КЫДЗИ АРТМӦ БУМАГА
ВОДЗКЫВ
Ӧні сьӧкыд весиг мӧвпыштны, кыдзи овлісны важ йӧз бумагатӧг. Бумага мунӧ уна пӧлӧс тӧваръяс тӧбӧм вылӧ. Ёна кыз бумагаысь, картонысь, вӧчӧны кӧрӧбкаяс, ящикъяс. Бӧръяпомыс бумагаысь весиг кутісны вӧчавны керкаяс.
Медся ёна бумага мунӧ нигаяс, газетъяс да журналъяс печатайтӧм вылӧ. Сійӧн йӧз пӧвстӧ ӧдйӧ паськалӧ знанньӧ. Бумага пыр ми тӧдам, кыдзи овлісны, мый вӧчлісны да мый мӧвпавлісны важ йӧз. Миян пиян да пиянлӧн пияныс кутасны тӧдны, кыдз оламӧ ми ӧні.
Бумагатӧ му вылын олысьяс важӧн нин вӧчӧны. Дерт сійӧ эз регыдӧн артмы. Уна во чӧж уджалісны олысьяс, медым велалісны вӧчны бумага, кытчӧ печатайтӧны ӧні газетъяс да нигаяс.
Важӧн бумага вӧчлісны неыджыд мастерскӧйясын, бумага вӧчан мельничаясын. Бумага сэк вӧлі оз ков уна. Велӧдчӧм йӧз сійӧ кадӧ вӧлі этша.
Нигаяс вӧліны зэв этша жӧ.
Кымын уна лоӧ велӧдчӧм йӧз, сымын уна ковмас бумага. Ӧні сійӧс вӧчӧны оз посньыдик мастерскӧйясын, а гырысь фабрикаясын. Бумага вӧчӧм вылын уджалӧны уна сюрс рабочӧй.
Сӧвет Союзын ӧні бумагаыд вывті нин уна колӧ. Ӧд уджалысь йӧзлӧн культураыс век ӧтарӧ кыпалӧ, найӧ лунысь-лун корӧны унджык нигаяс, журналъяс, газетъяс. Революцияӧдз Россия уна бумага вӧлі вайӧ заграничаысь. Ӧні сы вылӧ сьӧм видзны оз позь. Заграничаысь колӧ вайны унджык машинаяс да уджалан кӧлуй. Та вӧсна Сӧвет Союз ӧні чорыда босьтчис бумага вӧчан промышленносьт кыпӧдӧм вылӧ. Революцияӧдз кӧ важ Россияын вӧчлісны 300 сюрс тонна, 1931-ӧд воын бумага лоӧ нин вӧчӧма 600 сюрс тонна саяс, но и сійӧ на оз тырмы. Лунысь-лун кыпалӧны бумага вӧчан выль заводъяс. 1932-ӧд восянь и Сыктывкарын кутас стрӧитсьыны бумага вӧчан выль ыджыд завод (быд во кутас вӧчны 120 сюрс тонна бумага).
Тайӧ нигаас висьтавсьыссьӧ, кыдзи важ йӧз овлісны бумагатӧг, кыдзи найӧ велӧдчисны сійӧс вӧчны да кыдзи бумагасӧ вӧчӧны ӧні.
КЫДЗИ ЙӦЗ ОВЛІСНЫ БУМАГАТӦГ
Велӧдчытӧм мортлы бумага оз ков. А мукӧддырйи, ковмас кӧ кутшӧмкӧ лыдпасъяс тэчны, шуам, кымын додь турун гортас воис либӧ кымын литр йӧв нуис йӧв вӧчан заводӧ, сійӧ вӧчӧ кокньыдика. Босьтас бедь да сэтчӧ вӧчалӧ тшупӧдъяс пуртӧн. Быд ӧти тшупӧд кутас висьтавны ӧтик литр йӧв либӧ турун додь. Мукӧд и мелӧн, шомӧн стенӧ гижтӧмӧн вӧчалӧны пасъяс. Тадзи жӧ вӧчавлісны важ йӧз, кор эз вӧв бумага. Пу стенъясӧ гижлісны шомӧн да краскаясӧн.
Египетын ӧнӧдз на видзсьылісны грӧбничаяс Египетскӧй саръяслӧн (фараонъясӧн шусьылісны). Грӧбнича стенъясын эмӧсь гижӧдъяс. Велӧдчӧм йӧз лыддьӧны тайӧ гижӧдъяссӧ да сідзикӧн тӧдмалӧны, кыдзи овлісны Египетын нёль сюрс во сайын. 1-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма ӧти татшӧм грӧбничасӧ.
Гижны стенъясӧ да изйӧ вӧлі зэв сьӧкыд, да и он ӧд сэтчӧ унатор вермы гижны. Стенсьыд гижӧдтӧ ас сьӧрсьыд он босьт. Шуам, уджйӧзла мунігӧн уджйӧз йывсьыд стенсьыд пасйӧдтӧ удждысьысьыдлы он ну. Та вӧсна посньыдик пасйӧдъяс вӧлі вӧчсьӧны сёй пласт вылӧ.
Пластыс вӧчсьывліс ыджда ногыс кирпич ыджда, сӧмын ёна вӧсни сы дорысь, 15 миллиметр кызта кымын. Татшӧм сёй пластъяс вылас и пасъявлісны, мый вӧлі оз ков вунӧдны. Тадзи гижлывлісны Азияын, Месопотамияын. А римляна, кодъяс овлісны ӧнія Италияын, гижлісны ыргӧн пластъясӧ да дӧскаясӧ, гижлісны кӧртысь вӧчӧм ёсь беддьӧн.
Ыргӧн листъясӧ гижлісны медся коланаторъяс, шуам, вексельяс да удждысьӧм кузя кӧсйысьӧмъяс. Кодыр колӧ вӧлі гижны письмӧ либӧ ассьыд мӧвптӧ, сэки вӧдитчывлісны воска дӧскаӧн. Воска пӧв вылӧ гижан беддьыс вӧлі ӧтар помыс ёсь, а мӧдарыс тшӧтшыд.
Гижӧдыс кӧ оз артмы, кыз помнас бӧр шыльӧдӧны гижӧдсӧ, сэки пӧвйыд бӧр лоас важ кодьыс. Римляна гижлісны татшӧм пӧвторъясас кык сюрс во сайын нин.
Сёй да ыргӧн пластъясӧ да воска пӧвторъясӧ гижны вӧлі зэв лёк. Найӧс оз позь вартны, оз позь чукӧртны нигаӧ, ӧтувтны. Мӧд-кӧ, сёй пластъясыд вывті сьӧкыдӧсь, а воска дӧскаысь регыд вӧлі бӧр вушйӧ гижӧд. Та вӧсна, кӧні позис, йӧз вӧдитлісны пу коръяс.
Лунвылын быдмӧ зэв гырысь коръяса пу — пальма. Пальма коръясысь корсьӧны медся шыльыдъяссӧ, вундӧны, косьтӧны, сэсся бӧртинас видзӧны выйын. Татшӧм кор вылас и гижалӧны колана гижӧдъяс.
Татшӧм корсӧ абу сьӧкыд новлӧдлыны, позьӧ гартыштны. Татшӧм пальма коръяс вылӧ гижӧны ӧнӧдз на мукӧд йӧзъяс, кодъяс оз тӧдны бумага.
Египетын гижлісны папирус вылӧ. Папирус — тростник. Кыз папирус вуж вылын быдмӧны метр 5 кузя кымын идзьяс (стебельяс). Торъя мастерскӧйясын папирусысь вӧчӧны аслыссяма бумага гижӧм вылӧ.
Папирус идзсӧ вундаласны вӧсньыд листъясӧдз да ӧтик радӧ лӧсьӧдалісны топыда мӧда-мӧдыскӧд. Ӧти рад вылас мастер вольсалас мӧд судта. Сы бӧрти кокньыдика мӧлӧтӧн кучкалӧмӧн шыльӧдӧны, кыдзи сапӧг вурысь сапӧг пӧтшва шыльӧдӧ. Папирус идзьясын эм клеитчан сӧк. Мӧлӧтӧн кучкалӧмысь тайӧ сӧкыс петӧ папирусысь лист костъясас да топыда клеиталӧ листъяссӧ мӧда-мӧдныскӧд.
Мӧлӧтӧн шыльӧдӧм лист косьтыссьӧ пач вылын.
Тадзи вӧчӧмӧн лист дерт эз вермы лоны торъя шыльыд. Но тайӧ век жӧ бурджык металлическӧй да пуысь вӧчӧм мукӧд пӧвторъясысь.
Татчӧ позьӧ вӧлі гижны краскаӧн. Папирусысь вӧчӧм лист вӧлі кокньыд да эз жуглась. Зэв лӧсьыда позьӧ гартны трубкаӧ.
Азияса ӧткымын йӧз гижлісны посни скӧт кучикъясысь (кӧза, ыж да меж кучикъясысь) вӧчӧм листъяс вылӧ.
Кучикысь вӧчӧм кабалаыс шусьӧ пергаментӧн.
Пергамент вӧчлісны торъя мастеръяс. Пергамент вӧчигӧн найӧ кучиксӧ вӧчлісны дзик жӧ сідзи, кыдзи ӧні вӧчӧны кучикъяс сырӧметь улӧ.
Войдӧр кучиклысь уськӧдӧны известкаӧн гӧнсӧ, а кодыр гӧныс кутас усьны — вуштӧны ныж пуртӧн. Та бӧрын весалӧны кучиклысь гугсӧ (яйладорсӧ). Весалӧны сэтчӧдз, кытчӧдз кучикыс оз ло вӧсньыд да шыльыд. Медым вӧчны кучиксӧ вӧсниӧн, сійӧс нюжӧдӧны рамаӧ да шыльӧдӧм могысь кокньыдика вуштӧны.
Тайӧ кабала вылас гижлісны аслыспӧлӧс краскаӧн.
Дерт тась нин тыдалӧ, мый пергамент сулалӧ зэв дона, да сійӧн сэтчӧ гижисны сӧмын озырджык йӧз. Тайӧ пергамент вылӧ гижлісны ассьыныс приказъяс да гижӧдъяс саръяс. Пергаментыс ӧнӧдз на миян эм.
БУМАГА ВӦЧНЫ ЗАВОДИТӦМ
Ӧніякодь бумагатӧ олысьяс кутісны вӧчны важӧн нин. Но дерт сійӧ бумагаыс ёна торъяліс ӧнія бумагаысь.
Медвойдӧр кабала вӧчны кутісны Китайын кык сюрс во сайын.
Кабала вӧчӧм вылӧ китаечьяс босьтлісны аслыспӧлӧс петшӧр турун, коді быдмӧ налӧн. Муӧ кодйӧм гуӧ вӧлі тэчасны петшӧрсӧ слӧйясӧн да вылас киськалӧны известкаӧн, бӧртиас вылісяньыс киськалӧны ваӧн.
Медым бура гӧгӧрвоны тайӧс, видзӧдлам, кыдзи сиктъясын вӧдитӧны-тыӧдӧны шабдіяс да пышъяс.
Керӧм шабді кӧртавлӧны посньыдик кольтаясӧ да косьтӧны. Сэсся тыӧдӧны ваын лун 10–15, бура вывтіыс сьӧктӧдӧмӧн, мед эз лыб. Шабділӧн, петшӧрлӧн да мукӧд быдтасъяслӧн моз жӧ иддзыс артмӧ зэв уна сіясысь. Сіыс вывсяньыс вевттьӧма кышӧн. Шабділӧн сіясыс йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд. Сы понда и тыӧдӧны, мед торъяласны ӧта-мӧдсьыныс. Ваын найӧ торъявлӧны.
Мукӧд местаясын шабдісӧ кӧтӧдӧны гуясын, а оз юын либӧ гӧптын. Гуас мукӧддырйи содтӧны кунва, мед бурджыка тыасяс. Сэки шабді сіястӧ клеитысь клей ёна ӧдйӧ ньӧдздӧ
Кӧтӧдӧм шабдіӧс тӧлӧдӧны, косьтӧны. Сэсся бӧртинас небзьӧдӧны да няръялӧны-ниралӧны. Шабдіысь ёгыс торъялӧ, кольӧ сӧмын кудель сіыс. Тадзи жӧ вӧчӧны Китайын петшӧркӧд.
Гуӧ тэчӧм да вылыстіыс известкаӧн киськалӧм петшӧрлӧн сідз жӧ ньӧдздӧны петшӧр сіясыс да клеитысь клейыс.
Та бӧрти петшӧрӧс кӧтӧдасны, мыськасны ваын, нӧйтӧмӧн торйӧдасны сіяс дінысь ёгсӧ да тойӧны гыръясын.
Тоинъяс ыджыд ӧдӧбӧн лэччӧны-тойӧны да сійӧн посньӧдлӧны сісӧ. Мастер китаеч сорлалас кудельсӧ вакӧд да кӧшӧн киськалас формаӧ. Формаыс пуысь вӧчӧм ляпкыдик ящик, а пыдӧсыс вӧсньыдик ыргӧн сутугаысь, быттьӧ пож.
Ваӧн сорлалӧм сіяссӧ мастер кисьтас формаӧ да пожналас. Пожналігӧн тракӧдӧмысь сіясыс мӧда-мӧдныскӧд йитчасны, дзугсясны. Формасьыс васӧ кисьтӧны, а пож сетка вылӧ кольӧ бумага лист.
Мед вӧчны бумага листсӧ шыльыдӧн, сійӧс пуктӧны изйысь вӧчӧм шыльыд пызан вылӧ да вывсяньыс личкӧны из плитаӧн. Та бӧрын косьтасны да артмӧ бумага.
Тайӧ китайскӧй бумагаыс вӧлі омӧль, вижов, ӧнія обёрточнӧй бумага кодь, а эз миян гижан бумага кодь. Кабала эз вӧв шыльыд, ӧти кыз, мӧд вӧсньыд, чернилаӧн гижны оз позь; чернила паськаліс бумага пасьталаыс да нинӧм оз позь лыддьыны. Лоӧ гижны аслыспӧлӧс краскаӧн — китайскӧй тушӧн. Тайӧ тушыс регыд косьмӧ да бумага вылӧ паськавнысӧ оз удит.
Ӧнія бумагаысь Китайын вӧчӧм бумага вӧлі ёна омӧль. Но век жӧ вӧлі бурджык сёйысь вӧчӧм пластинкаясысь, воска пӧвторъясысь да пальма корйысь. Китайын вӧчӧм кабала вӧлі кокньыд, эз жугавлы. Позис гартыштны трубкаӧ, вӧчны нига. Сійӧ вӧлі ёна домтӧм кучикысь вӧчӧм пергаментысь да ыргӧн пластинкаяс дорысь дай.
Китаечьяс дыр эз висьтавны, кыдзи найӧ бумагатӧ вӧчӧны. Сӧмын 1200 во сайын бумага вӧчны кужӧм паськаліс мукӧд йӧз пӧвстӧ.
Сійӧ пӧраас китаечьяс вӧлі нуӧдӧны война ӧнія Туркестанын олысь йӧзкӧд. Татчӧ сюрисны китаечьяс пленӧ, кодъяс пытшкын вӧліны бумага вӧчны кужысьяс. Пленас сюрӧм йӧзыс и велӧдлісны кабала вӧчны Туркестанын олысь йӧзӧс.
Но шеді сійӧ эз друг. Туркестанын эз вӧв сійӧ петшӧрыс, мыйысь вӧлі вӧчӧны бумагасӧ Китайын. Видлісны мастеръяс вӧчны мукӧд пӧлӧс быдтасъясысь, но нинӧм эз артмы. Быдтасъяслӧн сіыс вӧлі дженьыд да сійӧн эз гартчыны ӧта-мӧдыскӧд. Кабала пыдди налӧн артмисны сі тупыльяс. Бӧръяпомас, мастеръяс босьтчисны вӧчны бумага трапйӧысь. Быд рот, кыдзи ми тӧдам, вӧчӧма сунисысь. А быд сунис позьӧ торйӧдлыны сіяс вылӧ.
Мастеръяс ротсӧ торйӧдлісны тоинын. Бӧртинас сорлавласны ваӧн да кисьтасны формаӧ, кӧні артмӧны бумага листъяс. Мед бумагаыс лоас бурджык да ёнджык, найӧ ваас содтасны клестер. Татшӧм бумагаыс вӧлі уна бурджык Китайын вӧчӧм бумагаысь. Татчӧ вӧлі позьӧ гижны чернилаӧн. Чернилаыс эз паськав бумага вылас, эз йидж пырыс. Оз лэдз вӧлі паськавнысӧ бумагаас сорлалӧм клестерыс.
Туркестанысь бумага вӧчӧм вуджис мукӧд государствоясӧ: Испанияӧ, Италияӧ, Францияӧ.
Во квайт сё сайын вӧлі вӧчӧма бумага вӧчан медводдза фабрика. Тайӧ вӧлі збыль фабрика. Дерт сэтӧні эз вӧвлы парӧвӧй котёлъяс да дугдывтӧг тшын петан трубаяс. Сэн бергаліс ва кӧлеса да бергӧдліс машинаӧс. Машина вӧлі зэв прӧстӧй — мельнича изки.
Бумага вӧчысьяс регыдӧн казялісны, мый ротсӧ посньӧдны тоинӧн зэв сьӧкыд дай ротыс омӧля торъялӧ.
Ньӧжйӧникӧн кутісны вежны тоинсӧ киӧн бергӧдлан мельничаясӧн. А киӧн уджалан мельничаяс ньӧжйӧникӧн лӧсьӧдісны ва кӧлесаӧн бергӧдлыны. Ва пондіс уджавны морт пыдди. Бумага вӧчысь мастерлы сӧмын колӧ шыблавны ротсӧ изки розьӧ да бор чукӧртны изӧм ротсӧ.
Мӧдӧд серпас вылын петкӧдлӧма сэтшӧм фабрикасӧ, либӧ бумага вӧчан мельничасӧ. Ӧшинь пырыс тыдалӧ изкиӧс бергӧдлысь ва кӧлеса. Мастер сулалӧ изӧм рот, ва да клестер тыра тшан дорын. Сійӧ вӧлі киськалӧ кизьӧр бумагасӧ формаӧ.
Изки дорас матын эм тувйӧн топӧдан пресс. Мастер тэчӧ бумага лист формаысь ной вылӧ, вевдорас бара пуктіс ной, ной вылас бара бумага лист да с. в. Тэчӧ ӧтисӧ да мӧдсӧ сэтчӧдз, кытчӧдз оз чукӧрмы 100–150 лист. Тайӧ стопасӧ топӧдӧны пресс костӧ. Сэтӧні топӧдӧмнас пычкӧны лишнӧй васӧ.
Татшӧм мельничаяс олісны зэв дыр. Бумага вӧлі тырмӧ быдӧнлы: сэки велӧдчӧм йӧзыс вӧлі зэв на этша, нигаяс эз печатайтны, а гижлісны киӧн да и сійӧс лыддьысьыс вӧлі зэв этша. Сӧмын ХV ӧд нэмын, кор пондісны печатайтны нигаяс, ковмис уна бумага. Бумага вӧчӧм кутіс ӧдйӧ кыпавны.
Вӧчисны бумага пӧшти сідз жӧ, кыдзи и важӧн. Сідзи жӧ изісны ротсӧ да сідзи жӧ сорлалісны вакӧд да сорлалӧмсьыс вӧчисны бумага листъяс. Торъялі сӧмын сійӧн, мый уджсӧ эз вӧчны киӧн, а машинаӧн.
Лоины бумага вӧчан фабрикаяс уна сюрс рабочӧй йӧзӧн.
Видзӧдлам, кыдзи ньӧжйӧникӧн няйт уличӧ шыблалӧминысь чукӧртӧм ротысь артмӧ бур еджыд бумага.
БУМАГА ВӦЧАН ФАБРИКАЫН, РОТ ВЕСАЛАНІНЫН
Быд сикас ротысь артмӧ аслыспӧлӧс бумага. Ӧти пӧлӧс рот мунӧ бур гижан бумага вылӧ, мӧд — прӧстӧй гижан бумага вылӧ, коймӧд — куритчан бумага вылӧ да с. в.
Медым вӧчны ыджыд листа вӧсньыд бумага — колӧ войдӧр фабрикаӧ воӧм став ротсӧ торйӧдны сортъяс серти. Но и тайӧ на этша. Ротын уна сюрӧны вурысъяс, мольяс, кручкияс. Ставсӧ колӧ сійӧс резьӧдлыны, мольяс, кручкияс вундавны да торйӧдны ротысь.
Тайӧ уджсӧ вӧчӧны бумага вӧчан фабрикаса торъя рот весаланінын.
Уджыс корӧ бура уджалӧм да кужӧм. Колӧ кужны торйӧдны шабді, ной да ситеч ротъяс. Колӧ кужны торйӧднысӧ, зіля резьӧдны да вундавны кручкияс, кизьяс.
Медвойдӧр ротсӧ торйӧдлӧны сортъяс вылӧ.
Тайӧ уджыс мунӧ торъя комнатаын. Комнатаын стенъяс пӧлӧн вӧчалӧма ящикъяс, керка шӧрас рот чукӧр. Быд сикас рот тэчӧны торъя ящикӧ.
Рот торйӧдлысь оз сӧмын торйӧдлы ной, шабді да ситеч, сійӧ тшӧтш торйӧдлӧ ротсӧ рӧм да кызта серти. Кыз гӧрд ротъяс шыблалӧны ӧти дозйӧ, вӧсньыд лӧз ротъяс — мӧдӧ, кыз еджыд ротъяс коймӧдӧ да с. в. Рот торйӧдлысьяслӧн удж сьӧкыд.
Быдса лун лоӧ сулавны кок йылад да копрасьны. Тшӧтш колӧ бура видзӧдны, медым быд рот лои шыбитӧма коланаинӧ.
Бур рот торйӧдлысь вермӧ торйӧдлыны луннас 320 килограммӧдз (120 пуд).
Бӧрйӧм сикасъяс вылӧ торйӧдӧм рот мунӧ волк-машинаӧ. Татӧн медвойдӧр весалӧны ротъясысь буссӧ да ёгсӧ.
Волк-машина вӧчӧма бергалан валъясысь. Валъяс вылӧ вӧчӧма вилки вож кодь пиньяс.
Ротын пыр эм зэв уна няйт да ёг. Рот ӧктысьяс ваялӧны быдлаысь, сюралӧны тшӧтш весиг изъяс. Сюрӧны роткӧд зэв уна лыа, му да бус. Став тайӧ ковтӧм ёгсӧ весалӧ волк-машина. Изторъяс усьӧны, а буссӧ кыскӧ вентилятор. Керкасьыд тай лёк дурк сынӧдсӧ, табак тшынсӧ, стенӧ вӧчӧм розьыд кыскӧ, сідз жӧ вентилятор кыскӧ волк-машиналысь буссӧ. Волк-машинаысь рот мунӧ рот резьӧдлысьяс да вундалысьяс киӧ. Вурысъяс резьӧдлӧм, кизьяс, кручкияс вундалан удж мунӧ мӧд торъя комнатаын. Тані сувтӧдлӧма радӧн ӧтвесьтӧ ляпкыдик пызанъяс. Пызан шӧрас лӧсьӧдӧма коса модаа кузь пуртъяс. Пуртсӧ пуктӧма ӧтар помнас вывланьджык, а мӧдарнас увланьджык. Пызан помас рот чукӧр, а мӧдар бокас тыртӧм дозъяс.
Рот вундалысь босьтӧ ротсӧ да пуктӧ пурт вылӧ да кыскыштӧ пурт вывті асланьыс.
Лэчыд пуртӧн кокньыда торъялӧ рот кык пельӧ. Кыкнан торйыс пырысь пыр усьӧны дозйӧ. Рот вурыс да дӧмас резьӧдлысьясӧс, вундалысьясӧс моз жӧ шуӧны резьӧдчысьясӧн. Вурысъяс резьӧдлӧны, кизьяс да кручкияс вундалӧны тайӧ жӧ пуртъясӧн, сӧмын сэки сувтсӧн сувтӧдӧны пуртсӧ.
Мед уджыс муніс ӧдйӧн, пуртсӧ колӧ видзны век бритва кодь лэчыдӧн.
Неуна кӧ пурт ныжмас, удж тӧдчымӧн ньӧжмӧ. Та вӧсна резьӧдчысьлӧн пызан вылас век куйлӧ лэчтан да напилӧк. Сійӧ ачыс и лэчтӧ, кор ныжмас, пуртсӧ.
Уджыс резьӧдчысьлӧн абу сьӧкыд. Вурыс резьӧдӧм, кручки вундалӧм бӧрын сійӧ ротсӧ пуктӧ дозйӧ, а кызьяссӧ шыблалӧ. Ӧти резьӧдчысь луннас вермӧ резьӧдны 160 кг (10 пуд) рот. Рот вундалысьяс да резьӧдчысьяс этша зэв вермӧны торйӧдлыны ротсӧ. Колӧ посньӧдны ротсӧ зэв посниа, посни торъясӧдз. Тайӧ уджсӧ вӧчӧны торъя машинаӧн, рот керавланӧн, кодӧс вӧчӧма ыджыд валысь. Вал вылӧ садиталӧма сувтсӧн пуртъяс. Ротсӧ, вал бергалігӧн, пуртъясыс шырӧны посньыд торъясӧ. Рот кераланысь рот петӧ зэв ёна поснялӧмӧн. Боксянь видзӧдігӧн оз кажитчы рот кодь. Тані сӧмын уна на бусыс. Сійӧн посньӧдлӧм рот лэдзӧны мӧд пӧв мӧд ногджык вӧчӧм волк-машина пыр.
Тайӧ машинаас рот весавсьӧ став буссьыс.
РОТ ПУӦМ ДА МЫСЬКӦМ
Рот весаланінысь рот петӧ посни торъясӧ вундалӧмӧн. Кизьяс да кручкияс ротъясысь вундалӧма. Волк-машина весаліс сэтысь буссӧ.
Но ротын век на эм уна няйт. Сэтчӧ коли уна мукӧд торъяс: сьӧд, гос, краска, морт пӧсьысь няйтыс и. Пач труба весалысьлӧн ротъясыс тырӧма саӧн, краситчысьлӧн паськӧмыс ставнас мавтчӧма краскаӧн, кочегарлӧн гачыс волькмӧма нерпысь. Став тайӧ няйтсӧ колӧ весавны. Медым весавны ротысь няйтсӧ, сійӧс пуӧны кунваа пӧртйын.
Кыдзи мыськӧны ичӧтик мыськасянінын дӧрӧм-гач, тӧдӧ быд кӧзяйка. Кӧлуй тэчӧны восьса пӧртйӧ, кисьталӧны кунваӧн да пуӧны. Дыр пуӧм бӧрын ваыс сёйӧ став няйтсӧ. Гырысь мыськасянінъясын кӧлуйсӧ пуӧны оз восьса пӧртъясын, а тупкӧсаын. Тупкӧса пӧртъясӧ тэчӧны мыськан кӧлуй да кисьталӧны кунваӧн, сэсся лэдзӧны пӧсь ру. Руыс шонтӧ кунваӧс да ӧдйӧ весалӧ кӧлуйысь няйтсӧ. Тадз жӧ вӧчӧны бумага фабрикаын. Рот пуан пӧртйыс вылісянь видзӧдны дзик шар кодь гӧгрӧс, зэв ыджыд. Пӧрт пытшкӧсас лӧсьӧдӧма вӧсньыдик пласта бедь кодьяс. Найӧ пуигӧн гудралӧны ротсӧ. Пӧртйӧ пырӧны кык трубка: ӧтиӧдыс лэдзӧны ру, а мӧдӧдыс кунва. Пӧртйӧ рот тэчӧны да ректӧны торъя вӧчӧм вевта розьясӧд.
Бумага вӧчан фабрикаӧ вӧчалӧны зэв гырысь пӧртъяс. Сэтчӧ тӧрӧ 1600 килограмм (100 пуд) да унджык рот. Кодыр пӧртйыс тыра, розьсӧ тупкӧны да лэдзӧны трубкаӧд пӧсь ру. Пӧртсӧ заводитӧны бергӧдлыны. Пӧсь ру пуӧ пӧрт пытшкын бергалысь ротсӧ. Рот сэні век гудрассьӧ, киссьӧ ӧти боксянь мӧд бокӧ. Ӧттшӧтш рот мыськассьӧ кунваӧн. Став няйтыс да госыс ротысь мыськассьӧ да, ротыс лоӧ еджыд. Ротыс тырмымӧн пусяс да, пӧртсӧ лӧсьӧдӧны увлань розьӧн. Пӧртысь лэдзӧны пӧсь кунва ру, сэсся лэдзӧны пӧрт пытшкӧссьыс пусьӧм сӧстӧммӧм рот.
Ӧні ротыс абу госӧсь да няйтӧсь. Но сійӧс нӧшта колӧ мыськыны няйт кунваысь. Колӧ вӧчны сідзи жӧ, кыдзи вӧчӧны и мыськасянінын дӧрӧм-гачкӧд. Пӧртйысь лэптӧм бӧрын ротсӧ колӧ мыськыны. Таысь кындзи ротсӧ колӧ нӧшта посньӧдны бумага кодьӧдз.
Ставыс сійӧ вӧчсьӧ торъя машинаясӧн, голландеръясӧн либӧ роллъясӧн.
Первойя голландерсӧ вӧлі вӧчӧма Голландияын, сійӧн и шуисны машинасӧ голландерӧн. Коймӧд серпас вылын петкӧдлӧма голландерӧс вывсяньыс. Голландер ыджыд кузьмӧс пӧрт кодь. Помъясыс гӧгрӧсӧсь. Голландер тыртӧны ваӧн, тэчӧны кунваӧн да руӧн мыськалӧм ротъяс. Ротъяс бовъялӧны ваын. Голландер шӧрас кузьта ногыс вӧчӧма помӧд. Сылӧн помъясыс оз воны голландер стенӧдз. Ӧтик джынъяс пуктӧма лэчыд пуртъяса барабан. Барабан горулын сувтӧдлӧма воча пуртъяс жӧ. Мӧдар джынъяс голландерын мӧд барабан. Сійӧ пуртъястӧм, а гӧгӧрыс тупкӧма посни пожйӧн.
Голландерӧ ньӧжйӧникӧн век локтӧ, прӧйдитӧ пуртъяса барабан пыр, сэсянь мунӧ вакӧд мӧд барабанӧ да ваыс пож пырыс петӧ ортсӧ.
Пуртъясыс воддза барабанас торйӧдлӧны ротсӧ сунисъясӧдз, а суниссӧ — сіясӧдз. Ваыс мыськалӧ сэтысь став кольӧм няйтсӧ да пӧртӧ суниссӧ небыд рокӧс кодьӧ.
Мӧд барабан пыр прӧйдитӧм бӧрти рокӧс кодьыс кольӧ пож вылас, а няйт ваыс мунӧ пож пыр да петӧ голландерысь.
Татшӧм рокӧс кодьсӧ, либӧ, кыдз шуӧны сійӧс фабрикаын, бумага рокӧссӧ, вермӧ аслыс гортас быдӧн вӧчны. Колӧ босьтны бумага тор, пуктыны сійӧс ва дозйӧ да пуны. Пуан ваӧ зэв бур содтыны этшаник сода. Пуӧм бӧрти колӧ кольны дозсӧ вӧрзьӧдлытӧг мӧд лунӧдз. Асылӧдз дозйын оз нин ло бумагаыд. Сійӧ ньӧдздӧ да пӧрӧ бумага рокӧсӧ.
Сӧмын дозйын бумага рокӧсыс лои еджыд, сӧстӧм, а голландерын рудоввиж.
БУМАГА ЕДЖДӦДӦМ ДА КЛЕЯЛӦМ
Голландерын кунваысь весалӧм бумага пыр овлӧ рудоввиж. Мед эськӧ сэтысь вӧчны гижны шогмана бумага, сійӧс колӧ едждӧдны. Едждӧдтӧм рокӧсысь вӧчӧм бумага лоӧ руд. Уна ног пондылісны бумага вӧчысь мастеръяс едждӧдны бумага рокӧссӧ. Едждӧдлісны бумага листсӧ шонді водзын, кыдзи сиктса нывбабаяс едждӧдӧны ас кыӧм дӧранысӧ. Бумага рокӧсӧ сорлавлісны еджыд краскаяс, но тайӧн бумага едждіс омӧля. Бӧрыннас заводитісны бумага едждӧдны хлорӧн.
Коді вӧвлісны империалистическӧй война дырйи германияса фронт вылын, сійӧ эз на вунӧд газӧвӧй атакаяс. Немечьяс лагерсянь лыби вижов кымӧр да, тӧлӧн нуис рочьяслань. Тайӧ вижов кымӧрыс вӧлі мортӧс пӧдтан газ — хлор.
Хлор — сынӧд дорысь сьӧкыдджык да сійӧн мунӧ му бердті. Сійӧ сёйӧ морттӧ: войдӧр синваыд петны кутӧ да сотны горштӧ, сэсся мӧдӧ кызӧдны, тысьыд кызігад чакоткаа мортлӧн моз кутас петны вир.
Тайӧ мортӧс вины вермысь газыс зэв бура едждӧдӧ бумага рокӧссӧ, кытысь артмӧ бумагаыс.
Хлорӧн едждӧдчӧм зэв бура тӧдана миян песласьысьяслы. Найӧ мыськан кӧлуй пӧртйын пуигӧн содтӧны сэтчӧ еджыд порошок — жавель. Асьныс песласьысьяс сійӧс оз тӧдны, а збыльысьсӧ едждӧдӧны мыськан кӧлуйсӧ хлорӧн. Ваӧ жавель ньӧдздігӧн хлорыс торъялӧ жавельысь.
Жавель пыддиыс бумага вӧчан фабрикаын босьтӧны донтӧм едждӧдан известка. Сійӧс та понда и шуӧны едждӧдчанӧн, едждӧдӧ бумага рокӧссӧ да. Едждӧдчан известкаысь жавельысь моз жӧ хлор торъялӧ.
Бумага едждӧдӧны тайӧ жӧ голландерын, кӧні артмӧ да мыськыссьӧ бумага рокӧсыс.
Голландерын жӧ бумагасӧ клеялӧны. Клеявтӧм бумага вылӧ гижны оз позь. Чернилаыс кутас паськавны, он понды весиг вермыны гижӧдсӧ лыддьыны. Сӧмын шыпасъяс пыдди кутасны артмавны, косьтысян бумага вылын моз, гӧгыльяс. Косьтысян бумага абу жӧ клеялӧма. Сы понда и сэтшӧм ӧдйӧ пырӧ да паськалӧ татчӧ чернилаыс. Рот сіяс костъясын, кытысь вӧчӧма бумагасӧ, эмӧсь костъяс. Сіыс ӧта-мӧд дінас оз топыда пуксьы. Лоӧны костъяс. Посни сіясысь ӧтдор гырысь сіясыс оз жӧ топыда пуксьыны: на костті кольӧны ичӧтик розьяс — пораяс. Тайӧ ичӧтик, синмӧн аддзытӧм, розьясас и пырӧ чернилаыс, кыдзи пырӧ ва губкаӧ.
Мед чернила эз йидж, а косьмис бумага вылас, бумагасӧ колӧ клеявны. Колӧ тупкыны бумагасӧ клей слӧйӧн, медым тупкыны бумагаысь став ичӧтик розьяссӧ, пораяссӧ.
Бумагаас пораясыс тупкысьӧны дзик сідзи жӧ, кыдзи пу вылыс тупкыссьӧ лакӧн мавтӧмӧн. Лакӧн мавтӧм пуӧ ваыс оз нин пыр. Кисьтӧй кымынкӧ ва войт краситтӧм пу пӧв вылӧ. Ваыс ӧдйӧ йиджӧ пуас.
Войтӧдӧ краситӧм пӧв вылӧ кымын кӧ войт ва. Кытчӧдз сэсь васӧ он чышкы либӧ оз косьмы, ачыс сэтчӧдз сійӧ некытчӧ оз ло.
Войдӧр бумага клеявны шедӧдлісны клейсӧ скӧтина лыясысь. Лыысь клей шедӧдісны лысӧ ваын ёна пуӧмӧн.
Татшӧм клейыд зэв дона. Бумага клеявны татшӧм клейӧн позис сӧмын важӧн, кор бумагаыс муні лёка на этша.
Ӧні бумага кутіс ковны зэв уна. Лоис быд ногӧн донтӧммӧдны бумага вӧчӧмсӧ. Тайӧ скӧт лыясысь вӧчӧм дона клейсӧ вежисны донтӧм пуысь шедӧдан клейӧн.
Войдӧр бумагасӧ клеявлісны листъясӧдз вӧчӧм бӧрын. Сійӧс лэдзлісны клея ва тыра ваннаӧ. Сы бӧрти вӧлись лишнӧй клей васӧ бумагаысь войтӧдлісны да косьтісны. Татшӧм клеялӧмыд вӧлі сӧмын вывтіыс. Клейыс эз пыр бумага пытшкӧсӧдзыс. Сӧмын сійӧ вывсяньыс вӧсньыдика вевттьӧ.
Ӧнія бумага вӧчан фабрикаын клеялӧны канифольысь вӧчӧм клейӧн.
Мый сійӧ сэтшӧм канифольыс, либӧ гарпиус, тӧдӧ быдсӧн. Канифоль шедӧдӧны пожӧм пуысь.
Быдсӧн дерт вӧвлінныд пожӧм вӧрын. Аддзывлінныд сідзжӧ кырсь улысь петӧм небыд сир. Тайӧ сирыс шусьӧ живичаӧн. Петӧ живичаыс вевдорас, кыті пуыслӧн кырсьыс потӧма дзик пуӧдзыс. Пожӧмыслӧн пуыс дзик жӧ морт яй кодь. Мортыслӧн яяс эм зэв уна сӧнъяс, кыті сувтлытӧг ветлӧ мортлӧн вирыс. Кытчӧ кӧть эн сутшкы тӧкӧтьӧ емӧн морт яйӧ, быдлаысь петӧ вир. Сідз жӧ тайӧ пожӧм пуыслӧн. Пуын эмӧсь сэтшӧм жӧ сӧнъяс, сэті визувтӧ сира пу сӧк. Пу кырсьсӧ кӧ орӧдан, пу яйысь петас сир.
Мукӧд местаясын, кӧні эм унджык пожӧма вӧр, пожӧм вывсьыс кырсьсӧ вӧсньыдика кульыштӧны да кырсь орӧм инті петӧ сук сир. Тайӧ сирсӧ чукӧртӧны да пуӧны ыргӧн пӧртйын (видзӧдӧй 4-ӧд серпас вылӧ). Тайӧ сук сирсьыс торъялӧ быдӧнлы тӧдса скипидар, а пӧрт пыдӧсӧ кольӧ лӧзов стеклӧ кодь канифоль.
Канифольыс шусьӧ мӧд ног — гарпиусӧн.
Канифольнас музыкантъяс мавтӧны смычкаяснысӧ, мед найӧ ёнджыка ветлісны струна везъяс вывтіыс да. Канифоль пызь кисьталӧны фабрикъясын ременьяс вылӧ, медым ременьыс эз ортсӧ мун шкив вывсьыс.
Канифоль содтӧны майтӧг пуигӧн гос пиӧ, медым майтӧгыс ёнджыка быгзис.
Бумага клеялӧны канифольысь вӧчӧм клейӧн. Клеясьӧ оз сӧмын бумага листыс вылыссяньыс, клеясьӧ став бумага рокӧсыс, кор сійӧ нӧшта лӧсьӧдӧны голландерын. Голландерын клейыс клеялӧ бура став бумага рокӧссӧ.
Чернилаыд татшӧм бумагаӧ оз кут паськавны. Чернила кольӧ бумага вылысӧ, кытчӧдз надзӧникӧн оз косьмы.
БУМАГА ВӦЧАН МАШИНА
Важӧн бумага листъяс вӧчавлісны кипомысь. Мастерыс босьтіс пожйӧн бумага рокӧс да лэдзис пож пыр. Пожсӧ мастер тракӧдіс сідз жӧ, кыдзи пызь пожналігӧн пыркӧдӧны пожйӧн. Пожйысь ваыс лэччис увлань, а сіясыс кысисны да артмис бумага лист. Бумага лоис эз ӧтторъя, уджыс муніс омӧля и, ньӧжйӧн и. Ӧтик уджалысь морт сьӧкыда вермис вӧчны луннас 50 килограмм (3 пуд) бумага.
Сӧмын сэки кутісны фабрикаясын вӧчны топыд да шыльыд бумага листъяс, кор лӧсьӧдісны бумага вӧчан машинаяс. Тайӧ машинаясӧн уджыс ёна ӧддзис. Бура уджалӧмӧн бумага вӧчан машина вермӧ вӧчны лунӧн 48.000 кг (3000 пуд) газета вылӧ мунан бумага. Ӧні бумага вӧчан машинаяс уджалӧны быд бумага вӧчан фабрикаын. Машинаясӧн вӧчӧм бумагалӧн доныс ёна чиніс, а лист лыдыс содіс. Киӧн вӧчӧм бумага мунӧ ӧні сӧмын зэв колана инъясӧ. Война водзвылын миянӧ татшӧм бумагасӧ ваялісны Англияысь. Сэтшӧм кыз бумагасӧ ӧні вӧчӧны Англияын сӧмын 3000 тонна (200.000 пуд) воӧн. Войнаӧдз татшӧм бумагасӧ вӧчисны зэв этшаникӧн миянын и. Сэтшӧм бумагаыс мунліс государственнӧй дона бумагаяс, вексельяс, печатайтӧм вылӧ да мукӧд дона уджъяс вылӧ.
Машина вӧчӧма кӧртысь вӧчӧм кыз чӧрсъясысь (цилиндръясысь). Чӧрсъяс вывті мунӧ помтӧм полотно. Помтӧм полотноӧн сӧмын сідз шуӧны. А збыльысь, сійӧ зэв вӧсньыдик сутугаысь кыӧм посни сетка. Помъяссӧ тайӧ сеткаыслысь ӧтлаӧдӧма. Сійӧ полотно вылас и кисьталӧны кизьӧр бумагасӧ. Тайӧ сеткаыс мунӧ тракӧдчигтыръя кыдзи пызь пожналысьяс тракӧдӧны пож. Треситӧмсьыс сіясыс мӧда-мӧдныскӧд дзугсьӧны. Бумагаыс кольӧ сетка вылас, а ваыс лэччӧ сетка пыр. Унджык ваыс сетка вылӧ паськӧдӧм бумага рокӧсысь пож пырыс лэччӧ да, мӧд вал дорӧ локтӧ сӧмын улькодьӧн.
Водзӧ тайӧ уль бумагасӧ колӧ вӧчны сідз жӧ, кыдзи вӧчлісны воддза мастеръяс бумага листъясӧс клинӧвӧй прессӧн топӧдігӧн. Колӧ бумагасӧ топӧдны, вӧчны сійӧс ёна ӧтторъяӧн да сэсся косьтыны.
Бумага лэччӧ бумага вӧчан машинаысь орлытӧм кузь лентаӧн. Тайӧ паськыд дӧра кодь лентасӧ лэдзӧны кык вал костті. Валъяссӧ лӧсьӧдӧма ӧта-мӧдсьыс зэв матӧ да бергалӧны воча. Найӧ кыскӧны ас костаныс бумагасӧ, вӧчӧны сійӧс ӧтторъяӧн, топӧдӧны да пычкӧны сэсь васӧ.
Бумага ӧні лоис ӧтторъя, вӧсньыд да топыд. Но сійӧ нӧшта абу на дзик кос, валъяс эз на вермыны вӧтлыны став васӧ. Мед эськӧ бура косьтыны, бумагасӧ выльысь лэдзӧны валъяс костті. Тайӧ валйыслӧн пытшкӧсыс тыртӧм. Трубаясӧд валъяс пытшкӧ лэдзӧны пӧсь ру, кодӧн пӧсьӧдӧны валъяс. Тайӧ вал пырыс мунӧм бӧрти вӧлись бура косьмӧ бумагаыс. Валъяс кост лэдзӧм бӧрын бумагасӧ гартӧны трубкаяс вылӧ. Кор ковмас, вундалӧны бумагасӧ листъяс вылӧ.
Нывбабаяс упаковщицаяс тэчӧны листъяссӧ тетрадкаясӧ, а тетрадкаяссӧ — десьтӧ, а десьтъяссӧ — стопаӧ. Стопаяссӧ гартлӧны (обёрточнӧй) бумагаӧн да тадзи ыстӧны нига лэдзанінъясӧ, школаясӧ.
УНА-Ӧ БУМАГА ВОӦ МОРТ ВЫЛӦ ВОӦН
Ӧні став му пасьталаас олӧ ӧти миллиард да джын гӧгӧр морт. Тайӧ лыдсӧ син водзӧ бура петкӧдлыны некутшӧм ногӧн он вермы. Ставыс кӧ сувтасны ӧти мӧдлы бӧрвылас, сэки эськӧ лоӧ йӧз визь кык сё ветымын сюрс верст. Тайӧ став йӧз письыс, квайтӧд юкӧныслы оз ков некутшӧм бумага. Найӧ оз кужны гижны ни лыддьысьны. Тайӧ нач пемыд йӧз. Джынйыс кымын став йӧз письыс гижӧны пальма коръяс вылӧ да китайскӧй бумага вылӧ, код йылысь ми сёрнитім нин. Сӧмын став йӧз письыс коймӧд юкӧн йӧзыслы век колӧ газетнӧй, гижан да мукӧд пӧлӧс бумага.
Кымын ёна велӧдчӧма морт, сымын унджык колӧ бумага. Велӧдчӧм морт лыддьӧ газетъяс, нигаяс, гижӧ письмӧяс да с. в.
Сылы колӧ тӧдны мый вӧчсьӧ му вылас, кыдзи олӧны мукӧд странаясса йӧзыс да кыдзи бурмӧдны ассьыс олӧмсӧ.
Став йӧз пиысь войнаӧдз медся уна видзисны бумага шведъяс да англичана. Шведъяслӧн медыджыд кар Стокгольм. Рочьяс да немечьяс кост войнаӧдз сійӧ вӧлі на ичӧтик кар. Сэні сэки вӧлі миллион джын гӧгӧр йӧз. Нёль татшӧм Стокгольм кодь кар тӧрис миян ӧти Мӧскуаӧ. А Мӧскуаын газетъяс лэдзисны Стокгольм карын дорысь куим-нёльысьӧн этшаджык.
Помкаыс талӧн зэв тыдалана.
Войнаӧдз роч рабочӧй да крестьянин шоча лыддявліс газетъястӧ. Эз вӧвлы прӧст кадыс, газетыс вӧлі дона дай. Сэкся кадӧ газетъясӧ эз гижлыны рабочӧйяс да крестьяна олӧм йылысь. Гижлісны кыдзи сар лӧсьӧдліс парад войскаяслы, кутшӧм паськӧмӧн вӧлі пасьтассьӧма сарлӧн гӧтырыс да мукӧд татшӧм торъяс йылысь. А кыдзи рабочӧйяслысь бурмӧдны олӧмсӧ, сы йылысь эз гижлыны нинӧм тор.
Сар правительство эз лыддьы коланаӧн велӧдны рабочӧйясӧс да крестьянаӧс газетъяс да нигаяс лыддьыны. Медся пӧ бур лоӧ, найӧ кӧ оз пондыны кужны ньӧти лыддьысьныс ни, гижны ни.
Рабочӧйяс пӧвстын, торъя нин нывбабаяс костын, вӧлі зэв уна дзик велӧдчытӧмъяс. А крестьянаыд мукӧд сиктъясын вӧлі дорвыв велӧдчытӧм. Медым тайӧс гӧгӧрвоны, колӧ индыны салдатӧ мунысьяс вылӧ, кодъяс пиын сё морт вылӧ сӧмын гижны да лыддьысьны кужысьыс вӧлі кызь морт.
Швецияын велӧдчытӧм морт ньӧти абу. Ӧткодя ставыслы — рабочӧйяслы и, крестьяналы и — колӧ помавны школа.
Дзик жӧ татшӧм вӧлі Англияын. Тані рабочӧйяс да крестьяна пыр лыддьӧны газет, ньӧбӧны нигаяс да журналъяс.
Налӧн клубъясын пыр ӧшалӧны уна гижӧдъяс, юӧртӧмъяс, найӧ унджык ньӧбӧны майтӧг, папирос да мукӧд пӧлӧс вузӧсъяс, кодъясӧс магазинын гартлӧны лёк бумагаӧн.
Абу дивӧ тадзнад, кор быд англичанин вылӧ кӧ 1908-ӧд воясӧ вӧлі воӧ 25 кг гӧгӧр бумага, шведлы лоис та мында кымын жӧ, а Россияын воис сӧмын 2,9 килограммӧн морт вылӧ.
Мукӧд странаясын — Германияын, Францияын, Норвегияын — ӧтик морт вылӧ воӧн воӧ бумагаыс этшаджык англичаналы да шведъяслы дорысь, но век жӧ дас кымынысьӧн унджык миян серти.
Ӧти морт вылӧ воан бумага воысь воӧ содӧ, лыдмӧ велӧдчӧм йӧз. Воысь воӧ содӧ нигаяс, газетъяс да журналъяс печатайтӧм.
Кыдз нин ми сёрнитім, бумага вӧчисны важӧн сӧмын ротысь. Важ ротъясыд вӧлісны зэв донаӧсь да унаысь сійӧ эз тырмыв. Овлывліс сідзи, мый бумага фабрикаяс рот тырмытӧм вӧсна эз вермыны помала дорвыв уджавны.
Колӧ вӧлі лӧсьӧдны мыйкӧ выльтор, донтӧмджык тор, кытысь позис вӧчны бумага да кодӧн позис вежны рот.
Дыр лоис пессьыны да уджавны бумага вӧчысь мастеръяслы, кытчӧдз эз босьтчыны вӧчны бумага пуысь.
ПУ ДА ЦЕЛЛЮЛОЗА
Колян дас ӧкмысӧд нэм джынйын бумага вӧчысь мастеръяс да ёна велӧдчӧм йӧз тӧдісны нин, мый пуыс артмӧма сідз жӧ сіясысь. Думайтчыны ротӧс пуӧн вежӧмӧдз тасянь вӧлі зэв нин кокньыд. Но кыдзи торйӧдлыны сіяссӧ, кыдзи сійӧс бумага вӧчтӧдз посньӧдлыны?
Дыр мӧвпалісны тайӧ мог вылын, кытчӧдз немецкӧй учёнӧй Келлер эз вермы торйӧдны пу сіяс. Висьтавлӧны, мый сійӧ пусӧ изӧма изкиӧн да пу пызьсӧ пондӧма пуны ичӧтик дозйын, дыр пуӧма пусӧ ваын.
Дозсӧ шонтіс карасина биӧн. Лампаыс сулаліс пызан дӧра вылын. Келлерлӧн кыдзкӧ виччысьтӧг кыскыштсис пызандӧраыс, лампаыс усис джоджас, а дозйыс пӧрис пызан вылӧ. Келлер уськӧдчис кусӧдны лампасӧ да кор сійӧс кусӧдіс, видзӧдліс пызан вылӧ: сэні куйліс еджыд бумага кодь, кутшӧм артмӧ бумага вӧчан фабрикаын голландерын рокӧс. Ваыс пызандӧраас йиджӧма да пызан вылӧ кольӧма шаньга кодь еджыд чукӧр.
Келлер вӧчис мыйкӧ мында татшӧм пу пызьсӧ да мӧдліс вӧчны сэтысь бумага сідз жӧ, кыдз и вӧчлісны важӧн мастеръяс. Пу пызьсӧ ваын ёна пуӧм бӧрын, сійӧс кӧшӧн тэчис сетка кодь пыдӧса формаӧ да топӧдіс пресс костын. Артмис кабала лист. Но сійӧ вӧліс зэв чорыд, чегъясьысь. Кокньыдика кучкӧмысь сійӧ чегъясис. Сійӧс оз позь вӧлі гартовтны трубкаӧ, потласис. Дай рӧмыс бумагаыслӧн эз вӧв мича еджыд, а рудов — виж.
Келлер босьтчыліс вӧчны бумагасӧ пу да рот сора бумага рокӧсысь. Сійӧ босьтіс 60%-сӧ ротысь вӧчӧм рокӧс да 40% пуысь вӧчӧм рот да вӧчліс бумага. Артмис бумага гижны да печатайтны зэв бура шогмана.
Водзнас пусӧ, кыдзи и важӧн ротъясӧс, посньӧдлісны изкиӧн. Тадзнад уджыс муні зэв омӧля. Надзӧникӧн мастеръяс думайтісны уна пӧлӧс машинаяс, мыйясӧн вӧлі позьӧ посньӧдлыны пусӧ колана выйӧдз.
Бумага вӧчан фабрикаӧ ваялӧны пуяссӧ быдса керъясӧн, кузьтанас 6½ метра кымын (3 сыв). Медсясӧ бумага вӧчӧм вылӧ вайӧны коз пу. Сійӧ ёна небыд, регыдӧнджык вушйӧ посни сіяс вылӧ да абуджык сирӧсь. Козйыд пожӧм дорсьыд ёна сиртӧм. Кузь пусӧ оз позь ӧтпырйӧн вуштыны. Сійӧс колӧ пилитлыны дженьыд чуркаясӧ да кульны кырсьсӧ. Кырсьыс вывті чорыд да сійӧн омӧльтӧ бумагасӧ. Керсӧ чуркаяс вылӧ пилитлӧны гӧгрӧс пилаӧн. А кырсьсӧ кульӧны торъя станокъяс вылын. Чугун кытш вылӧ пукталӧма пытшлань дорӧн пуртъяс. Сійӧ кытшыс пуртъяснас бергалӧ да кульӧ кырсьсӧ пулысь. Вывсяньыс рабочӧй пусӧ личкӧ зорйӧн.
Кырсьсӧ весалӧм бӧрын пуӧс машинаӧн торйӧдлӧны, посньӧдлӧны, изӧны. Тайӧ уджсӧ вӧчысь машинаыс шусьӧ дефибрерӧн.
Дефибрерсӧ петкӧдлӧма 5-ӧд серпас вылын. Тайӧ гӧгрӧс тӧчитчан из, код гӧгӧр лӧсьӧдӧма нёль ящик. Ящик пытшкӧсъясӧ пуктыссьӧны кульӧм кырся пу чуркаяс. Чуркасӧ пуктӧны топыда да топӧдӧны вылісяньыс плитаӧн, код вылӧ бара жӧ вывсяньыс личкӧ ва. Ва личкӧм улын пуыс бӧр вывланьӧ кайны оз вермы. Изйыс пусӧ вуштӧ да вӧчӧ посни пызьӧ.
Ниртігӧн пу ёна пӧсялӧ, веськыда вермӧ ӧзйыны. Ми тӧдам, мый важ йӧз шедӧдлӧмны бисӧ пуӧс изйӧн ниртӧмӧн.
Дикаръяс тайӧ уджсӧ вӧчлісны киӧн. Но кор пусӧ изйӧн ниртӧны машина вынӧн, сэки пуыд вермӧ нӧшта регыдджык ӧзйыны. Мед эськӧ пуыс эз ӧзйы, из вылас пыр лэччӧ ва. Ваыс кӧтӧдӧ изсӧ да пусӧ, тшӧтш торйӧдӧ изйысь да пу торйысь бонзьӧм пусӧ.
Дефибрерысь петӧ пуысь артмӧм пызь. Пуысь вӧчӧм пызьсьыс позьӧ вӧчны сӧмын кыз бумага, мӧд ногӧн кӧ — картон. Медым вӧчны гижны да нигаяс печатайтны шогмана бумага, лоӧ сійӧс соравны шӧрвыйӧн роткӧд.
Татшӧм бумагаыд сувтіс эз нин ёна донӧн. Фабрикантъяс бумага вӧчан фабрикаясысь эз вермыны бура артавны, мый налӧн лоӧ тырмымӧн рот. Ми тӧдам нин, мый рот чукӧртӧны кыссюрӧ. Ӧти пӧраӧ сійӧс вермасны чукӧртны уна, а мӧдысь — этшаджык. Вӧвлісны сэтшӧм вояс, кор бумага вӧчан фабрикаяс сулавлісны сӧмын рот абутӧм вӧсна. Колӧ вӧлі мӧвпыштлыны мыйкӧ выльтор. Коліс велӧдчыны вӧчны дзик пуысь мича да ён бумага.
Пуыс артмӧ оз сӧмын пу сіясысь. Сіяскӧд тшӧтш сорлассьӧма мукӧд пӧлӧс торъяс. Найӧ омӧльтчӧдӧны бумагасӧ, кыдзи ротысь весавтӧм няйт торкӧ ротысь вӧчӧм бумагасӧ. Пуын эмӧсь пемыд слӧйяс. Тайӧ слӧйясас и эм пу сылыс, сирыс да мукӧд бумага вӧчигӧн ковтӧм торъясыс. Тайӧ торсӧ колӧ ставсӧ весавны пуысь, мед сӧмын колис дзик пу сіыс.
Дыр уджалісны бумага вӧчысь мастеръяс да учёнӧйяс пу весалӧмын да дыр мысти сӧмын вермисны тӧдмавны.
Найӧ торйӧдісны пу сіясысь став пу госсӧ, сирсӧ да став ковтӧм торъяссӧ.
Сіяс вылӧ торйӧдлӧм весалӧм пусӧ шуисны целлюлозаӧн. Ӧні гӧгӧрвоана, мый сійӧ лоӧ целлюлозаыс. Тайӧ сійӧ жӧ пу, сӧмын сійӧс бура весалӧма став ковтӧм сорассьӧм торъясысь.
Целлюлозасӧ пондісны вӧчны торъя фабрикаясын.
Тайӧ фабрикаясысь целлюлоза новлӧны бумага вӧчан фабрикаясӧ. А татӧні целлюлозаысь вӧчӧны бумага.
Недыр мысти мукӧд фабрикаяс целлюлозасӧ асьныс кутісны вӧчны.
Ӧні эмӧсь ас целлюлозаӧн уджалысь бумага вӧчан фабрикаяс, эмӧсь и бокиса фабрикаысь вайӧм целлюлозаӧн уджалысь бумага вӧчан фабрикаяс.
Целлюлоза вӧчӧм ёна донтӧг сувтӧ рот чукӧртӧм дорысь. Тайӧн ёна донтӧммис бумага, кодӧс ӧні вермӧны ньӧбны быдсӧн.
Фабрикаясын кутісны вӧчны уна сикас бумага. Ӧні ротысь вӧчӧны сӧмын донаджык да бурджык бумагаяс. Неуна омӧльджык бумага вӧчӧны ротӧс целлюлозакӧд соралӧмӧн.
Нӧшта омӧльджык бумага вӧчӧны дзик целлюлозаысь. Медся лёк бумагасӧ, шуам газетнӧй бумага, вӧчӧны целлюлозасӧ весавтӧм пукӧд сорлалӧмӧн.
Дерт, тайӧ бумагаыс ёна омӧль. Зэв кокньыда косясьлӧ, чегъясьӧ. Газетлӧн нэмыс ӧд кык-куим лун жӧ. Талун лыддин, тӧдмасин выльторъяскӧд, а мӧдлун сійӧ оз нин ков — важмӧма. Та вӧсна газетъяссӧ печатайтӧны донтӧмджык бумага вылӧ, мед быд морт вермис ньӧбны.
Быд фабрика вӧчӧ аслыспӧлӧс бумага. Босьтам кӧ, миянлы тӧдса Калужскӧй фабрикаӧс. Сійӧ вӧчӧ бур пӧлӧс бумага, бур ротысь. Вятскӧй фабрика вӧчӧ 9-ӧд №-а куритчан бумага, сідзи жӧ бура весалӧм ротысь. «Сокол» нима фабрика Вологодскӧй губерняын вӧчӧ уна пӧлӧс бумагаяс куш целлюлозаысь да пуысь. Целлюлозасӧ вӧчӧм вылӧ мунӧ ёнджыкасӧ коз пу вӧр. Вӧрсӧ лӧсьӧдӧны вӧсниӧс: мед эз вӧв кызджык 13–17 сантиметрысь (3–4 вершӧк) да пилитлӧны кражъяс вылӧ.
Медым петкӧдлыны целлюлоза вӧчӧм вылӧ мунан вӧрлысь уналунсӧ, вайӧдам петкӧдлас пыдди Войвыв Америкаӧс. Сэтӧні быд во бумага вӧчан фабрикаяс бырӧдӧны 55 миллион кубометр (5½ млн. м³ сыв) вӧр.
ЦЕЛЛЮЛОЗА ВӦЧӦМ
Целлюлоза торъялӧ пуысь ас сӧстӧмлуннас. Сэні абу сир, сыв, кодъясысь артмӧ сьӧд кытшъясыс пулӧн. Целлюлоза торйӧдсьӧ пу сирысь, сылысь сідз жӧ, кыдз и ротысь — весалӧны няйтсӧ кунваын пуӧмӧн.
Роттӧ няйтысь весавны ёна кокньыдджык. Ӧд ротыд небыдджык, сэтчӧ регыд пырӧ пытшкӧсас кунваыс да весалӧ няйтсӧ пытшкӧссьыс. Торъя нин кокньыда пырӧ кунваыс рот пиас пуигӧн да руӧн пӧжигӧн. Кӧдзыд кунва омӧльджыка весалӧ ротсӧ.
Видлӧ кӧтӧдны пусӧ ваын либӧ пуны пӧртйын. Бӧртинас лэптӧ пӧртйысь да поткӧдлӧ уна торйӧ. Аддзанныд, мый пуыслӧн кӧтасьлӧма сӧмын вылысыс. Пу пытшкӧсас ваыс абу пырӧма. Тайӧс позьӧ синмӧн аддзыны, ми кӧ ваас пуктам этшаник краска. Краскаыс сӧмын краситас пуыслысь вылыссӧ. Медым пусӧ бура пӧжны да вӧтлыны кунваӧн пусьыс став сирсӧ да сывсӧ, колӧ поткӧдлыны сійӧс посньыдик торъясӧ. Тайӧ этша на Колӧ нӧшта кунсӧ вӧтлыны пу пытшкӧссьыс. Тайӧс вермам вӧчны руӧн. Посньӧдлӧм пу тыра пӧртъясӧ вӧтлӧны ыджыд вынӧн пӧсь ру. Сійӧ топӧдӧ кунва да вӧтлӧ сійӧс пу пытшкӧсӧ. Кор воӧ пу пытшкӧсас, кунваыс кыскӧ сэсь став сирсӧ да сывсӧ. Кор пу торъясыс тырмымӧн пусясны да кунваыс кыскас пусьыс став няйтсӧ, кунвасӧ лэдзӧны пӧртйысь да целлюлозасӧ шедӧдӧны. Сійӧ нӧшта абу на сӧстӧм. Пу вылӧ колялӧма на сир войтъяс. Пу пытшкас эм кунваыс и. Сійӧс колӧ мыськыны, весавны да белитны, кыдзи и белитӧны весалӧм рот.
Целлюлозасӧ бура мыськӧны ваӧн, бӧрас едждӧдӧны известкаӧн.
Целлюлоза лоис. Ӧні сэтысь позьӧ вӧчны бумага сідз жӧ, кыдзи и мыськӧм да едждӧдӧм ротысь.
Голландерын целлюлоза сорлассьӧ роткӧд либӧ пуысь вӧчӧм пызькӧд, клеявсьӧ канифольнӧй клейӧн да лэдзӧны тайӧс бумага вӧчан машинаӧ.
Пуысь кындзи бумага нӧшта вӧчӧны идзасысь, мукӧд пӧлӧс быдтасъясысь, важ бумагаысь да.
Важ бумага чукӧртӧны, посньӧдлӧны да фабрикаын сэтысь вӧчӧны омӧльджык пӧлӧс бумагаяс — руд обёрточнӧй бумага. Мукӧд местаясын пыр чукӧртӧны важ бумагасӧ.
Стокгольмын, мый йылысь ми сёрнитім нин, эм татшӧм мода: трамвайын мунысьяс, кодлӧн лыддьыссьӧ помӧдз, газет оз босьтны сьӧрысь, а кольӧны трамвайӧ. Кондукторъяс чукӧртӧны газетъяссӧ да шыблалӧны сы вылӧ вӧчӧм торъя ящикъясӧ. Стокгольмын абу велӧдчытӧм мортыд. Газет лыддьӧны ставыс. Сійӧн вагонъясын дерт бумага чукӧрмӧ уна.
Чукӧртӧм важ газетсӧ мӧдӧдӧны бумага вӧчан фабрикаӧ. Сэні сэсь вӧчӧны обёрточнӧй бумага, мыйӧн гартлӧны тӧварсӧ лавкаясын. Тайӧ сьӧм вылас вӧлі видзӧны бать-мамтӧм челядьӧс видзан керкаяс (сирӧтскӧй домъяс).
БУМАГА ВӦЧӦМ СССР-ын
Русскӧй фабрикаяс да заводъяс кыссисны заграничаса пабрик-заводъяс бӧрын. Заграничаын медводзысь бумага вӧчан мельнича лоис ХІІІ нэмын, а Россияын куим сё воӧн сёрӧнджык. Медводдза мельнича вӧлі миян вӧчӧма ХVІ нэмын. Тайӧ мельничаыс эз дыр уджав. Мастеръяс вӧліны омӧльӧс, бумага артмис зэв омӧль. Мастеръяс чайтісны асьнысӧ уджалӧмӧн зэв бура. Роч ротыс пӧ зэв омӧль да, сійӧн сэтысь оз позь вӧчны бур бумага. Первойя фабрика тадзикӧн и тупкыссис, да Россияӧ бумага кутісны вайны заграничаса купечьяс, войдӧрсӧ Италияысь, сэсся Францияысь да Германияысь, медбӧрын — Голландияысь. Сӧмын Петр І-ой дырйи лоисны медводдза бумага вӧчан мельничаяс, кӧні пондісны вӧчны ёна нин важ дорысь бур бумага, кытчӧ позис нин вӧлі бура гижны.
Тасянь бумага вӧчан мельничаяслӧн лыдыс Россияын надзӧникӧн кутіс содны. Петр І-ой бӧрти сё во мысти Россияын уджаліс нин 25 фабрика, а нӧшта 50 во бӧрын — 60 фабрика. Россия да Германия костын война панӧм водзвылын уна местаясын уджалісны 140 фабрика. Найӧ вӧчисны бӧръя вояссӧ война водзвылын сюрс тонна гӧгӧр бумага воӧн.
Первойысьтӧ тайӧ кажитчӧ зэв уна. Ӧткодялам кӧ Англиякӧд да Швециякӧд, тайӧ лоӧ зэв на этша.
Ми сёрнитлім нин, ӧти шведлы либӧ англичанинлы вонас колӧ 25 килограмм бумага, а рочьяслы сӧмын 2,2 килограмм бумага.
Ас вӧчӧм бумага Россияын эз тырмы, сійӧн лои вайны мукӧд государствоясысь, медсясӧ Финляндияысь. Торъя нин ёна бумага кутісны вайны Россияӧ 1904–1905-ӧд вояс бӧрын: 1908-ӧд воӧ вӧлі вайӧма Россияӧ заграничаысь 83 000 тонна (5 миллион пуд) пуысь вӧчӧм быдсяма бумага, картон да гартӧд бумага. Таысь кындзи вӧлі вайӧма 8000 тонна (500 000 пуд) целлюлоза. Целлюлоза вайӧны бумага вӧчан фабрикаясӧ, сэтысь сэні вӧчӧны бумага.
Мыйла тайӧ тадз — гӧгӧрвоана, 1904–1905-ӧд воӧдз сар власьт Россияын сулаліс чорыда. Став ассьыс вынсӧ сійӧ пуктіс, мед эськӧ не лэдзны рабочӧйясӧдз да крестьянаӧдз нига да газет. 1904-ӧд воӧ вӧлі война Япониякӧд, а 1905-ӧд воӧ заводитчис революция. Сар власьтлӧн подув вӧрзьӧм бӧрын сар власьт сетчыштіс рабочӧйяслань. Пондіс нин лэдзны рабочӧйяслы да крестьяналы нигаяс, газетъяс. Бумага ковны кутіс зэв уна.
1897-ӧд воӧ ӧти морт вылӧ Россияын воис сӧмын 1,4 кило бумага, а 1908-ӧд воӧ, мӧд ногӧн кӧ — воддза революция бӧрын, воис нин 2,2 кг, а 1914-ӧд воӧ, кор рабочӧйяс да крестьяна пондісны радейтны газетъяс, дугӧдны найӧс некыдз нин оз вӧлі позь. Сэки воис морт вылӧ 3 килограмм бумага.
Россияын этша бумага вӧчӧмлы эм нӧшта помка. Тайӧ помкаыс сэтшӧм, миян сиктъясын электрификация уджыс сӧмын на заводитчӧ, а босьтам кӧ Финляндияӧс, сэні быд сиктын эм электрическӧй би, электрическӧй станция.
Бумага вӧчны колӧ уна пӧлӧс машинаяс: голландеръяс, дефибреръяс, пу кырсь весалан станокъяс, бумага вӧчан машинаяс да уна мукӧд тор. Став тайӧ машинаясыслы колӧ вын.
Россияын ваусянъясыд этша. Унджыклаас бумага вӧчан фабрикаясын машинаясыс уджалӧны ру вынӧн. Ру пӧрт шонтыны колӧ пес либӧ из шом. А сійӧ сувтӧ донӧн. Та понда и бумага вӧчӧмыс сувтӧ Россияад Финляндияын дорсьыд донаджык.
Революция бӧрын Россияын бумага вӧчан фабрикаяслӧн лыдыс чиніс. Война водзвывса 140 бумага вӧчан фабрикаысь коли сӧмын 60. Татшӧм уна ӧтпырйӧн чинӧмыслӧн помкаыс сійӧ, мый век уна фабрика вӧлі Польшаын, Латвияын да Эстонияын, кодъяс революция бӧрын миянысь торйӧдчисны.
Чиніс тшӧтш бумага вӧчӧмыс и. Важ 17–18 миллион пуд бумага пыдди СССР-ын 1923-ӧд воӧ вӧчӧма вӧлі сӧмын 5–6 млн. пуд бумага да 760 сюрс пуд гӧгӧр картон. Дерт тайӧ этша, но кольӧм вояс серти кӧ артавны, бумага вӧчӧм кыптіс важ коймӧд юкӧн вылас.
Война дырйи да 1918–1920-ӧд воясын важмӧм фабрикаяс пондісны стрӧитавны выльысь. Бумага вӧчан фабрикаясын ӧні уджалӧ 22 000 рабочӧй.
Ӧні ӧд велӧдчытӧм йӧз миян лунысь-лун век чинӧ, нига да газет судзӧдӧны да лыддьӧны медся ылыс грездъясын нин.
1924–25-ӧд воын СССР-ын быд морт вылӧ воис 2⅓ кг бумага.
1924-ӧд воын Швецияын быд морт вылӧ бумага вои 15 килограммӧн, а Войвыв Америкаын — 63 килоӧн.
СССР-ын бумага вӧчан промышленносьт ӧні зэв ёна кыптіс дай водзӧ вылӧ ёна кыптӧ. 1913-ӧд воӧ Россияын вӧчисны 220 сюрс тонна гижан бумага. 1931-ӧд воӧ ми вӧчим нин 1913-ӧд во дорысь куим мында унджык — 619 сюрс тонна гижан бумага. Таысь кындзи вӧчӧма 65,9 сюрс тонна кыз бумага (картон). Ӧні торъя нин ӧдйӧ кыптӧ гижан бумагаяс вӧчӧм (газетаяс печатайтан бумага). Став бумага дорын 1931-ӧд воӧ сійӧ лоӧ 60%. Но быдсӧн ті тӧданныд, ӧні ми нуӧдам ӧти тшупӧда школаясын дорвыв велӧдӧм, бырӧдам став йӧз пӧвсысь велӧдчытӧмлун. Велӧдчӧмлун став уджалысь йӧзлӧн кыптӧ зэв ӧдйӧ. Сійӧн бумага вӧчан промышленносьт тырмымӧн бумага сетны эз вермы. Тайӧ артмис сійӧн, мый ВСНХ тырмымӧн бумага вӧчӧм бӧрся эз видзӧд, мӧд кӧ — эз вӧв тырмымӧн целлюлоза. Тайӧ тырмытӧмторъяс лоӧ бырӧдӧма да бумага вӧчӧмын ми сувтам мирын медводдза странаӧ.
КУТШӦМ БУР СЕТӦ БУМАГА
Морт олӧмын бумага зэв тӧдчана тор. Бумага пыр йӧз тӧдмасьӧны ставмувывса олӧмкӧд. Бумага отсӧгӧн йӧз босьтӧны тӧдлун (знанньӧ). Сійӧ налысь бурмӧдӧ олӧм. Бумага пыр ӧти морт ассьыс мӧвпъяссӧ вермӧ висьтавны ставмувывса йӧзыслы. Тӧдмалас кодкӧ кутшӧмкӧ выль буртор, шуам выль ногӧн му вынсьӧдӧм. Тӧдмалас сійӧс бура да гижас сы йылысь нига. Нигасӧ печатайтасны да уна сюрс йӧз тӧдмаласны тайӧ выльторсӧ, кыдзи бурджыка вынсьӧдны му.
Тайӧ этша. Став тайӧ гижӧдыс кольӧ нем кежлӧ. Бумага кольӧ дзоньӧн йӧзыслысь мӧвпъяссӧ. Бумага отсӧгӧн ми тӧдам, мый мӧвпалісны кык-куим сё во сайын. И миянлысь олӧмнымӧс кутасны тӧдны уна сё вояс бӧрти, кыдзи ми олім ӧні.
Мортлӧн сёрнитны вермӧм — зэв ыджыдтор ывлавывлӧн. Морт сёрнилӧн, кытчӧдз сійӧс абу гижӧма бумага вылӧ, выныс ичӧт на. Бумага вылӧ гижтӧм кыв да сёрни мӧда-мӧдлы водзӧ висьтавлігӧн век вежлассьӧ да збыльлуныс сёрниыслӧн вошӧ. Мыйта ӧні эмӧсь важ вӧвлытӧмторъяс йылысь сёрнияс, кодъяс лоисны сійӧн, мый эз вермыны гижны пырысь-пыр бумага вылӧ лоӧм да вӧвлӧмторъяссӧ. А эз гижлыны найӧ сы вӧсна, мый эз кужны гижныссӧ дай немторйӧ вӧлі гижныссӧ. Бумага — мортлӧн зэв ыджыд аддзӧмтор. Сійӧ разӧдӧ му пасьталаыс тӧдлун, велӧдӧ йӧзӧс, бурмӧдӧ да кокньӧдӧ налысь олӧмсӧ.
Сӧвет власьт киын бумага отсалӧ рабочӧй да крестьяналы мездысьны быдсяма важ колясъясысь. Отсалӧ кыпӧдны выль олӧм.
Капиталистъяс киысь бумага вӧчан фабрикаяс мырддьӧмӧн рабочӧй да крестьяна СССР-ын мырддисны буржуазия киысь став газетъяс, нигаяс, кодъясӧн найӧ ылӧдлісны став уджалысь йӧзсӧ.
Сӧвет власьт бумага пыр отсалӧ рабочӧйяслы да крестьяналы бурмӧдны ассьыныс олӧмсӧ, лӧсьӧдны сійӧс сідзи, мед став йӧзыс вӧліны ӧткодьӧсь, кӧні быдсӧн олісны ас уджӧн.
