АС ВӦЧӦМ ДЕТЕКТОРНӦЙ РАДИОПРИЁМНИК
КЫВВОДЗ
1929-ӧд во шӧрвыйӧдз радио сиктъясӧ пырис зэв этша. Сэкся вӧлӧм кымынкӧ сюрс радиоустановка пиысь сикт вылӧ воліс сӧмын неыджыд прӧчент. Радио вылӧ пуктылісны зэв этша вниманньӧ, вунӧдлісны, мый радиоыс вывті коланатор массаяс пӧвстӧ культура паськӧдӧмын.
Миянлы некор оз ков вунӧдны В. И. Ленинлысь кывъяссӧ, коді шуліс: «Стрӧитӧй газетъяс бумагатӧг да расстоянньӧтӧг». Радиолы колӧ лоны медъён оружйӧӧн классӧвӧй врагъяскӧд — кулакъяскӧд тышкасьӧмын. Сӧмын тайӧ могъяссӧ нуӧдӧм вылӧ радио оз на ставнас используйтчыссьы, торъя нин миян Коми обласьтын. Гора сёрнитысь установкаяс (громкоговорительяс) регыдӧн вӧлі пӧрӧны «гора немӧйясӧ». Татшӧмторъясыс лоӧны сы понда, мый миян районъясын да сиктъясын оз на тырмыны тайӧ техникасӧ тӧдысь йӧз. Сэсся унаысь миян сиктъясын радиоустановкаяс чӧв олӧны батареяяс (питанньӧ) тырмытӧм вӧсна.
Радио оз вермы ӧдйӧ паськавны сиктъясӧ сідзжӧ сы вӧсна, мый дась вӧчӧм приёмникъясыс донаӧсь, да быд овмӧс оз вермы сійӧс лӧсьӧдны. Радиопередача позьӧ кывзыны детекторнӧй приёмникӧн, кодӧс кокньыда позьӧ вӧчны аслыд да кодлы оз ков некутшӧм батарея ни ыджыд рӧскод. Тайӧ брошюранас ме и кӧсъя тӧдмӧдны быдӧнӧс, кыдзи вӧчны да лӧсьӧдны (установитны) медся прӧстӧй детекторнӧй приёмник да кыдзи сійӧн вӧдитчыны. Сэтшӧм приёмникнас бура позьӧ кывзыны Сыктывкарса паськыда юӧртысь радиостанция.
МЕДСЯ ПРӦСТӦЙ ДЕТЕКТОРНӦЙ ПРИЁМНИК
Приёмниклӧн медся колана торйыс лоӧ ыджыд катушка, кодӧс гартӧма вӧсньыд сутугаысь картонысь вӧчӧм цилиндр модаа трубка вылӧ (тайӧ катушкасӧ петкӧдлӧма 3-ӧд серпасын). Ыджыд катушка пытшкӧ пуктыссьӧ мӧд, ичӧтджык катушка, кодӧс петкӧдлӧма 4-ӧд серпасын.
Ыджыд катушка пырыс пӧперег ногыс мунӧ чӧрс (ось). Сійӧ чӧрсас крепитсьӧ ичӧт катушкаыс да лӧсьӧдсьӧ сідзи, медым бергӧдлігӧн эз инмав ыджыд катушка стенкаясас. Кык ӧтлаалӧм катушкаыс шусьӧ вариометрӧн. Вариометрнас и пондан лӧсьӧдны, медым бурджыка кутас кывны.
Ыджыд катушкаын вылыс сутуга помас (заводитчан помас) йитсьӧны антенна да детектор. Детекторлӧн эм кык вож (кык вилка), ӧти вожыс помасьӧ спиралькаӧн, мӧдыс — кристаллӧн. Катушкаӧ да антеннаӧ позьӧ йитны кӧть код вожсӧ, а мӧдыс йитчӧ телефонкӧд ӧти гнездоас. Телефонлӧн мӧд гнездоыс йитсьӧ переключателькӧд, дай сэсянь жӧ нуӧдсьӧ провод муӧ (заземленньӧ).
Переключательлӧн эм ползунок, коді вештавсьӧ контактъяс вывті. Контактъясӧ воӧны катушкасянь сутуга помъяс. Контактысь контактӧ ползунок вешталӧмӧн ми йитчам сійӧ станциякӧд, кутшӧмӧс кӧсъям кывзыны. Телефоннӧй гнездоясӧ йитсьӧ блокировочнӧй конденсатор ыджданас (ёмкосьтӧн) 1000-сянь 2000 сантиметрӧдз.
КАТУШКАЯС ВӦЧӦМ
Катушка вӧчигӧн медвойдӧр колӧ вӧчны цилиндр модаа трубкасӧ (остов). Трубкаыс вӧчсьӧ вӧсни картонысь болванка вылӧ гартӧмӧн. Болванка пыдди позьӧ босьтны прӧстӧй сулея. Картон вундыссьӧ кузь лентаӧн. Сылӧн пасьта колӧ лоны 212 миллиметр. Картонлысь ӧтар боксӧ ковмас мавтны столярнӧй клейӧн, да сэсся и гартны болванка вылас, мед артмас ён трубка. Трубкалӧн стенкаясыс колӧ лоны 2–3 мм кызта, а диаметрыс (трубкалӧн пӧперег ног кызтаыс, стенкаяснас) — 120 мм. Сідзкӧ болванкасӧ колӧ вӧчны неуна вӧсниджыкӧс — 114–115 мм кызта кымын (2-ӧд серпас). Клей косьмӧм бӧрын трубка кыскыссьӧ болванка вылысь.
Трубка вылӧ гартны колӧ 1,5 мм кызта, кык пӧвста бумажнӧй изоляцияа ыргӧн сутуга (кызтасӧ босьтӧма изоляциянас). Татшӧм сутуга пыдди позьӧ босьтны прӧстӧй «звонкӧвӧй провод».
Сутуга гартан ног петкӧдлӧма 3-ӧд серпас вылын. Сутугалӧн заводитчан помыс (серпас вылын пасйӧма «1» лыдпасӧн) пысавсьӧ кык розь пыр катушка дорсяньыс 3 мм сайсянь; помыс кыскыссьӧ ортсӧ да кольсьӧ 15–20 см кузьта. Водзӧ, ӧкуратнӧя да бердысь бердӧ гартыштсьӧ 19 гӧгӧрпӧв (виток) да бара пысавсьӧ кык розь пыр. Сэсся колӧ сійӧс орӧдны да кольны 10 см кузьта пом (серпас вылын пасйӧма «2» лыдпасӧн). Тайӧ 19 гӧгӧрпӧвсӧ колӧ тӧрӧдны 28 мм пасьта местаӧ. Та бӧрын колӧ кольны 9 мм пасьта кост да бара заводитны гартны сыланьӧ жӧ. Сутугалысь помсӧ («3» лыдпас) воддза моз жӧ колӧ пысавны 2 розь пыр да кольны ортсӧ 10 см кузьта, сӧмын тані колӧ пысавныс «2» помкӧд не орччӧн, а катушка мӧдар боксяньыс (видзӧд серпас вылысь). Пом крепитӧм бӧрын колӧ гартыштны катушка вылӧ 118 гӧгӧрпӧв да мӧд помсӧ («7») нуӧдны, кык розь пыр жӧ катушка дорсяньыс 3 мм сайті да кольны ортсӧ 15 см кузьта. Сутуга гартігӧн орйӧдлытӧг катушка пытшті колӧ петкӧдны куим пекля, кодъяс шусьӧны отводъясӧн (серпас вылын — 4, 5, 6). Тайӧ отводъясыс вӧчавсьӧны 13-ысь, 48-ысь да 83-ысь гартыштӧм бӧрын; катушка пытшкӧ петкӧдсьӧны розьяс пыр да нюжӧдчӧны ортсӧдз; кузьтаыс вӧчавсьӧ 25–30 см кымын (кыкнан пӧвстнас лыддьӧмӧн).
Та ногӧн жӧ вӧчсьӧ ичӧт катушка, коді сюйсьӧ ыджыд катушка пытшкӧ (4-ӧд серпас). Тайӧ катушкалӧн диаметр колӧ лоны 90 мм, а кузьтаыс — 70 мм (стенкалӧн кызтаас ыджыд катушкалӧн кодь жӧ. Сідзкӧ катушка клеитан болванкалӧн диаметрыс босьтсьӧ 84–85 мм).
Тайӧ катушка вылӧ колӧ гартыштны 38 гӧгӧрпӧв сэтшӧм жӧ сутуга, кутшӧмӧс лоӧ гартӧма ыджыд катушка вылӧ. Сутугалӧн первой помыс («8») нуӧдсьӧ 2 розь пыр катушка помсянь 3 мм сайті да кольсьӧ ортсӧ 20 см кузьта. Та бӧрын колӧ гартыштны катушка вылӧ 19,5 гӧгӧрпӧв, сэсся кольны кост 6,5–7 мм пасьта да орӧдлытӧг гартыштны сы мындаысь жӧ катушка мӧд джынъяс. Тадзӧн ставсӧ лоӧ гартыштӧма 39 гӧгӧрпӧв. Сутугалысь мӧд помсӧ («9») колӧ первойя ногыс жӧ нуӧдны 2 розь пыр да кольны ортсӧ 10 см кузьта (сутугалӧн кыкнан помыс петасны ортсӧ ӧти бокӧ да ӧтвесьтӧ).
Катушкаяс вылӧ сутуга гартігӧн кӧ став гӧгӧрпӧв гартыштӧмыс (виток лыдыс) оз тӧр, колян помсӧ позьӧ гартны вевсьӧн (мӧд слӧй).
КАТУШКАЯС ӦТЛААЛӦМ
Кыкнан катушкасӧ вӧчӧм бӧрын колӧ найӧс ӧтлаавны. Та могысь колӧ катушкаясас ӧкуратнӧя вӧчавны розьяс (6–7 мм пасьта), кодъяс пыр лоӧ нуӧдӧма чӧрс (ось). Чӧрс пыдди босьтсьӧ веськыд да шыльыд гӧгрӧс пу кузьтаӧн 20 кымын сантиметр (лишнӧйыс бӧрас вундыссьӧ). Чӧрсӧ кузяла ногыс вӧчавсьӧны сутуга тӧриг воргаяс, медым вӧйтны сэтчӧ сутугасӧ (5-ӧд серпас). Сэсся ичӧт катушкасӧ колӧ сюйны ыджыд пытшкас да кыкнас катушка пырыс нуӧдны лӧсьӧдӧм чӧрс (катушкаясӧ вӧчӧм розьяс пыр). Ичӧт катушкалӧн сутуга помъясыс (8 да 9) вӧйтсьӧны чӧрсӧ вӧчалӧм воргаясӧ да петкӧдсьӧны ортсӧ, ыджыд катушка вылысӧ. Ичӧт катушка крепитсьӧ чӧрс вылӧ столярнӧй клейӧн. Медым сійӧ лоӧ зурыд да оз кут легны, чӧрс вылӧ пысавсьӧны картонысь вундалӧм кольчаяс.
Медым ичӧт катушкасянь ортсӧ петкӧдӧм сутуга помъяс оз чегъясьны, найӧс колӧ крепитны картонысь вундӧм полоскаӧн клей вылын.
Сэсся колӧ йитлыны изоляция улысь кушӧдӧм сутуга помъяс мӧда-мӧдныскӧд: «8» пом «2» помкӧд да «9» пом «3» помкӧд. Медым йитлӧминъяс оз жугавлыны, «8» да «9» помъясӧ рекомендуйтсьӧ паяйтны небыдик сутуга шнуръяс (проводникъяс), гартыштны кымынкӧ пӧв спиральӧн (сутугаысь гартӧм пружина моз) да налысь мӧд помъяссӧ паяйтны «2» да «3» помъяс бердӧ.
МУКӦД ПӦЛӦС ДЕТАЛЬЯС (ЧАСЬТЪЯС)
Ӧні кольӧ ньӧбны колана детальяс (часьтъяс), кодъясӧс оз позь вӧчны аслыд: наушникъяс (телефоннӧй трубка), детектор, 4 контакт, ползунока ручка, 2 клемма, 4 гнездо, катушка чӧрс помӧ садитан ручка (вороп) да блокировочнӧй конденсатор 1000–2000 см ыдждаӧс (татшӧм ёмкосьтаӧс).
Приёмниклы ящик позьӧ вӧчны аслыд кос пуысь либӧ бур фанераысь (куим пӧвста дӧскаысь). Кокниджыка вӧчсьӧ приёмниклӧн монтаж углӧвӧй панель вылын.
Ящиклысь ыджда колӧ босьтны сэтшӧмӧс, медым тӧрис сэтчӧ катушка дай став мукӧд часьтъясыс. Вевтсӧ (панель) колӧ вӧчны веськыд, кос пуысь. Медым панельлӧн вӧлі бурджык изоляция, рекомендуйтсьӧ сюйлыны сійӧс парафин пиӧ (пропитайтны). Та могысь колӧ босьтны металлическӧй либӧ сёйысь вӧчӧм ванночка да сывдыны сэні парафинсӧ, сӧмын оз ков лэдзны пуны, — пуӧмӧн вошӧ сылӧн изолируйтан свойствоыс. Панельӧ (ящик вевтӧ) водзвыв колӧ вӧчавны став колана розьяс, сэсся вӧлисти сюйны сійӧс сывдӧм парафин пиӧ да видзны ичӧт би вылын либӧ шоныд пачын 15–20 минут.
ПРИЁМНИК ТЭЧӦМ
Кыдзи тэчны приёмник, петкӧдлӧма 6 да 7 серпасъяс вылын. 6-ӧд серпас вылын петкӧдлӧма панель гугсӧ (ящик вевтсӧ гатшӧдӧмӧн), коді шусьӧ монтажнӧй схемаӧн, а 7-ӧд серпас вылын — гӧтовӧй приёмниксӧ, кӧні мичаа тыдалӧ панельлӧн баныс.
Катушка крепитсьӧ пуысь вӧчӧм кык стойка вылӧ вевтын (панельын) шуйга бокас (став часьтыс тэчсьӧ вевт улысӧ — панель гугӧ). Тайӧ кыкнан стойкасӧ колӧ вӧчны 10 миллиметр кызта дӧскаысь да винтитны панель гугӧ. Катушка крепиттӧдз панельӧ буретш чӧрс весьтас колӧ писькӧдны розь, кыті чургӧдчас панель вылӧ чӧрслӧн помыс (сійӧ чӧрсас садитӧма бергалан, ичӧт катушкасӧ). Стойкаяс вылӧ катушка крепитсьӧ столярнӧй клейӧн; ёнджык вылӧ катушка вывті позьӧ нуӧдны картонысь вундӧм кык полоска (ӧтар-мӧдар помъясӧдыс) да налысь помъяссӧ винтитны стойкаяс бердӧ.
Панельӧ шуйга бокас винтитсьӧ кык клемма: водзладор пельӧсас — «земля» («му»), сайладор пельӧсас — «антенна». Тайӧ клеммаяссӧ колӧ сюйны панельӧ писькӧдӧм розьясӧ да улысяньыс топӧдны гайкаясӧн. Сэсся панель шӧр весьтас пуктавсьӧны гнездояс: сайладорас — детекторлы, водзладорас — телефонлы (6-ӧд серпас вылын вевтсӧ гатшӧдӧма да видзӧдныс мӧдара). Дӧска веськыд бокӧ, шӧрас кымын пуктыссьӧ настроитчан переключатель — ползунок (ручкаӧн) да 4 контакт, кодъясӧс пукталӧма не ӧтвесьтӧ, а чукыльӧн (полукругӧн). Дорса кык контакт бердӧ, ортсылабоксяньыс колӧ винтитны кык винт, кодъяс пондасны кутны ползунокӧс контакт вылысь ортсӧ вешйӧмысь.
Детальяс йитлыссьӧны ыргӧн, куш сутугаӧн либӧ звонкӧвӧй проводӧн (кызтаыс колӧ 0,8–1 мм). Звонкӧвӧй проводӧн йитлігӧн йитан помъяссӧ колӧ весавны изоляцияысь да няйтысь.
Клемма «А» колӧ йитны «6» гнездокӧд да ыджыд катушка заводитчан помкӧд; «в» гнездо — «г» гнездокӧд; «д» гнездо — «з» клеммакӧд да настроитчан переключатель чӧрскӧд (оськӧд); ыджыд катушкаӧ вӧчалӧм пекля кодь помъяс (отводъяс — 4, 5, 6) да сылысь жӧ мӧд помсӧ (7) — переключатель контактъяскӧд. Блокировочнӧй конденсатор йитсьӧ телефон гнездояскӧд («д» да «г») сутугаторъясӧн, кодъяслӧн ӧтар помыс топӧдсьӧ телефон гнездо крепитан гайкаясӧн, а мӧдарыс — гартсьӧ конденсатор помъясӧ да топӧдсьӧ плоскогубцыӧн (бурджык нӧшта паяйтны).
Йитігӧн сутуга пом колӧ топыда гартыштны клемма либӧ гнездо винт гӧгӧр да топӧдны гайкаӧн. Ыджыд катушкаысь петкӧдӧм пекляяслысь йитанінъяссӧ колӧ весавны изоляцияысь, медым бура йитчисны контактъяскӧд.
Панель вылыссянь вариометр чӧрс помӧ колӧ садитны гӧгрӧс ручка да крепитны винтӧн. Тайӧ ручкаас вӧчалӧма деленньӧяс. Татшӧм ручка пыдди позьӧ пуктыны пуысь вӧчӧм ручка (гӧгыль кодьӧс) да бокас крепитны стрелка. Панель вылысӧ (приёмник вевтӧ) вариометр ручка сайӧ пуктыссьӧ мегыр модаа шкала, кытчӧ вӧчалӧма деленньӧяс жӧ. Тайӧ шкалаыс крепитсьӧ панель бердӧ посньыдик кык кӧрт тувйӧн либӧ винтъясӧн. Ичӧт катушкалы колӧ бергӧдчыны ыджыд катушка пытшкын уна вылӧ гӧгӧрпӧв джын.
Та ногӧн приёмник тэчӧм бӧрын кольӧ сӧмын пуктыны сайладор гнездоясӧ детектор, а водзладорас — телефонлысь шнур помъяс, сэсся шуйга бокса сайладор клеммакӧд йитны антенна да водзладор клеммасянь лэдзны провод муӧ — вӧчны заземленньӧ. Та бӧрын позьӧ заводитны кывзыны.
КЫДЗИ ВӦЧСЬӦ ПРИЁМ
Кывзыны заводитігӧн переключательлысь ручка колӧ вештыны медся сай контакт вылӧ, кодӧс кутам лыддьыны первойӧн, да надзӧникӧн бергӧдны вариометрлысь (бергалан катушкалысь) ручкасӧ. Ӧттшӧтш колӧ буретша лӧсьӧдны детектор. Сійӧ кристаллӧн оз быд чут ӧткодя кывны. Сы понда спиральканас (пружинканас) колӧ корсьны кристалл вылысь ёнджыка кылан чут, кыдз шусьӧ, «чувствительнӧй точка». Нинӧм кӧ оз кыв, колӧ вештыны переключатель мӧд контакт вылӧ да бара видлыны катушка ручкаӧн гӧгӧрпӧв джын мында бергӧдлӧмӧн.
Медся бур испытайтны приёмник кор дзикӧдз тӧдам, мый матын уджалӧ паськыда юӧртысь радиостанция. Тӧдам кӧ, кутшӧм волна вылын уджалӧ сійӧ станцияыс, позьӧ ӧтчыдӧн вештыны переключатель ручка, кытчӧ колӧ. Сідз, например, шӧркоддьӧм антеннаӧн первойя контакт вылын (медся сай бокас) позьӧ кывзыны станцияяс, кодъяслӧн уджалан волна кузьтаыс 350-сянь 730 метрӧдз. Тайӧ жӧ контакт вылын бура позьӧ кывны Сыктывкарса паськыда юӧртысь станцияӧс, коді уджалӧ 535,7 метр кузьта волна вылын. Мӧд контакт вылын позьӧ примитны 600–1000 метр кузьта, коймӧдын — 850–1250 метр кузьта да нёльӧдын (медся асладорад) — 1150–1500 метр кузьта волна вылын уджалысь станцияяс. Кывзігӧн колӧ регулируйтны детектор, видлавны спиральканас кристаллысь унджык местаяс (точкаяс), сідзжӧ чорзьӧдлыны да личӧдлыны спиральканас личкӧмсӧ, кытчӧдз оз кут бурджыка кывны.
Детекторлысь кристаллсӧ оз позь видлавны чуньӧн, оз позь сідзжӧ вуштыны пуртӧн либӧ кӧртъясӧн. Тадзи видлалігӧн да вӧрӧдігӧн кристалл тшыкӧ да оз кут уджавны. Сійӧс сідзжӧ колӧ видзны буссьӧмысь да, кор он кывзы, мыйӧнкӧ вевттьыны (абу кӧ ачыс стеклӧ пытшкын). Дыр бӧрын кристалл омӧльтчӧ. Сэк позьӧ бергӧдны сылысь мӧдар боксӧ. Та могысь чашечкасӧ (кӧні кристаллыс) колӧ шонтыны ичӧтик би вылын, медым сылас паяйтӧмыс (ёна шонтыны оз позь, — кристаллыс тшыкӧ), сэсся бергӧдны кристаллсӧ мӧдар бок вылас. Сы борын паяйтӧм пыр жӧ бӧр кынмас.
ПРИЁМНИКЛЫСЬ ДЕТАЛЬЯС ГИЖАЛӦМ
Детектор. Детектор лӧсьӧдӧма сы вылӧ, медым антеннаӧн примитӧм колебанньӧяс пӧртны звукӧвӧй колебанньӧӧ, коді вӧрӧдӧ телефонлысь мембранасӧ, а сэсянь артмӧны шыяс (звук).
Ӧткымын минералъяс лэдзӧны ас пырныс переменнӧй ток сӧмын ӧти направленньӧӧн, шуам, кристаллсянь ёсь помӧ, либӧ мӧдарӧ — ёсь помсянь кристаллӧ. Тайӧ свойство вылас и лӧсьӧдӧма детекторлысь уджаланногсӧ. Обычнӧя детектор овлӧ кык торйысь — кристаллысь да металлическӧй ёсь помысь либӧ кык сикас кристаллысь. Ёсь пом да кристалл оз топыда, а муртса инмыштӧны мӧда-мӧд дінас, кӧні артмӧ неыджыд электрическӧй контакт (йитчӧм). Кристаллическӧй детекторъясысь ӧтдор паськалӧмаӧсь лампӧвӧй детекторъяс, кодъяс пуктыссьӧны лампӧвӧй приёмникъясӧ.
Кристаллическӧй детектор кокниа позьӧ вӧчны аслыд. Та могысь колӧ босьтны свинеч тор, 20 грамм сера, коді вузассьӧ быд аптекаын да прӧстӧй стекляннӧй пробирка (трубка, кодлӧн ӧти помыс тупкӧса). Свинеч колӧ зыртны гырысь пиня (драчӧвӧй) напилӧкӧн, медым артмисны стружкияс (пилипызь). Татшӧм пилипызьсӧ колӧ босьтны 20 грамм да мича бумага лист вылын бура сорлавны 10 грамм серакӧд. Сорлалӧм бӧрын кисьтӧны пробиркаӧ да омӧлика котшкӧдӧны пуӧ, медым пуксяс топыдджыка. Та бӧрын пробирка пуктӧны би вылӧ шонтыны. Медым шонтігӧн би вылын позьӧ вӧлі кутны, пробиркаӧ вӧчӧны вороп — вылыс пом гӧгӧрыс гартыштӧны сутуга. Шонтыны колӧ первойсӧ омӧльджыка, медым сераыс сылас, сэсся вочасӧн жарсӧ содтыны да видзны калитчытӧдзыс, кытчӧдз оз гӧрдӧд да оз мӧдӧдчы тшын. Сэки пробиркасӧ босьтӧны би вылысь да недыр сувтсӧн кутӧм бӧрын пуктӧны бумага тор вылӧ водсӧн, медым кольӧм сераыс визувтас кристалл вылысь. Минут 10 мысти, кор пробиркаыс кӧдзалӧ, желльӧн и перйӧны пытшсьыс артмӧм кристаллсӧ, а пукалӧ кӧ сійӧ топыда — пробиркасӧ колӧ жугӧдны. Туянаӧн лоӧ сэтшӧм кристалл, кодлӧн жугалӧминыс (чегӧмин) дзирдалӧ. Свинеч кӧ бур, бур и кристалл лоӧ.
Татшӧм ногӧн вӧчӧм кристалл пуктӧны чашечкаӧ да паяйтӧны. Чашкасяньыс вӧчсьӧ отвод (нюжӧдсьӧ сутуга пом). Кристалл дінӧ нӧшта колӧ вӧчны пружинка (сы йылысь вӧлі гижӧма нин вылынджык). Тайӧ ас вӧчӧм детекторнас позяс кывзыны мукӧд детекторӧн моз жӧ.
Блокировочнӧй конденсатор. Телефоннӧй трубкакӧд орччӧн йитсьӧ постояннӧй ёмкосьта конденсатор, коді шусьӧ «блокировочнӧйӧн». Сылӧн ёмкосьтыс колӧ лоны 1500–2000 сантиметр мында. Татшӧм конденсатор позьӧ вӧчны аслыд. Та вылӧ колӧ босьтны парафин пытшкӧ сюйлӧм папироснӧй бумага (
Став листъяс тэчӧм бӧрын, ёнджык вылӧ, конденсатор гартыштӧны ӧти либӧ кык пӧвста бумагаӧн да вылыссяньыс клеитӧны. Сэсся станиольлысь чургӧдчӧм помъяссӧ (кыкнансӧ) кусыньтӧны бумага вылысас да крепыда топӧдӧны ыргӧнысь кусыньтӧм скӧбаясӧн. Скӧбаяс бердӧ крепитӧны либӧ паяйтӧны проводникъяс (8-ӧд серпас).
Приёмниклысь став мукӧд детальяссӧ вӧлі гижалӧма тайӧ брошюра заводитчан помас.
Телефоннӧй трубка вӧчны ас средствоясӧн зэв сьӧкыд. Медся ёна сьӧкыд сы понда, мый электромагнитсӧ вӧчӧм вылӧ колӧ аслыспӧлӧс, зэв чорыд уклад, кодӧс колӧ кужӧмӧн калитны. Та понда телефоннӧй трубка бурджык ньӧбны магазинысь.
Телефоннӧй трубкаяс овлӧны кык пӧлӧс: низкоомнӧй, кодлӧн обмоткаас сопротивленньӧыс сӧмын 300–400 м гӧгӧр, да высокоомнӧй, кодлӧн сопротивленньӧыс ёна ыджыд — 2000–4000–6000 ом гӧгӧр. Та ногӧн дерт бурджык лоӧ высокоомнӧй трубкаыс. Передача нуӧдысь радиостанциясянь кӧ абу ылын, позьӧ кывзыны и низкоомной трубкаӧн.
МЫЙЯС НӦШТА КОЛӦНЫ РАДИОУСТАНОВКА ОБОРУДУЙТӦМ ВЫЛӦ
Быд радиоустановкалы, лампӧвӧйлы кӧть детекторнӧйлы, колӧ нӧшта кык зэв колана тор: антенна да заземленньӧ, кодъястӧг приём оз позь вӧчны. Сыысь кындзи, чардбиӧн пӧжар лоӧмысь видзчысьӧм могысь, сэтшӧм жӧ коланаӧн лоӧ торъя устройство лӧсьӧдӧм, коді шусьӧ грӧзӧвӧй переключательӧн.
Антенна. Антеннаӧн шусьӧ вылӧ лэптӧм ыргӧн либӧ бронзӧвӧй куш проводник, кодӧс нюжӧдӧма ӧти мачтасянь мӧдӧ (горизонтальнӧя). Сылӧн ӧтар помыс лэччӧ приёмникӧ, да шусьӧ сниженньӧӧн. Сідзкӧ тайӧ антенналӧн формаыс мунӧ «Г» шыпаслань, сӧмын горизонтальнӧй часьтыс сылӧн (вылысыс) лоӧ кузь. Антеннаяс овлӧны «Г» модааӧсь, «Т» модааӧсь да мукӧд пӧлӧс. Радиолюбительяс пӧвстын медся ёна паськалӧма «Г» модаа антенна (9-ӧд серпас).
Антеннаяс ёнджыкасӧ вӧчалӧны 2–3 мм кызта ыргӧн сутугаысь либӧ специальнӧя вӧчӧм антеннӧй канатикысь, кодӧс гартӧма уна пӧвстӧн вӧсньыдик ыргӧн сутугаясысь. Антенна колӧ радиоволнаяс куталӧм вылӧ, кодъясӧс паськӧдӧ сынӧдӧ передача нуӧдысь радиостанция. Антенналӧн кузьта босьтсьӧ 30-сянь 60 метрӧдз. Ёна кузь антенна вылӧ пырны оз рекомендуйтны.
Кыдзи вӧлі висьталӧма нин, антенна лэптӧм да крепитӧм вылӧ лоӧ сувтӧдны специальнӧй мачтаяс, но позьӧ используйтны и сулалысь пуяс. Мачта колӧ лэптыны мусянь 10–15 метр вылнаӧ.
Ыджыд вниманньӧ колӧ пуктыны антенна бура изолируйтӧм вылӧ. Антенналы оз ков инмыны мачтаясӧ ни мукӧд торъяс дінӧ. Бура изолируйттӧг ток вермас пышйыны бокӧ да омӧля кутас кывны. Антеннаӧс мачтаяс дінысь изолируйтӧм (торйӧдӧм) вылӧ пӧльзуйтчӧны фарфорӧвӧй изоляторъясӧн. Ӧти изолятор вылӧ ёна надейтчыны оз на позь, торъя нин зэра поводдя дырйи. Та понда бурджык босьтны антеннаӧ кыкнан помас кык либӧ куим изоляторӧн да йитлыны чептӧс моз ыргӧн либӧ кӧрт сутуга помъясӧн, кыдзи петкӧдлӧма 9-ӧд серпас вылын. Медпом изоляторсӧ мачта дінӧ позьӧ кӧртавны сутугаӧн жӧ либӧ сиралӧм гез помӧн. Нӧшта бурджык лоас мачта бердӧ не кӧртавны, а йитны вӧжжи кодь гез да лэдзны мачта йылӧ крепитӧм блок пыр, медым позяс антеннасӧ лэдзлыны и колӧм серти зэлӧдны.
Антеннӧй канатик пыдди босьтны кӧрт сутуга оз рекомендуйтчыссьы. Сылӧн сопротивленньӧыс ыджыдджык да, приёмыс лоӧ тӧдчӧмӧн омӧль.
Сниженньӧ (антеннасянь лэччан сутуга) обычнӧя пыртӧны керкаӧ ӧшинь пыр либӧ стен пыр. Та могысь писькӧдӧны ӧшинь рамаӧ либӧ стенӧ карандаш кыза кымын розь (позьӧ кызджыкӧс) ывлалань неуна пӧкатӧн, медым оз кут пырны зэр ва. А стен дінысь изолируйтӧм могысь писькӧдӧм розьӧ сюйсьӧ резинӧвӧй трубка либӧ фарфорӧвӧй воронка, сэсся сы пыр и нуӧдсьӧ сниженньӧлӧн проводыс. Керкаӧ пыртӧм бӧрын, стен дінсянь бурджык йитны изолируйтӧм провод (прӧстӧй электрическӧй шнур).
Заземленньӧ (муӧ сюйӧм). Заземленньӧ вӧчӧм вылӧ босьтӧны 30×30 см пасьта кымын ыргӧн либӧ цинкӧвӧй лист (позьӧ босьтны прӧстӧй важ ведра либӧ цинкуйтӧм таз). Сы бердӧ паяйтӧны кыз, ыргӧн сутуга (проводник) да гуалӧны муӧ, кыдзи-мый позьӧ пыдӧджык да ва слӧя инӧ. Керка дінсянь кӧ матын эм ӧшмӧс (юкмӧс), заземленньӧ позьӧ лэдзны сэтчӧ. Заземленньӧ изолируйтӧм вӧсна тӧждысьны оз ков, — сійӧс позьӧ новлӧдлыны кӧть кыті, сӧмын мед сниженньӧӧ оз инмы-а. Керкаӧ, приёмник дінӧ пыртӧм вылӧ заземленньӧ проводлы колӧ писькӧдны стенӧ либӧ ӧшиньӧ мӧд розь (сниженньӧкӧд ӧти розьӧд пыртны оз позь).
Антенна да заземленньӧ вӧчӧм бӧрын радио позьӧ нин кывзыны. Сӧмын, кыдзи вӧлі висьталӧма нин, чардбиысь видзчысьӧм могысь колӧ лӧсьӧдны нӧшта грӧзӧвӧй переключатель. Зэв прӧстӧй переключатель (движок) позьӧ вӧчны ас средствоясӧн. Та вылӧ колӧ босьтны неыджыд пӧвтор (бурджык босьтны парафин пиын видзӧмӧс либӧ кӧть лакируйтӧмӧс) да винтитны сэтчӧ ӧтар помас орччӧн моз кык контакт (оз кӧ сюр контактыс — позьӧ босьтны прӧстӧй шурупъяс). Сэсся колӧ босьтны неыджыд ыргӧн пластинка (7–8 см кузьта), ӧтар помсӧ сылысь розьӧдны да коймӧд контактӧн крепитны сійӧ жӧ пу вылӧ мӧдар помас, сӧмын оз ков ёна зэлӧдны, медым пластинкаыс кутас вешласьны. Пластинкалысь вешласьысь помсӧ колӧ ёсьтыштны да тувъявны сэтчӧ неыджыд пу ручка.
Татшӧм ногӧн вӧчӧм переключатель (движок) колӧ крепитны стенӧ (керка пытшкӧ), антенналысь сниженньӧ пыртан розь дінӧ матӧ. Переключателя-стена костӧ колӧ пуктыны фарфорӧвӧй роликъяс либӧ пуысь вӧчӧм дзоль (ичӧтик брусок), медым контакт помъяс оз кутны инмыны стенӧ. Ӧні сэсся мӧдам йитлысьны. Ӧти контактӧ (переключательӧ), шуам, шуйгаладорас, йитсьӧ сниженньӧлӧн помыс да сэсянь жӧ нуӧдсьӧ провод приёмникӧ да йитсьӧ антенна клеммаӧ. Татчӧ торъя провод позьӧ не пуктыны, а нюжӧдны приёмникӧдзыс сійӧ жӧ сниженньӧсӧ. Переключательлӧн мӧд контактыс йитсьӧ приёмникын заземленньӧ вӧчан клеммакӧд, а ыргӧн пластинка помӧ (движок помӧ) йитсьӧ заземленньӧ проводниклӧн помыс, кодлысь мӧдар помсӧ сюйӧма муӧ (10-ӧд серпас).
Радио кывзігӧн движок вештӧны веськыдладор контакт вылӧ. Сэки сійӧ торъялас антенна дінысь да ӧтпырйӧн йитас приёмникӧс заземленньӧкӧд. Кывзӧмысь дугдӧм бӧрын, торъя нин, кӧсйӧ кӧ лоны гымалӧм, сідзжӧ войяс кежлӧ, движок колӧ вештыны шуйгаладор контакт вылӧ. Сэки антенна лоӧ йитӧма веськыда мукӧд, а приёмник кыдз быттьӧ бокӧ кольӧ. Татшӧм дырйи кучкас кӧ антеннаӧ чардби, сылӧн электрическӧй токыс ставнас пырас муӧ приёмникӧ пыравтӧг.
