ ичӧтджык доляясӧ вежӧм, шуам, 3/5 — 6/10). Правильнӧй да неправильнӧй юкӧн. Быдса лыдпасӧс исключитӧм неправильнӧй юкӧнысь. Смешаннӧй лыдпасӧс неправильнӧй юкӧнӧ пӧртӧм.
Геометрическӧй материал.
Веськыдпельӧса призма грань да бокъяс призмалӧн. Призмаӧс паськӧдӧм. Призмаӧс чертитӧм. Призма поверхносьтлысь ыджда вычисляйтӧм. Веськыдпельӧса призмалысь объёмсӧ мурталӧм.
ІІ ЮКӦН (40 час)
Прӧстӧй юкӧнъяс.
Юкӧнъясӧс содталӧм да чинталӧм, кодъяслӧн ӧткодь кратнӧй знаменательяс. Содтӧм да чинтӧм юкӧнъясӧс быд сикаса знаменательяскӧд (прӧстӧй случайяс). Кужны корсьны медічӧт кратнӧй (ӧтувъя знаменательяс).
Прӧстӧй юкӧнъясӧс быдса лыдъяс вылӧ ӧктӧм да юкӧм. Лыдпасъяслӧн формула.
Быдса лыдъяс.
Кыдзи вежсьӧ сумма, разносьт, произведенньӧ да частнӧй, кор вежсьӧ лыдыс, коді пырӧ действийӧас.
Геометрическӧй материал.
Окружносьт да круг. Круглӧн центр, диаметр да радиус.
ІІІ ЮКӦН (50 час)
Прӧстӧй да даса юкӧнъяс.
Быдса лыдпасъясӧс прӧстӧй юкӧнъяс вылӧ ӧктӧм. Корсьны быдса лыдъяслысь прӧчент (ӧктӧм даса юкӧн вылӧ).
Быдса лыдпасӧс кутшӧмкӧ юкӧн вылӧ ӧктӧм. Корсьны быдса лыдпас сійӧ юкӧн серти.
Корсьны быдса лыдпас серти прӧчент.
Геометрическӧй материал.
Окружносьт кузьталӧн кутшӧм соотношенньӧ диаметр да радиускӧд. Окружносьтӧс юкӧм 2, 4, 6 да 3 ӧткодь юкӧн вылӧ. Чертитны, окружносьтӧн пӧльзуйтчӧмӧн, квадрат, правильнӧй квайтпельӧсаӧс да куимпельӧсаӧс.
Тӧдмӧдны прӧчентнӧй транспортиркӧд. Вӧчавны кругӧвӧй диаграммаяс прӧчентнӧй транспортир отсӧгӧн.
ІV ЮКӦН (40 час)
Прӧстӧй да даса юкӧнъяс.
Даса юкӧнъясӧс даса юкӧнъяс вылӧ ӧктӧм да юклӧм. Ӧктӧм да юклӧм прӧстӧй юкӧнъясӧс прӧстӧй юкӧнъяс вылӧ (прӧстӧй случайяс).
Прӧстӧй юкӧнъясӧс даса юкӧнъясӧ пӧртӧм. Даса юкӧнӧс прӧстӧй юкӧнӧ пӧртӧм. Результатъяссӧ сетӧм доляӧ округлитӧмӧн.
Вежны прӧстӧй юкӧнӧс дасаӧ да мӧдарӧ. Действийӧяс пӧрадок да скобкаяс.
Геометрическӧй материал.
Веськыдпельӧса му участокъяс мурталӧм. Веськыдпельӧса му участокъяслысь планъяс чертитӧм.
Кужны применяйтны условнӧй (топографическӧй) знакъяс съёмка дырйи. Медпрӧстӧй военно-глазомернӧй съёмка рельефлысь.
