НО-О, БИА БОРДАЯС!

СЭТЧАНЬ, КӦН КУСІС ВОЙНА

Пристань дорын сулаліс юсь кодь еджыд пароход да шочиника, но скӧрыськодя чушнитлывліс. Быттьӧ сійӧ водзвыв ӧлӧдіс миянӧс, гашкӧ, не ӧти сё мортӧс, медым ми лючки-ладнӧ пырим сы пытшкӧ, а эг ошкысь повзьӧм вӧв табун моз. Но верман ӧмӧй ӧлӧдны ми вокӧс! Кор тэныд телепит нин веськавны вавывса еджыд дивӧыслӧн гырк пытшкӧ, кытчӧ тэ некор на эн пыравлы...

И нимыс тайӧ дивӧыслӧн сэтшӧм гора да лӧсьыд: «Коми колхозник».

Ми вӧлім Лёнякӧд ӧтлаынӧсь, ми зілим медводзын пырны, мед босьтны бурджык местаяс аслыным и нывъяслы. Но ыззьӧм табуныс пырысь-пыр жӧ янсӧдіс миянӧс. Лёня, сюсьджык мортыд, веськаліс топыд гыыслӧн первой нырас, да сійӧс, чагйӧс моз, ырснитӧдісны палуба вылӧ. А ме сибді трап водзын лоӧм заторӧ. Ачым эськӧ ме и мыні жӧ, но орисны пинжак кизьяс, пинжакӧй павкнитчис, да йӧз чукӧрыс топӧдіс сійӧс. И некыдз ог мын, кӧть эськӧ и тривкйыся мый вынысь — быттьӧ турун сі йылӧ пысалӧм лӧдз.

— Ӧшиньдорсаяссӧ босьт! — кашкигтыр горӧді ме Лёнялы. Ачым пӧсялӧм киын кута билет, думысь, кӧсъя петкӧдлыны матькӧмысла гӧрдӧдӧм чужӧма дядьӧлы, контролёрлы. А сійӧ, билет видлӧм пыдди, кватитіс менӧ шошаӧд да, лӧптӧс моз, нетшыштіс йӧз чукӧрысь, весигтӧ лысьӧмӧй кротшмунліс. Сэки заторыс мыніс да нӧбӧдіс менӧ пароход мӧдарӧдзыс. Кӧні нӧ эськӧ Лёняыс?

Ӧтияс ӧтарӧ котӧртӧны, мӧдъяс — мӧдарӧ, коймӧдъяс выліӧ каттьысьӧны. Быдлаын мешӧкъяса да чемоданъяса йӧз дзизъялӧны, ыззьӧм чужӧмаӧсь, ӧзйысь синъясаӧсь, быттьӧ вӧйӧ пароходыс.

Кӧні нӧ тані коймӧд классыс?

А шуӧны вӧлі: миян команда пӧ, сё гӧгӧр морт, кызвыннас коймӧд классын мунӧ... Крут поскӧд лэччи кӧрт гӧбӧчӧ, чащаӧд моз писькӧдча йӧз да кӧлуй вомӧн, чуксала Лёняӧс. И ӧд ас кадӧ вои, сійӧ буретш вӧлі зыксьӧ шырӧм юра зырымбедькӧд, кодлы Лёнялӧн бӧрйӧм местаяс жӧ ковмӧмаӧсь. Кыкӧннад ми сійӧс регыд и зырӧдім.

— То, уліыс да выліыс! — радліс Лёня, нильзьӧм чолка вывсьыс пӧсьсӧ ки пыдӧснас рудзӧдіг. — Уліыс — нывъяслы, а ми тэкӧд — выліас. Паракод мунігас берегыс воча пондас локны — ставыс тыдалӧ, куйлы да видзӧд... — Лёня вӧлі шуда.

Меным зэв жӧ нимкодь лои — ӧд татшӧм местаяс! А мый тшӧктісны мунны кыкӧн-кыкӧн ӧти полка вылын, то тайӧ — тшак ва! Тадзтӧ гажаджык на! Быдӧнлы ӧд колӧ муннысӧ, а пароходыс, гашкӧ, ӧти и эм. Ӧд сёрнитӧны вӧлі, мый унджыксӧ Волга вылӧ нулӧмаӧсь, война дырйиыс найӧс, гашкӧ, ставсӧ вӧйтісны.

Мед, чурки-буди, не воштыны нин татшӧм класснӧй местаястӧ, ми Лёнякӧд водалім быдӧн торъя полка вылӧ. Не этшаӧн на матыстчылісны миян дінӧ, горзісны, тшӧктісны позтысьны миянлы ӧтлаӧ, но ми, щӧтясьӧм кычанъяс моз, ӧтвылысь сувтлім воча да пӧся висьтавлім, мый ми абу ӧтнанымӧсь.

Вир кисьтана тыштӧг ми некодлы эгӧ лӧсьӧдчӧй сетны ассьыным неуна жӧлӧба кодь, райскӧй куйланіннымӧс!

Вочасӧн сэсся лӧньыштіс жӧ горзӧм-ноксьӧмыс. Буракӧ, ыджыд кӧрт мазі позйын быдӧнлы сюрис пуксянін да юр сюянін. Сэки вӧлись миян дінӧ воисны нывъяс — Дина да Маша, тшӧтш вайисны миянлысь кӧлуйнымӧс. Бур, мый ми Лёнькакӧд гӧгӧрвоим кольны налы ассьыным нопъясӧс. А то эськӧ нопнад нинӧмысь эн вермы веськавны татчӧ, ковмис туплясьны палуба вылын.

Нывъяслы ёна жӧ кажитчис местаыс, найӧ ошкыштісны миянӧс сюсьлуннымысь, торйӧн нин, кор Маша казяліс, мый менам пинжакысь кизьясыс оръясьӧмаӧсь да киняувъясыс кузялаыс резьдӧмаӧсь. Сійӧ пырысь-пыр жӧ тшӧктіс пӧрччыны, кыськӧ мешӧксьыс судзӧдіс суниса ем да босьтчис дӧмны.

А со нин пароход кыза букӧстіс, и тайӧ шысьыс менам сьӧлӧмӧй ёвкнитчис морӧсын.

— Вайӧ кайламӧй выліас, видзӧдлам карса берегъяс вылас! — вӧзъя ме ёртъяслы.

— Мед местанымӧс воштыны, да? — паныдаліс менӧ Лёня. — Либӧ мед мешӧкъясысь мынтӧдчыны?

— Мыля нӧ, — лабутнӧя шуис дӧмсьысь Маша. — Ставным ог и кайӧ. Петалӧй, ыркӧдчӧй, кодлы окота, а ме пукышта.

Лёня, буракӧ, эз ёнасӧ эскы нывлӧн дорйысян вынъяслы да эз пет, кайис вылі полка вылӧ: тасянь пӧ меным ставыс зэв бура тыдалӧ, абу тӧла ни.

Ми Динакӧд кыпӧдчим вылыс палуба вылӧ, кӧні кузяла и пасьтала сярвидзисны йӧз, ёнджыкасӧ бабаяс да нывъяс, да сувтса синма зонкаяс. Коді кытчӧ вермӧма, сэтчӧ и лепитчыштӧма — чемоданъяс да мешӧк вылас, веськыда шоналӧм палуба вылӧ... Ӧтияс азыма сёйӧны туй вылӧ босьтӧм гӧлиник пажыннысӧ — ёнджыкасӧ картупель да сьӧд нянь; ремесленникъяс со шлёчкӧны нин ас вӧчӧм картіӧн — налӧн ӧд сёян запасыд некор оз овлы сьӧрсьыс. Сой пӧла, быгалӧм форменка морӧсас зёльӧдчысь медальяса том моряк мыджсьӧма пельпомнас рулевӧй рубкаӧ, видзӧдӧ бӧрӧ кольысь кар вылӧ да код гӧлӧсӧн нориника сьылӧ.

...Прощай, любимый город,

Уходим завтра в море...

Небыд тӧв ыркйӧдлӧ палуба вылын. Вылісянь пӧжӧ рытъявыв катовтчӧм гожся шонді, меліа шонтӧ омӧльтчӧм, тшыгъялӧм йӧзӧс, синтӧ ёрысь эзысьӧн серӧдӧ миянлысь ва туйнымӧс, миянлысь кузь туйнымӧс, ог тӧд сӧмын, кытчӧ сійӧ миянӧс вайӧдас-а...

Прощай, любимый город...

Кутшӧм мича да гажа кыркӧтшӧ пуксьӧма вежӧдысь паркыс! Мый джуджда керӧсыс!..

Карын ми олім куим лун — кытчӧдз быдладорсянь эз чукӧрмы йӧзыс — и унаысь татчӧ волывлім. Уна и том йӧзыс тані рытнас, быдса леспромхоз вылӧ тырмас... Кӧть тай и тшыгӧма овсьӧ, том йӧзтӧ рытнад век кыскӧ ывла вылӧ. Сувтам вӧлі кыркӧтшыслӧн рӧч йылӧ и видзӧдам, видзӧдам Сыктыв сайса лӧзалысь эрдъяс вылӧ. Кыдзи коркӧ, тулыснас, Динакӧд видзӧдлывлім шоналӧм кер бунтъяс вывсянь...

Тыдыштас кыськӧ еджыд тшынтор, и кажитчӧ — сэні ылӧ кольӧм гортным. Быттьӧкӧ позьӧ аддзыны сійӧс куимсё верст сайысь...

— Со миян Сыктылным и помасьӧ, — шуа ме Диналы.

Меным кутшӧмакӧ шог, мый чужан юӧй, кодкӧд йитчӧма менам став олӧмӧй, а тшӧтш и бать-мамлӧн да пӧч-пӧльлӧн олӧмыс, — мый тайӧ юыс, сы кузя визувтӧм бӧрын, помасьӧ тані.

Ӧд Сыктыв дінас меным кыдзкӧ быттьӧ надежнӧджык овнысӧ...

— Сё дивӧ!.. — Дина шызьӧма жӧ, сійӧ, буракӧ, оз и кывзы менӧ.

— Со тай нӧ, веськыдвывсянь, Эжваыс мый пасьта шлывгӧ. Пырам сэтчӧ и — пом.

— Ок, кытчӧдз нин ми воим! — ыпъялӧ Дина: — Сыктыл помӧдз! Гортын кӧ нывъяслы висьтала, оз и эскыны.

Гожӧмбыднад сылӧн ёна гожъялӧма чужӧмыс, и вом доръясыс ӧні быттьӧ оз нин гӧрдӧдны лым вылын турипув моз. Сы пыдди идзас рӧма юрсиыс нӧшта на югыдджык, пырыс тыдаланаджык лоӧма.

А водзын ва туйыс, Сыктылӧн вынсьӧдӧм Эжваыс паськалӧ, и сэтшӧм лӧз сійӧ, и сэтшӧм сӧдз.

Пӧжӧ шонді, ёрӧ синъяснымӧс, воча пӧльыштлывлӧ паськыд ва вылын ыркалӧм тӧвру, сэтшӧм югыд да ясыд гӧгӧр. Сьӧлӧмъясным нормӧмаӧсь и ыззьӧмаӧсь. Окота сулавны и сулавны тані, кывзыны, кыдзи уліын песӧны васӧ мудз тӧдтӧм кӧлесаяс, синтӧ абу окота вештыны паныд котӧртысь, виддзӧн-вӧрӧн вежӧдысь да паськыд лыаясӧн онялысь берегъяс вылысь.

Но миянӧс корӧны сёйны. Миян эм нянь, мыйтакӧ вый. Сола треска эм. Эм весиг банкаясын тушёнка. Но миян мамным — карын олыштігӧн тадзи ми пондім нимтыны Машаӧс — оз на лэдз сійӧс восьтыны, туйыс пӧ водзын кузь на, оз на сійӧ бакшась...

А колӧ тані шуны, мый Машаыс жӧ и партитіс миянӧс, аскӧдыс нёльӧнӧс: ӧтвылысьнад пӧ век нин гажаджык да лӧсьыдджык лоӧ — и сёйӧм-юӧмын, и быдторйын. А то пӧ ӧтнадӧнлы весиг и мешӧктӧ некытчӧ кольны, кытчӧкӧ кӧ ковмас пыравны...

Вӧсньыдика мавтыштӧм выя сьӧд няньӧн ми мутшкам-сёям сола треска, кодӧс водзвыв пыдзыртім кӧдзыд ваын. Сэсся юам бакысь вайӧм шоныд ва — сола бӧрад зэ-эв жӧ чӧскыда юсьӧ, кӧть и абу заваритӧма.

Ми сёям и ӧти сайын видзӧдам гӧгрӧс ӧшиньӧд, коді шусьӧ иллюминаторӧн.

Лӧсьыд! Тӧвзьӧдӧ-нуӧ тэнӧ кытчӧкӧ, и немтор вӧсна оз ков тӧждысьны. Пур кылӧдігӧн моз оз ков повны, мый кытчӧкӧ сибдан, либӧ полойӧ зутшнитас-сюяс. Ӧд тэ — пассажир! И не сэтшӧм-татшӧм, а класснӧй, кӧть эськӧ и ӧти местаыс кыкӧн вылӧ.

Вылыс полка вывсянь казяла чукля гӧленя тӧдса сапӧгъяс, гудӧк мек моз куснялӧмаӧсь. Сапӧгъясыс педзӧны миян классӧ лэччӧдысь крут пос вылын, корсьӧны прӧстін, кытчӧ эськӧ позис тувччыны. А прӧстіныс оз на и сюр ёнасӧ, сы вӧсна мый быдлаын йӧз — юръяс да пельпомъяс, да быд сикас нопъяс...

Тайӧ сапӧгъясыс — миян командирлӧн, Сыктыв йывсаяс вылын медыджыдлӧн. Ачыс эськӧ сійӧ мунӧ каютаын, мӧдӧд классын, но ӧд колӧ жӧ видзӧдлыны, кыдзи меститчисны войтырыс, эз-ӧ коль кодкӧ.

Нимтӧны сійӧс Мирон Миронэчӧн, ар нелямын сизим сылы, леспромхозын уджалӧ директорӧс вежысьӧн.

Синмӧ шыбитчана дядьӧ сідзсӧ. Торйӧн нин, кор сы вылӧ видзӧдан пукалігас. Сэки сійӧ став ӧбликнас кажитчӧ багатыр кодь ыджыдӧн да ёнӧн. Тушаыс сюръя нӧйтан нӧшлӧн кодь топыд да зэлыд. Кыз голя вылас зумыда пукалысь юрыс ыджыд да крепыд и, артельнӧй пӧрт кодь. Негырысь руд синъясыс видзӧдӧны йӧз вылӧ зэлыда, повтӧг, пукалӧны зэв пыдіын, надейнӧя позтысьӧмаӧсь. Сылӧн татшӧм синъяс вылӧ видзӧдігӧн меным мукӧддырйиыс кажитчыліс весиг, мый сійӧ пукталӧма окуляръяс — карын ме аддзылі найӧс часі мастеръяслысь — да на пыр сверлитӧ-видзӧдӧ. Вом лӧсасыс Миронэчлӧн паськыд, муртса абу пельсяньыс да пельӧдзыс, льӧбъясыс кызӧсь: кор топӧдас найӧс — быттьӧ нюдзмӧм керъяс ӧта-мӧд дінас сибдылӧны... Синкымъясыс Миронэчлӧн сукӧсь, гӧрдӧсь, позьӧ шуны — стрӧгӧсь жӧ. Татшӧм синкымъяс вӧснаыс сылӧн чужӧмыс дзоньнас кажитчӧ гӧрдӧн, рыжӧйӧн.

А вот кор Мирон Миронэч сувтас дженьыдик да чуклякодь кокъяс вылас, быттьӧ мӧд кодь мортӧн лолӧ, кыдзкӧ зэв ёна чинӧ... Шуӧны, мый том дырйиыс сійӧ вӧлӧма кавалеристӧн. Ме чайта, седлӧ вылад сылы лӧсялӧджык ветлӧдлыны... Гашкӧ, буретш та понда и индісны сійӧс миян вылын начальникӧн?

Шура Рубакин тай со кутшӧма вӧзйысис директорлысь, да эз индыны сійӧс. Меным Шураыдкӧд, дерт, эськӧ лӧсьыдджык вӧлі... Но да ӧд сы пыдди Лёня эм, кодкӧд ми Лукабанядорын, гашкӧ, пуд сов ӧтлаын сёйим. И нывъяс дінӧ ветлӧдлыны велӧдчим...

Сэсся со и Дина тані жӧ, сӧмын тай сійӧ тулыссяньыс, Победа лунсянь, кӧдзаліс ме дінӧ... Быттьӧ бӧр тӧдтӧмӧсь ми сыкӧд лоим.

— Но, оролъяс, ловъяӧсь на? — шыӧдчис миян дінӧ Мирон Миронэчыд. — Сювъястӧ эз пычиктыны пыригад?

— О-о, ми асьным на, кодлысь колӧ, быдзнитам! — збояліс пӧтӧм кынӧма Лёня, беринӧсь чужӧмыс сылӧн гажмӧма вильыш нюмӧн.

— А лӧсьыд места на и скокорнитӧмаӧсь да. Молодечьяс! Ай да ті!

— Чашйысигтырйи жӧ, йӧз юръяс вывті да, — стӧчмӧді ме.

— А сытӧгыс, Мелехин, немтор оз гынмы. Вакуканьӧн кӧ пондан лоны, быдӧн талялас тэнӧ... — Мирон Миронэч нюмрӧдлыштіс паськыд вомсӧ, сэки вылыс парйыс личкыліс улыссасӧ. — А тіянӧс нӧ, нывъяс, гажтӧмыс эз на босьт? Костина, ёна-ӧ тӧдӧ усьлӧ кузь тошка батьыд?

— Ме абу нин кага, кӧть и тӧдӧ усьлӧ, — шуис Дина, не то шмонитӧмӧн, не то дӧзмыштӧмӧн.

— Этатшӧм кавалеръяс дырйи нӧ кутшӧм горт тӧдӧ усьлас! — кыпыда шыасис мамным, Маша; гӧгрӧс да небыд чужӧмыс аслас тыр тӧлысь моз югзьӧ.

— Но-но, бур! — долыдмис командирным. — Сӧмын ті... Этійӧ — вывтісӧ эн жӧ кавалерасьӧй, мед эськӧ вӧвъяс йывсьыд не вунӧдны жӧ.

Маша чиктыліс-сераліс, сераліс сійӧ ичӧтик нывка моз чӧскыда, сьӧлӧмсяньыс петанаа и быттьӧ став кызіник вир-яйнас.

А Мирон Миронэч нин ышӧдіс командирскӧй кывнас мукӧд войтырӧс.

Сэсся ми Лёнякӧд сюйлім нырнымӧс пароходвывса быд пельӧсӧ. Дыр видзӧдім, кыдзи ӧтмоза пессьӧны-йӧтласьӧны машиналӧн улиса югъялысь кузь сойясыс да крута чегсьӧм гырддзаясыс. Мед эськӧ плака лоптъясӧн швачкысь кӧлесаяссӧ бергӧдлыны. Со кутшӧм короминаӧс нӧбӧдӧны!.. Да-а, тайӧ абу кер додьтӧ кыскӧмыд... Мыйсӧ сӧмын оз думыштны йӧзыд! Миянлы эськӧ, вӧрӧ, татшӧм вына машинасӧ...

Но менӧ, буракӧ, ёнджыка на чуймӧдіс сійӧ, мый ӧні рулевӧй рубкаын, штурвал сайын, сулаліс зэв томиник зон, гашкӧ, меысь арӧс-мӧдӧн сӧмын и ыджыдджык. Но, дявӧлыд, форменнӧй картуза, югыд кизьяса, лӧз кителя. Адмирал быттьӧ!.. Сюся видзӧдӧ Эжвалӧн паськыд от вылӧ, берегса пасъяс вылӧ да толькӧ и шуркйӧдлӧ-бергӧдлӧ уна воропа ыджыд кӧлеса. И ӧд пароходыс кывзысьӧ сылысь! — нырсӧ бергӧдӧ, тэрыбджыка мӧдӧдчылӧ...

Гашкӧ, тайӧ зырымбедьыс — капитаныс и эм да? Вот эськӧ сы местаын сулалыштны, бергӧдлыны шылялӧм воропа штурвалсӧ! А то ӧд ме сӧмын и кужа вӧла-доддяӧн веськӧдлыны да лучковкаӧн паёк шедӧдны.

А водзын, джуджыд рӧч дзибйын, бара кутшӧмкӧ сикт тыдовтчис. Том рулевӧй нетшыштіс водзас ӧшалысь сутуга пом, и пырысь-пыр жӧ рыт кежлӧ лӧньӧм вӧр-ваыс кузяла и пасьтала дзенавліс пельтӧ чунӧдана букӧстӧмысь:

«Бу-бу-бу-у-у-у!..»

Ок и мича жӧ гӧлӧсыс «Коми колхозниклӧн»! Кыз, гора, уна рӧма... Букӧстас, и — став ловъяыс шызьылӧ! А гашкӧ, и кулӧмаясыс тшӧтш вӧрзьылӧны...

Ытва дырйи сійӧ корсюрӧ волывліс жӧ миян сиктӧдз, Сыктыв йылӧ. И мыйӧн сӧмын ми, челядьпиян, кывлам сылӧн воӧм йылысь, лататы уськӧдчам котӧртны паныд, куим-ӧ-нёль верст кырссьыштам. А сэсся и колльӧдам берегӧд пристаньӧдз. И ӧвтчам киясӧн, и горзам-корам рочӧн:

— Паракод, давай адин свисток! — и петкӧдлам чуньясӧн: ӧтикӧс, мися.

И букӧстас кӧ «Коми колхозникыд» тайӧ корӧм вылас, ми чеччалам-йӧктам помтӧм раднымла и асьным аслыным кажитчам свет вылас медся шуда йӧзӧн. И бара на корам: «Паракод, давай ещӧ адин свисток!»

Ӧні со ме ачым лӧсъя-кывта тайӧ мича пароход вылас! И видзӧда, кыдзи пыр паськалӧ Эжва. Кыдзи бӧрӧ кольӧны пыр выль и выль коми сиктъяс: Слӧбӧда, Зеленеч, Парчӧг, Час, Паль... И век на Коми му! Век на коми йӧз тані олӧны... Сӧмын тай сёрниыс абу дзик миянлӧн кодь, пристаньясын варовитӧны да мукӧд кывсӧ он и гӧгӧрво...

— Федялӧн оз и пырсьы шома дука кубрикад! — торкӧ думъясӧс тӧдса гӧлӧс. — Гажтӧмтчан али ывла мичсӧ кыскан пытшкӧсад?

Тайӧ — Ювеналий Лихачёв, миянкӧд жӧ мунысь, начальниккӧд ӧти каютаӧ меститчис. Ювеналийыс война вылын вӧлі, кӧть эськӧ арӧс куим-ӧ-нёльӧн сӧмын и ыджыдджык меысь. Гортас бӧрсӧ воліс ранитчӧмӧн, война помасьтӧдзыс регыд... Сійӧ кузь тушанас нёровтчис мекӧд орччӧн кӧрт сёр вылӧ.

— А ме тэнӧ корся, Федя.

— Мый нин месӧ друг ковми, Соня вывтіыд.

— Соняыд некытчӧ оз пышйы, куйлӧ каютаын... А вот ӧні пыралі пароход салонӧ, и сьӧлӧмӧй морӧсын чеччӧ, быттьӧ атака водзвылын...

— Кодкӧ Сонясяыд на мичаджык паныдасис?

— Да мый тэ кӧкны пондін — Соня да Соня!.. Сэні, тӧдан кӧ, картіасьӧны! Очкоысь... И сконъясыс — сюрс шайтъясӧн!.. Телепит тшӧтш видлыны!.. Мунам, ворсыштам.

— Ме ог! — падъявтӧг шуи ме.

— А мый, гашкӧ, збыльысь видлам, воам кӧ, туй вылад деньгаыд буретш лоӧ.

— Ме ӧтчыд «волі» нин, ӧні на яндзим...

— Ме эськӧ кӧть и ворсышті, — кайтӧ Ювеналий, — но деньгаӧй ичӧт кӧшас воӧма, карын, эг и тӧдлы, ставсӧ видзсьӧма... Тэ меным сё-мӧд он удждыв?

— Меным абу жаль... Но, гашкӧ, оз ков, Ювеналий? Ворссян ӧд...

— Картіасигад ме ёна шуда! Шоча ворссьывла... Ветлам кӧть, ачыд аддзылан!

Ме сеті Ювеналийлы кыксё шайт да тшӧтш муні салонӧ. Пароход нырса ыджыд да югыд каютаын, кузьмӧс пызан сайын, пукалісны морт дас картіасьысьяс. Пызан вылас сёян-юан лэпталӧмаӧсь, джынъялӧм водка доз на сулалӧ и. Ставныс пӧсялӧмаӧсь, чужӧмъясыс гӧрдӧсь, синсьыныс би петӧ — быдӧн кӧсйӧ унджык сьӧм тшапнитны. Тӧдса меным тайӧ.

Буракӧ, главнӧй пыддиыс пукаліс ар комын вита зэв ён дядьӧ. Дженьыда шырӧм юра, выліӧ читкыльтӧм уска, сійӧ вӧлі куш майка кежсьыс, и мускулъясыс, гырысь йӧгъяс моз, сідзи и гӧглясисны сойясас, и пельпомъясас, и морӧсас. Кодкӧ кӧ ворсысьяс пиысь панліс зык либӧ пондыліс асланьыс наянитны, дядьӧ пуктыліс пызан вылӧ гырддзасӧ, топыда чабыртліс кага юр ыджда кулаксӧ да, мыжмӧм вылӧ вижоват синъяссӧ сатшкӧмӧн, пондыліс ньӧжйӧникӧн зэвтны-кусыньтны кер кодь кыз сойсӧ. Сэки сой гумса мускулыс, бура ловзьысь тупӧсь моз, ӧдӧба содліс-кыптыліс.

Татшӧм вынтӧ казялӧм бӧрын наянитысь-плутитысьяс пырысь-пыр жӧ бӧр садьсявлісны.

Меным мыйлакӧ кажитчис, мый тайӧ дядьӧыс генерал либӧ, этша вылӧ, полковник! Ме некор на эг аддзыв ловъя генералсӧ, но менам чайтӧм серти буретш татшӧмӧн колӧ вӧлі лоны сылы.

Кор пуксис ворсны Ювеналий, тайӧ «генералыс» вӧлі ворссьӧма нин став сьӧмсӧ, тшӧтш и кительсӧ да гимнастёркасӧ. Сэсся ме дырйи сійӧ пӧрччис коксьыс хромӧвӧй сапӧгъяссӧ да на дон корис сконсьыс. И — воис...

Ме, бокӧвӧй морт, и то пӧсявлі и кӧдзавлі татшӧм ворсӧмтӧ аддзигӧн. А сэсся и бӧр петі палуба вылӧ видзӧдны шонді лэччӧм.

Со ӧд кыдзи вӧдитӧны йӧзтӧ лёк йӧйталӧмъясыд! А пом абу, ышман да.

А шондіыс со веськыда Эжваас лэччӧ, паськыд ваас. Доналӧм гӧрд шар, мый ыджда! Луннад, сьӧд стеклӧ пыр видзӧдлан да, зэв ичӧтик тыдалӧ, дас ура ыджда и эм, а рытъявылыд со кыдзи содӧ, быттьӧ быдмӧ лунтырнас... Эжваас, буракӧ, ыркӧдчыштны кӧсйӧ шондіыс, тадзи бӧр чӧжны вынсӧ, мед сэсся аски бара пӧся ыпъявны, шонтыны му и йӧзӧс.

Мудз тӧдтӧг швачкӧны-изӧны васӧ пароход кӧлесаяс. Кӧнкӧ, Сыктывнымлӧн ваыс ньӧти нин оз тӧдчы тані. Мый ылна нин вешйим гортсянь... Палуба вылын унджыкыс узьӧны нин, войся ыркыдсьыс шебрыштчӧмаӧсь фуфайкаясӧн да мыйӧн да. Йӧзыд со век жӧ кытчӧкӧ мунӧны, быдӧнлӧн аслас мог.

Кодӧс нин сӧмын эз нулы паськыд Эжваыс аслас визув вылын уна нэмъяс чӧжыд! Таті пӧ коми йӧз код тӧдас корсянь нин ветлывлӧмаӧсь ылі Сибирӧ выль вӧраланінъяс да няняджык муяс корсьны. Унаӧн пӧ сэтчӧ и кольччывлӧмаӧсь сэсся: учитель на висьтавліс, мый Сибирад пӧ не ӧти Зыряновка сикт эм... А мыйтаӧн быд во сетчывлӧмаӧсь нажӧтка корсьӧм могысь Урал заводъясӧ — пес керавны да шом сотны... А коді арталас мича вӧрсӧ да дона прӧмыссӧ, кодӧс нэмъяс чӧжнад петкӧдісны таті...

Ме сулала палуба вылын, гажтӧмтчышта гортысь и мӧвпала паськыда шлывгысь ю йылысь. Уна жӧ ва курыштӧма сійӧ аслас лыдтӧм-тшӧттӧм вожъяснас Войвывлӧн вӧра муысь! И тайӧ дугдывтӧг визувтысь сӧдз ваыс вир сӧн моз мыськалӧ Коми мунымӧс, ловзьӧдӧ да пыкӧ сэтчӧс олӧмсӧ... Ведраясӧн ми катлам юясысь сӧдз васӧ гортӧ. Паськӧм-кӧлуйнымӧс пожъялам юясын. Асывъясын юяс дорын жӧ мыссям, мед сӧстӧм чужӧмӧн овны лунсӧ. Асланым юясысь жӧ ми босьтам небыд васӧ, мед мыськавны сӧмын на чужӧм, выль мортӧс; босьтам и сы могысь, мед мичаа пожъявны кулӧмаясӧс...

Сӧстӧм юяс визувтӧны менам му вывті, быд сиктӧ, быд керкаӧ видзӧдчӧны, вердӧны да юкталӧны сымда йӧзӧс...

Сэсся менам мӧвпъясӧй тӧдлытӧг кежӧны уліын куйлысь Дина дінӧ.

Кыдзи со миян водзӧ лоӧ сыкӧд-а? Тулыснас сійӧ ёна чушнитіс — аддзылӧма, кыдзи менам, садьтӧм кодыдлӧн, Маринакӧд мунсьӧма, дерт, кӧнкӧ, тӧдӧ, мый ме узи сэні... Окма жӧ эськӧ да!..

Бур, мый менӧ Шура Рубакин мӧдӧдіс сэки ценнӧй вӧр плиткаяс кылӧдны. Кывті Выльвадорӧдз, сё верст сайӧ, да сэні тӧлысь чӧж олі. Сэні колӧ вӧлі чукӧртны вылісянь кылӧдӧм плиткаясысь пуръяс да паськыдджык нин юӧдыс мӧдӧдны водзӧ, карлань. Ме сэні начальникнас вӧлі, и тӧждысьӧмыд тырмис, сэтшӧм-татшӧмтор йывсьыд некор вӧлі мӧвпавны...

А сэсся моль бӧжын вӧлі, сибдӧм да косӧ кольӧм керъяс новлім да гӧгльӧдлім Сыктылӧ. А кор кывсис, мый мӧдӧдӧны команда Прибалтикаӧ война вылысь петкӧдӧм вӧвъясла, ме, кузя мӧвпавтӧг, лӧсышті директор дінӧ. Зэв эськӧ ме ог радейт корны-дзайгынытӧ, быттьӧ ныж пилаӧн сьӧлӧмӧс пилитӧны сэки, но век жӧ тайӧ пӧрйӧ ачым муні вӧзйысьны-корны.

Ӧд меным сэтшӧм окота аддзывны паськыд мирсӧ! Кутшӧмджык сэні, ыліас? Мый сэні керсьӧ-вӧчсьӧ? Кутшӧм йӧз олӧны? Кыдзи олӧны?

Весиг вокъяс йылысь дум — мый найӧ кольӧны ӧтнаныс — эз вермы кутны менӧ. Муна и — ставыс!

Директор эз кӧсйы лэдзны менӧ — мастеръясыс пӧ сідз нин оз тырмыны, а тэ пӧ ӧні велалін нин. Но ме вывті ёна понді корны, а сэсся вайӧді венны вермытӧм подув: мися, Иван Петрович, ті ӧд сійӧ вӧвъяс вылас ыджыд надея кутанныд? Да пӧ. Сё кымынӧс кӧ вайӧдны леспромхозӧ, — уна содтӧд вӧр позяс кыскыны. Сідзкӧ, мися, ті ӧд чукӧртанныд надежнӧйджык йӧзӧс? Лобанов серӧктіс та вылӧ воча, но век жӧ ӧлӧдіс:

— А сэні ӧд оз жӧ кокни ло, Мелехин. Код тӧдас на, кутшӧм вӧвъяс... Гашкӧ, кутшӧм чужъясьысьӧсь, военнӧйясыд. А тані тэ — ачыд командир. Он-ӧ кут каитчыны?

— Ог, Иван Петрович... — Менам лолӧй лэбаліс нин ылі муясын.

— Ладнӧ, мун, мый сэсся тэкӧд керан... Начальникыдлы ме звӧнитла, мед вокъясыдлы нянь карточкаяссӧ пыр мӧдӧдаліс, мый дыра кӧть он ветлы...

Та вылӧ вочавидзны менам гӧлӧсӧй эз нин тырмы, сы вӧсна мый друг тасасис мыйкӧ горшӧ, и синъясӧй сьӧктісны пӧсь синваӧн.

А вокъясӧй тулыснас, кыдз и кӧсйисны, бӧр петӧмаӧсь гортӧ. Пуктӧмаӧсь картупельӧн йӧр. Ытва дырйи пестӧ куталӧмаӧсь да пилитӧмаӧсь кык детинаыд и. Код вылӧ надейтчан?.. Кыкнанныс колхозын уджалӧны...

Ӧні, карӧ лэччигӧн, узи гортын ӧти вой. Нинӧм, оз шогавны, олам пӧ! Кыкнанныс быдмыштӧмаӧсь, зумыд вир-яя зонкаяс...

Быдторсӧ бара лои сёрнитӧма ас гортын... Мися, война помасьӧмсяньыс кык тӧлысь нин колис, батьыд, буракӧ, некысь нин оз пет, кыдзкӧ-мыйкӧ аслыным нин ковмас овны... Сёрнита тадзи, а аслым сэтшӧм абу лӧсьыд, мый код тӧдас кытчӧ муна на дінысь. Но муні тай со...

Пароходлӧн кыз труба гӧгӧр медйӧза: шонді лэччӧм бӧрад ӧд ёна ыркнитіс, и труба шоныдыд абу на дзик ковтӧм. Кодлӧнкӧ киргысь гӧлӧс сэні сьӧлӧмсяньыс висьтавліс:

— О-о, ті он на тӧдӧ, кутшӧм мича вӧлі водьті Емдіныд! Ӧтарсянь визув Емва, а мӧдарсянь паськыд Эжва. А кор паракоднад каан, синтӧ он вермы вештыны. Еджыд чудӧ сулалӧ! Вит вичко мылькъяс йылын сярвидзӧны!.. А гӧгӧрыс — кыз стена, стена пытшкӧдыс позьӧ мунны...

— Но-о?! — шензьӧ сӧдзджык гӧлӧс.

— А ті мӧй чайтад! Водьті тані аслас Степан Перымскийлӧн штабыс вӧлӧма! Сы дырйи на вичкосӧ карлӧмаӧсь и, квайтсё во сайын, адьдзан! Ӧні тай ставсӧ кисьтісны-а...

— Кутшӧм Перымскӧй? — юасьӧ сійӧ жӧ том гӧлӧс.

— Но, он и тӧд, вемтӧ някалісь! Да сіа жӧ комиад выль енсӧ пыртӧма! Тӧлка да титрей морт вӧлӧма. Ачыс пӧ комиӧн жӧ сёрнитӧ... Эжваӧдыс пӧ Емдінӧдзыс из вылын каас, ёна и чуймӧдас народсӧ...

— Со вӧд!

— А сэні венӧ воасны кутшӧмкӧ Памкӧд, важ енъяс дор сулалысьяскӧд. Ыджыд би ӧдьдзӧдасны, Степаныд и шуӧ: вай пӧ кыкӧн пырам биас, коді оз сотьчы, сіа и венас. А мӧдыс оз пыр, шуӧ: тэ пӧ титрей, нимкыв тӧдан бисьыс... А народыс видзӧдӧ, коді коднысӧ венӧ...

— То вӧд... И, шуан, квайтсё во сайын нин тайӧ вӧлӧма? Сэки нин тані комиясыд овлӧмаӧсь?

— Овлӧмаӧсь, дерт...

— А мийӧ немтор огӧ тӧдӧй, быттьӧ миянсянь на и заводитчис ставыс...

Ме лов шыӧс кутӧмӧн тшӧтш кывзыся налӧн сёрниӧ, менӧ ёна жӧ шызьӧдӧ коми йӧз олӧмысь тайӧ важ казьтыланторыс, код йылысь ме лючкисӧ немтор жӧ ог тӧд, но дядьӧ сэсся оз нин сёрнит, со сійӧ, буракӧ, куритчӧ да чӧла видзӧдӧ пемдӧм бӧрын енэжӧ сяргысьӧм кодзувъяс вылӧ.

«Коркӧ, воас кад, ставтор йывсьыс тӧдмала!» — шуа ме сэсся ачым аслым да лэчча уліӧ, аслам классӧ.

Дина да Маша узьӧны крепыда сывйыштчӧмӧн, ме кӧсйи видзӧдлыны Диналӧн чужӧм вылӧ, но пемыд, да немтор эз тыдав. Аслам думъясысь ышлолалігтыр ме пӧрччи ботинкиясӧс да воді Лёнякӧд орччӧн, вольсалӧм фуфайка вылӧ.

Гӧгӧр, чӧскыда да быд ногыс шытӧлалігтыр, узисны уна йӧз, менам выль ёртъясӧй, кодъяскӧд ӧтвыв шуӧма вуджны меным олӧмыслысь выль вӧлӧк.

Ме пондылі нин унмовсьны, но со кодкӧ небыда пуктіс кымӧс вылӧ пӧсь кырымсӧ да гусьӧникӧн шӧпкӧдӧ:

— Федя, эн повзьы, тайӧ ме, Ювеналий... Другӧ, он-ӧ сетлы меным нӧшта сё-мӧд... Сы мында волі... А сэсся, эг и казявлы, ставыс исковтӧма... Ӧні бара пондіс бур карті локны... Даса да туз сідзи и шӧтӧ... Вайлы, другӧ...

Меным жаль вӧлі деньгаыс, но ме сеті Ювеналийлы нӧшта сёӧс, аслым сё шайтыс сэсся эз коль. Мукӧдлы кӧ, дерт, ме эськӧ эг сет, но Ювеналийыс меным зэв ёна кажитчыліс.

А сэсся ме и унмовси пароход кӧлесаяслӧн татчӧдз кылыштысь шлопкӧм шы улӧ.

Асывнас менӧ садьмӧдіс Диналӧн гажа да дивитана гӧлӧсыс:

— Стынилӧяс, век на узьӧны, ывлаас мӧй керсьӧ-а!

— Мый керсьӧ, вӧям али мый нин? — ырсмуніс Лёня да, синъяссӧ тілигтыр, пондіс видзӧдны иллюминаторӧ. — Немтор оз тыдав да, ваысь да берегысь кындзи.

— Тасянь, гӧлбечсяньыд, дерт, оз тыдав! — скӧраліс шызьӧм чужӧма Дина. — Петанныд он, бурӧн!

Ми котӧрӧн кыпӧдчим велдор палуба вылӧ да ёна чуймӧмнымла сідзи и кынмим места вылӧ.

Ывлаын кымӧра и шондіа, уль руа, буракӧ, асъядорыс зэрыштӧма.

А водзын — енэж пасьталаыс, а тшӧтш и шыльыд ота ваас уна рӧмӧн ворсӧдчис ӧшкамӧшка. Шемӧсмӧдана ӧшкамӧшка, ме некор на эг аддзыв татшӧмсӧ! Мед эськӧ тадзи вӧлі сигӧртӧма енэжсӧ и васӧ! Мед эськӧ уліын и выліын сэтшӧм ясыда ырзисны став рӧмъясыс! Чим гӧрд, югыдвиж, сӧдз лӧз, арся пипу кор кодь... И некутшӧм рӧм оз вушйы, помысь помӧдз ымралӧ...

Ми вомнымӧс паськӧдӧмӧн сулалам да видзӧдам, видзӧдам... Став йӧзыс дзоргӧны-чатрасьӧны. Чукырӧсь чужӧма пӧчӧ со тэрыба чӧвталӧ пернапас, мыйкӧ шуалӧ пиньтӧм вом пытшкас вӧйӧм паръяснас. Менам лолӧй ыпъялӧ, а ӧттшӧтш топавлӧ, весьӧпӧрлӧ, быттьӧ мыйкӧ лоас ӧні, некор вӧвлытӧм на мыйкӧ лоас!..

— Свят, свят, свят, Каленика-лэбач воӧма!.. — кыла, рӧпӧчитӧ пиньтӧм вома пӧчӧ. — Каленика-лэбач тай локтӧма...

— Кутшӧм Каленика-лэбач? — ыззьӧмӧн юася ме баблысь.

— Ачыд видзӧдан да! Тамыш але мӧй? — дӧзмӧмӧн чушкӧ пӧчӧ. — Енмыс со ыстӧма сійӧс, мед видзӧдлыны, мый нин карсьӧны му вылас йӧзыс...

И пароходным миян — «Коми колхозник» — быттьӧ тэрыбджыка жӧ пондіс шлопкыны кӧлесаяснас; сылы, буракӧ, окота жӧ ӧдйӧджык пырны Эжва весьтын вӧльнӧя шевкнитчӧм Каленика-лэбачлӧн уна рӧмӧн югзьысь борд улӧ.

Котласӧдз ми шлопким-лэччим пӧшти кык сутки. И сэні шемӧсмӧмӧн видзӧдім, кыдзи ёна паськалӧм Эжваным ӧтлаасьӧ пӧшти сэтшӧм жӧ ота Сухонакӧд. Дивӧ!.. Найӧ воӧны дзик ӧтмӧдарсянь — ӧтиыс асыв-войсянь моз, а мӧдыс рытывладорсянь, — зурасьӧны ӧта-мӧдныскӧд, некоднанныс оз кӧсйыны сетчыны да вермасигтырйи крута чепӧсйӧны боквыв, дзик мӧдарӧ — войвывлань. И лоӧ выль ю, море пасьта ю! И нимсӧ сылы дзик выльӧс сетӧмаӧсь — Войвыв Двина... Ок эськӧ, водзӧ на кӧ кывтны сы кузя, помӧдзыс, видзӧдлыны, кыдзи став тайӧ шлывгысь ваыс ылькнитчӧ кӧдзыд саридзӧ.

Но миянлы колӧ чеччыны тані, пуксьыны тэрыб поездӧ да тӧвзьыны рытыввывлань — сэтчӧ, кӧні неважӧн на кусіс вир кисьтана война.

Аддзысьлытӧдз, «Коми колхозникӧй»! Бура катны тэныд бӧр ас мулань!

Миян ыджыд команданым дзоньнас нин вӧлі берегын, унаӧнлӧн нормыштӧмаӧсь чужӧмъясыс, ӧткымынӧн ӧвтчӧны кияснас. Сэки «Коми колхозник» виччысьтӧг нӧшта ӧтчыд букӧстіс вына да мича гӧлӧснас, и миянлы сэтшӧм любӧ лои, и ӧттшӧтш быттьӧ шог...

Неыджыд кӧрт туй вокзал дзоньнас вӧлі шӧтӧма йӧзӧн — ӧд Котласыд пуксьӧма сэтшӧм местаӧ, кысянь ӧтарӧ и мӧдарӧ мунӧны кӧрт туйяс да ва туйяс, и йӧзыс помтӧм ветлӧдлӧ таті. Сэсся ӧд и кадыс на кутшӧм вӧлі — сюрс ӧкмыссё нелямын витӧд во... Война помасян, Победа вайысь во... Но и медся сьӧкыд во... Уна сюрс йӧз — да кутшӧм сэн сюрс! — уна миллион йӧз, кодъясӧс войнаыс разӧдіс страна пасьтала, мир пасьталаыс разӧдіс, ӧні чӧвтчалісны места вывсьыныс, мед бӧр мунны гортъясаныс: Асыввывсянь Рытыввылӧ, Войвывсянь Лунвылӧ, и мӧдарӧ, ӧтарӧ и мӧдарӧ, мед сӧмын бӧр воӧдчыны асланыс важ позъясӧ, мед сӧмын бӧр заводитны морт нога олӧм...

Котласын ми Лёнякӧд воим сёрниӧ, уна-ӧ миян эм капитал. Сылӧн кольӧма сизимдас шайт, менам сымда гӧгӧр жӧ. Ювеналий, дерт, ворссьӧма ставсӧ, мый ме сетлі... Кор ме Лёнялы висьталі та йылысь, сійӧ, шогалӧм пыдди, радлыны пондіс:

— Но и мед ворссис кӧ, ӧні кӧть ӧткодьӧсь тэкӧд лоим. А то тэнад сымда деньга, а менам чипанлы кокыштмӧн, кыдзкӧ абу и лӧсьыд...

Но миянлы колӧ вӧлі сьӧмыс! Ми чайтім: миянӧс нуӧдасны Москва пыр, а сэн кыдзи деньгатӧгыс! Столицаас!.. Да и мукӧд каръясӧ петны куш зепнад оз жӧ ло долыд...

Кыськӧ колӧ судзӧдны сьӧмсӧ! Но кысь!..

— Гашкӧ, гусьӧникӧн вузалам домъястӧ? — шуис Лёня. — Кӧнкӧ ӧд тані вӧлъяссӧ видзӧны жӧ, выль домъястӧ чожа на и босьтасны.

Дерт, миян уна эм домыс, выльӧсь на... Кӧнкӧ и ньӧбасны найӧс. Но лӧсьыд-ӧ тадзтӧ, казеннӧй добра вылад озырмӧдчыны? Сэсся ӧд мыйӧн ми пондам домавлыны вӧвъяссӧ, кор сетасны?

— А вай либӧ табакнымӧс вузалам! — сетіс выль мӧвп писькӧс Лёнька. — Ассьынымтӧ позьӧ...

Да, миян вӧлі табакыд. Карточкаяс вылӧ миянлы, нёльӧныдлы, сетісны пачкаысь унджык лёгкӧй табак. Абу пачка, а — зэв ыджыд кӧрӧб. А выліас мыйкӧ гижӧма тӧдтӧм кыв вылын, зарни шыпасъясӧн... Татшӧм кӧрӧбтӧ куш сӧмын зарни шыпасъясыс вӧсна позьӧ ньӧбны. Не нин сёрнитны табакыс йылысь, кодлы сійӧ кадас, позьӧ шуны, доныс эз вӧв!

Ми нывъяслы висьталім ассьыным планнымӧс, ӧд табакыс ӧтвывъя. А налы мый, куритчытӧмъясыдлы, сералӧны.

— Оз и ло яндзим вузасьнысӧ? — шуис сэсся Дина.

— Мыйысь — яндзимыс? Ог ӧд гусялӧмаӧс вузалӧй! — горӧдіс Лёня. Мен кажитчис, мый тадзи, горзӧмнас, сійӧ збоймӧдӧ асьсӧ.

А меным, веськыда кӧ шуны, зэв яндзим вӧлі. Вузасьнысӧ... Мен кажитчис, мый став йӧзыс кутасны зывӧк синъясӧн видзӧдны ме вылӧ да шуавны ас кежаныс: со ӧд пӧ, гортсьыс петӧма да, кытчӧдз лэдзчысьӧма. А кодкӧ кӧ ещӧ тӧдса аддзылас, сэки ковмас нин му пырыс мунны!..

Но ӧд ёртъяс водзад абу жӧ окота лоны коньӧрӧн!..

Мед эз чайтны, мый ми кыськӧ гусялім татшӧм табаксӧ, Лёнякӧд пасьтасим бурджыка. Ме кӧмалі сьӧд ной гачӧс, сатин дӧрӧм пасьталі, а сэсся, думайтышті да, тшӧтш и американскӧй пинжакӧс кышалі. Юрсиӧс мавтышті выйӧн да лӧсьыда шыльӧді.

Лёнялӧн сьӧд чёлкаыс волявны жӧ пондіс.

Татшӧм прикащикъясыдлысь оз ӧмӧй нӧ ньӧбны табактӧ?

А нывъяс видзӧдӧны миян вӧччӧм-баситчӧм вылӧ да кулӧны-сералӧны.

Сэсся ми, кык тӧргӧвеч, мӧдӧдчим карса базар вылӧ. Ми шуим вузавлыны табаксӧ истӧг кӧрӧб воръясын. Сӧмын вот уна-ӧ корны сьӧмсӧ ӧти ворйысь?

— Чукйӧнджык тыртам ворсӧ и пондам корны дас чӧлкӧвӧйӧн! — ратшнитіс сэсся Лёня.

— Оз-ӧ унджык ло? — падъялышта ме.

— Этатшӧм табаксьыс? Да татшӧм табаксӧ котласчиыд нэмнас на эз куритлыны!

— А оз кӧ пондыны ньӧбны?

— Колӧ кужны вӧзйыны! Став йӧзсӧ ышӧдны... Кывзы, Федя, тэнад юрыд уджалӧджык, вай кутшӧмкӧ стик лӧсьӧд. Табак йывсьыным... Стикнад кӧ пондам вӧзйыны, пырысь-пыр и кватлаласны.

— Кысь эськӧ стиксӧ да!.. — водзсася ме, но менӧ ӧддзӧдіс жӧ нин ёртӧйлӧн ышмӧмыс: — Гашкӧ инӧ тадзи:

Лучший в мире кубинский табак!

Кто не курит, тот...

— Дурак! — пырысь-пыр жӧ рифмуйтіс Лёня.

— Оз-ӧ ло чорыдджык тадзтӧ?

Ми гӧгӧрбоксянь видлалім тайӧ кывсӧ, и кӧть эськӧ роч сёрниад некоднанным эг зэв нырисаӧсь вӧлӧй, век жӧ казялім, мый тайӧ кывйыс вермас дӧзмӧдны ньӧбасьысьястӧ. Сэсся, дыр вензьӧм бӧрын, ми сувтім «чудак» кыв вылӧ.

Базар вылын ми сувтім пызан сайӧ медся йӧзаинас. Водзвыв видзӧдлім — вузасьӧ-ӧ ещӧ кодкӧ табакнас. Ӧти пӧрысь старик сӧмын зуньгырасис мӧдар помас. Но сылӧн вӧліс ас табак, и дзик еджыд — гырысь пилипызь кодь, буракӧ, куш идзьяссӧ тшытшӧма, а коръяссӧ ачыс куритӧма. Тайӧ миянлы абу водзсасьысь!.. Истӧг кӧрӧб воръясӧ лышкыда, но и ёна личкавтӧг, тэчим лапыд нитш кодь, югыдвиж рӧма табак, код дінысь ӧвтіс — мед эськӧ эз жӧ ло ылӧдлӧмӧн — видз выв дзоридзьяслӧн ма кӧрӧн. Ме и ачым чуйми, мый табак вермӧ лоны татшӧм чӧскыд кӧраӧн. И зарни гижӧда кӧрӧбыс тані жӧ... А сэсся и Лёня горӧдіс лэчыд, неуна ныр пырыс петысь гӧлӧснас:

Лучшӧй в мире кубинский табак!

Кто не курит, тот — дурак!

Ме скӧрысь тувки сылы бокас, Лёня гӧгӧрвоис, мый неладнӧ артмис, да пырысь-пыр жӧ выльысь чилӧстіс: «Кто не курит, тот — чудак!» А сэсся ассяньыс содтіс: «А гашкӧ, и куже!»

Унаӧн серӧктісны, пондісны зыртчыны миян гӧгӧр, шензьӧмӧн видзӧдӧны табак вылӧ, миян волялысь юрси вылӧ, зільӧны лыддьыны кӧрӧбысь зарниасьысь гижӧдсӧ. А Лёня толькӧ и катшкӧдӧ-лыддьӧ стихнымӧс, тадзи пӧльтӧ жарсӧ.

Сэсся и юалісны: дона-ӧ пӧ?

Ми шуим — мися, ӧнія кад серти тшак ва кодь доныс: дас чӧлкӧвӧй, мися, ӧти ворйыс.

Скӧрмисны. Пондісны увгыны да шуасьны:

— Да ті мый, зырымбедьяс, йӧймид?! Дас чӧлкӧвӧй!

— Кысь тіянлы татшӧм табакыс? Кӧнкӧ, гусялінныд? Часлы, вот милицияӧс вайӧдам?..

— Да быттьӧ и абу гусясьысьяс кодьӧсь...

— Да тэ видзӧдлы, видзӧдлы, кыдзи сӧвтӧма! Турун зорӧдӧс моз талялӧмӧн, — чилзіс Лёня. — Ӧти истӧг кӧрӧбсьыс куим петас!.. Асьныд ті вӧръясыс!.. Федя, висьтав, кысь табакыс... — и ёртӧй куньтыртліс син пӧвсӧ.

Ме гӧгӧрвои, мый колӧ висьтавны мыйкӧ ёна шензьӧданаӧс, но мед сійӧ и вӧлі збыль кодь.

— Тайӧ табаксӧ вокаӧй вайис, война вылысь! — тіралысь гӧлӧсӧн шуи ме. — Кор тай фашистъясыдлӧн капитуляцияыс лои, вока буретш сэні вӧлӧма... Берлин помын, кутшӧмкӧ пӧ Карлпостын... — Капитуляция йывсьыд ме зэв уна лыдди и быдторсӧ помниті. — Вока сулалӧма сэні часӧвӧйӧн и ӧти американскӧй офицеркӧд тӧдмасяс... Сійӧ и сетас тайӧ табаксӧ, друглы моз... А вока миян оз куритчы... Талун и шуӧ меным: мун пӧ вузав табаксӧ, а кӧрӧбсӧ бӧр вай, мед океансайса другӧс позис казьтывны...

Лёня вомсӧ паськӧдӧмӧн видзӧдіс ме вылӧ. Чуймисны и ньӧбасьысьяс, сӧмын ӧткымынӧн гӧрдлісны, мисьтӧм кывъясӧн печласигтыр.

Сэки ме дінӧ матыстчис зэв кузь тушаа нывбаба, ме эськӧ шуи — дама: стрӧг чужӧма, ӧчкиа, косіник, — да корис ньӧбны куим кӧрӧб. Ме радпырысь сеті.

— А гашкӧ, тайӧяслӧн яда табакыс? — горӧдіс кодкӧ.

Сэки ми Лёнякӧд гартыштім кыз чигаркаяс да пондім куритчыны, и сэтшӧм чӧскыд дук разаліс гӧгӧр. Куритчысь мортыд кыдзи водзсасян, татшӧм дукыд кор? Нӧшта морт куим-ӧ-нёль, бротӧдчигтырйи, ньӧбисны. А Лёня вузасьӧ да кӧкӧ-горзӧ: кто не купит, тот — чудак и дурак...

Сэсся ме казялі, кыдзи миян дінӧ, йӧзӧс жебиник понӧльясӧс моз юковтіг-топӧдіг, матыстчӧ... Кодӧс эськӧ ті чайтід? Пароход вылын картіӧн ворсысь ён дядьӧ! Сӧмын ӧні гимнастёркаа, погон туйыс бура на тӧдчӧ, сідзкӧ, неважӧн на босьталӧма.

— Шуан, капитуляция дырйи шедӧма тайӧ табакыс? — гажа гӧлӧсӧн юаліс сійӧ, а аслас ус пӧлыс чеччышталӧ.

— Сэки... — повзьӧмӧн тивӧсті ме.

А сійӧ тай друг кыдзи косьӧбтас-серӧктас! Быттьӧ мельнича пруд друг лэдзисны, и вылісянь усьысь ваыс пондіс швачкӧмӧн ызгыны базар пасьтала. Кусыньтчӧмӧн сералӧ да шуалӧ:

— Но, сӧтанаясыд, кужӧны оз?..

Ми Лёнякӧд дзикӧдз шӧйӧвошим, менам вӧліс нин дум — кватитны табакнымӧс да пышйыны, чӧрту вузасьӧмнад дай ставнад!.. Но сэки дядьӧыд лӧньыштіс да юалӧ:

— Кымын истӧг кӧрӧб тані тіян лоӧ? Кызь? Дас вит?

Ми йӧжгылясям: код тӧдас на, мый могысь юасьӧ, гашкӧ, штрапуйтны кӧсйӧ...

— Мый нӧ друг лӧнинныд, сэтшӧм варовӧсь вӧлінныд-а!.. Но ладнӧ, шуам, кызь вит кӧрӧб. Со тіянлы кыксё ветымын чӧлкӧвӧй, толькӧ ковмас сетны пачканас. — Сійӧ, карті колодаӧс моз, вынысь шлёчкис миян водзӧ деньга чукӧр да наяна содтіс: — Вокыдлӧн ӧд, кӧнкӧ, нӧшта на эм татшӧмыс... — сэсся доймытӧг печиктыштіс меным юрӧ да, пельӧ моз, шуис: — А капитуляцияыд, пиӧ, эз Карлпостын, а Карлхорстын вӧлі...

Пӧсь яндзимӧйла менам сідзи и ыпнитісны пельясӧй и дзоньнас чужӧмӧй...

Сэсся миянӧс Лёнякӧд быттьӧ тӧв пӧльыштіс базар вылысь. Первойсӧ ми чӧла ылыстчим сэтысь, ӧтарӧ-мӧдарӧ кыйкъялігтыр, мися, оз-ӧ кодкӧ вӧтчы. Сэсся ӧтпырйысьӧн моз серӧктім, пондім куснясьны-серавны вузасьӧмнымӧс казьтылігӧн.

А сёрӧнджык Ювеналий висьталіс, мый ён дядьӧыд картіасигас бӧр воӧма не сӧмын ассьыс ворссьылӧмасӧ, но и пӧшти ставыслысь личӧдӧма зепъяссӧ...

Сідзкӧ, сылы кыксё ветымын шайтыд — тшаква! А чӧскыд табакнас кӧть сьӧлӧмсӧ бурмӧдыштас да, гашкӧ, куритчигас миянӧс бара на казьтыштас.

Узим ми Котласад ывла вылын. Водігӧн Ювеналий — ветлӧм-мунӧм мортыд — шуис: тані пӧ быдсяма шпанаыс тыр, и бурджык пӧ лоӧ, мешӧкъястӧ кӧ дінаныд кӧрталад.

Ми сідзи и вӧчим: вӧв домъясӧн топыда йитлім мешӧкъясӧс косканым.

А войяс пемыдджыкӧсь нин лоины — ӧд июль помасьӧ. Куйлам, кывзысям татчӧс шыясӧ. Пароходъяслӧн кыза буксӧмыс бура на кылӧ, а орччӧн зёльӧдчӧны буферъяснас да чушкӧны-тутсӧны паровозъяс. Велавтӧм ныртӧ косялӧ из шом тшынлӧн шомакодь дукыс. Из шомсӧ Воркутаысь нуӧны, Коми муысь жӧ. Нефтьтӧ улиса югъялысь гырысь цистернаясын петкӧдӧны и.

Ме пондылі нин унмовсьны, но кутшӧмкӧ нывбабалӧн весьӧпӧрӧм гӧлӧсыс бӧр пальӧдіс:

— Ой, караул, чемоданӧс пышйӧдісны!

Вӧлӧмкӧ, юр увтсьыс нетшыштӧмаӧсь. А кысь корсян?

Миянлысь он нетшышт! Миян выль кучик домъясӧн кӧртавлӧма, бур, мый эгӧ вузалӧй найӧс...

Аскинас ми сӧлім поездӧ. Тэрыб кока кӧрт вӧв вылӧ. Да мӧдім! Да мӧдім!.. Лунвывлань. Гашкӧ, Москвалань!

— Тук-тук-тук! Тук-тук-тук! Тук-тук-тук! Ту-ту-у-у!..

Да чӧвлӧй, кӧлесаясыс-ӧ татшӧм перыдасӧ татшкӧдӧны рельсъяслӧн йитвежъясын? Оз-ӧ менам сьӧлӧмӧй ёнджыкасӧ?

Да кыдз нӧ оз татшкы сьӧлӧмыд, кор тэ и машина вылас на лючкисӧ эн пуксьыв! А тані со — поездӧн тӧвзян! И вӧра муыс котӧртӧ, котӧртӧ тэныд воча да кыдзкӧ быттьӧ бергалӧмӧн, вабергачын моз гӧгралӧмӧн, вешйӧ и вешйӧ бӧрвыв...

Окота юрӧс чургӧдны ӧшиняс, тэрыб ӧдысла лоысь тӧлыслы воча, окота мыйкӧ сьывны горӧдны, мыйкӧ кыпыдӧс, удалӧс, и мед тӧлыс кватитас сьылансӧ да разӧдас му пасьталаыс, гашкӧ и, гортӧдз нӧбӧдас.

— Федя, ноко вешйыштлы но ӧшинь дорсьыс! Вай кӧть неуна тшӧтш видзӧдышта... — тайӧ Дина корӧ, рудовлӧз синъясыс кӧритӧны менӧ и ӧттшӧтш ыпъялӧны, нетшкысьӧны жӧ паныд котӧртысь ывлаыс вылӧ.

— Пуксьы но, Дина! Видзӧд вай, видзӧд... — ме мырдысьӧнмоз вешъя, но ог дзикӧдз, пукся Дина бокӧ, зэв матӧ, кыдз позьӧ матӧджык... Сійӧ гоз-мӧдысь пыркнитчыштлӧ, мед ме эг ӧшйы сы вылӧ, ме вешйыштла неуна, но менам бӧр вунӧ ставыс, да бара нин матын кыла сылысь пӧся тіпиктысь вир-яйсӧ.

Гашкӧ, поездыслӧн зӧркӧдыштӧмысь вештӧ менӧ Диналаньыс? А сьӧлӧмӧй нӧшта на ёна татшкӧдӧ морӧсын. И лэбӧ поездыскӧд ӧтвылысь, а гашкӧ и, пановтӧ на сійӧс, пановтӧ, пановтӧ!..

Местаясыс таті вӧраӧсь на жӧ, но вӧрыс абу нин миянын кодь сук, ёнджыкасӧ козъя вӧр, и кушинъясыс пыр паськыдджыкӧсь лоӧны, и му веркӧсыс шыльыдджык, абуджык мылькйӧсь.

Миянлы зэв нимкодь вӧлі поезд сувтлігъясӧ чеччыштлыны станцияясӧ, ньӧбавны лук гум да тавося нин пуӧм картупель да вензьыны лэчыд сёрниа «вячкӧй» тьӧтӧяскӧд.

— Бери, бери, паря, ишь баской лук-от, до чего скусный! — ӧта-мӧд вежмӧныс вӧзйӧны найӧ.

— Да, поди, червивый он у тебя! — нарошнӧ дӧзмӧдчам ми. — У вячких — весь лук червячкий...

— Сам ты, сотана, червячкий! Чтоб тя, лешака, под поезд шлепнуло! Вылупил шары-те, глядишь да не видишь!.. — И дыр на оз вермы лӧньны этшсьыс петӧм тьӧтӧыд.

А миянлы тайӧ и колӧ, миянлы тешкодь кывзыштны татшӧм, зэв аслыспӧлӧс, сёрнисӧ. Татшӧм нога роч сёрнисӧ...

Ӧтчыд, сералігкостіным, миян вежӧс дінӧ, эг и казявлӧй, матыстчӧма не то морт, не то вӧвлытӧм на ловъя лов. Сійӧ вӧлі улыс лабичысь неуна сӧмын и джуджыдджык! Няйтысла кормӧм пилоткаа, быгалӧм гимнастёркаа, бритчытӧм пемыд чужӧма, а морӧсас ӧшалӧ ротйысьӧм зӧбня, код помысь тай вердлӧны вӧвъясӧс зӧрӧн.

И тайӧ ловъя ловыс, пес чурка кодь ловъя мортыс, горӧдіс боевӧй команда кодь лэчыд гӧлӧсӧн:

— Граждана, отсыштӧй Отечество дорйысьлы! Фашистскӧй тигралысь сюрса лысӧ чегигӧн кокъяс воштысьлы!

И сэки ме казялі, мый сылӧн миян батьӧлӧн кодь жӧ кузь да неуна пинёвтчыштӧм ныр, и ме чуть эг горӧд: «Батьӧ!!» Ме чеччышті кок йылӧ, ме пӧсявлі и кӧдзавлі... Но — абу тайӧ батьӧ...

А всё равно сэтшӧм сьӧкыд сы вылӧ видзӧдны — вылісянь увланяд... Видзӧда ме, а сьӧлӧмӧс быттьӧ борӧны пиньӧн-гыжйӧн, и горшӧй курзьӧ...

— Лок, служивӧй, кежав миянӧдз, — шуис сувтігмоз Ювеналий, и сылӧн кузь да винёв туша дінын торйӧн нин коньӧрӧн да жальӧн кажитчис сёрнитысь чуркаыс. — Сёйышт, кынӧмыд кӧ сюмалӧ. Лук эм, картупель, треска...

— Сёйны ог сёй, а сетыштанныд кӧ, босьта, — шуис шӧрипӧв дженьгӧртӧм морт. — Деньгаторсьыд ог пыксьы ни...

Ми сюялім сумкаас ӧттор-мӧдтор, а деньга сійӧ босьталіс кырымас, а кырымыс кыза гаддьӧссьӧмысла вӧлі вӧв гыж кодь чорыдӧн.

Сэсся корис, мед ми отсалім сылы вуджны мӧд вагонӧ. Зэв тешкодя на ещӧ шуис: помогите пӧ десантироваться, да нюмъялігтыр содтіс:

— Зэлыд ӧдзӧсъяссӧ восьтавны ог судз, да и вагон костъясас тімбыльтчӧмысь пола.

Кокъяс пыддиыс сылӧн вӧліны кыз резина плашкияс, на дінысь, ёна ниртӧмысла, кыліс чишкасьӧм дук; а кырымъясас сылӧн вӧлі дзабыртӧма, буракӧ, ён кыдз пуысь вӧчӧм вугъяс, и на отсӧгӧн и тюкитіс-чеччаліс мортыд лым вылӧ ваысь петӧм вурд моз. Ме коркӧ Ыбын дорысь аддзылі тадзи чеччалысь вурдсӧ...

Ми отсалім сылы «десантируйтчыны» мӧд вагонӧ, и быдӧн кыдзкӧ нормим сьӧлӧмнаным. Миянлы эз ло лӧсьыд... Сыысь, мый ми киаӧсь и кокаӧсь, а сійӧ — со кутшӧм... Гӧгрӧсіник Маша шогпырысь висьталіс ӧтувъя думнымӧс:

— Кор со талы, шудтӧмыслы, помасяс войнаыс-а... Овныд век окота и, ловтӧ, дулльӧс моз, он сьӧвзьы. Ме кӧ эськӧ татшӧм вӧлі, ог тӧд, мый и вӧчи...

Некод немтор эз вочавидз сылы. Ӧд мый на ми тӧдам водзӧ лоанаыс йылысь.

Регыд сэсся ми воим Мурашӧ, и сэтысь аддзылім ранитчӧмаяслысь госпиталь. Шондіа луннад став ранитчӧмаясыс петӧмаӧсь ывла вылӧ — коді кок пӧла да кӧстыльяса, коді беддьӧн чотіктӧ, кодлӧн тыртӧм дӧрӧм сосныс летъялӧ.

Но мыйлакӧ ставныс найӧ вӧліны улыс дӧрӧм-гач кежсьыныс, еджыд ортъяс кодьӧсь, кодъясӧн ичӧт дырйи век повзьӧдлывлісны миянӧс.

Ме юалі Ювеналийлысь, мыйла найӧс тадзинас лэдзӧны ывла вылас. Сійӧ серӧктіс воча — ӧд ачыс госпиталяд пӧшти быдса во куйлӧма — да шуис:

— А мед эз мунны ылӧдз. Паськӧмтӧ кӧ ӧд сетан, регыд на нывъяс дінӧ кромбыльтасны!

Тайӧяслы абу на жӧ помасьӧма войнаыс...

Но со Лёня, нырсӧ чатрӧдлігтыр, шуис:

— Быттьӧ еджыд чипанъясӧс лэдзӧмаӧсь позсьыныс кокасьыштны ывла вылӧ...

Тайӧ зэв стӧча сылӧн артмис, и ми виччысьтӧмысла серӧктім, кӧть эськӧ и тайӧ серпасас этша вӧлі серам петкӧдланаыс.

Кировын миянлы висьталісны, мый Москва пыр огӧ мунӧй. Тайӧ шогӧдыштіс миянӧс, но мый вӧчан!.. Сэні пӧ, столицаас, тіян кодь шкетыс и сідз тырмӧ. А сэтчӧс кӧрт туйясыс пӧ война бӧрад джагавтӧдзныс тырӧмаӧсь быд сикас эшелонъяснас, кыдзи ёна тшыгъявлӧм мортлӧн горшыс, кор тай друг веськалӧ чӧскыд сёян.

Ладнӧ, мися, мукӧд каръяссӧ бурджыка видзӧдлам да асьнымӧс петкӧдлам. Кыті нуӧдасны, сэті и ковмас мунны, некод миянлысь оз юав ни оз кывзысь... Ыджыд вына ки ставнас веськӧдлӧ... Меӧн и Динаӧн... Весиг Ювеналийӧн, кӧть эськӧ сійӧ и фронт вылын вӧлі, сэтшӧм ён да збой ачыс. Быттьӧкӧ и мый сэн сэтшӧмыс — сё-мӧд мортӧн унджык мунас Москва пыр? Но — оз позь, лишнӧйӧсь лоам ми сэні...

Ми петім Кировӧ, коді коркӧ важӧн шусьылӧма Вяткаӧн, сы вӧсна мый татшӧм жӧ нима ю бокӧ пуксьӧма, кыдзи и миян Сыктывкарным — Сыктыв вылын... Ювеналий муніс аслас вижов синма Соняыскӧд, а ми куимӧнӧсь — Дина, Лёня да ме. Маша бара на ачыс вӧзйысис кӧлуй видзны. Миянлы бур вӧчӧ? Али сэтшӧм и эм — абу ёна лют весьшӧрӧтӧ гоннявны? Ме пӧ сы кості, бурджык, фуфайкаӧс дӧмышта.

Кӧсйим дзужкнитны автобусӧн кар шӧрӧдз кымын, но эгӧ тӧрӧй — йӧзыс уна. Митӧ мый — вот кӧстыльяса салдат эз вермы пуксьыны. Мортыд горзіс на, мед тшӧтш босьтасны сійӧс, но автобус вӧрзис нин... Сэки салдатыд дзикӧдз звермис, кватитіс кӧстыльсӧ увлань помӧдыс да и пондіс лӧсавны сы дінті мунысь автобус ӧшиньясӧ, зиля-зёлякылӧ толькӧ. Но автобусыс эз и сувт — мый пӧ талысь, кок пӧлаыдлысь, босьтан...

Ёна жӧ лёкмӧдіс войнаыд йӧзтӧ. Мыйта татшӧм нервнӧйыс му пасьталаыс лои...

Карлӧн шӧр уличаыс мича да, буракӧ, зэв кузь, мылькъя и быдтор, асфальтӧн вевттьӧма, шыльыд. Миян карын уличаяссӧ эжӧма топыда тэчӧм чурка помъясӧн, и нинӧм! — ён жӧ, быттьӧ лӧсйӧм изйысь.

Мунам, чатрасям гырысь керкаяс вылӧ. Думсьыным завидьтам сэні олысьяслы.

— Лёня, — юала друглысь, — ӧтнадлы кӧ тэныд сетісны со татшӧм вит судта керкасӧ, босьтін эн эськӧ?

— Босьті, — зэв збыльысь вочавидзӧ сійӧ, — ме эськӧ лэдзи олысьясӧс, ёнджыкасӧ нывъясӧс, бур дон олӧмсьыс лӧсьӧді, а ачым понді комендантавны...

— А пила кеслӧмсьыд эськӧ дугдін?

— Дугді...

— Вот мытарыд! — сералӧ Дина.

Музейясӧд да театръясӧд миянлы ветлӧдлыны некор, вай жӧ кӧть базар вылӧ кежалам. Дерт, ӧні огӧ нин вузасьӧм могысь.

А сэні ми, вомъяснымӧс паськӧдӧмӧн, регыд и сувтім дзор тошка пӧль дінӧ: сійӧ вузасис шемӧсмӧдана плодъясӧн! Найӧ вӧліны мужичӧй кулак кодь гырысьӧсь, но шыльыдӧсь... кыдзи Диналӧн голяыс, и чим гӧрдӧсь. Быттьӧ шонді чиръяс кутшӧмкӧ ногӧн веськалӧмаӧсь на пытшкӧ да яра ломзьӧны сэні... Но и дивӧ! Этатшӧм мича сёян вермӧ быдмыны му вылын!

Нимыс пӧ сылӧн — помидор!

Кыдз нӧ он ньӧб татшӧмтӧ, мед кӧть и сэтшӧм дона!

Ми ньӧбим нёль помидор, быдӧнлы вылӧ... Ме кута сійӧс ки пыдӧсын, кыла сылысь ыркыдсӧ и сьӧктасӧ, и окота ӧдйӧджык вазнитны-курччыны, чӧсмасьыштны шуд вӧзйысь пытшкӧснас. Но быттьӧ и жаль курччыны татшӧм мичасӧ да шыльыдсӧ...

Ми сайӧдчим кутшӧмкӧ склад сайӧ и — ӧтпырысьӧн моз малснитім вом тырӧн...

— А-ой, тьпу!!!

Да тайӧ тай нӧ пеж сёян!.. Да тайӧ жӧ картупель моль, коді тай быдмӧ чветитӧм бӧрас!.. Старикыс краситӧма татшӧм мольяссӧ да сійӧн вузасьӧ! Ылӧдлӧ йӧзӧс!

Диналӧн да Лёнялӧн зывӧка вежыньтчӧмаӧсь жӧ чужӧмъясыс, сьӧласьӧны, а курччӧм мольсьыс визувтӧ гӧрд вирыс.

Ми клесьйӧдлім мича, но пеж плодъяснымӧс склад пельӧсӧ, сӧмын и дзобгысисны найӧ, уль колькъяс моз. Кӧсйим и нёльӧдсӧ, кодӧс ньӧбим Машалы вылӧ, тшӧтш пезьдыны, но Дина эз сет — гашкӧ пӧ сылы и кажитчас.

Но Маша эз жӧ сёй, ӧти чӧлан видліс да сьӧласьны жӧ пондіс. А вот Ювеналий, солыштіс да, вомсӧ чупйӧдлӧмӧн сёйис.

— Лым байдӧгъяс жӧ эськӧ ті да! — сераліс сійӧ миян вылын: — Чӧскыдыслысь кӧрсӧ на онӧ тӧдӧй!

А войнас вагонын гусялісны Лёнькалысь да менсьым ӧтувъя нопнымӧс. Ми сыкӧд узим медся вылі, багажнӧй полка вылын. Водім ми сыкӧд дінӧн-дінӧн, нопнымӧс пуктім юр улӧ, а садьмим да — юръясным куш пӧв вылын нин камӧдчӧны...

Бур ещӧ, мый ной гачӧс да пинжакӧс эг пӧрччы вылысь!

Мешӧкын менам вӧлі фуфайка, вежан улыс дӧрӧм-гач да важиник нин пара фланельысь, вӧвъяс дінад ноксьыны, мися, ковмас. Нӧшта вӧліны кык книга — Джек Лондонлӧн висьтъяс да Николай Островскийлӧн — «Кыдзи калитчис сталь». Ме, дерт, неӧтчыд нин лыддьывлі тайӧ книгаяссӧ, но нӧшта на окота вӧлі: лӧсьыд книгаяссьыд тай, кыдзи чӧскыд сёянысь, некор он ум... Ӧні небось он лыддьы сэсся!..

Лёнялӧн кӧлуйыс татшӧм кымын жӧ воши, сӧмын тай сылӧн фуфайкаыс коли, улас вольсалӧма вӧлі да...

Дерт, гусясьысьыд оз ёна озырмы тайӧ добрасьыд, но миянӧс, пежыд, кӧмӧдіс: вежсьывтӧгыд туй вылад оз ёна долыд ло...

Колӧма жӧ нин, мися, бара домавны мешӧксӧ, — кайтам сёрмӧмӧн.

— Йӧйястӧ тадзи и колӧ велӧдны! — скӧралӧ миян вылӧ Ювеналий. Сійӧ зумышмӧма, пиньяссӧ векыштӧма, кузь сойяса негырысь, но топыд кулакъясыс сідзи и гӧрддзасьлӧны. Дерт, сійӧ не сэтшӧма миян вылӧ скӧралӧ... Кутіс кӧ быттьӧ гусясьысьяссӧ Ювеналийыс, сідзи и нырис эськӧ. Ме тӧдышта сійӧс...

Лёнька гораа пондіс лыддьӧдлыны: нинӧм на пӧ шогсьынысӧ! Ывлаын шоныд, абу на пасьтӧмӧсь. Прибалтикаӧ воам — сетасны вӧвъяс, сӧлӧдам найӧс вагонъясӧ и — бӧр, кӧдзыдъяс пуксьытӧдзыс бӧр нин гортӧ воам... Военнӧй вӧвъясӧн пондам вӧр кыскавны...

Ми сэки эгӧ на тӧдӧй, мый тайӧ вӧвъяссӧ ковмас гӧнитӧдны Россия пасьта не ӧти тӧлысь чӧж...

А сэк кості ми пырим нин войнаӧн чишкасьӧм му вылӧ. Вагон ӧшиньӧд видзӧдігӧн ӧтилаысь ме казялі турунзьӧм му вылысь... пач трубаяс, уна труба... Найӧ гажтӧма сулалісны веськыда му вылын. Буракӧ, сэні коркӧ вӧвлӧма сикт, да дзоньнас сотчӧма. И немся морт абу кольӧма... скӧт оз тыдав ни... Тайӧ саӧсь трубаяс вылас видзӧдігӧн менам кӧдзавліс мышкуӧй, и мыйлакӧ тӧд вылӧ уси миян школаын сулалысь... скелет... Сярӧдчысь кос лыяса... Жервидзысь пиньяса... Ичӧт дырйи ме ёна и повлі сыысь.

Ыджыдджык станцияясын миянлы некыдз оз вӧлі сетны водзӧ мунан туй, сы вӧсна мый рытыввывсянь эшелонъясыс шӧтӧны-локтӧны, быттьӧ сэні кӧнкӧ ыджыд запань мынӧма.

Петӧны военнӧй эшелонъяс, сэні, тӧварнӧй вагонъясын, — тырыс салдат. Кызвыннас олӧма нин дядьӧяс, ускаӧсь, морӧсаныс медальяс зёльӧдчӧны, гажаӧсь, баянъясӧн ворсӧны, йӧктӧны, рачьясӧн котралӧны, трофейнӧй тӧваръясӧн вузасьӧны, вина юыштӧмаяс гораа сьылӧны...

Меным окота видзӧдлыны быд олӧмаджык салдатлӧн чужӧмӧ, — а друг да батьӧ паныдасяс! Вот эськӧ шудыс вӧлі!..

Но некӧн абу батьӧй...

Ӧтилаын быдса эшелон нывъяс вӧліны. Петам пӧ Германияысь жӧ, фашистъяс мырдысьӧн нулӧмаӧсь сэтчӧ уджавны... Кыдзкӧ ещӧ со ловйӧн на кольӧмаӧсь. А мыйтаӧн, кӧнкӧ, кулісны-сотчисны... Мыйтаӧс, кӧнкӧ, пежӧсьтісны милӧсьт тӧдтӧм зверъясыд... Мужичӧйяслы сьӧкыд раб туяд йӧз муын мучитчыны, а кутшӧмджык налы, нывъясыдлы! А со — гажаа дзользьӧны-сьылӧны на, вот радлуныс лоӧ, кор дыр кежлӧ вошлӧм бӧрын бӧр воасны гортаныс.

Петӧны эшелонъяс кутшӧмкӧ техникаӧн — быдса заводъяс пӧ гургӧдӧны. И мед! Сідзи и колӧ! Ставсӧ колӧ нетшыштны вуж выйӧныс да петкӧдны гадъяслысь! Ӧд мыйта кисьтісны-нырисны миянлысь...

Пленнӧйяс тыра эшелон швачкӧдіс-тӧвзис паныд.

Баксысь скӧт тыра эшелон, миян моз жӧ, писькӧдчӧ рытыввывлань.

И сымда корысь зонка ветлӧдлӧ вагонысь вагонӧ! Ӧти татшӧмыс кежис миян дінӧ.

— Военнӧй песня! Коді кӧсйӧ кывзыны медся лӧсьыд военнӧй песня?! — пондіс вӧзйыны.

Миянлы вӧлі яндзим тшӧктыны зонкаыслы сьывны, ми сідз ӧттор-мӧдтор пондім сетавны сылы, но сійӧ всё равно сьыліс:

...Я был ранен, и капля за каплей

Кровь горячая стыла в снегу.

Наши близко, но силы иссякли,

Я уж больше не страшен врагу...

Зонкаыслы вӧлі арӧс дас кымын. Оръясьӧм кизьяса важ кителя, коді ӧшаліс полокалӧ вылын моз, картупельӧн да нянь торъясӧн тыртӧм дӧра сумкаа... Кӧмтӧм кокъясыс няйтӧсь, потласьӧмаӧсь-варччӧмаӧсь... И сӧмын лӧз синъясыс дзулъялӧны ясыда да челядь моз ыджыда тӧждысьтӧг...

Мыйта нин дӧнзис олӧмас тайӧ коньӧрыслы?.. Дерт, ми вокъяскӧд эг жӧ юмола олӧй война чӧжыс, батьтӧг, сэсся и мамтӧг... Но миян кӧть асланым керка вӧліс, ас йӧз, асланым Сыктыв юным... А талӧн мый вӧліс? Тӧдӧ-ӧ кӧть сійӧ, кӧні сулаліс керкаыс?

Юалі ме зонкаыслысь. Оз тӧд. Мыйта пӧ помнита, век нин туй вылын ветлӧдла. Вагонъясын да кӧн да...

Мыйта шогыс да дойыс чукӧрмис му вылын! А ме чайтлі: помасяс война, дзик ставыс ӧтпырысьӧн вежсяс... А кысь нӧ вежсяссӧ?..

Да и вунлас ӧмӧй коркӧ война дырсяыс — кыдзи олім, вийсим-пессим, тшыгъялім-кынмим...

Кыдзи нӧ вермас вунны ставыс тайӧ?

А сэсся Рытыввыв Двиналӧн паськыд отыс лӧстыштіс. Миян Эжваысь, буракӧ, ёнасӧ абу и ичӧтджык, сӧмын тай ваыс быттьӧ пемыдджык... Со ӧд — ӧти Двинасянь да мӧд Двинаӧдз нин кырссьыштім-воим!

Мӧдӧдчисны гӧгӧрвотӧм нима станцияяс — Резекне, Крустпилс... Регыд Рига, Латвиялӧн столицаыс, сэні пӧ миянлы сетасны вӧвъясӧс.

Ми, бара куимӧн, пырысь-пыр жӧ петім Ригаад. Ставыс тані абу миян каръясын кодь. Керкаясыс кызвыннас зэв йыла юраӧсь, мукӧдыс весиг вичко кӧлӧкӧльня кодьӧсь. Но лӧсьыдӧсь, нинӧм он шу. Войнанас абу ёна жугӧдӧма карсӧ... Уличаяс вылын гӧгӧрвотӧм сёрни кылӧ. Весиг Двинасӧ, коді таті визувтӧ Балтийскӧй морелань, мӧд ногӧн шуӧны — Даугава пӧ. Мыйлакӧ, кыдзи и миян юяслӧн, «ва» вылӧ жӧ помасьӧ.

Латышъясыс миян моз жӧ, войвывсаяс моз, ёнджыкасӧ еджговӧсь, лӧз синмаӧсь. Сӧмын, гашкӧ, миян ногӧн серти, унджык кузь тушаа йӧзыс...

Войнас карын лыйсисны. Ми бара на узим ывла вылын, и кыдзкӧ эз вӧв ёна лӧсьыд кывзыны пемыд вой кежлӧ лӧньӧм кар весьтын тайӧ шковгӧмсӧ. Тані, буракӧ, войнаыс абу на помасьӧма...

Но Ригаад миянлы вӧвъястӧ эз сетны, и ми лӧсыштім Литваӧ, Вильнюсӧ. Ёнасӧ абу и ылын, а водзті со торъя государствояс вӧлӧмны, Латвияыс и Литваыс. Быдӧнлӧн аслас правительство, аслас армия и. Колӧ жӧ! Меным век на чайтсьыліс, мый государство кӧ — миян моз некӧн абу пом ни дор! А тані со миян Коми муысь на ёна ичӧтджыкӧсь вӧлӧмаӧсь...

Вильнюстӧ, буракӧ, прамӧя изӧма-чишкалӧма войнаыд. Вокзалсӧ пызь-пӧимӧ керӧмаӧсь и. Кузь ныра литовецъяс ошйысисны, мый налӧн кодь мича вокзалыс некытӧн мирас эз сэсся вӧв...

Бомбаыдлы тай веськодь, мича кӧть мисьтӧм сэсся: жнёпкӧбтас, и куш сӧмын казьтылӧмъяс и кольӧны.

Вильнюссянь ми мунім Каунасӧ, паськыд ваа Неман ю дорӧ, и сэні вӧлисти помасис рытывлань мунан кузь туйным.

Вӧлисти воим.

НЕМАН ДОРЫН

Миянлы шуисны: аски пӧ пондам босьтны военнӧйяслысь вӧвъяс, уна вӧв...

А мый вӧчны талун? Не зунясьны жӧ вокзал дорын пажын кадсянь!

Ми Лёнякӧд шуим ветлыны карӧ да перво-наперво шырсьыны, а сэсся лэччывны Неман дорӧ, бурпӧт мыссьыны-купайтчыны сэні да пеславны кузь туйын вежлывтӧм дӧрӧм-гачнымӧс. Мед сэсся вӧвъяс дінӧ мунны молодечьяс кодьӧн. А то код тӧдас на, кутшӧмӧсь вӧвъясыс. Гашкӧ и кутшӧмкӧ графъяслӧн либӧ знатнӧй дамаяслӧн тшӧтш эмӧсь. Войнаыд ӧд, уна ваа ытва моз, ставсӧ нетшыштіс места вывсьыс да нӧбӧдіс кытчӧ веськалӧ... Гашкӧ, татшӧм вӧвъясыд полокалӧ кодь войтыртӧ матӧ оз сибӧдны. Либӧ резыштасны-чужъясны сьӧд чужӧмад, да томӧн-кадӧн пиньтӧг колян.

Да и нывъясысь абу лӧсьыд полокалӧ кодьнад ветлӧдлыны.

Лёнякӧд восьлалам зэв веськыд да югыд улича кузя. Уна веж пуяс быдмӧны — волялысь коръя топольяс да нӧшта кутшӧмъяскӧ, ме весиг нимнысӧ ог тӧд. Куд кодь лӧсьыдіник керкаясыс абу ёна гырысьӧсь — кык да куим судтаӧсь, зэлыда топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд дінаныс, оз личкыны асланыс сьӧктаӧн, и та вӧсна уличаыс торйӧн нин паськыдӧн да югыдӧн кажитчӧ.

Татысь немечыд, буракӧ, ӧдйӧ пышйӧма, абу пазӧдӧмаӧсь карсӧ.

Дыр дзӧръялім важ замок вылӧ — ӧд гортын кӧ, татшӧмтӧ сӧмын вӧтын позьӧ аддзывны. Кино вылысь ли. А тані со син водзад зымвидзӧ. Коркӧ пӧ йӧз жӧ овлӧмаӧсь сэні, рыцаръяс да кодъяс да...

Кузь ныра литовецлысь рочӧн юасям, кӧні позьӧ матынджык шырсьыны. Сійӧ букыша видзӧдӧ миян вылӧ да лэптыштлӧ пельпомъяссӧ. Ми летйӧдлам-нетшкам балябӧжсьыным гынмӧм, пратясьӧм юрсинымӧс, чуньясӧс ножичӧн шыригӧн моз легӧдам, но сійӧ бара на немтор оз висьтав.

Мӧд литовец, Лёнялӧн кодь жӧ дженьыд да чатрӧс ныра, радпырысь индіс миянлы шырсянінтӧ. Эз инды, а ачыс ӧдзӧс дорӧдзыс вайӧдіс. И шпыннялӧ, приданнӧй мӧс моз. Бурысь-ӧ, мися, тайӧ шпыннялӧ? — весиг повзьыштім ми.

Пырим. Еджыд халатъяса нёль мужичӧй гольскӧны-шырсьӧны. Колӧ жӧ — этатшӧм ён мужикъяс шырсьӧны... Менӧ тай гортын мамӧ шырліс-а. И карын олігӧн немся шырсьысь мужикӧс ме эг жӧ аддзыв — куш бабаяс, нывъяс да... А тані со кутшӧм багатыръяс ножичӧн гольскӧдчӧны... Буракӧ, важ олӧмсьыс на кольӧма татшӧм модаыс...

Ныртӧ косялӧ чӧскыд дуки дук. Стен пасьталаыс зеркалӧяс, Лёнякӧд быдладорсянь асьнымӧс аддзам. Ничево на пасьтасьӧмаӧсь, абу киссьӧм кольта кодьӧсь. Сӧмын тай юръясным ёнакодь эндӧмаӧсь — рака поз кодьӧсь, турунзьӧм вутш кодьӧсь ли.

Буретш прӧстмис ӧти места, и ме веськӧдчи сэтчӧ.

— Здрасьте... — шуи ме мастерлы, аслам гӧлӧсӧ зіли кыскыны став мелілунӧс, коді сӧмын менам вӧлі.

— Здрась! — чорыда вочавидзис сійӧ. — Пуксьы.

Ме яндысигтыр пукси еджыд дӧраӧн эжӧм креслӧ вылӧ. Мастер вына да пельк кинас певкйыштіс юрсиӧс да кыдъя рочӧн дивитіс менӧ.

Абу пӧ яндзимыд: том морт, а ветлӧдлан полокалӧ кодь!

Кадыс, мися, эз вӧв, — шуи ме сылы, а ачым жарысла да майшасьӧмысла нильзьытӧдз нин пӧсялі. И юрси вылӧ лӧгӧй петіс — мыйла сійӧ сэтшӧм чожа быдмӧ.

— Кыдзи колӧ шырнысӧ? — юаліс сэсся менӧ мучитысьыд.

— Под польку...

— Канадскӧй полька али польскӧй полька?

— ??

Некор на ме эг кывлы, мый «полька» овлӧ уна пӧлӧс. Но шуи: «Канадскӧй!»

Сэсся и заводитіс сійӧ гогнавны да нярсйӧдлыны менӧ! Быттьӧ ме абу ловъя морт, а кер дін, кодысь сылы колӧ сизьдыны-лӧсйыны мыйкӧ морт сямаӧс. Машинкаыс вужнас нетшкис юрсиӧс, ножичнас гольскигӧн нёль-ӧ-витысь варснитіс пельясӧс. Но, мися, ковмас, тыдалӧ, пельтӧг петны татысь, мынла кӧ коркӧ ловйӧн...

Ачыс ыджыд, ён, выныд, майбыр, тырмӧ менӧ песнытӧ. Кузь нырыслӧн розьясас сьӧд вурун быдмӧ.

Дзонь час чӧж сійӧ песіс да нетшкис менӧ. И пыр мыйкӧ бротӧдчис: то рочӧн, то ас кыв вылас. Ёнджыкасӧ норасис, кутшӧм сьӧкыд вӧчны лӧсьыд канадскӧй полька тадзи эндӧдӧм юрысь, кодӧс, гашкӧ, война чӧжыс лючки абу на шырлӧмаӧсь. Ме чӧв олі.

Но кор сійӧ щӧткаӧн, муртса на тэчӧм турун зорӧдӧс моз, сыналіс-пыркӧдіс юрӧс, ме муртса и тӧді ачымӧс. Сэтшӧм лӧсьыда да шыльыда вӧлі шырӧма! Дженьгӧртӧм юрсиӧй сулаліс тшӧкыда да рӧвнӧя, быттьӧ шоныд да зэра гожӧмӧ пуритысь-быдмысь пыш му. И ӧд дивӧ! — чужӧмӧй быттьӧ мичаджык лои...

Менам бурмис сьӧлӧмӧй вуруна ныра дінад. Но, мися, тайӧ и мастер! Меным весиг завидь лои. Ӧд ме гортын ачым шырсьывлі, зонкаяслысь не ӧти рака поз тшӧтшӧдлі, весиг «бокс» и «под польку» велалі... Но мед вӧчны полокалӧысь этатшӧмтор!.. Та йылысь ме эськӧ и вӧтасьнысӧ эг куж!

— Гашкӧ, кавалерӧс тшӧтш и бритны? — юасьӧ менӧ «вежысьыд», а ачыс наяна нюмрӧдлӧ вомсӧ. Дерт, кӧнкӧ, сы вӧсна, мый ускӧй менам век на лов гӧн кодь жебиник.

— Бритӧй! — шуи ме.

Но сэки лоис позьтӧмтор!

Пукала и кыла, кыдзи шырӧм голяын мыйкӧ визъялӧ. «Тойяс?!» Ыткӧбтіс вирӧй чужӧмӧ и быдлаӧ... Збыль ӧмӧй — найӧ? Кузь туяс чужӧмаӧсь? Чужисны кӧ, мый оз пукавсьы места вылас? Быть колӧ менӧ янӧдны? Али шырӧм юрад ыркыд налы лои?.. А, гашкӧ, чорыд дуки дуксьыс коддзыштісны да котралӧны?.. Мед кӧть эз жӧ нин казяв вурунӧсь ныраыс!..

Но сійӧ казяліс!

Чепӧльтіс голяӧс, сэсся пызанвывса кабала лист вылӧ лэдзис... кык зверӧс, кодъяс пырысь-пыр жӧ чепӧсйисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Эн лэдз пышйыны! — тшӧктіс мастер.

Меным быть ковмис нальыштны пеж скӧтинаясӧс. Мый сэсся вӧчан! Эськӧ Князь Гвидон моз кӧ вермин номйӧ пӧрччыны, дерт, дзизкнитін-петін ӧшинь розьӧд...

Ме гӧрдӧді, ме дзикӧдз пӧсялі, лӧглун кыськӧ ыпнитіс, син водзӧй весиг пемдыліс... Лов вылӧ быттьӧ ӧтпырысьӧн тшукис бӧръя кадся став дойыс, став сьӧкыдыс, став аддзылӧмаыс: мамӧ со кувсис, и батьӧ важӧн нин абу, чоя-вока со кытчӧсюрӧ разалім нин и; и турун пӧвстысь чурвидзысь, скелет кодь пач трубаяс быттьӧ син водзӧ сувтісны, и вӧв гыж кодь чорыд ки пыдӧса коктӧм салдат, и кӧнсюрӧ да кыдзсюрӧ узьлӧмъясным, и гусялӧм кӧлуйӧй, и дыр вежлытӧм дӧрӧм-гачӧй, коді пондіс нин сибдыны яй бердӧ... А водзын код тӧдас на мый лоӧ, войнаӧн чашйӧм-пазӧдӧм Россия пасьтала бӧрсӧ мунігӧн...

— Може, пана и освежайт? — кыла, юасьӧ мастер. Сійӧ ӧти здукӧн и ӧвтыштіс бритванас менсьым ускӧс и тошкӧс.

— Освежайте, — тшӧкті ме.

— Кутшӧм духи кажитчӧджык панлы? «Шипр», «Сирень»? Али «Манон»?

— «Манон», — шуӧ пан, коді век на кӧсйӧ лэбзьыны форточкаӧд.

А Лёня важӧн нин эштӧдчӧма, пукалӧ диван вылын да ас кыв вылын чушкӧ ме вылӧ: «Сибдін али мый сэтчӧ? Кутшӧм ӧд пан-барон аддзысьӧма — дукиӧн пызйысьӧ. Видзӧднысӧ зывӧк, ме пета да ывлаас виччысьышта...»

— Пукалышт на, пукалышт! — меным абу зэв окота ӧтнамӧнлы кольччыны лэчыд бритваяса кид йӧзкӧд. — Помалӧ жӧ нин сюра-тошкаыс, мед эськӧ сійӧс ӧні жӧ мыт висьӧм босьтас, да гач кизьяссӧ оз удит разьны!.. — Чушка-пиняся ме и меным нимкодь тадзи личӧдыштны лолӧс.

А сюра-тошка пызйӧ юрӧс и чужӧмӧс льӧм дзоридз кӧра дуки бусӧн, кодлӧн нимыс «Манон» да юасьӧ:

— Щего ты говоришь?

— Я хвалю вас товарищу — мол, хороший мастер.

Сійӧ юасьӧ: абу ӧмӧй ми рочьяс, и кутшӧм кыв вылын сёрнитім?

Мися, комияс ми.

— Да?! — зэв ёна шенмуніс мортыд. — Збыль?! Ме тӧда комитӧ!.. Коми АССР!.. Сэні менам вок эм, Пятра, Воркутаын... Угол добывайт... рубайт... таскайт...

Ме вежавидзӧмӧн шуи, мися, миянын, ылі Войвылад, уна быд пӧлӧс йӧзыс эм. Из шом перйӧны и вӧр пӧрӧдӧны, и нефть лэптӧны.

— А кыдз ті татчӧ веськалінныд, сы ылнасяньыс? — юасьӧ.

Ме чуть эг висьтав, мый вӧвъясла локтім. Но сэсся мӧвпышті: мися, висьталан да, юӧртас кутшӧмкӧ бандалы, и мырддясны ещӧ миянлысь вӧвъястӧ. Ми кывлім нин, мый татчӧс вӧръясын зэв уна бандаяс дзебсясьӧны война помасьӧмсянь, некыдз оз кӧсйыны сетчыны выль власьтлы. Мый вылӧ и надейтчӧны...

— Кӧнкӧ Литваад усис миян батьӧй, и ми корсям сылысь гусӧ, — шуи ме, сы вӧсна мый пырысь-пырсӧ немтор лӧсяланаджыксӧ эг вермы думыштны.

Ог тӧд, эскис-ӧ сійӧ талы. Гашкӧ, сійӧ эз и кывзы, мый ме сылы сӧри, а сӧмын радліс-нимкодясис. Сыысь, мый паныдасис миянкӧд, ылі тӧдтӧм Коми муын олысьяскӧд... Кӧні сылӧн вокыс, Пятра, «угол рубайт... добывайт... таскайт...»

Мортыд дзик мӧд руа быттьӧ лои; деньга оз кӧсйы босьтны, юасьӧ коми йылысь. А сэсся и ывлаӧдз колльӧдіс миянӧс, весиг адрессӧ висьталіс, кӧні олӧ. Быть пӧ пыравлӧй.

— Со ӧд кытысь рӧдняӧс аддзим! — радліс Лёня.

— Да-а... — меным друг дум вылӧ усисны Ыбынса уджалысьясӧй: корсьны кӧ, свет пасьталасьыд уна татшӧм рӧдняыд миянлы сюрас.

Аскинас миянлысь команданымӧс нуӧдісны кар сайӧ. Сёысь унджык морт гузьгам-восьлалам из туй кузя. Нывъяс и зонъяс, дядьӧяс и тьӧтӧяс, еджговъяс и рыжӧйяс, мешӧкаӧсь и чемоданаӧсь, комияс и рочьяс, и мукӧд сёрниаӧсь... Но да немтор шензьынысӧ таысь: сэкся кадӧ йӧзлӧн татшӧм чукӧръясыд ёна вешъясисны шызьӧм-доймалӧм му вывті.

Каунас дорын Неманӧ усьӧ Вилия нима ю, зэв жӧ паськыд да уна ваа. Ми воим мыльк йылӧ, видзӧдам — ыджыд видз, кӧдж кодь; ӧтарсянь ю шлывгӧ, мӧдарсянь — туйлӧн зэв джуджыд насып, миянладорсянь — мылькъяс, а на помын помтӧм повозкаяс визьӧн сулалӧны.

А кузьмӧс видз вылас — вӧвъяс, вӧвъяс, вӧвъяс! Уна и вӧв... Йирсьӧны дышиндзи, дзикӧдз нин вольӧмаӧсь видзсӧ...

Эстчаньын со автоматъяса салдатъяс тыдалӧны, походнӧй кухня тшынасьӧ сӧдз сынӧдас...

Да абу-ӧ тайӧ кутшӧмкӧ военнӧй лагер? Абу-ӧ кутшӧмкӧ войско сувтӧма шойччыны битва бӧрын?

Абу. Со тай нӧ кык салдат матыстчисны миян дінӧ, и чужӧмъясныс ньӧти абу воюйтысьяслӧн кодьӧсь — синъяссӧ лӧсьӧдлӧны нывъяслы, а автоматъясыс блёнъялӧны пельпом выланыс лучкӧвӧй пилаяс моз.

Кыдзи тыдовтчис, салдатъяслы — а найӧ вӧліны быдса взвод — ёна нин дышӧдӧма вӧвъястӧ видзны. И найӧ зэв радӧсь лоины. А ещӧ ёнджыка найӧ радлісны сыысь, мый на дінӧ сымда ныв воис...

А местаыс тані сэтшӧм гажа да лӧсьыд! Видз и ю. И гӧгӧр яблоняяс быдмӧны, и яблӧкъяс пӧшти нин кисьмӧмаӧсь. Сёй мыйта колӧ! Важӧн пӧ ставыс тайӧ кутшӧмкӧ помещиклӧн вӧлӧма, а ӧні — быдӧнлӧн. Тшӧтш и миян!

Но и малским жӧ ми яблӧкъястӧ! Первой луннас жӧ пиньяс сэтшӧма ныжмисны, мый рытъявылыс небыд нянь эгӧ кутӧй вермыны курччавны. Быттьӧ пиньясӧс напилӧкӧн гилскисны-вуштісны...

Кыдз нӧ он сёй татшӧм чӧскыдтортӧ! Ӧд кысь ми аддзылім таӧдз яблӧкъястӧ?..

Ме, ас пайысь, олӧм чӧжӧн таӧдз ӧти яблӧк на и видлі сӧмын. Коркӧ, войнаӧдзыс на, миян дядь, стахановец, ветліс курортӧ — кутшӧмкӧ пӧ Абхазияӧ — и вайӧма яблӧкъястӧ. Восьтіс сійӧ чемодансӧ, и миян ныръясӧ косьӧбтіс сэтысь кольмӧдана чӧскыд дук. Некор кывлытӧм дук, коді быттьӧ воис кутшӧмкӧ мӧд мирысь.

Меным вичмис сэки быдса яблӧк. Ӧтнамлы! Кулакысь ыджыдджык!.. Сійӧ вӧлі банйыны заводитӧм пув тусь рӧма, но небыд, ма кӧра. Ме помтӧм шудлунӧн чеччӧдлі сійӧс киясын, исалі, исалі, а сэсся видлі да эг и тӧдлы, кыдзи сійӧ дзоньнас сыліс вомын... А дядьлӧн чемоданысь дыр на эз пактав яблӧк дукыс, ми восьтывлім сійӧс да чӧсмасьӧмӧн исавлім.

Тані яблӧкъясыс вӧліны чорыдджыкӧсь, но всё равно чӧскыдӧсь, и ми малским-сёйим найӧс вом каличьяс жугавтӧдз.

И весигтӧ кынӧмъяс эз висьмыны! Мися, гашкӧ, яблӧкыд кынӧмыдлы миян чӧд моз жӧ бур?

Но миянлы главнӧйыс, дерт, абу яблӧк, а — вӧвъяс.

Мыйта вӧвсӧ чукӧртӧмаӧсь татчӧ! И кутшӧмӧс сӧмын абу вайӧдӧмаӧсь!

Слӧн кодь гырысь битюгъяс и миян сиктса кодь поснияс, шыльыд гӧна и кузь гӧна, сьӧкыд додь кыскысь и кавалерийскӧй, рам и чужъясьысь. Но пӧшти ставыс пӧтӧсь, вердасаӧсь. Салдатъяс ошйысисны, быдса эшелон зӧр пӧ нин вердім налы... Салдатъяс жӧ стӧчмӧдісны, мый война помасьӧм бӧрын тайӧ вӧвъясыс армиялы лишнӧйӧн лоисны, сы вӧсна найӧс и «демобилизуйтісны». Но, а коді да кыдзи веськавлӧма война вылас — колхоз конюшняысь либӧ жӧ кутшӧмкӧ графлӧн картаысь, — тайӧс пӧ ми огӧ тӧдӧй. Сы вӧсна, мый некодлӧн биографияыс абу.

Сэсся миянлы висьталісны: став тайӧ армиясӧ ковмас пӧ ас кокӧн гӧнитӧдны гортӧдз...

Ми, дерт, дасьӧсь вӧлім нин быдтор вылӧ, но татшӧм юӧрыд неуна шогӧдыштліс — век жӧ тасянь ылынкодь Коми муӧдзыд. Но дас квайт арӧснад ӧмӧй верман дыртӧ шогавны мортыд? Кор тэ ещӧ ӧтлаын другъясыдкӧд?..

А, тшаква, мися! Тайӧ, мися, весиг бурджык на! Став Россия-матушкасӧ ас синмӧн аддзылам! Вагон ӧшиньӧдыд сійӧ ӧд сӧмын кино вылын моз тыдаліс...

Юклісны миянлы вӧвъястӧ, и быдӧн вылӧ вичмис сизим душӧн. Сэсся быд кык морт вылӧ сетісны бричка, коді ӧнісянь дыр кежлӧ лоас миянлы... и вагонӧн, и гортӧн, а гашкӧ и дорйысян крепостьӧн. Чиганъяслы моз.

Нинӧм, ён телеганыс! Кӧрӧбыс кӧртӧн дорӧма, кер кодь кыз вожъя, и кӧлесаяссӧ кыз кӧртӧн эжӧма, оз изсьыны, кӧть му помӧдзыс мун.

Меным эськӧ бричканас зэв окота вӧлі ӧтвывтчыны Динакӧд. Сідз... Бур сьӧлӧмӧн. Мися, ӧд ме век жӧ мужик морт, а кузь туяд мыйыс оз вермы лоны, век нин коркӧ отсышта.

Но ни сійӧ, ни ме кыдзкӧ эгӧ кужӧй та кузя сёрнитчыны. Буракӧ, тулысся кӧдзалӧмыс век на эз сыв, кӧть эськӧ и жар гожӧмыс вӧлі... Дина гозъясис Машакӧд.

А ме, дерт жӧ, Лёнякӧд. Но ми, кык друг, чорыда шуим, мый асланым нывъяс дінысь некор ог ӧтдортчӧй, век ӧтлаын лоам.

Дыр юклісны вӧвъяссӧ. Сы вӧсна, мый колӧ вӧлі вӧчны сідз, мед эськӧ быдӧнлы кыдзкӧ ӧткодьсямаджыкӧсь веськалісны — ёнъясыс и омӧльджыкъясыс, гырысьясыс и посниджыкъясыс. А тані, гашкӧ, став пӧрӧдаа вӧвъясыс чукӧрмӧмаӧсь.

Медбӧрын миянлы Лёнякӧд веськаліс зэ-эв сутши-кетши эскадрон.

Со, шуам, Геркулес нима вӧв. Первойсӧ ми весиг полім сы вылӧ видзӧдлыны, непӧштӧ матыстчыны!.. Ок, ыджыд! Паровоз быттьӧ, сӧмын абу сьӧд, а ме эськӧ шуи, ягсер рӧма. Морӧсыс — ыджыд пач кодь крут да паськыд, кокъясыс — коз пу дін кодь кызӧсь, йӧгӧсьӧсь, ӧти-мӧдлаын быттьӧ сир ёкмыльяс сярвидзӧны. А нӧшта на ёна шензьӧдіс зад вылыс — гӧгрӧс, шыльыд, жӧлӧба; бӧртинас ми Лёнякӧд кисьтлім тайӧ жӧлӧбас быдса рач ва, и этша и визувтіс бокӧ, ставыс ӧшйис.

Но и вӧв! Быдмылас жӧ татшӧмыс! Гашкӧ, збыльысь, ачыс Геркулесыс тышкасьліс та вылын? Вӧвлӧма тай сэтшӧм герой важ йӧзлӧн... А сэсся и сетіс ассьыс нимсӧ?..

Ок эськӧ, ӧні жӧ кӧ сувтӧдны тайӧ Геркулессӧ вӧрӧ кыскасьны. Мыйта кер эськӧ сійӧ петкӧдіс... А кузь туяд оз-ӧ омӧльтчы? Та ыдждаыдлы ӧд, кӧнкӧ, мыйта сёяныд ковмас...

Геркулес дінӧ первойсӧ ми Лёнякӧд матыстчим... вӧр чащаысь петӧм ош дінӧ моз. Сэтшӧма полім. Менам киын вӧлі ыджыдкодь нянь шӧрӧм, а Лёнялӧн — яблӧкъяс. И мыйкӧ меліа шуалам сылы, мед нин сӧмын лёктор оз думышт миян йылысь.

А сійӧ меліа нюлыштіс мыччӧмторъяссӧ, и сэтшӧм бур синъясӧн видзӧдӧ миян вылӧ. Весиг быттьӧ гажалысь синъясӧн. И кузь бӧжнас долыдпырысь ӧвтчӧ.

И со нин ми малалам сылысь шыльыд гӧна голясӧ, морӧссӧ, и сэтшӧм топыд сылӧн яйыс, и кылан, кыдзи пӧсь вынӧн нӧйтчӧ-туӧ ки пыдӧс улад. Дерт, Геркулеслы ковмас лоны кӧреннӧй пыдди. Буракӧ, медуна ковмас сылы кыскыны сьӧкыд бричкатӧ. А мый вӧчан? Ачыс мыжа, мед эз быдмы сэтшӧм ёнӧн.

Мӧд вӧв вӧлі Махно нима. Ог тӧд, коді сійӧс тадзисӧ нимтылӧма. Махноыд ӧд анархист вӧвлӧма... Но бӧртиджыкнас миянлы лои гӧгӧрвоана, мыйла сетӧмаӧсь сылы татшӧм нимсӧ.

Махно вӧлі Геркулес кодь жӧ ыджыд, но сӧмын векньыдджык сы серти, абу сэтшӧм гырысь мускулъяса. И рӧмыс мӧдкодь — пеган, гӧрда-еджыда. Сійӧ эз жӧ тӧдтӧмтчы миянысь, рам жӧ вӧлі, зэв любӧпырысь мурчкис-сёйис миян киысь зӧр, кодӧс ми мыччим сылы зӧбняын. И кыдзкӧ зэв мудера видзӧдӧ миян вылӧ. Гашкӧ, думайтӧ: мыйся пӧ йӧз тайӧ? Кыдзи тайӧяскӧд колӧ овны?

Сэсся миянлы веськаліс Монголка нима вӧв. Сійӧ тӧдчымӧн ичӧтджык водзын индӧмъясыс серти, но тушаа жӧ, кузь гырка. И кузь да сук гӧна. Быттьӧ тулан куӧ пасьтасьӧма. Рӧмыс весиг сэтшӧм, помнита на, коркӧ батьӧ не ӧти тулан кыйліс. Эстшӧм шоныд пась!

Монголкаӧс ми медводз седлӧалім — быд бричка вылӧ сетісны тшӧтш и кык седлӧӧн — да пондім гӧняйтлыны сы вылын. Ок и чож вӧв! И кывзысьысь, и мелі... Бӧртинас сійӧ уна и бур вӧчис миянлы.

Сы пыдди Монголкалӧн другыс, коді янсӧдчывтӧг ветлӧдліс сыкӧд, вӧлі звер кодь.

Тайӧ вӧлі шензьӧдана мича вӧв! Дон-Жуан нима рысак. Джуджыд, гум кодь вӧсни да стройнӧй, вылын юра... Ачыс сӧстӧм яла нитш рӧма, а кузь кокъясыс еджыд тшая-подаӧсь. Ок и тшап вӧв! Сы вылын эськӧ военнӧй парадъяс примитны, а ми со кер кыскавны кӧсъям нуны...

Но кыдзи на ещӧ нуан, кор матӧ оз сибӧд дінас! Первой луннас ми Лёнякӧд быд ногыс видлім матыстчыны сы дорӧ — и бурӧн, и лёкӧн, — но некыдзи эг вермӧй. Чашкӧдас ныр розьяссӧ и гырд синъясӧн видзӧдӧ миян вылӧ, чужйыны лӧсьӧдчӧ. А ӧтчыд вазнитіс-курччис менсьым пельпомӧс, лӧзӧдтӧдз лои... Мися, буракӧ, ёна ӧбидитлӧмаӧсь тайӧс...

Дон-Жуанлӧн морӧсас вӧлі кузькодь вурысасьӧм ворга, буракӧ, пуля либӧ осколок гӧрыштӧма. Гашкӧ, таысь скӧрмис йӧз вылӧ! Кывтӧм пемӧсыд висьтавнытӧ оз вермы. А вермис кӧ, код тӧдас мыйта вӧлі эськӧ сылӧн норасянторйыс...

Ачыс Монголка дінысь оз и вешйыв. Пуктас юрсӧ пӧдругаыслӧн мыш вылӧ и любӧпырысь шыньвидзӧ тадзи. Зӧр вӧлі кисьтам Монголкалы, и сӧмын ӧтлаын сёйӧны. А миянӧс оз сибӧд...

Весиг Мирон Миронэч, бригадирным, немтор эз вермы керны сыкӧд. Кӧть эськӧ и кавалеристӧн шусьӧ. Мортыд, думсьыс, аслыс вылӧ кӧсйис седлӧавны Дон-Жуансӧ, мед командир моз тшапитны сы вылын. Но час-мӧд ноксьӧм бӧрын сьӧвзис, мед нин пӧ ӧтчукӧрас мунӧ...

Но, часлы, нӧшта ӧти вӧв йылысь висьтышта. Сійӧ вӧлі Монголка ыджда жӧ, но сы серти кызджык, гӧгрӧсджык, и зад вылыс гӧгрӧс — тупыль кодь. Ачыс кос лыс рӧма, сьӧд бурыся да сьӧд бӧжа, а кымӧсас и юр кузялаыс — еджыд пас. Мича пемӧс жӧ. Но медъёнасӧ шензьӧдіс миянӧс сылӧн нимыс — Туроб.

Мый тайӧ висьталӧ? — жуглім ми юрнымӧс. — Гашкӧ, нелючки гижисны «Турок», либӧ ещӧ кутшӧмкӧ мӧд ним. А гашкӧ, тайӧ — Турӧб? Коми ним? Ӧд миянысь мыйта жӧ нулісны вӧвтӧ война вылад... А роч алфавитад «ӧ»-ыс абу...

Кор ми воӧдчим тайӧ мӧвпӧдзыс, мӧд ногӧн чайтны эг нин вермӧй. И сэтшӧм мусаӧн сійӧ миянлы пондіс кажитчыны! Шыльӧдам бурысьсӧ, вердам зӧрйӧн и быдторйӧн, комиӧн сёрнитам. А сійӧ зэв сюся кывзӧ. А ӧтчыд весиг гӧрӧктыштіс. Гашкӧ, гӧгӧрвоис миянӧс? И рад лои, мый ылі муысь аддзис ас йӧзӧс?

Тадзи ми лун куим тӧдмасялім асланым вӧвъяскӧд, вердім-юкталім найӧс, ас дінӧ велӧдім. И дивӧ босьтіс менӧ — быд пемӧс, йӧз моз жӧ, аслыснога не сӧмын туша-мыгӧр сертиыс, но и этшыс серти. Кызвыннас став вӧвъяс велалісны миян дінӧ, эз ӧтдортчыны. Сӧмын Дон-Жуан век эз кӧсйы сибӧдны. А меным сэтшӧм окота вӧлі буретш сійӧс седлӧавны, сы вылын тшапитны-скачитны. Да мед эськӧ Дина аддзыліс... И не сӧмын тшапитӧм могысь! Ӧд кузь туяд татшӧм тэрыб вӧлыд быдлаӧ ковмас. Шуам, друг пондасны пышйыны мукӧд вӧвъясыс, ковмас ӧд вӧтӧдны найӧс... А Дон-Жуан ставсӧ эськӧ вӧтӧдіс.

Вот эськӧ морков кӧ кыськӧ судзӧдыштны! Ми сиктын морковнад ёна вӧлі том чаньястӧ ылӧдлам. Первойсӧ некыдзи оз сетчыны пуксьыны, а сэсся вочасӧн велалӧны чӧскыдтор дінад... А кысь ӧні меным морковыс? Сакар тор абу ни. Талон вылӧ кодӧс сетыштлісны, ми важӧн нин бырӧдім.

И сэки меным дум вылӧ уси литовец парикмахер. Гашкӧ, мыйкӧ нуны сылы, и отсалас кыськӧ морковсӧ судзӧдны?

Ме висьталі ассьым мӧвпӧс Лёнялы, но сійӧ эскытӧмпырысь пӧлньӧдлыштіс юрсӧ: ог тӧд пӧ... Но менӧ чушкис нин мазіыс!

Но мый эськӧ нуны сэтчӧ? Зӧр? Али седлӧ кучик вундыны? Но ӧд сэки найӧ вермасны тӧдмавны, мый ми вӧвъясла локтім. А меным век на эз вӧв окота йӧзасьны тані... Ладнӧ, мися, водзын сідз ветла, разведкаӧ моз. Сэсся тыдовтчас. Ме эськӧ и зэв ёна полі муннысӧ, не Дон-Жуан кӧ, нинӧмысь эськӧ эг мун... Но мортыд тай сэтшӧм — кор мыйкӧ зэв ёна колӧ сылы, немтор сійӧс оз вермы пыкны...

Час вит гӧгӧрын ме мӧдӧдчи тӧдса адрес кузя, эг вунӧд ме сійӧс.

Абу и ылын вӧлӧма, кар таладорас. Неыджыд керка, зэв йыла юра, гӧрд черепицаӧн вевттьӧма. Гӧгӧрыс йӧртор, картупель быдмӧ. Кильчӧ помас пукалӧ том морт да кузь пуртӧн борӧ-весалӧ свежӧй картупель.

— Вайчайтисъяс тані олӧны? — юася.

Том морт кыпӧдіс сьӧд юрсӧ, кыскыштіс ыджыд гӧрба нырнас, видзӧдліс ме вылӧ шензьӧмӧн:

— Тані... Код нӧ эськӧ колӧ тіянлы? — юаліс кыдъя рочӧн.

Мися, сійӧ дядьыс, коді уджалӧ парикмахерскӧйын.

Том морт мыйкӧ горӧдіс ас ногӧныс. И керка ӧшиньӧд мыччысис менӧ шырысьлӧн вурунӧсь ныра чужӧмыс. И пырысь-пыр ӧд тӧдіс менӧ. Дерт, кӧнкӧ, юрсиӧй серти, сэні ӧд тӧдчис сылӧн киподтуйыс. Котӧрӧн петіс миян дінӧ, киасьӧ, торгӧ-сёрнитӧ:

— А ме чайті тэ он нин во! Ме зэв рад, зэв рад! А тайӧ Ионас — менам пиӧй... Ионас, а тайӧ зонмыс Коми муысь воӧма! Аддзан!.. Кӧні тай миян Пятра дядьным... Час, картупель пуам, пажнайтам ӧтлаын... Молодеч, мый воин...

Со ӧд кутшӧм варов вӧлӧма!

Ӧдйӧ пусис свежӧй картупель, менӧ тшӧтш пуксьӧдісны сёйны. Пызан вылын ичӧтик самӧвар тшӧтш руасьӧ, и сакар тыра ичӧтик доз эм...

Ме яндысигтыр сёя-юа и висьтала ая-пиалы ылӧ кольӧм Коми му йылысь. Мися, ыджыд да паськыд сійӧ миян — Литва кодьыд вит-ӧ-квайт тӧрас, сӧмын, дерт, йӧзыс гежӧдджыка олӧны.

Шензьӧны, юасьӧны Воркута йылысь, кытчӧ кутшӧмкӧ ногӧн веськалӧма налӧн Пятраыс.

Мися, ме сэтчӧ ачым на эг волы, но тӧда, мый сэні тундра, немся пу оз быдмы, зэв кӧдзыд да тӧла, но му пытшсьыс аддзӧмаӧсь зэв уна из шом, бур из шом... И война дырйиыд тайӧ из шомыс ёна отсаліс страналы.

Ышми да, быдторсӧ ме висьтавлі налы. Буракӧ, сы вӧсна, мый гажӧй нин бырыштіс гортысь, чужан муысь. Висьтавла налы, а ачым быттьӧ аддза помтӧм лӧзалысь вӧръяс, сӧстӧм ваа юяс...

Сёйыштӧм бӧрын кӧзяин аттьӧаліс менӧ висьтасьӧмысь и муніс. Извинит пӧ, уджавны колӧ, а тэ пӧ пукалышт на Ионаскӧд. А колӧкӧ пӧ и узь миянын...

— Ӧні папа вой шӧрӧдз оз во, — стӧчмӧдіс Ионас. — Рытъяснас сійӧ ректысьӧ станцияын. Содтӧд нянь сыысь сетыштӧны...

Ми вель дыр на пукалім Ионаскӧд пелькиник горничаын. Тані весиг важиник пианино сулаліс, сійӧс ме сӧмын кино вылысь на аддзылі. Ионас шуис, мый зэв ёна радейтӧ ворсны и окота сылы лоны музыкантӧн.

Сёрнитам ми сыкӧд быдтор йывсьыс, а стенсянь миян вылӧ сюся видзӧдӧ кутшӧмкӧ воин, вӧв вылын пукалӧ, киас меч. Тайӧ пӧ важ литовскӧй князь — Гедимин Гедиминас, сійӧ пӧ дас нёльӧд нэмын на ёна воюйтлӧма немечьяскӧд. Коді нин сӧмын эз воюйтлы немечьясыскӧд!

Сэсся Ионас ворсіс меным пианино вылын, быттьӧ пан-баронлы. Чуньясыс сылӧн ме серти кызджыкӧсь и кырымъясыс первойсӧ быттьӧ сьӧкыдӧн кажитчисны, но жбыркъялісны сьӧда-еджыда клавишаяс весьтӧд ышмӧм пышкайяс моз кокниа да пелька, и таысь ыджыд сьӧд ящикыс уна гӧлӧсӧн сьыліс и бӧрдіс. И виччысьтӧг дзикӧдз шызьӧдіс да нормӧдіс менӧ. Менам лолӧй тшӧтш пондіс бӧрдны и сьывны, менӧ шог босьтіс, но тайӧ быттьӧ и эз вӧв сэтшӧм шог, кодысь петляӧ пырӧны, а вӧлі тайӧ кутшӧмкӧ сӧстӧм, югыд шог, и сійӧ быттьӧ небзьӧдіс да весаліс менсьым лолӧс... И ме быттьӧ бӧр пӧри ичӧтик зонкаӧ, немторысь тӧждысьтӧм детинкаӧ, и быттьӧ ризъяла-котрала берегдорса видз вылын, гӧгӧр ставыс дзользьӧ-сьылӧ, и нимкодьӧйла ог и тӧд, мый ещӧ вӧчны. Гортӧ котӧрта да, мамӧ чӧскыда вердас менӧ — кос яя шыдӧн да жаритӧм тшакӧн, а батьӧ, гашкӧ, тшӧктас ичӧтик гира лэптавны, видзӧдлам пӧ, ёнмин эн пажнайтӧм бӧрад...

Пӧся ворсӧ Ионас, став йывсьыс вунӧдӧмӧн. Небось тай кыськӧ велалӧма... Да ӧд кыдзкӧ ловтӧ дзоньнас шымыртӧ ворсӧмыс... Эг чайтлы ме...

Лӧня кусісны медбӧръя шыяс, кыдзи шонді лэччигӧн кайяслӧн сьылӧмыс, и меным сэтшӧм жаль лои, мый ставыс тайӧ помасис.

— Но, мый шуан? Кажитчис, эз? — юаліс Ионас улӧс мыш вылас лэдзчысьӧмӧн. Мудзтӧдзыс жӧ мортыдлы лоӧма...

— Лӧ-ӧсьыд! — лов тырӧн шуи ме. — Ачыд али мый лӧсьӧдін тадзисӧ?

— Хы, ачым! Иоганн Себастьян Бах! Кывзы, а тэ нӧ эськӧ кужан-ӧ мыйӧнкӧ ворсны?

— Ме? Балалайкаӧн «Шондібанӧй» неуна ворсышта.

— А мый сійӧ сэтшӧмыс?

Ме висьталі сылы, мый «Шондібанӧйыс», рочӧн кӧ, лоӧ — солнечноликий. Либӧ — красно-солнышко. Но и тайӧ на абу дзик стӧча, ылӧсас вуджӧдӧм на лоӧ. А стӧчджыка кӧ, сьӧлӧмсянь кӧ, «Шондібанӧйыс» лоӧ — мыйкӧ медся матысса. Медся дона. Медся муса. Со, шуам, миян ӧти ныв эм, Дина нима. И, шуам, ме понда ыдждӧдлыны сійӧс «Шондібанӧйӧн». Сідзкӧ, сійӧ меным код тӧдас мыйӧн и лоӧ! — и пӧся ыпъялысь тувсов шондіӧн, и сэзь войӧ югзьысь тӧлысьӧн, и сӧстӧма дзольгысь вӧрса ёльӧн... Ставнас ӧтпырйӧ! Дзик ставнас! Тані весиг оз и позь торйӧдны ӧтиӧс мӧдсьыс... И татшӧм морттӧгыс, сійӧ жӧ Динатӧгыс, ме ог и вермы овнысӧ... Со, мися, мый лоӧ «Шондібанӧйыс». И сылӧн лад вылӧ, мися, миян не этша сьылан лӧсьӧдӧма... Сэсся ме весиг и сьылышті Ионаслы:

Шондібанӧй, важ керкаӧй,

Век на тай тэ сулалан.

Шондібанӧй, важ мусаӧй,

Век на тай тэ радейтан.

— О-о, тэ тай лӧсьыда сьылан! — нимкодьмис Ионас. — Мотивыс мыла и. А ноко...

Ме нӧшта на сьылі, а Ионас босьтіс ладсӧ аслас пианино вылын. И гӧрд черепицаа литовскӧй керкаын некымынысь юргис коми «Шондібанӧй». И тайӧ кыдзкӧ ӧдйӧ матыстіс миянӧс, кык зонкаӧс, кӧть эськӧ ми, сёрнинам, ӧдва-ӧдва вӧлі гӧгӧрвоам ӧта-мӧднымӧс.

— А мый ещӧ тэ кужан ворсны? — юасьӧ Ионас.

— «Краковьяк», — ошйыся ме. — Видзӧдтӧ, ме, Ионас, йӧктыны ог куж, и тайӧ «краковьякыс» быттьӧ ме йылысь и эм:

Русский, немец и поляк

Танцевали краковьяк,

А зырянину — плевать!

Не желает танцевать...

А нӧшта ме висьталі Ионаслы, кыдзи ӧтчыд ми, куим вок, пондім мырддьысьны батьӧн на ньӧблӧм балалайкаӧн. Сы вӧсна, мый быдӧнлы ӧттшӧтш окота лои бриньӧдчыны... Мырддьысим сэтчӧдз, кытчӧдз куим тор вылӧ эгӧ юкӧй ворсансӧ.

— Мед быдӧнлы вӧлі, да? — сералӧ Ионас. — Щудаки...

Та бӧрын вӧлись ме веськыда висьталі Ионаслы, мыйла локті. Дон-Жуан йылысь висьталі. И кори, мед сійӧ судзӧдас меным мыйтакӧ морков.

Мортыдлӧн, видзӧда да, ӧзйисны синъясыс.

— Интереснӧ!.. А ме кывлі жӧ нин сійӧ вӧвъяс йывсьыс. Вӧла салдатъясӧс частӧ аддзывлі и... Часлы, ме петала Альдона тьӧтӧясӧ, налӧн эм морковыс, а миян абу... Сетас сійӧ.

Недыр мысти Ионас вайис кӧкъямыс морков, гырысьӧсь, бур кушман кодьӧсь, и сэтшӧм чӧскыда гӧрдӧдӧны.

Ме пӧся аттьӧала литовецӧс и шуала, мый водзӧссӧ мыйкӧ вая жӧ налы.

— Щудак, немтор оз ков, мый тэ! — ӧвтчӧ Ионас. Сэсся яндысигтыр юалӧ: — Федья, позьӧ кӧ, гашкӧ, ислӧдлыштан менӧ вӧв вылын, а? Коркӧ бабушка ордын ичӧт дырйи пуксьылі, а сэсся эг на. Зэ-эв окота!.. Он на кӧ пырысь-пырсӧ мунӧй...

— Аски жӧ и лок! — радпырысь кӧсйыси ме.

Асланым таборӧ бӧрсӧ вои пемдандорыс нин, ёнасӧ сёрмӧдчыны тӧдтӧм карад эг лысьт. Да и то нин Ионас колльӧдіс менӧ.

Лёнякӧд домавлім вӧвъясӧс — кодъясӧс нарошнӧ тувъялӧм майӧгъяс дінӧ, кодъясӧс бричка вож дінӧ, мед ас гӧгӧрын, матынджыкӧсь вӧліны. Вой кежлад ми огӧ вӧлі лысьтӧй кольны найӧс видз вылын. Дерт, шуам, дежурнӧйяс эмӧсь, тшӧтш и автомата салдатъяс. А друг кӧ найӧ пондасны нывъяскӧд кургыны? Оз и кывлыны сэки, кыдзи пышйӧдасны вӧвъясӧс...

Монголкаӧс да Дон-Жуанӧс иналім ас дінӧ матӧджык. Ме перйи ӧти морков да мыччӧдла налы. Монголка долыдпырысь пондіс педзны места вылас. Чӧвлы, мися, тайӧс абу тэнад чорыд кывъя вомлы дасьтӧма... А Дон-Жуан сӧмын видзӧдӧ. Синъясыс эськӧ и вежсьыштісны жӧ, кампет казялысь кагалӧн кодьӧсь лоины, но оз босьт. Ме нин меліасигтыр вом дорӧдзыс вайӧдла, но оз босьт, бергӧдӧ юрсӧ.

А Лёня сералӧ ме вылын. Часлы пӧ, ми сійӧс мӧд ногӧн заводитлам велӧдны. Туйӧ петам да, доддялам бричкаӧ и кузь лунтыр ог лэдзавлӧй, ог вердлӧй ни. Сэки видзӧдлам, кыдзи пондас баитны.

Миян дорӧ матыстчис Дина, налӧн бричкаыс, дерт жӧ, вӧлі орччӧн.

— Ноко, вайлы ме видла, — шуис сійӧ.

Ме дӧзмӧмпырысь сеті морковтӧ, Дина мыччис. Дон-Жуан дженьыдика гӧрӧктыштіс да небыда босьтіс ныв киысь чӧсмасянтортӧ.

Со ӧд кутшӧм, а! Ме котрала чӧрту потшӧс сайті, дзайга-кора, а сійӧ, мисьтӧм бугыльыд, менсьым жӧ морковӧс мӧд кырымысь босьтӧ! Ме чуть эг лӧсышт сылы кулакӧн яндысьтӧм синмас. Нӧшта нин лӧгӧй петіс сыысь, мый Лёня киксьӧ-сералӧ. А Дина:

— Кывтӧм пемӧсъясыдкӧд колӧ меліджыкӧн лоны, Федя. Найӧ ӧд абу йӧзыд — оз вермыны терпитны лёкалӧмъястӧ...

Менӧ парскис тайӧ. Мый сійӧ кутіс тӧд вылас тадзсӧ шуигӧн?.. Пемыд нин да, синъясыс лючкисӧ оз тыдавны...

— Федя, ачыд тай шулін, мый Дон-Жуан нимаыс пӧ тшӧтш и морт вӧвлӧма, — чиктылӧ Лёня. — Уна нылӧс пӧ радейтлӧма. Тайӧ, гашкӧ, сійӧ жӧ рӧдсьыс да?

— Гашкӧ и сэсь, — менам бӧр личаліс сьӧлӧмӧй.

А Дина нин шыльӧдӧ-малалӧ Дон-Жуанлысь ныр-вомсӧ, голясӧ, сэсся и мыш вывсӧ тшӧтш — кӧть ӧні жӧ седлӧалас. А миянлы домӧдыс кутны ӧдва-ӧдва сетчыліс...

— Федя, ковмас меным сетны Дон-Жуантӧ, — наяна сёрнитӧ Дина. — Аддзан, ньӧти оз тӧдтӧмтчы меысь. Ковмас вежсьыны кутшӧмкӧ вӧлӧн.

— А ноко, видлы седлӧавны, — шуа ме.

Дина босьтіс седлӧ, Дон-Жуан казяліс и дрӧгмуніс, быттьӧ пӧсь сэрапомӧн дзужалісны сійӧс. А ныв мыйкӧ зэв меліа шуалӧ сылы и тапкӧдӧ кинас... И пуктіс ӧд вылас седлӧтӧ!

— Ковмас либӧ вежсьыны, мый сэсся керан, — шуа ме, а аслым сэтшӧм забеднӧ, кӧть бӧрд.

— А гашкӧ либӧ ми тіянӧс гӧтралам, — кывсӧ песӧ Лёня. — Казялас тайӧс Дон-Жуаныд и тшӧтш бурмас Федя дінӧ. Оз кӧ ревнуйтны понды да ещӧ ёнджыка скӧрмы...

— Вот тэныд, вот тэныд, мытарлы! — Дина, кылӧ, гоз-мӧдысь шлёчкис варовмӧм Лёнялы.

Сэсся ми, кык друг, водім асланым позйӧ, бричка кӧрӧбӧ. Сэні миян кос турун вылӧ вольсыштӧма брезент, юр улын — шыльыд кучика седлӧяс, а эшкын пыдди Лёнялӧн фуфайкаыс. Менсьым жӧ фуфайкаӧс, висьтавлі нин тай, кодъяскӧ пышйӧдісны вагонын на.

Шочиника шытӧлалӧны домавлӧм вӧвъяс — то кодкӧ ышловзяс-прысьнитас, то дорӧм кокнас тотшнитлас пу бердӧ. Сынӧдыс йиджтысьӧма яблӧк да видз кӧрӧн. Зэв ёна кылӧ вӧв пӧсь дук.

Лёнякӧд видзӧдам кодзулӧсь енэжӧ. Миянын кодьӧсь жӧ быттьӧ тані кодзувъясыс, кӧть эськӧ и зэв ылӧ вешйим гортысь. Со Ыджыд кӧш, этані со — Ичӧт кӧш, а со и Войвыв кодзув дзирдалӧ. Мӧд ног миян шуӧны сійӧс Юрйыв кодзулӧн. Аски пӧ медбӧръя лун тані. А сэсся и мӧдӧдчам ми кузь туйӧ, тайӧ кодзувланьыс. Интереснӧ, волас-ӧ Ионас? Лӧсьыда жӧ ворсӧ, дявӧлыд! Ӧні на быттьӧ юргӧ музыкаыс лов пытшкын. А вот со немеч гижӧма, Бах... Тешкодь овыс...

Быдлаын эмӧсь бур йӧзыд! Сӧмын вот ог тӧд, кыдзи лёкъясыс артмӧны. Гитлер коддьӧмъясыс. И кыдзи налӧн киыс лыбӧ мортӧс вины, ас кодьыс жӧ мортӧс.

А Дон-Жуансӧ кодкӧ, гашкӧ, вины жӧ пондыліс, морӧссӧ со кутшӧма гӧрыштӧма. А сэсся, гашкӧ, кутшӧмкӧ ныв, санитарка ли мый ли, бурдӧдіс? И эз вунӧд сійӧ тайӧс? А гашкӧ, и збыльысь кутшӧмкӧ графиня сы вылын ветлӧдліс? Ӧд бур рӧдысь, буракӧ, со кутшӧм тшап и...

Дерт, пуксяс кӧ сы вылӧ Дина, любӧ жӧ лоӧ видзӧднытӧ. Шуам, тӧвзьӧ-скачитӧ, кузь юрсиыс флаг моз дӧлалӧ... Татшӧм вӧв вывсьыд кӧ салдатъясыд аддзыласны сійӧс, нӧшта на ёнджыка пондасны ниртчыны. Сідз нин ӧти, дзоридз дінын мазі моз, гӧгралӧ. Чужйыны эськӧ сылы мышкас, но он ӧд лысьт. Автоматаыдлы...

— Федя, а збыль ӧмӧй миян муным эсійӧ кодзувъясыс кодь жӧ? Вылісянь кӧ быттьӧ видзӧдлыны? — юасьӧ Лёня.

— Сідз тай шуӧны-а...

— Дивӧ!.. Кыдзкӧ оз и веритсьы.

— Гашкӧ, и буретш ӧні кутшӧмкӧ ловъя ловъяс видзӧдӧны жӧ тэа-меа вылӧ, — сёрнита ме; кодзулӧсь енэжыд менӧ век жӧ шызьӧдӧ, торйӧн нин талун. — Гашкӧ, миян моз жӧ куйлӧны бричкаын да кӧсйӧны гӧнитӧдны вӧвъясӧс...

— И немтор оз тӧдны миян йылысь? — Лёняӧс, кыла, чуймӧдіс тайӧ.

— Немтор оз тӧдны...

— А кысь налы военнӧй вӧвъясыс?! Найӧ, гашкӧ, некор оз и воюйтлыны да?

— Ог тӧд... И некыдз тӧдмавнысӧ. Кӧть и чукӧстан, оз кывны.

Кӧнкӧ карладорын шковгис лыйӧм шы. Сэсся ещӧ... Ми Лёнякӧд пуксим, кывзысьыштім. Медматысса вӧвным, Дон-Жуан, чошкӧдӧма жӧ пельяссӧ.

— Миян салдатъясыд оз жӧ кӧ узьны-а? — шуис Лёня тшӧтш и менсьым думӧс.

— Ог тӧд...

— Век лыйсьӧны, век лыйсьӧны, — ышлолалӧ Лёня. — Уськӧдчасны ещӧ миян вылӧ, вӧвъясыд ӧд, кӧнкӧ, колӧны налы.

— Ковтӧм абу... Сы вӧсна пӧ и салдатъясыд кутасны колльӧдны миянӧс Россияӧ петтӧдз. Весиг Ювеналийлы, кыдз фронтовиклы, сетӧмаӧсь пистолет. Ещӧ нёль-ӧ-вит мортлы дай.

— Сетӧмаӧсь пӧ тай...

Ясыда дзирдалӧны кодзувъяс. Лӧнь. Му шойччӧ. И некыдз оз чайтсьы, мый тайӧ здукъясас кодъяскӧ гусьӧникӧн петӧны вӧрысь, медым виавны йӧзӧс...

Водз асывсянь, мыйӧн сӧмын пондіс югдыштны, ме бара куті ноксьыны Дон-Жуанкӧд. Мися, войбыднад тшыгъялыштіс и оз сэсся кут ыждавны. Но, дявӧлыд, век на оз босьт менсьым ни морков, ни весиг сакартор.

Эг и казявлы, кыдзи матыстчис Дина, мыйлакӧ водз жӧ сійӧ садьмӧма.

— Федя, вай ми кыкӧн чӧсмӧдам сійӧс морковнад, — шуӧ. Сувтіс орччӧн, кутіс кырымӧс килутшӧд да и матыстіс вӧв вом дорӧ.

— Эн пов, Дон-Жуанушко, — меліа шуалӧ Дина. — Федяыс сідзсӧ шань мушкетёр. Ышмывлӧ толькӧ-а...

Дон-Жуанлӧн ракпань кодь гырысь да мылькъя синъясыс шӧйӧвошӧмаӧсь, оз тӧд, мый вӧчны. Но сэсся ӧд шамыртіс морковтӧ васӧд чушъяснас, мурчкис-сёйис... Дина водзӧ шыльӧдӧ-меліалӧ сійӧс, а ме нин мӧд морков сета. И тшӧтш сёйис. Динакӧд шыльӧда жӧ Дон-Жуанӧс, синъяс дорсьыс вӧтлала дӧсадитчысь гутъясӧс. Аслым сэтшӧм долыд, сэтшӧм долыд! Ме весиг дась окавны ыкпашӧс! Динаӧс тшӧтш и. Кыдзи коркӧ Ыбын дорын. Ӧні на сьӧлӧмӧн кыла, кыдзи сійӧ ыпнитліс сэки, ме тшӧтш муртса эг сотчы и...

Ачым век лебезита Дон-Жуанӧс, яла нитш рӧма гӧнсӧ шыльӧда, а ки улын пӧся тірзьӧ сылӧн топыд вир-яйыс, буракӧ, полӧ на меысь, но, тыдалӧ, оз нин сэтшӧма, торйӧн нин Дина дырйи... Нинӧм, сибӧдін кӧ, ӧні ме тэнӧ лун и вой лелькуйтны понда, вердны и юктавны, сынавны и мыськавны, мед век вӧлі гум кодьӧн тэнад гыркыд, мед няйт чир эз ӧшйы тэнад сӧстӧм паськӧмӧ. Ми тэкӧд бур другъясӧн на лоам, зэв бур другъясӧн.

— Федя, ӧнісянь сэсся тэ некодӧс нин он кут тӧдны Дон-Жуансьыд ӧтар, — нюмъялігтыр сёрнитӧ Дина.

— Метӧ эськӧ тӧда да, а вот менӧ ӧткымынӧн эз пондыны казявны.

— Кодъяс нӧ?

— Эмӧсь сэтшӧмъяс...

— Сідзкӧ, та вылӧ помка эм... — синсӧ лэптывтӧг шуис Дина. — Быдторлӧн эм кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ помка.

Узьӧм бӧрын гӧгрӧсіник чужӧмыс сылӧн банйыштӧма, лысва войт кодь сӧдз. И сэтшӧм муса.

Меным окота на мыйкӧ шуны, но колана кывъясыс некыдзи оз сюрны. Бур, мый отсӧг вылӧ чотігтырйи воис Биа Борда, чаньпи. Менам серамӧй петіс сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын — зэв збыльысь ӧд чотӧ, буракӧ, неладнӧ узьӧма кок вылас. Матыстчис Дина дорӧ да кутіс кутюк моз ниртчыны. Быттьӧ мамыс дінӧ ниртчӧ, велалӧма нин. Сійӧ неважӧн на чужӧма, вежон сайын. Татшӧмыс отрядын дасысь унджык. Найӧ весиг оз пырны вӧвъяс лыдӧ. Ӧтарсянь кӧ, тайӧ бур...

Быд бригадалы вичмис кык чаньпиӧн, нёньӧдчысь мамъясыскӧд, дерт... Ми вокыслы найӧ вӧлі матӧ оз ковны — ӧд мыйта лишнӧй ноксьӧмыс йӧй чаньпияныдкӧд, а Дина да Маша асьныс корисны.

Ми ӧтвылысьӧн сетім чаньлы коми ним — Биа Борда. Мамыс сылӧн Дон-Жуан кодь кымын жӧ тушаа, и миянлы зэв окота вӧлі, мед тайӧ кагуксьыс быдмис збыльысь борда вӧв.

А ӧд зэв мусаник сідзсӧ ачыс. Гӧныс баляпилӧн кодь на чикыльӧсь, сук да небыд, Диналӧн юрси кодь рӧма, сӧмын неуна гӧрдджык. Юрыс век чатӧра, кымӧсас еджыд кодзув дӧввидзӧ. Гашкӧ, кутшӧмкӧ усьысь кодзув ляскысис чужигас? Быд вой тай найӧ вель унаӧн гылалӧны енэжсянь...

Кыдз нӧ он сет татшӧмыдлы кӧть морков джын! Небыд вомнас босьтіс киысь, нятшкис-сёйис, нӧшта на корӧ. Тырмас, мун котрав сэсся.

— Тэ, буракӧ, тӧдан вӧвъясыслысь ас костаныс сёрнисӧ? — юася Диналысь. — Сідзи и лемасьӧны тэ дінӧ да.

— Тӧда.

— Тшӧтш эськӧ велӧдін.

— Медводз видлы меліджыкӧн лоны накӧд. Бур кыв эн жалит. Да мед мелілуныд сьӧлӧмсяньыд петіс, найӧ вед казялӧны.

— Дина, ӧні вӧлись ме гӧгӧрвои, мыйла миян, Ыбынад, ӧдва-ӧдва вӧлі тырӧ планыд кыскасьӧм кузяыд.

— Мыйла?

— Тэ, буракӧ, нарошнӧ тшӧктылін этшаджыкӧн сӧвтны керсӧ додьясӧ. Мед вӧвъясыдлы кокньыдджык вӧлі.

Дина чӧскыда серӧктіс.

А ыджыд табор вочасӧн пыр ловзьӧ-садьмӧ. Гораа гӧрдлӧны вӧвъяс, верстяммыны пондӧм зонъяслӧн лягуша кодь гӧлӧсъяс лэчыда горзӧны дуванитчысьяс вылӧ, кодъяскӧ со верзьӧмаӧсь нин, гӧняйтлӧны шыльыд видз вывті, кодъяскӧ мыссьӧны берег дорын, дзользьӧны-сьылӧны лыдтӧм-тшӧттӧм лэбачьяс, зӧр дінад найӧ воӧмаӧсь, буракӧ, Литва пасьталасьыс, со нин чӧскыда ӧвтыштіс сотчӧм рок кӧрӧн.

Нуръясьыштӧм бӧрын миянлы тшӧктісны доддясьны, мунам пӧ зӧрла. Ми Лёнякӧд доддялім бричкаӧ медъён вӧвъяснымӧс — Геркулесӧс да Махноӧс и мукӧдкӧд тшӧтш мӧдӧдчим гургыны кутшӧмкӧ складлань. Миянлы сетісны кызь вит мешӧк зӧр, бричканым эськӧ и зэв нин ыджыд, но чукйӧн на лои. Тайӧ — бур, зӧрыд абу из, мед кӧть и сьӧкыдджык первойсӧ лоӧ, вочасӧн кокняммас кузь туяд.

Пажын гӧгӧрын воис Ионас, вайис меным нӧшта вит морков, бара на корӧма Альдона тьӧтӧыслысь. Но не тайӧ миянӧс шензьӧдіс. Морковъяссӧ сійӧ вӧлі тубыртӧма тулыс-арын новлан важиник пальтоӧ, кор разис, тшӧктіс меным: «Ноко, пасьтавлы!»

— Мыйла? — шӧйӧвоши ме, но пасьталі.

— Сосъясыс неуна дженьыдкодьӧсь, но ничево на, — сёрнитӧ Ионас, менӧ гӧгӧрбок видзӧдалігмоз. — А меным ӧдва-ӧдва нин тӧрӧ. Туяд, гашкӧ, ковмас, новлы...

— Мый тэ, ме ог! — Меным яндзим Лёняысь да Динаысь: кӧнкӧ, чайтӧны, мый ме кори. — Мем оз ков, бӧр ну!..

— Но либӧ шыбитам, мый ме сійӧн кера, — нюмъялӧ Ионас. — Ме новлі нин сійӧс ассьым пайсӧ.

— Мыйла нӧ шыбитам добрасӧ! — сюйсьӧ сёрниӧ Лёня. — Весиг со гырддзаясыс на абу розялӧмаӧсь.

Веськыда кӧ шуны, пальтоыс лӧсьыд и эм: кутшӧмкӧ визьӧсь нойысь, шоныд увтыса, зэв небыда пукалӧ вылын. Ме некор на татшӧмсӧ эг новлы. И ме босьті сійӧс, мый нӧ керан...

Вӧлӧмкӧ, Ионаслӧн абу пель пырыс мунӧма кӧлуй тыра мешӧк йылысь менам казьтылӧмӧй. Кӧть эськӧ и ме пырмунігмоз шуышті сы йылысь, эг мыйкӧ корӧм могысь.

Бӧртинас, кор нин кӧдздӧдіс, тайӧ пальтоыс ёна и мездіс менӧ кынмалӧмъясысь...

Дина отсӧгӧн ме седлӧалі Дон-Жуанӧс, кӧртвомалі, смелмӧдчи да пукси... Сідзсӧ ме вӧвъястӧ ог нин первойысь аддзы — мыйӧн помнита, ми, челядьпиян, век нин ветлывлім колхозса вӧвъяс вылын: то гӧранінысь конюшняӧ нуан, то юктавны лэччӧдан, то кодзӧм бӧрын кусыньтӧм бӧжа чаньясӧс гӧняйтӧдлан. И, дерт, век панласьӧмӧн. Ме ёнасӧ эг повлы усьӧмысь ни доймӧмысь. Но ӧні, кор ме сӧлі Дон-Жуан вылӧ, а сійӧ шызьӧмӧн гӧрӧктіс да чеччыштіс кыккокйыв, менам ыркмуніс сьӧлӧмӧй. Но киясӧй менам ёнӧсь нин лоины, крепыда нин кутісны дом поводъяссӧ, и ыръян вӧв, буракӧ, казяліс тайӧс, эз кут ёнасӧ чеччавны. А сэсся ӧд сійӧ тӧдіс, мый менам, ӧтнамлӧн, эм сэтшӧм чӧскыд морков. Да и Дина, кодкӧд сэтшӧма лӧсяліс Дон-Жуан, ме дор жӧ сулалӧ...

Ионасӧс сӧлӧдім раминик Монголка вылӧ и мӧдӧдчим рӧдтыны.

Ок, ёна жӧ лӧсьыд татшӧм вӧв вылад лэбнытӧ! Буракӧ, Дон-Жуанлӧн гажыс нин бырӧма кодӧскӧ новлӧдлӧмысь, кӧть и ыръянитӧ. Зэвтӧм ньӧв моз нетшкысьӧ менам киясысь, лоӧ чорыда кутыштавны, таысь джуджыд голяыс мегырасьӧма, сапйӧ-рӧдтӧ кузь воськолӧн, сук бӧжыс вольсыштчӧма тӧв йылын тшын моз; а тэ сӧмын люллялан седлӧ вылын, сьӧлӧмыд ырзьӧма, и кажитчӧ, мый тэ ачыд бордъя и лэбан выліті варыш моз.

Быдмылас жӧ татшӧм дивӧ кодь вӧлыс! Да ме лолӧс пукта, мед сӧмын гортӧдз вайӧдны сійӧс. Дерт, шуам, гортын оз вичмы сійӧ меным, но мед кӧть директор ветлӧдлӧ, Иван Петрович. Сійӧ ӧд не этша нин бурсӧ вӧчис меным.

Ионаслӧн шуда жӧ чужӧмыс, кӧть эськӧ Монголка рӧдтӧ зэв дженьыдик воськолӧн, и велавтӧгыд морттӧ ёнакодь зӧркӧдӧ седлӧ вылын.

Бӧрсӧ мунігӧн ми мырдысьӧн вӧзъям вӧлі Ионаслы зӧбня тыр зӧр — сыысь ӧтдор немтор эз вӧв миян сетнысӧ, — но сійӧ эз босьт. Зепъясас сӧмын сюялыштіс: нуа пӧ Альдона тьӧткалӧн чипанъяслы.

Ме колльӧдышті сійӧс подӧн. Сьӧлӧмӧй нормис, быттьӧ воккӧд янсӧдча. И ог куж, мый сёрнитны. Сідзсӧ ме сьӧкыдпырысь тӧдмасьлывла йӧзкӧд, но кодкӧ кӧ кажитчас, нӧшта на сьӧкыдджыка торъяла.

— Аттьӧ тэныд, Ионас, ставсьыс... Батьыдлы и...

— Мун сэтысь, мыйысь?

— Бур сьӧлӧмсьыныд...

— Чӧв, щудак. Бура мунны тіянлы. И видзчысьӧмӧнджык мунӧй. Торйӧн нин вӧраинъясӧд...

Сэсся ми янсӧдчим, некор аддзысьлывтӧм вылӧ нин янсӧдчим.

ГОРТЛАНЬӦ КУЗЬ ТУЙ

Аски асывнас миян ыджыд таборным вӧрзис ылі туйӧ.

Ми ставӧн вӧлім шызьӧмаӧсь, быттьӧ бойӧ петам, кӧть эськӧ, шуам, ме эг на вӧвлы бояд, а сідз, ылӧсас шуа.

Лӧсйӧм изъя туй вылын обозным нюжаліс, гашкӧ, дзонь километр. Вот тайӧ да! Вот тайӧ вын!

Дзуртышталӧны бричка кӧлесаяс, лэчыда гӧрдлӧны чибӧпиян, начальникъяс ӧтарӧ-мӧдарӧ скачитӧны, сьӧкыд вӧвъяс зяткӧны подкова кокъяснаныс изйӧ.

Ывлаыс талун абу жар, тӧлакодь, лӧсьыда ыркӧдӧ. Еджыд кымӧръяс кывтӧны енэжӧд, уна кымӧр. Найӧ асыв-войлань жӧ вешйӧны, быттьӧ миян туйӧд жӧ.

Миянлысь бригаданымӧс лэдзисны медводзын, ог тӧд, мыйла. А асланым командирным, Мирон Миронэч, менӧ да Лёняӧс индіс нырщикавны. Ті пӧ детинкаясыс сюсьӧсь, абу полысьӧсь ни, мыйкӧ кӧ лоӧ, онӧ шӧйӧвошӧй. А Ювеналий пӧ, аслас Соняыскӧд, кутас мунны медбӧрын, кыдз шуласны, мед пӧ тылнымӧс пыкӧ, а мӧд ногӧн кӧ — арьергард.

Миянлы, дерт, любӧ, кыдз нӧ абу любӧ медводзад!

Ме пукала бричка нырын, пуклӧс вылын, да кута паськыд брезент вӧжжи. Меліа шлёчйӧдлышта вӧжжинас жӧлӧба мышвыла Геркулесӧс да гырысь лысьӧма Махноӧс. Найӧ тэрмасьтӧг рӧдтӧны, кокниа гольгӧдӧны зӧр мешӧкъяс тыра бричканымӧс. Бричка бокъясӧ и бӧжас домавлӧмаӧсь мукӧд вӧвъяс, ӧткымынӧс, рамджыкъяссӧ, эг домавлӧй, найӧс мышсяньыс вӧтлӧ Туроб вылын пукалысь Лёня...

Вӧвъяс пӧтӧсь, юкталӧмаӧсь, дыр нин шойччисны, и ставӧн окотапырысь рӧдтӧны водзӧ.

Ме бӧрысь мӧд бричка нуӧдӧ Маша, кыла, кыдзи сійӧ кадысь кадӧ долыдпырысь горӧдыштавлӧ:

— Но, дона-яс! Но, муса-яс!

Дина рӧдтӧ верзьӧмӧн, Дон-Жуан кодь кымын жӧ мыгӧра рысак вылын, кузь плетьӧн шлёчйӧдлӧ, кодӧс сылы сетӧма мазі моз лезитысь салдатыс. Быд ногыс ӧд ылӧдлӧ, дявӧлыд! Сэтшӧм лӧсьыд плеть кыӧма! Шлёчкан-кульыштан сынӧдас, и быттьӧ пушкаысь лыйӧ, сэтшӧм гораа. Миян Лёнякӧд, кӧть кутшӧма эг мырсьӧй, некыдз эз артмы сэтшӧмыс, мыйта дом видзим-а.

Ӧдйӧджык эськӧ Россияӧдз гургыны-петны, сэні пӧ сэсся кольччасны миян дінысь салдатъясыс. И тайӧ, сьӧд чужӧмыс, кольччас.

Аслам думъяслы сетчӧмӧн ме ог и казявлы, кыдзи пыр ӧдйӧджык вӧтла вӧвъясӧс, быттьӧ ӧти лунӧн кӧсъя юковтны дзоньнас Литвасӧ.

Вочасӧн туйыс катӧдіс мыльк йылӧ. Видзӧда, зэв кузя и крутакодь лэччӧ тасянь. А менам кӧренникъясӧй кӧртвомавтӧмӧсь. Найӧ сідзсӧ быттьӧ рамӧсь, таӧдз век на кывзысьлісны, и Лёнякӧд шуим, мися, ковтӧг нинӧмла вомнысӧ чашйыны... Гашкӧ, сувтлыны да кӧртвомавны? — полыштӧ сьӧлӧмӧй. Но со, чой горув нин мӧдӧдчим, ӧдйӧджык нин рӧдтӧны вӧвъясӧй. А, немтор оз ло!..

А чойыс пыр крутаджыка лэччӧ. Бричка тэрыбджыка и тэрыбджыка гымӧдӧ. Дзикӧдз нин зэлӧді вӧжжиӧс, горза:

— Тпру, Геркулес!.. Тпру, Махно!..

Лёня мыйкӧ зэв ёна горзӧ мышсянь, но некор бергӧдчывнысӧ.

Геркулес быттьӧкӧ и кӧсйӧ пыксьыштны, но ӧддзӧм телегаыс вынысь талялӧ сійӧс, да и Махно ньӧти оз пыксьы, кыккокйыв нин скачитӧ кузь кокъяснас. И Геркулес нин тшӧтш скачитӧ. Видзӧда, бокын Лёня тӧвзьӧ, горзӧ, плетьнас кучкалӧ ярмӧм кӧренникъяслы ныр-воманыс, кӧсйӧ сувтӧдны. Но сувтӧдан ӧмӧй?.. Домалӧм вӧвъяс пиысь кодкӧ повзьӧмӧн гӧрӧктіс, орӧдчис, ещӧ кодкӧ орӧдчис, ещӧ...

— Федя, чеччышт!.. — кыла, чилӧстіс Лёня.

Но кыдзи чеччыштан? Мед пасьмунны али мый? Из бердас?.. Меным мыйлакӧ пырысь-пыр жӧ тӧд вылӧ уси, кыдзи ми коркӧ, Кировын, жнячйӧдлім стен бердӧ помидоръяс... Да кыдзи сэки на пытшкысь гӧрд вирыс сӧдзтысис... Тадзи жӧ и мекӧд вермас лоны, чеччышта кӧ... Ме пыр зэвта вӧжжиӧс, Геркулеслӧн да Махнолӧн кусыньтчӧмаӧсь голяясыс, но найӧ лэбӧны и лэбӧны, налӧн сьӧкыд восьласысь муыс быттьӧ тіралӧ.

Видзӧда — ой! — миян туйным крута петӧ мӧд, паськыдджык туй вылӧ. Кыдзи нӧ ме бергӧдча татшӧм крутасӧ, пуля моз тӧвзигас? А колӧ веськыдвыв бергӧдчыны, Махноланьӧ. Ме кыска-нетшка веськыд вӧжжи помӧс чуньяс ортӧдз. Мый нӧ ӧні лоӧ? Мый нӧ ӧні лоӧ?!. Удита казявны — туйсӧ дорӧсалӧма джуджыд из палакъясӧн. Сэсся ме немтор нин ог удит казявны ни думайтны...

Трресь!!!

Бричкаӧй йиркнитчис из дорышас, ме мач моз лэбовті, орччӧн зӧр мешӧкъяс лэбӧны, дзобгыси керӧса муӧ, здук мысти мыйкӧ зэв ыджыд шлопкысис ме вылӧ, вевттис лунъюгыдсӧ, пемыд лои. Да тайӧ жӧ бричкалӧн кӧрӧбыс вевттис менӧ! Кымыньтчӧма ме вылӧ. Ой-ой-ой! Да ӧд сійӧ, сы сьӧктаыс, став лысьӧмӧс, кӧнкӧ, вур-варкерис, пӧсьвывсьыд ог на кыв-а... Легӧда ки-кокӧс, ставыс быттьӧ вӧрӧ, вывті ёнасӧ некыті оз доймы ни. Шуйга пельпомӧй тай, буракӧ, гӧрыштчӧма. Но дивӧ!.. Мыні ӧмӧй смертьысь? Со тай, кӧрӧбыслӧн ӧти дор дзобгысьӧма зӧр мешӧк вылӧ, варӧдӧма сійӧс дзикӧдз, орӧм коскаӧн вӧчӧма. А менам кынӧм вылӧ кӧ тадзи дзобгысис?.. Кӧртӧн дорӧм бокнас?..

— Кытчӧ нӧ вошис Федяыс? — кыла, горзӧ Дина. — Кытчӧ нӧ вошис сійӧ, некӧн тай нӧ абу!..

— Тані ме, тані! Эй!.. — горза йӧрмӧминсянь. Ӧдйӧ гатшыньтісны кӧрӧбтӧ, а ме куйла сэні, ловъя, весиг, думысь, кӧсъя на нюмъявны. Видзӧда, Лёнялӧн, Диналӧн и мукӧдлӧн чужӧмъясыс еджыдӧсь, вир пас абу чужӧмъясас. Уськӧдчисны ме дінӧ, малалӧны, отсалӧны сувтны, юасьӧны: «Тэ нӧ ловъя? Некыті эз чег?»

А ме молодеч моз сувті кок йылӧ, но кор выльысь казялі, кыдзи кӧртӧн дорӧм бричка дорышыс дзобӧдӧма зӧр мешӧкӧс, пондыліс шогӧдны.

Зэв уна йӧз чукӧрмисны миян дінӧ, весиг отрядса начальник Сметанин воис, косньӧд тушаа сьӧдов морт. Ме кыв-мӧдӧн висьталі сылы, кыдз-мый лои делӧыс. Сійӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ довкйӧдлыштіс дженьыда шырӧм юрнас да шуис:

— Шуда на, пиӧ, вӧлӧмыд. Сё во кутан овны, татшӧм налькйысь кӧ дзонь-здоровӧн мынін. А водзӧ вылӧ, пиӧ, кӧртвомавтӧгыд эн ветлӧдлы. Тайӧ ӧд абу сиктса клячаясыд, кодъясӧс позьӧ сувтӧдны бӧр кокӧдыс кватитӧмӧн. Да и туйясыс тӧдтӧмӧсь...

Туй вывсяньыс менам лэбовтсьӧма метра дас кымын. Метӧ эськӧ мый, да ӧд кымыньтчӧм бричкалӧн кӧрӧбыс сэтчӧдз жӧ мыськовтӧма! Мед вевттьыны менӧ. А ӧткымын зӧр мешӧк кык сы ылна на лэбӧмаӧсь.

Ён военнӧй бричка некыті абу жугалӧма, кӧть эськӧ паровоз моз йиркнитчис из дорышас. Бӧр гатшыньтім сійӧс, кыз вожсӧ асыввывлань веськӧдім, ӧтвылысь кӧрӧбсӧ тішким-вайим да бӧр пысалім. Зӧр мешӧкъяс новлам. Геркулес да Махно лӧньӧмаӧсь нин, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, чӧла сулалӧны туй вылын.

Но менам лӧгӧй оз нин ёнасӧ пет на вылӧ, меным зэв долыд, мый ловйӧн коли, некыті эз чег менам. А сэсся ӧд, сідзкӧ нин шуны, — ачым мыжаыс: коліс кӧртвомавны. Видзӧдтӧ, первой жӧ луннас Россияӧдз кӧсйи скачитны...

— Федя, аддзылін кӧ эськӧ тэ, кыдзи Диналӧн синваыс лэччис! — дэльӧдчӧ Лёня. — Шорӧн!.. Став зӧрсӧ, кӧнкӧ, кӧтӧдіс... И лывкйӧдлӧ ачыс: кытчӧ нӧ пӧ менам Федяыс во-ошис!..

Диналӧн бӧр нин воӧма чужӧмас вирыс, а Лёнялӧн наян кывъяс бӧрын и лишнӧйджык ыткӧбтіс:

— Эн сӧр, мытар, эг шулы сідзисӧ...

— Гашкӧ либӧ нинӧм эн шулы да?

— А мый кӧть и шуи! Быть вед шу, некӧн абу мортыс да. Вӧвъяс эмӧсь, кымыньтчӧм бричка эм, зӧр мешӧкъяс эмӧсь жӧ, а морт некӧн абу...

— Гашкӧ, чайтін, анделъясыс нин нӧбӧдісны Федюктӧ тэнсьыд! — бытшлалӧ нылӧс тшӧтш и кузь тушаа Ювеналий.

Ныв матӧ воӧма, мый вынсьыс водзсасьӧ наян вомаяскӧд: — Ӧткодь, тэнад кӧть менам!..

А ме быттьӧ бара на кыла сылысь дзикӧдз шӧйӧвошӧм гӧлӧссӧ, кодӧс кывлі бричка увсянь, и таысь шоналӧ лолӧй, и окота мыйкӧ зэв бурӧс вӧчны сылы.

Ок тэ, Дина-Диана!

Геркулесӧс да Махноӧс кӧртвомалім.

Бригадирным, Мирон Миронэч, повзьыштлӧм бӧрад, ӧні пондіс чушъявны ме вылӧ:

— Мед Лёнька пуксьӧ бричкаас. А то тэкӧд, ерӧмакань-вакуканькӧд, бара на мыйкӧ лоӧ. Гач новлан ачыд, а вӧвъястӧ он вермы кутны.

Меным эськӧ и аслым зэв неокота вӧлі сэтчӧ пуксьынысӧ, этадзи йиркнитчӧм бӧрад, буракӧ, мися, быд гуранын ӧні сьӧлӧмӧй ыркмунлас... Но ӧд ог кӧ пуксьы, серавны ме вылын пондасны: дзикӧдз пӧ, тыдалӧ, повзис...

— Ме ачым бӧр пукся бричка вылас, — шуи ме бригадирлы. — Ӧні, кӧртвомалӧмнад, немтор оз ло.

Но сійӧ мырдысьӧн тшӧктӧ вӧчны ас ногыс. А ме ог кӧсйы. И венӧ воим. Отсаліс меным Ювеналий:

— Мирон Миронэч, а тӧдан, мый ме думайта? Мися, Федяыс кӧ ӧні, кӧть и мырдысьӧн, бӧр оз пуксьы бричкаас, лёткӧдас кӧ бордсӧ, сійӧ ачыс аслыс оз понды эскыны. А тайӧ — зэ-эв лёктор... Сідз абу, Миронэч?

Бригадир юмбыралыштіс ыджыд вомсӧ, сэсся и ӧвтыштіс кинас:

— Мун либӧ, лешак тэкӧд! Толькӧ эн гӧнит сэтшӧма, кыті оз ковсӧ!

Ме бӧр пукся бричка вылӧ, кӧть эськӧ и пельпомӧй пыр ёнджыка доймӧ, да и веськыд киӧй чӧсӧдӧ, рӧчсьыс кучикыс нёльснитӧма да. Ӧні ме полышта, и менам быдлаті зэлалӧма, ме синмӧс ог вештыв вӧвъяс вылысь, туй вылысь. Но вӧвъяс рӧдтӧны рама, кӧртвомалӧмнад ӧні найӧ зэв кывзысьысьӧсь лоины. Да и туйыс шыльыд.

Колӧ жӧ вӧлі ӧнтай сідзи петны, йӧйыдлы! Быттьӧ сюраясыс тойлісны!

Менӧ эз на вештыны колонна юрысь, бӧрвывсянь быдса полк вӧтчӧ, водзын сӧмын туй индалысьяс да салдатъяс рӧдтӧны, кор тыдовтчыласны, а кор и дыр кежлӧ саявласны.

А луныс гажа, шонді то яра пӧжӧ, то бердлӧ быг кодь еджыд доръяса кымӧръяс сайӧ, сэки пӧльыштлӧ тӧвру, и сэтшӧм лӧсьыд лолӧ, быттьӧ сунлан Вилиялӧн ыркыд ваӧ. А сэні ми не этшаысь купайтчим тайӧ лунъяснас, вӧвъясӧс купайтім и, торйӧн нин Дон-Жуанӧс.

Туйыс мунӧ гажаинӧд — то вӧр діяс паныдасьлӧны, то видз-муӧн кытшалӧм хуторъяс. Корсюрӧ тыдовтчылӧ юлӧн лӧсталысь отыс.

Гӧгӧр сьылӧ-дзордзалӧ, нимкодясьӧ гажа луныслы.

Уналаын, туй пӧлӧнын, гӧрдӧдӧ тшӧг юра поча, мӧд ногӧн кӧ — бобӧнянь. Вердыштны эськӧ сійӧн вӧвъясӧс, но быдлаӧ ӧд он сувт, мунны колӧ, туйыд кузь... Шыранькытшлӧн векньыдик пуртӧсъясыс сьӧдӧдӧны, катшасинъяс шензьӧмпырысь дзоргӧны миян вылӧ югыдвиж син аканьяснас, югъялӧны быттьӧ выйӧн мавтӧм купальнича чветъяс. Весигтӧ чӧд кустъяс тыдовтчылӧны вӧр діясын, абу на гылалӧмаӧсь тусьясыс... Да ог-ӧ ми асланым чужан муӧд нин скачитӧй?

А со, кушинын, тӧв юысь варыш, миян шуӧны сійӧс кретачӧн, вылӧ ӧшйӧма сынӧдас, бергач моз ӧвтчӧ бордъяснас и быттьӧ сибдӧма ӧти местаӧ, вез йылӧ черань моз. Мый сійӧ керӧ сэні? Тӧв йылас весалӧ-пыркӧдӧ гӧнсӧ? Али кыйӧдчӧ сэтысянь, мед кодӧскӧ тшапнитны муысь? Али сідз дурӧ, вирыс ворсӧ да?

Ывлаыс пуӧ-олӧ аслас олӧмӧн, и тайӧ тшӧтш кыпӧдӧ менсьым лолӧс.

Сӧмын ӧтитор сімӧсьтӧ ставсӧ: верзьӧма Дина дорӧ частӧкодь матыстчывлӧ сьӧд юрсиа салдат Кави Батыев, кодӧс миян Ювеналий нимтӧ Хан Батыйӧн. Сюра-тошкаыд, водзын мунӧм пыдди, миянӧс видзӧм пыдди, колонна шӧрӧ сюйсьӧ, Дина водзын пиньяссӧ жерйӧдлӧ...

Ӧткымын хуторъяс сотчӧмаӧсь, война чишкалӧма найӧс, муяс эндӧмаӧсь, и гӧгӧр пуритӧ-быдмӧ лёк турун.

Но унджыклаас век жӧ кӧдзӧмаӧсь нянь, ёнджыкасӧ ид да шобді. Ловйӧн кольӧм видз-му уджалысьыдлӧн сьӧлӧмыс, буракӧ, вирӧн пондіс ойдны тыртӧм му вылад видзӧдігӧн, и кӧдзис, кӧть эськӧ и минаясысь на весавтӧм вӧлі муыс. И со, кисьмӧма зарни шепта нянь, вундӧны нин сійӧс, чарлаӧн и литовка косаӧн вундӧны. Литовка косасӧ, гашкӧ, тані и вӧчисны медпервой, Литваас?

Миян таборным вочасӧн нюжаліс, оръясис торъя чукӧръяс вылӧ: начальникъяс, буракӧ, казялісны, мый ӧтилаад сьӧкыд йирсьӧдны та мында вӧвтӧ, оз сюр сэтшӧм виддзыс.

Геркулеслӧн ягсер рӧмыс тӧдчымӧн пондіс сьӧдӧдны-кӧтасьны, мудзыштіс, буракӧ. Ӧд ёнджыкасӧ сійӧ кыскӧ зӧр мешӧкъяс тыра сьӧкыд бричкасӧ. Махно, тыдалӧ, зэв мудер, дуланитчӧ, Ыбынса Яков козёл моз век бӧрвыв, меланьӧ, видзӧдлывлӧ. Ковмис весиг гоз-мӧдысь шӧрыштны сійӧс плетьӧн.

Да и ачымӧс менӧ дышӧдыштіс жӧ нин зӧрксьӧдны бричка пуклӧс вылын. И горшӧй косьмӧ...

Колӧ шойччыштны!

Кутшӧмкӧ хутор помӧ бригадаӧн сувтім, вӧр дорӧ лэдзалім вӧвъясӧс, ичӧтик шор дорӧ. Найӧ пондісны азыма юны да сёйны вадорса небыд турунсӧ. А ӧткымынъяс медводз уськӧдчисны быглясьны.

Ыджыд кушин шӧрын идзасӧн вевттьӧм важ керка-карта тыдалӧ, водзынджык кодъяскӧ вундӧны. Бригадир нуӧдіс менӧ: ветлам пӧ, висьталам, мед оз тӧждысьны, немтор ми налысь огӧ травитӧй.

Ид му вылын вундысьыс сӧмын ӧти нывбаба и вӧлӧма. А мӧд кыкӧныс отсасисны сылы кӧртавлыны кольтаяс.

Нывбаба сувтіс миянлы воча, чарлатӧм шуйга кисӧ пуктіс мышкас, ружӧктыштӧмӧн веськӧдіс коссӧ. Сійӧ вӧлі том на, ар комына, лӧсьыдіник, но омӧльтчӧм чужӧма, шабді юрсиа, кӧмтӧм.

Ми висьталім нывбабалы ассьыным могнымӧс.

Сійӧ сӧмын ӧвтыштіс гожъялӧм куш сойнас да шуис:

— Щего там, пущай...

Миянлы пӧ туруннас всё равно некодӧс вердны. Ытшкынысӧ некодлы ни... Нянь муторсӧ кӧ пӧ онӧ травитӧй и то ладнӧ...

Нывбаба видзӧдіс миян вылӧ мудз синъясӧн, веськодьпырысь да кӧдзыда. Веж туруна эжа вылын пукаліс ар сизима зонка — сійӧ полігтырйи кыйкъяліс миян вылӧ — да зэв пӧрысь, орт кодь мисьтӧминик да омӧлик морт. Сійӧ вӧлі косьмӧм-корсьӧм юра, шонді водзын потласьӧм няйт кодь чукырӧсь да пемыд чужӧма, дзикӧдз вӧйӧм пиньтӧм вома да чипанлӧн кодь виж кырым-лапаяса, кодъяс кыдзкӧ-мыйкӧ вӧрисны на, кӧртавлісны на кольтаяс... Ме первойсӧ чайті сійӧс старукаӧн, но тайӧ вӧлӧма старик...

Ог тӧд, кыдзи сӧмын лолыс кутчысис на тайӧ дзикӧдз нин киссьӧм рӧзваль пытшкас... Меным мыйлакӧ зывӧк вӧлі видзӧднысӧ сы вылӧ...

Ӧд мыйта том йӧзӧс, йи кодь ён йӧзӧс, нырыштіс войнаыс, а тайӧ со век олӧ! Ачыс мучитчӧ и нывбабасӧ мучитӧ... Но нинӧм он вӧч, олӧмыд тай оз кывзысь миянлысь, ас ногыс ставсӧ лӧсьӧдлӧ.

Мирон Миронэчӧс, буракӧ, шензьӧдӧма жӧ орт кодь старикыд:

— Мед эськӧ татшӧмӧдзыс не ружтыны жӧ, лешак сыкӧд! — ышловзьӧмӧн шуис сійӧ бӧр восьлалігӧн.

Ид му помысь ме нетшки моздор тыр поча, ӧти джынсӧ сеті Геркулеслы, а мӧд джыннас понді вердны Дон-Жуанӧс. Зэв чӧскыдпырысь сёйӧ да бур синмӧн нин видзӧдӧ ме вылӧ... Да и кыдз он сёй початӧ, вӧлыд! Война дырйиыс ми асьным сёйим сійӧс, гашкӧ, быдса додь тыр. Вотам вӧлі вокъяскӧд, мамӧ косьтас, нырас и пызь сорӧн кӧтӧ. Сэсся сӧчӧн да тупӧсь пӧжалас. Зэв на лӧсьыда сёйсьыліс...

А со эстчаньын Биа Борда водӧма быглясьны. Ӧдӧбтчылас, но некыдз оз вермы бергӧдчыны мӧдар бок вылас, кокъясыс дженьыдӧсь, омӧля ӧвтыштӧны. Но, видзӧда, нянькаыс чаньлӧн, Дина, матыстчис нин сы дінӧ. Отсаліс путкылясьны ӧтар и мӧдар. Мӧдыслы зачесьыс! Сэсся пружина моз чеччыштіс, кӧза моз скокъялӧ сӧмын ныв гӧгӧр, юрыс чатӧра, бӧжыс вольсыштчӧма. А Дина дивитӧ сійӧс:

— Ок тэ, ыри-зули, няйт му вылас водӧмыд! Лок весалышта мича пасьтӧ...

Эстчаньын со Ювеналий мыйкӧ гажаа висьтавлӧ сы гӧгӧр чукӧртчӧм йӧзлы. Ызъялӧны-сералӧны.

А мый не серавны! Ми абу на эсійӧ старикыс кодьӧсь, миян пытшкын пуӧ пӧсь вир.

Шойччыштӧм бӧрын бричкаӧ ми доддялім мӧд вӧвъясӧс, найӧ Геркулес кодь жӧ тэчасаӧсь, сӧмын посньыдджыкӧсь. Лёня пуксис ме местаӧ. Мӧд бричкаӧс нуӧдысь Машаӧс — седлӧ вылын ветлӧдлыны сійӧ эз на велав — лэдзим сразу Лёня бӧрся. А ми Динакӧд кутім ӧтвылысь вӧтлыны мукӧд вӧвъясӧс... Меным зэв окота вӧлі мунны Динакӧд орччӧн, и ме вӧзйи тадзисӧ вӧчны... Дерт, эг веськыда висьтав ассьым думӧс, а шуи, мися, тадзинад озджык разавны вӧвъясным.

Ӧні, ме дырйи, Хан Батыйыд яндысяс Дина дорӧ локнытӧ!..

Кынӧмӧй менам пӧт!

Дон-Жуан, гӧнӧс моз, рӧдтӧдӧ менӧ!

Орччӧн Дина рӧдтӧ аслас Рысак вылын!

Висьталӧй меным — та бӧрын кутшӧм шуд нӧшта колӧ мортыдлы олӧмас?!

Дина пукалӧ седлӧ вылын зонка моз пелька, гачасьӧма, гырысь сера состӧм ковтаа. Сойяссьыс еджыд вӧсни кучикыс ёна гожъялӧма, югыдвиж лоӧма, кыдз пу виж кодь, кор тай кулян сылысь сюмӧдсӧ. Чужӧмыс ёна гожъялӧма и. Сю кольта кодь юрсисӧ кыӧма кыз кӧсаӧ, и рӧдтігас кӧсаыс швачкӧ-кучкӧ мышкас. Мед кӧть оз жӧ чег сюрса лысӧ!..

Вӧвъяс вылӧ ме этшаджыкысь видзӧдлывла — рӧдтӧны тай, мый ещӧ колӧ... Ме унджыкысьсӧ дзоркнитлывла верзьӧма ныв вылӧ и друг казяла: мыйлакӧ меным Дина вылӧ век любӧпырысь видзӧдсьӧ, кыдзи кӧть сійӧ абу пасьтасьӧма да мый кӧть оз вӧч. Век лӧсьыд овлӧ меным сы вылӧ видзӧдігӧн... Мыйла нӧ эськӧ тайӧ? Мукӧд вылӧ видзӧдігӧн тай нӧ оз овлы татшӧм лӧсьыдыс!

И гӧлӧссӧ сылысь век окота кывзыны. Тӧдмасьӧмсянь медводдза лунсяньыс жӧ.

— Дина, ті кор ваянныд меным сведениеястӧ? — друг юася ме, буретш вӧлі чой паныд восьлӧн каям.

Сійӧ чуймӧмӧн бергӧдчис мелань, паськыд синкымъясыс кыпавлісны:

— Кутшӧм сведениеяс?..

Сэсся сійӧ гӧгӧрвоис, мый йылысь ме сёрнита, да сяркнитіс-серӧктіс, весиг Дон-Жуан, кыла, дрӧгмуніс ме улын.

— Лӧсьыда ми тэкӧд сэки тӧдмасим... — нимкодьпырысь казьтыла ме. — Пырин менам жырйӧ да коса шуин: «Ті сведениеястӧ коринныд кӧкъямыс час кежлӧ, ме со вайи...» Ті пӧ коринныд...

— А мый нӧ, мастер морттӧ вед быть ыдждӧдлы, — гажаа сералӧ Дина. — Начальство водзад век лоӧ повны...

Ми Динакӧд окотапырысь казьтывлам лесопунктын олӧм йылысь, Шура Рубакин йылысь.

Кыдз-мый нин Шураыс олӧ-а? Туйӧ петігӧн сійӧ шогпырысь висьталіс меным, мый Лиза, фельдшерицаным, кӧсйӧ вуджны мӧд леспромхозӧ... Мый со вӧчас Шураыс-а?

Менам, тӧдлытӧг, ышловзьыссьӧ та йылысь мӧвпалігӧн.

Дина казялӧ тайӧс, юасьӧ:

— Тӧда вед, Шура пондаыд ышлолалан?

— Сы понда...

Мыйкӧ дыра ми чӧла бертлӧдлам быдӧн ассьыным думъяснымӧс. Сэсся Дина шуӧ:

— Федя, а «мушкетёръясыд» тэнад век на вед ме ордынӧсь. Гортын, жыр пызан вылын, куйлӧ книгаыд.

— Мый сэсся тэкӧд керан, эн тай вай бӧрсӧ...

— Ме тэнӧ гожӧмбыд лючкисӧ эг аддзыв да! Век кӧнкӧ пышъялін да... — Сэсся ныв плетьнас шлёчкыштӧ аслас Рысаклы, и сійӧ ӧдӧба чепӧсйӧ рӧдтыны. Ме тшӧтш ӧддзӧда Дон-Жуанӧс, коді быттьӧ важӧн нин виччысьӧма тайӧс, мый вынсьыс нетшыштчӧ, вӧтӧдӧ пышйысьясӧс, а сэсся и пановтӧ. Рысаклы, и Диналы тшӧтш, буракӧ, оз кажитчы татшӧмторыд — бӧр зільӧны ордйӧдны, но Дон-Жуан абу сэтшӧм, мед сетчыны — сӧмын и сапкӧ-тэчӧ кузь кокъяснас, а синъясыс аслас гырдмӧмаӧсь, скӧрлунӧн ыпъялӧны, кӧсӧйтчывлӧ, оз-ӧ пановтны... А кор ме кутышті сійӧс, да Рысак пондіс пановтны, Дон-Жуан весиг сапкис-курччис водзӧ пырысьӧс: ог пӧ лэдз пановтны!

— Ой, ульӧн сёясны тайӧ кык лешакыд! — Рысакӧс сувтӧдігмоз сералӧ Дина.

А ме шензя:

— Кор тэ велалін тадзисӧ шуркъявны вӧв вылас, он и пов!

— Но, мамӧ нэм чӧжыс конюкаліс да! Вӧлыд тай абу на самолёт, ыджыд велӧдчӧм сы дінын оз ков.

Узьӧм вылӧ лагер миянлы бӧрйисны Ювеналий да бригаданымӧс видзысьным — гвардияса ефрейтор Кави Батыев. Кыкӧн разведкаӧ ветлісны.

Бара жӧ хутор тані вӧлӧма, гӧгӧрыс му-видз, но керка местаас сӧмын пач кольӧма, сотӧмаӧсь керкасӧ. И, буракӧ, сотӧмаӧсь неважӧн на, таво гожӧм, сы вӧсна мый пӧимыс весиг абу на удитӧма турунсявны.

Меным мыйлакӧ шуштӧм вӧлі узьмӧдчыны тані, и ме шуи Ювеналийлы:

— Гажтӧм местаыс, гашкӧ, бурджыкин сюрас?

Ювеналий тыр синмӧн видзӧдліс ме вылӧ, сэсся дзӧръялыштіс гӧгӧр. Ӧвтыштіс кузь сойнас:

— Нинӧм, Федя... Ми татчӧ, Федя, вӧчам военнӧй крепость! И мед сӧмын кодкӧ видлӧ кромбыльтны миян вылӧ!

Сэсся найӧ вель дыр сёрнитісны бригадиркӧд, Мирон Миронэчкӧд. А сійӧ жӧ гражданскӧй войнадырся кавалерист!..

Бричкаясӧс сувтӧдім кушин шӧрӧ, подков моз, ӧти бричкалӧн кыз вожыс кыпӧдчӧ мӧд вылӧ, мӧдлӧн — коймӧд вылӧ да сідз водзӧ. Ничево, топыд стын артмис. Зӧр мешӧкъясӧс ректім да подков вомланьӧ вӧчим наысь дот. Зӧрыс вӧлі уна на, и прамӧй дот миян артмис: кыз стенъяса и кыйӧдчӧм да лыйсьӧм вылӧ розьяса. Военнӧй ногӧн кӧ — амбразураяса. Кӧть эськӧ, шуам, оружиеыс миян вӧлі сӧмын кык амбразура вылӧ...

Йирсьӧдыштӧм да юкталӧм бӧрын вӧвъясӧс ми бура домавлім бричкаяс дінӧ, подков пытшкас. Видлы найӧс гусявны сэтысь! Бричка вомӧн чеччыштӧдны он вермы. И уліӧдыс он петкӧд — вӧлыд абу ыж. А подков помъясланьыс миян лоӧ веськӧдӧма дотсянь кык ствол — автоматлӧн да пистолетлӧн.

Ӧткымынӧн шмонитісны татшӧм дасьтысьӧм вылад — абу ӧд пӧ ми война вылынӧсь... Но Ювеналий гажаа вочавидзис тадзсӧ бротӧдчысьяслы:

— Коми йӧз пӧ важысянь нин шулӧмаӧсь: пыдӧ кӧ пуктан — матысь босьтан. А найӧ абу йӧйӧсь вӧлӧмаӧсь.

Мукӧдыс сэк кості чукӧртісны пес, а сэсся рӧмдыны заводитӧм ывлаын гажаа пондіс трачкӧдчыны ӧтувъя бипур.

А менсьым сьӧлӧмӧс век быттьӧ мыйкӧ сьӧктӧдӧ, мыйкӧ личкӧ... Торйӧн нин сы понда, мый Дон-Жуанӧс домалісны медпомас.

— Сійӧ вӧрса звер кодь вӧй да асруа, — шуис Мирон Миронэч. — Оз сетчы, кӧть и кодкӧ кӧсъяс пышйӧдны.

Мӧдар помсяньыс татшӧмкодь кымын вӧлӧс жӧ сувтӧдісны...

Куимладорсянь миянӧс кытшалӧ вӧр, кӧть эськӧ матӧсӧ и оз во лагер дінӧдз.

А пусьысьяс со чуксалӧны нин ужнайтны. И сынӧдыс нин гӧгӧр вежсис: лунся шондіӧн пычкӧм турун-дзоридз кӧркӧд сорласис би вылын пусьысь-пӧжасьысь сёянлӧн чӧскыд кӧрыс. Ми огӧ на тшыгъялӧ, миян быдторыс на эм. Со тай, Маша пуӧма тушёнка сора ид шыдӧса рок, сыысь чӧскыдджыкыс ӧдвакӧ мыйкӧ вермас лоны. Торйӧн нин ывла вылын лунтыр ноксьӧм-жӧдзӧм бӧрын.

Но сэки миянӧс бара на шензьӧдіс Ювеналий. Сійӧ виччысьтӧг кыскис рюкзаксьыс... куим доз еджыд вина, кыдзи бӧртинас тыдовтчис — аскур. Кыськӧ удитӧма нин судзӧдны сюра-тошкаыд!

— Ноко, лым байдӧгъяс, матыстчылӧй татчӧ! — чукӧстіс Ювеналий, Дон-Жуанлӧн кодь гырысь синъяснас кыпыда кодзлаліг. — Видлам Литва муыслысь сӧксӧ. А то, гортӧ воам да, немторйӧн лоӧ ошйысьны.

Рачьясӧн, кружкаясӧн, няньӧн топӧдчим ставӧн ӧтувъя кытшӧ. Сӧмын ӧтнас гвардияса ефрейтор Кави Батыев бокын сулалӧ, автомата, видзӧ вӧвъясӧс да миянӧс.

— Эй, пехота, колим вед! — чуксалӧ сійӧс Ювеналий. — Водз на кадыс, гусясьысьясыс эз на ужнайтны.

Кави яндысигтыр тшӧтш матыстчӧ би дорӧ. Пуксьӧ Ювеналийкӧд орччӧн. Сійӧ татарин, ар кызя кымын, зэв сьӧдов зон, сэрапом кодь. Смоль сьӧд юрсиа да сэтшӧм жӧ рӧма сук синкымъяса. Ачыс ичӧтик, косіник... Сідзсӧ шань мортыс, абу ыкша... Сӧмын тай Дина дінын век гартчӧ, йӧн кизь моз сибдӧ...

Миян вотӧдз вӧвъяс дінын дыр ноксьӧмысь Кавилӧн формаыс ёнакодь нин сьӧдасьӧма: кык пӧвста гач пидзӧсъясыс да гырддзаясыс седлӧ кучик моз волялӧны. Збыль Хан Батыйыс, кӧнкӧ, мичаджык паськӧм новліс, но ӧд, сы пыдди, сылӧн эз вӧв автоматыс...

— Кысь тэныд самӧкурыс? — зумыша юаліс Мирон Миронэч. Сійӧ миян пиысь ӧтнасӧн эз нюжӧд кружкасӧ.

— Сымда хутор пыр мунім да! — шпыннялӧ мӧдыс. — Бур йӧзыс вед эмӧсь жӧ...

— Бур йӧз, шуан? А эн-ӧ тэ, ерӧмакань-вакукань, на водзын, бур йӧз водзас, пистолетнад шенась?

— Сразу сэсся и пистолетӧн, — дӧзмыштӧ Ювеналий. — Чӧв вай, Миронэч, ас йылысь татшӧм лёк паметьсӧ ме ог кӧсйы кольны тані.

Ог тӧд, кыдзи Ювеналийыс чуктӧдіс винасӧ, но сӧмын не сьӧм вылӧ. Сьӧмыд сылӧн розя зепъясӧ некор эз позтысьлыв. Видзӧда, еджыд чужӧма пӧдругаыс сылӧн мырдысьӧн нюмсӧ дзеблалӧ, тӧдӧ, дерт. Но висьталас ӧмӧй?..

Ме кута киын дрӧб тусьӧн дӧмӧм важ кружкаӧс ассьым да мӧвпала: мися, Миронэчыс со ӧтнас и юаліс, кысь-мый судзӧдӧма винасӧ Ювеналий. А миянлы, ставнымлы, веськодь тайӧ. Да-а...

Нюжӧдіс ассьыс кружкасӧ и Кави Батыев — салдатыдлӧн тайӧ инструментыс век жӧ тай дась, сапӧг гӧлень костсьыс чурвидзысь паньыс и.

Ювеналий чольснитыштіс ханлы сулеяысь, но сэсся друг быттьӧ тшӧкмуніс:

— Вот йӧйыд, дзикӧдз тай нӧ вунӧді! Кави, ачыд тай он жӧ висьтав ни... Тіянлы жӧ, магометаналы, оз позь винасӧ юны?

Кави лышкыда нюммуніс:

— Спасібо православным! Научили пит и курит...

Тайӧ сылӧн артмис кыдзкӧ зэв виччысьтӧг, и сэтшӧм тешкодя, мый ми ставӧн семдылім сералӧмысла.

Ок и юантор жӧ судзӧдӧма Ювеналийыс! Курыд, чорыд, сотӧм нянь кӧр косялӧ горштӧ.

Но и тайӧ чӧскыдтӧм, ас вийӧдӧм зелльӧыс шонтыштіс миянлысь гырк пытшкӧснымӧс, мыйкӧ небзьӧдіс сэні; ми быттьӧкӧ бурмыштім, лоим мусаджыкӧсь ӧта-мӧднымлы, пондім сёрнитны пӧсьджыка, весиг лов дзебасын видзсьысь гусяджыкторъяс йылысь сёрнитны; ми пондім нимкодьпырысь вӧзйыны ӧта-мӧднымлы ассьыным сёянӧс... Меным зэв окота лоис матыстчыны Дина дінӧ, мыйкӧ шуны сылы, мыйкӧ зэв меліӧс да донаӧс шуны. А сэсся — со кӧні шудыс! — пуктыны юрӧс сылӧн пидзӧсъяс вылӧ.

Ювеналий моз жӧ. Со тай, Соняыс кутшӧм небыдика лебезитӧ сылысь пашкыр бадь куст кодь юрсисӧ. Найӧ ёнасӧ оз и яндысьны миянысь — ӧд тӧдчымӧн ыджыдджыкӧсь... Кыкнанныс найӧ мича чужӧмаӧсь, ыджыд тушааӧсь, лӧсьыд мыгӧраӧсь, сӧмын тай Ювеналий неуна чотыштӧ ранитчӧм вӧснаыс. Но оз ёнасӧ... Кор сійӧ восьлалӧ Сонякӧд орччӧн, сэки чотӧмыс пӧшти оз тӧдчы: ме казялі, мый сэки Ювеналийыс тувччалӧ ранитчӧм кокыслӧн кок чунь йылас. Мирон Миронэч, на вылӧ завидьтысь синъясӧн видзӧдігтыр, ӧтчыд шуис:

— Но жӧ эськӧ, чӧдъя-озъя, кутшӧм шань да мича гозъя!

— Соня, сьылышт мыйкӧ, — корӧ Ювеналий. Сійӧ шудаа нюмъялӧ, синъясыс аслас куньсаӧсь.

— Мый нӧ эськӧ сьыла? — кургӧ мӧдыс; сійӧ, дерт, дась Ювеналийлы сьывны и йӧктыны, а гашкӧ, и юрсӧ пуктыны сы вӧсна дась. Сонялӧн лов пытшкас, буракӧ, юргӧ нин сьылан ладыс, дженьыда шырӧм сьӧд юрсиӧн дорӧсалӧм еджыд чужӧмыс югзьӧ нин кыпыдлунӧн.

Соня зэв ёна радейтӧ сьывнытӧ, кӧть лунтыр тёльгас колипкай моз, и гӧлӧсыс лӧсьыд, небыд, винёв, кывзан да быттьӧ шоныд выя бордйӧн мавтыштӧ ловтӧ.

Соня кыськӧ-мыйкӧ тӧдӧ зэв уна коми сьыланкывъяс, унджыксӧ ме некор на эг кывлы, и не сӧмын ме!.. Оз-ӧ, мися, тайӧ ачыс лӧсьӧдлы?

— Ме сьыла тіянлы пӧсь том кад йылысь, — шуис Соня, сэсся и кутіс нюркйӧдлыны:

Ой-ой, тувсов вой

Пӧсь том кадӧс кылӧдӧ,

Гажа, югыд вой

Унмӧс менсьым пальӧдӧ...

Менӧ дзикӧдз шымыртіс Сонялӧн пӧсь сьылӧмыс. Меным весиг окота лоліс матыстчыны сы дінӧ да малыштны сійӧс: мися, збыль ӧмӧй тайӧ миян Соняным, коді быд лун вӧвъяс дінын ноксьӧ?.. Татшӧм сьылӧм бӧрад менам лов вылын мыйкӧ быттьӧ зэв мичатор садьмис... И югыд олӧмыс быттьӧ мусаджыкӧн да донаджыкӧн лоис... И том вынӧй быттьӧ ёнджыка пондіс кывны ме пытшкын. И быттьӧ гортын, Коми муын, ме лои, и гӧгӧр онялӧ кӧка югыд вой.

Метӧ мый! Да ӧд и найӧ, кодъяс эз гӧгӧрвоны ни ӧти кыв, тшӧтш дзоргӧны Соня вылӧ шензьӧм-югдӧм синъясӧн.

Сэсся Литваса лӧнь войсӧ шызьӧдісны роч, украинаса, татарияса сьыланкывъяс. Кави Батыев сьыліс кутшӧмкӧ Сабантуй йылысь. Лӧсьыд песняыс, сӧмын ме Сабантуйсьыс ӧтдор нинӧм эг гӧгӧрво. А код сэтшӧм Сабантуйыс — яндыси юавнысӧ. Сэсся ӧд песнятӧ, шу, сьывны колӧ, а не кывйӧн висьтавлыны сы йылысь.

Индісны караульнӧйясӧс — кык смена, кык мортӧн быд сменаын. Менӧ, подчасок пыдди, индісны Ювеналийкӧд. Сійӧ сетіс меным пистолетсӧ, ачыс босьтіс Кавилысь автомат. Салдатлы тшӧктіс час-мӧд узьыштны, мед сэсся налы Лёнякӧд асылӧдзыс сулавны.

Мукӧдъяс тшӧтш водалісны дот пытшкӧ. А ми сулалам, видзӧдам, кывзысям. Меным бара мыйкӧ эз ло лӧсьыд — мыйкӧ быттьӧ дзескӧдӧ лолӧс, мыйыськӧ пола ме.

Вӧвъяс чӧла мутшкӧны бричка пыдӧсъясӧ кисьтӧм зӧр, пыркнитчылігъясӧ кодлӧнкӧ зиль-зёльмунласны домсьыс кӧртъясыс. Енэжсянь чарла кодь векньыдик тӧлысь муртса-муртса югдӧдыштӧ. Эновтӧм бипурным вочасӧн чискӧ-кусӧ. Кӧнкӧ зэв ылын, пемыд вӧр сайын, гӧрд кыа кыпӧдчыштӧ, гашкӧ, и кутшӧмкӧ хутор бара на сотӧны.

Ме ёнджыкасӧ видзӧда сыланьӧ, кӧні сулалӧ Дон-Жуан. Киын ме зэв ёна чабырта пистолетлысь сарӧг воропсӧ. Тайӧ воропсӧ кутігӧн ачым аслым ме кажитча зэв ёнӧн, багатыр кодьӧн. И кӧть ме и пола лёк йӧзлӧн пемыдінсянь уськӧдчӧмысь, но сэк жӧ меным быттьӧ и окота, мед эськӧ кодъяскӧ видлісны атакуйтны миянӧс, сэки эськӧ ме налы петкӧдлі пуж. Пистолетнад! Ме ӧд гоз-мӧдысь лыйлі нин сыысь, кужа. А сэсся со Ювеналий орччӧн, сыкӧд би пыр и ва пыр позьӧ мунны!

Ювеналийыс кык во воюйтӧма фронт вылын, кык Слава орден сылӧн эм. Жалитӧ вӧлі: эг кӧ пӧ ранитчы, коймӧд Славасӧ пӧ тшӧтш судзӧді! Сэки пӧ эськӧ тыр кавалер вӧлі!..

Сійӧ эз на висьтасьлы, кыдзи да мый воюйтӧма, коркӧ колӧ юасьыштны, но Ювеналийсӧ буракодь тӧда, семьясӧ налысь и. Керкаыс налӧн сулалӧ миян шӧр сиктын, зумыд керка, буретш кык улича пельӧсын, ӧтар и мӧдар тыдалӧ... Быдмисны найӧ нёль вок, и ставыс юр вундысь кодьӧсь вӧліны, тышкасьысьӧсь. Ювеналийыс медічӧт... Войнаӧдз, праздникъяс дырйи, ёна повлісны Сандрик котырсьыд. Ставныс найӧ кузь тушааӧсь, и кӧть эськӧ абу нин сэтшӧм ёнӧсь, но зэв швычӧкӧсь кулакъясыс. И некод водзын оз копыртны юрнысӧ.

Тешкодьтор вӧлі висьтавлӧны батьныс йылысь. Ӧти праздник дырйи сійӧ сетас нин кыв — не петны гортсьыс улич вылӧ. Но мыйӧн сӧмын кывлас тышкасьӧм шытӧ, бара на пондас тіравны картіӧн ворсысь моз, телепит сылы, кулакъясыс лудӧны. И мыйӧн сӧмын гӧтырыс саймовтчыштлас кытчӧкӧ, Сандрик зиль-зёль лыяс ӧшиняс зудйӧн ли мый ли. Мед чайтісны, мый кодкӧ ӧшиньсӧ ывласянь тойлӧ.

Та бӧрын кыдзи он пет косясьны!

Ювеналий батьыс кодь кымын жӧ бордтӧм петук. Кык син костсьыд, он и тӧдлы, ныртӧ вундас.

Вой шӧр бӧр нин, буракӧ, кадыс. Унмӧй локтӧ, ок ёна унмӧй локтӧ! Ӧд талун меным доймӧмыс и мудзӧмыс нин сюрис... Син доръясӧс быттьӧ нырагезйӧн вурыштӧны воча, сідзи и куньсьӧны синъясӧй. Юрӧс песлала кыдзисюрӧ, думысь, вирӧс разӧда. Кырымъясӧс курччала. Повзьӧдла ачымӧс Дон-Жуанӧс пышйӧдӧмӧн... Но немтор оз отсав, сідзи и куньсьӧны синъясӧй. И сэтшӧм завидь, мый мукӧдыс чӧскыда кысналӧны-узьӧны.

Юрӧй сідзи и лёткысьӧ зӧр мешӧк вылӧ, и вежӧрысь вочасӧн ставыс вушйӧ, ставыс. Сӧмын узьны колӧ, узьны. Сэсся немтор...

Вӧтын моз кыла вӧвлысь повзьӧмӧн гӧрӧктӧм. Абу-ӧ Дон-Жуанлӧн тайӧ гӧлӧсыс? Мый сійӧ гӧрдлӧ? Узьны оз сет?.. Сэсся пель водзын чунӧбтӧ Ювеналийлӧн лэчыд гӧлӧсыс:

— Сто-ой!!.

Сэсся ме казяла, кыдзи пемыдас югнитлӧ би, и зӧр мешӧкъясӧ мыйкӧ шӧтӧ-швачкӧдӧ, и гӧгӧрвоа, мый тайӧ — пуляяс. И автоматлӧн гораа увтчӧмыс косялӧ войся чӧв-лӧньсӧ. Ме дзикӧдз весьӧпӧра, ме вылӧ, торйӧн нин морӧсӧ, быттьӧ кӧдзыд ва ведра ызгӧны.

— Федя, огонь... — горзӧ Ювеналий.

Менам синъяс кольчаасьӧны, ме казяла, кыдзи Дон-Жуан дінын кодкӧ быттьӧ вуджӧртӧ... Ме тшӧтш лыя сэтчӧ, и пистолетыс бӧрвыв сетӧбтӧ киӧс. Нӧшта лыя... Дженьыдик ӧчередьясӧн гымгӧ-таргӧ Ювеналийлӧн автоматыс. Кодкӧ пемыд вой пытшкас лёк дойӧн ойӧктӧ, и менӧ таысь кӧдзыд йирмӧг сыркнитӧдӧ... Сэсся став лыйсьӧм-шковгӧмсӧ личкӧ, пӧдтӧ, лямӧдӧ весьӧпӧртана омльыштӧм, сійӧ косялӧ, поткӧдӧ войся вӧр-васӧ и ставсӧ, ставсӧ... Тайӧ вӧв!.. Морт оз вермы тадзисӧ горӧдны... Вӧв тайӧ!..

Кодкӧ нетшыштӧ менам киысь пистолетӧс. Кави. Сійӧ гӧгӧрвотӧма сӧткӧ-видчӧ, лыйлӧ пемыдас. Найӧ Ювеналийкӧд чепӧсйӧны дотысь да, лыйсигтыр, котӧртӧны вӧвъяс дінӧ. Ме тшӧтш котӧрта на бӧрся.

Кымӧръяс костӧд мыччысьӧм тӧлысь югдӧдыштӧ гӧгӧр, но Дон-Жуан мыйлакӧ оз тыдав. Кӧні нӧ сійӧ? Водӧма али мый?.. Да, водӧма... Но мыйла нӧ водӧмаыс сэтшӧма нӧйтчӧ, сэтшӧма чужъясьӧ? Да сэтшӧма киргӧ?..

Ме уськӧдча сы дінӧ... А неылын, пемыдас, бара на шковгӧны-лыйӧны... Ме повзьӧмӧн ляскыся Дон-Жуан бердӧ, топӧдча... Нӧшта дженьыдик ӧчередь... Сэсся косьыштӧ ӧтка лыйӧм шы... И ставыс лӧньӧ... Сӧмын дзӧрӧны домалӧм вӧвъяс да киргӧ Дон-Жуан.

Ме сэсся ог нин вермы терпитны, югзьӧда фонарикӧн. Дон-Жуанлӧн еджыд бокыс, сӧстӧм яла нитш рӧма куыс руасьӧ гӧрд вирӧн. Быдса очередьӧн шырыштӧмаӧсь коньӧрӧс...

Дон-Жуанлӧн ракпань гырся да былькъя синъясыс ойдӧмаӧсь мучитчӧмӧн да дойӧн. Тшӧтш и синваӧн ойдӧмаӧсь. Быттьӧ мортлӧн. Быттьӧ сійӧ кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны. Ме пӧ ӧд, Федя, шулі тэныд, мый йӧзсяньыд немтор бурсӧ виччысьны... Сы вӧсна пӧ и ог вӧлі сибӧд найӧс ас дінӧ...

Котӧрӧн воисны Мирон Миронэч да Лёня.

— А кӧні нӧ Ювеналийыд? — юасьӧны. — Кави оз тыдав ни?

Збыль ӧд, кӧнӧсь нӧ найӧ?

И сэки вӧлись меным быттьӧ чунгис сьӧлӧмӧ — а гашкӧ, найӧс тшӧтш жӧ... тадзи...

— Федя, вай тэ кусӧдлы на пӧнартӧ, — тшӧктӧ Мирон Миронэч, пемыдас дзӧръялігтыр. Веськыд киас сійӧ чабыртӧма чер.

Лӧнь гӧгӧр.

Дон-Жуан, кыла, ыджыда сыркмуніс, сэсся и ланьтіс. Дзикӧдз вылӧ ланьтіс. Куйлӧ со орччӧн, малышт кӧть... Но абу нин сійӧ, эз нин ло... Бырис...

— Ок, сволочьяс, мый вӧчӧны!..

— Федя, чӧвлы вай, кодъяскӧ локтӧны, — вашкӧдӧ Лёня. Миянъяс али абу? А абу кӧ? Сэки мый лоӧ?.. Ми чабралам киын пуртъяс, ми дасьӧсь быдтор вылӧ. Но со кылӧ Ювеналийлӧн гӧлӧсыс, друг сэтшӧм мусаӧн лоӧм гӧлӧсыс.

— Эн полӧй, зонъяс, ми тайӧ!..

Сэсся и матыстчисны найӧ Кавикӧд, но абу ӧтнанныс, а кодӧскӧ кыскӧны.

— Языкӧс босьтім, — кашкигтыр шуис ыззьӧм Ювеналий. — Первойысьсӧ сылы, буракӧ, ми дзенгӧбтім, а сэсся, тыдалӧ, другъясыс содтісны, мед не ноксьыны сыкӧд. Помавны кӧсйисны... Но тэрмасигад, буракӧ, абу веськалӧмаӧсь сьӧлӧмас... Киргӧ со... Тысӧ, буракӧ, розьӧдӧмаӧсь...

Сэсся Ювеналий тшӧктіс меным да Лёнялы:

— Вай, зонъяс, кыскӧй сійӧс би дорӧ. А ми тані сулыштам на... Кӧть эськӧ, шуам, ӧні найӧ ӧдвакӧ лысьтасны выльысь сюйны нырсӧ — бура ми найӧс пезьдалім... Дон-Жуаныд эштіс нин? Коньӧр жӧ эськӧ да! Эстшӧм вӧв вӧлі... А ті мый кыскаланныд нырнаныд, дама-мадамаяс? Отсыштӧй, бурджык, зонъясыслы. Кӧрталӧй ранасӧ тайӧ молодечыслысь, зӧр мешӧкъяс вылӧ нёровтӧдӧй сійӧс, мед вирыс эзджык мун. Гашкӧ, и бӧр на ловзяс, оз на дзикӧдз вылӧ нюжӧд кокъяссӧ. Ме чайта, кодсюрӧ зэ-эв окотапырысь сёрнитыштасны сыкӧд.

Ме босьті мортсӧ шошаӧдыс, сьӧлӧмӧй менам дзикӧдз шызьӧма, и быттьӧ вӧтын ме, омӧля и тӧда, мый вӧча. Лёня босьтіс сійӧс кокъясӧдыс, и мӧдӧдчим нӧбавны ми сійӧс. Мортыс вӧлі зэв сьӧкыд, ранитчӧмаыдлӧн да садьсӧ воштӧмаыдлӧн став лысьӧмыс лябмунӧма, оз шед ки улад... Ӧдва и ми сійӧс кыским би дорӧдз...

Руд китель морӧсыс сылӧн и гачыс веськыд кокас дзоньнас вӧліны йиджтысьӧмаӧсь вирӧн. Ми Лёнякӧд вундім гач коксӧ, а Маша разяліс кительсӧ да лэптіс гырдӧссьӧм улыс дӧрӧмсӧ.

Вирӧн ойдӧм морт вылӧ видзӧдігӧн менам пемдыліс син водзӧй.

А кор би водзын менам лоис видзӧдлӧм аслам кияс вылӧ, менӧ дзикӧдз пондіс шогӧдны — киясӧй дзоньнас вӧліны гырдӧсь жӧ... Киясын, буракӧ, вӧв вир и морт вир сорласисны... Дон-Жуанлӧн и, вермас лоны, сійӧс виысьлӧн...

Со ӧд кыдзи лӧсьӧдлӧ олӧмыд...

Сӧмын на биа борда вӧв медбӧръяысь сыркмуніс менам син водзын, лэдзис кыпыд ловсӧ... А со нин и сійӧс начкысьыс, кодкӧ начкысьяс лыдсьыс ли, пласьтвидзӧ миян водзын, зӧр мешӧкъяс вылӧ нёровтӧдӧма, Дон-Жуан моз жӧ вирӧн ойдӧма, и вирыс сылӧн сир кодь сьӧдӧн кажитчӧ пӧртмасьысь би югӧръяс улын.

Мортыс эз ас садяс вӧв, киргис-пӧдіс, вом доръясас болькъясис-пуис вирӧсь быг. Татшӧм жӧ быг болькъясис и морӧс вылас — ранаыс сэні тшӧтш лолаліс... Сэсся сылысь и пидзӧссӧ, буракӧ, вӧлі пазӧдӧма пуляӧн.

«А буретш да ме веськалі сылы пидзӧсас? — ковтӧг мӧвпыштсис менам. — Кор пистолетӧн тшӧтш лыйлі?»

Кӧдзыд йирмӧг босьтліс менӧ татшӧм мӧвпсьыд, быттьӧ аслам пидзӧсӧ жвучнитіс пуляыс да кырыштіс лёк дойӧн.

Ӧтвылысьӧн ми кӧртавлім-кардъялім ранитчӧм мортӧс, ваӧн юктӧдім, чужӧмсӧ мыським.

И сэки ми ставӧн неэтша чуймим. Ми чайтім, мый бандитыс зверлӧн кодь лёк да мисьтӧм ныр-вома... Коді нӧ, мися, мортлӧн кодь чужӧмаыс война помасьӧм бӧрын пондас хуторъяс сотавны, йӧзӧс бара на виавны... Но миян водзын лӧвтіс мича чужӧма, чиклясьысь еджгов юрсиа ар кызь вита зон. Весиг юрсиыс сылӧн Шурик воклӧн серти на еджыдджык вӧлі. И мый медся нин ёна шензьӧдіс миянӧс — сійӧ вӧлі шыльыда бритчӧма, эз тырмы сӧмын дуки дук... Киясыс сылӧн мичаӧсь да гырысьӧсь вӧліны и. Садяс вотӧг сійӧ кыдзсюрӧ кабрасис, и ме казялі, мый веськыд киас водз чуньыс оз нюглясь, пожӧмдін ув моз веськыда чурвидзӧ.

«Кыдзи нӧ сійӧ лыйсис татшӧм чуньнас?» — виччысьтӧг бара на мӧвпыштсис менам.

Миян тӧждысьӧмысь, ыркыд ваысь да билӧн шоныдысь морт, буракӧ, кутіс ловзьыны. Киргӧмыс вочасӧн лӧнис, мыйкӧ пондіс сӧрны-сёрнитны, но ми немтор эгӧ гӧгӧрвоӧй, буракӧ, литовецъяс ногӧн сёрнитіс.

Воис Ювеналий, век на абу лӧньӧма лыйсьӧм-тышкасьӧмсьыс. Дыркодь видзӧдіс ранитчӧмлы чужӧмас. Сэсся шуис меным:

— Федя, тэа-меалы колӧ час-мӧд узьыштны. Ньӧти шойччытӧгыд вермам вӧв вывсьыд тімбыльтчыны.

А ме шензьӧмӧн воча видзӧда Ювеналий вылӧ: мися, узьсяс ӧмӧй татшӧмторъяс бӧрад!..

Сэки ме, буракӧ, медъёна гӧгӧрвои, мыйся морт фронтовикыд...

Ме тшӧтш уньырті Ювеналий бӧрся чомйӧ, воді, шебраси. Но синъяслӧн и дум абу куньсьывнысӧ, найӧ баргӧны кодзулӧсь енэжӧ.

Менӧ талун дзикӧдз весьӧпӧртіс смертьлӧн воӧмыс, ловъя ловлӧн кулӧмыс. Кутшӧм виччысьтӧг сійӧ вермӧ лоны! Мортлӧн кӧть вӧвлӧн... Тэ немтор на он думайт сы йылысь, радлан-нимкодясян олӧмыслы... Сэсся друг шковгас бандитлӧн пуля — юрад, морӧсад, кынӧмад... И тэ он ло... Некор нин сэсся он ло... Кыдзи со Дон-Жуан. Вӧліс да эз ло... Эстшӧм яр вира вӧв, бушков кодь тэрыб вӧв, коді весиг эз вермы видзӧдны, кор сійӧс пановтӧны...

Ок-ок-ок!

Вӧлӧмкӧ тай смертьыд век орччӧн миянкӧд ветлӧдлӧ, кӧнкӧ зэв матын...

Сӧмын ми ог аддзӧй сійӧс — вӧрысь ог аддзӧй, джуджыд пуяс сайысь, сӧдз ваа юысь ог аддзӧй ни шонді улын дзордзалысь видз вылысь... А сійӧ со — орччӧн. Век орччӧн.

Ог и тӧд, вугыртлі ли эг ли ме дотын. А кор ме бӧр петі сэтысь, Мирон Миронэч да Кави Батыев вӧлі нин кульӧны Дон-Жуанӧс. Мӧд виӧм вӧв вӧлі нин эштӧдӧма.

Диналӧн бӧрдӧмсьыс пыктӧма чужӧмыс. Ме и ачым муртса-муртса эг бӧрддзы ыджыд гӧлӧсӧн, кор яла нитш рӧма куа мича Дон-Жуан пыдди казялі гырдӧсь яй туша.

И пӧсь лӧглун ыпнитіс менам морӧсын! Весиг меным окота лои мунны да бырскыны пуртӧн эсійӧ бандитсӧ, коді век на садьтӧг куйліс би дорын. И бригадир вылӧ, Мирон вылӧ, ог вермы видзӧдны. Ӧд сійӧ, лысӧм кутш, тшӧктіс домавны Дон-Жуанӧс медся дорас...

Дерт, шуам, не Дон-Жуан кӧ, коді ас кадӧ гӧрӧктіс, бандитъясыд эськӧ не этша вӧв вермисны пышйӧдны миянлысь... Бӧртиджыкнас тӧдмалім, мый нӧшта ӧти бригада вылӧ уськӧдчылӧмаӧсь войнас. И нуӧмаӧсь сэтысь дас вит вӧв — буретш сымда, мыйта вӧліс менам да Лёнялӧн...

Со кыдз заводитчис кузь туйным! Тадзи кӧ и водзӧ лоӧ, гортӧдз миян немся вӧв оз во... А, гашкӧ, и асьным ог волӧй...

Завтракайтны пуисны вӧв яй. Ме, кӧть и абу писка морт, тайӧ пӧрйӧ эг вермы сёйны сійӧс. Некыдз эз пыр. Но век жӧ менӧ дивӧ босьтіс, кор Мирон Миронэч ставлы кывмӧн ӧлӧдіс пусьысьясӧс:

— Та бӧрын сэсся тырмас, мед немся кусӧк эз вӧв босьтӧма. Яйыс государственнӧй. Нуам матысса заготпунктӧ, и мед прикодуйтӧны. Квитанция босьтам.

Ювеналийлӧн весиг синъясыс гӧгрӧсмисны чуймӧмысла. Сэсся сійӧ вильыша шуис:

— Матысса пунктын ми сдайтам со эсійӧ кудриа юрасӧ, розьӧдӧмасӧ. Сійӧс, ме чайта, миянлысь примитасны дас вӧв дорысь радпырысьджык...

— Яйсӧ сдайтам жӧ, — кайтӧ бригадир.

— Тэ кӧ, старик, дзикӧдз нин выжывмӧмыд-а? — пузьыны пондіс Ювеналий. — Мед литовецъяс серавны миян вылын пондісны, йӧйясӧн шуисны! Асьным сёям! Мукӧд бригадаяслы тшӧтш юклам... Вӧв яйтӧгыд вежон мысти ковмас нин виньгыртны...

— А ме шуа — сдайтам государстволы! — дзикӧдз щӧтясис бригадир.

— Ми тэныд куяссӧ сетам, кок гыжъяссӧ да, мун, колӧкӧ, сдайт! — этшсьыс петіс Ювеналий.

Ог тӧд, мыйӧдз эськӧ найӧ воисны вензьӧмнас, эз кӧ скачӧн матыстчы колоннаса начальник Сметанин. Мирон Миронэч висьталіс сылы войся уськӧдчылӧм йылысь.

Сметанин кывзӧ и видзӧдалӧ гӧгӧр: кыдзи ми вой кежлӧ узьмӧдчим, кыдзи вӧвъясӧс домалім...

Ошкыштіс миянӧс. Висьталіс орчча бригадаысь вӧвъяс пышйӧдӧм йылысь — лыйсьытӧг пӧ скокорнитӧмаӧсь. Узиганыс немтор абу и кывлӧмаӧсь восьса вомаясыд... А друг лоӧм вӧв яй йывсьыс Сметанин падъявтӧг шуис:

— Гижӧй акт, яйсӧ юклӧй да сёйӧй. Некор миянлы заготпунктъястӧ корсьны.

— Но ӧд, ерӧмакань-вакукань, тадзинад став вӧвсӧ позяс сёйны! — век на зілис эскӧдны Мирон Миронэч. — Кынӧмыд пондіс сюмавны — и тотшкин, а сэсся шуин, мый бандитъяс виисны...

— Нарошнӧ начкӧмысь судӧ сета! — кывкӧрталіс Сметанин. Сэсся и бергӧдчис — тырмас пӧ та йылысь.

Ювеналийӧс Сметанин босьтіс аскӧдыс. Кудриа юра бандитӧс, а сійӧ эз на вӧв воӧма садяс, сӧлӧдісны бричка вылӧ да тшӧтш нуӧдісны...

Сэсся, туй вылын нин, найӧ бӧр воисны миян дінӧ, ас кежаныс нин, и Сметанин висьталіс миянлы:

— Лихачёв ӧнісянь лоӧ менам замӧн.

Ми вывтісӧ эгӧ шенмунӧй таысь, сы вӧсна мый тӧдім: Ювеналийыд не сӧмын замавны, но и начальникавны вермас... Сӧмын миянлы зэв эз вӧв окота лэдзны сійӧс ас дінысь. Сытӧг ӧд гажтӧм лоӧ миянлы пемыд войяснад! Торйӧн нин кольӧм войся лыйсьӧм бӧрад...

Мирон Миронэч кутіс вензьыны начальниккӧд — главнӧй вынсӧ пӧ миянлысь босьтанныд, видзысьсӧ и... Но ме мыйлакӧ думышті, мый сійӧ вензьӧ сӧмын мода вылас. Гашкӧ, казяліс, мый Ювеналийкӧд ӧтлаын дзескыд налы лоӧ ӧти позъяд, а стӧчджыка кӧ — ӧти би дорад?

— Сы пыдди ме тіянлы сета нӧшта ӧти салдатӧс, — воча шуис Сметанин.

— Ме ӧд ёнджыкасӧ век жӧ тіян дінын понда лоны, — эскӧдіс Ювеналий Соня вылӧ видзӧдлігмоз. — Сэсся ми Аркадий Васильевичкӧд шуим, мый ӧнісянь колоннаным дзоньнас кутас узьмӧдчывны ӧтилаын. И салдатъяс гӧгӧрбок пондасны видзны...

Буракӧ, ачыс нин сійӧ удитіс вӧзйыны татшӧм плансӧ. Фронтӧвикыд тӧдӧ, мый вӧчны...

И век жӧ меным кыдзкӧ быттьӧ эзджык вӧв лӧсьыд, мый Ювеналий сэтшӧм кокниа ыштіс начальникавнысӧ, мый ньӧти майшасьтӧг мунӧ миян дінысь.

Мӧд салдатыс воис Богдан Зенич — зэв гӧрд юра да Лёняысь на беринӧсьджык чужӧма хохол. Ме чайтлі, мый хохолъясыд ёнджыкасӧ сьӧдов йӧз, а тайӧ со би кодь ӧзйӧ. Ачыс ён дядьӧ, паськыд пельпомъяса да кыз сойяса, буракӧ, мися, Тарас Бульба рӧдысь петӧма.

Татшӧм конвоирыдкӧд сьӧлӧмыд местаынджык лоӧ...

И ми бара водзӧ мунам Литва кузя. Ӧні видзчысьӧмӧнджык нин мунам, торйӧн нин вӧрӧд. А вӧръясыс тані тай вӧлӧмаӧсь на жӧ, весигтӧ тшӧтш миянын кодь пожӧма вӧръяс эмӧсь.

Сиктъяс оз и паныдасьлыны, сӧмын хуторъяс, хуторъяс. Видзӧд со, йӧзыд тані ас ногӧныс олӧны. Ӧткӧн. Аслас керка-карта, гӧгӧрыс аслас, ӧтнаслӧн му-видз. Сэсся мӧдлӧн владениеясыс заводитчӧны, коймӧдлӧн. Тадзинад, дерт, ставыс дінад, матынджык, но абу ӧмӧй гажтӧм ӧткӧннад? Ошъяс быттьӧ... А миян, гортын, сы ыджда сиктъяс. Мукӧдыс вит-ӧ-квайт верст кузяӧсь... Тані — йӧз, и миянын — йӧз, а олӧны дзик разнӧя...

Колис бӧрӧ Вилия ю. А ми век мунам, то верзьӧмӧн, то бричкаын. Вой кежлӧ ӧні колоннаным чукӧртчывлӧ ӧтилаӧ, ыджыд лагер артмывлӧ, салдатъяс войбыд видзӧны. Сэсся тай эз на уськӧдчывны-а. Пулясьыд быдӧн полӧ...

Лунъясыс пыр жарджыкӧсь лоӧны, буракӧ, гожӧмыс медбӧръяысь выныштчӧ кӧдздӧдӧм водзвылын. Сэтшӧм делӧ жар дырйиыд и миянлы, и торйӧн нин вӧвъяслы. Шлеяыд ниртӧ найӧс, лӧдз-гутыд вильӧдӧ. А ва шоча сюрлӧ...

Торйӧн нин со талун пӧдтӧ жарыс. И ва руа сынӧдыс, пӧсь пывсянын быттьӧ. Вӧвъяс рӧдтӧны, ме пукала бричка пуклӧс вылын, и чужӧмӧй быттьӧ кӧтасьыштӧ. Гашкӧ, зэрмас?

Менам быдлаті нин доймӧ ӧтырышъя пукалӧмсьыс. То седлӧ вылын, то тані, пуклӧс вылас. А мыйта на колӧ муннысӧ!..

Лӧнь, ньӧти кор оз вӧрзьы. Быттьӧ вӧр-ваыс тшӧтш дурмӧма жарсьыс, лигышмунӧма.

Лёня шуӧ: бурджык пӧ терпитны комын градус кӧдзыд, комын градус жар дорсьыд. Вӧвъяс, буракӧ, тадзи жӧ чайтӧны, сӧмын тай немтор оз шуны-а...

Геркулес — молодеч, век сьӧлӧмсяньыс кыскӧ, паровоз моз. Но ме сійӧс ёнджыка и верда, век унджык сета зӧрсӧ. Чӧскыдджык турун пуртӧн вунда да верда. Тшӧтш и Дон-Жуан пыдди муса сійӧ меным лои. Ок и вына жӧ вӧв! Видзӧда сы вылӧ да частӧ думайта: «Татшӧм вылад эськӧ роч багатыр Илля Муромечлы ветлӧдлыны... Либӧ миян Пера-багатырлы...

Дон-Жуанӧс виӧм бӧрын ме ӧні пуксьывла Монголка вылӧ. Но ёнджыкасӧ муна бричкаын, сы вӧсна мый седлӧ вылын торйӧн нин ёна доймасьӧ сьӧлӧмӧй, век думайтсьӧ Дон-Жуан йылысь. Кӧть эськӧ сылысь яйсӧ важӧн нин сёйисны...

Но со кысянькӧ пӧльыштіс тӧвру, певкнитіс Геркулеслысь сук бӧжсӧ... Сэсся тэрмасигтыр воис мӧд тӧв ныр, коймӧд... И со нин туйпӧлӧнса шочиник пуяс пондісны копрасьны-дзуртны.

Рытыввывсянь и войвывсянь, мышсянь моз, — енэж пасьталаыс — кыпӧдчис, вочасӧн быдмис пемыдлӧз кымӧр, гундыр кодь кымӧр. Мисьтӧм лёзь юра, лэчыд гыжъяса лапаяса, чашйысьӧ-кайӧ вывлань. Быттьӧ кӧсйӧ личкыны миянӧс, а сэсся вур-варкерны.

И со гундырыслысь сьӧд гырксӧ дзенӧбтісны чукыльӧсь-мукыльӧсь биа ньӧвйӧн, мыйысь сійӧ быттьӧ шӧри потліс, а сэсся ёна доймӧмысла йиркнитіс-ымӧстіс, и став вӧр-ваыс сыркмунліс, а менам кӧренникъяс, повзьӧм кӧчьяс моз, чепӧсйисны скачитны, ӧдва найӧс лӧньӧді. Бур, мый ӧні век кӧртвомавла.

Сэсся мӧдіс йиркакывны гӧгӧр, пемдіс, тӧлалӧ...

Туй бокті скачитӧ Ювеналий, горзӧ:

— Верст-мӧд сайын ю эм! Тэрмасьӧй, сэтчӧ сувтам!

Вӧтлыны вӧвъясӧс оз ков, найӧ асьныс тэрмасьӧны, сапйӧны-рӧдтӧны. А меным дум вылӧ усьӧ, мый гымалігӧн оз позь котравны, котӧртысьыд пӧ чардбисӧ кыскӧ... Ме пола... Но гӧгӧр нин ызгӧ-зэрӧ, и ме ньӧти ог кут вӧвъясӧс, мед тэрмасьӧны. А, гашкӧ, и найӧ любӧысла татшӧм азымасӧ рӧдтӧны, ӧд зэрыс бура ыркӧдӧ найӧс, пӧсьсӧ да няйтсӧ пожъялӧ вывсьыныс...

Юыслӧн пӧ нимыс Швентойи, зэв тешкодь ним. Миянлысӧ, гӧгӧрвотӧгыд, тешкодь, а литовецъяслы, гашкӧ и, медлӧсьыд нимыс... Тані пӧ узьмӧдчам.

Ми зэв ёна кӧтасим, но зэрыс вӧлі шоныд, и эгӧ кынмӧй. Пырысь-пыр жӧ пондім лӧсьӧдны лагер...

Ми Педӧсь нима зонкӧд котӧртім вӧр дорӧ, пес чукӧртны. И друг — тан сувтім. Тані вӧлі... шойна! Буракӧ, немечьяслӧн. Треугольникъяс кодь уліник кыдз пу крестъяс, кырсьыс весиг культӧм, веськыд визьясӧн сулалісны зэв уна радӧн. Сулалісны ӧта-мӧд дінас зэв топыда... Ой-ой-ой, мыйта йӧз куйлӧ тані!..

Педӧськӧд сулалам вомнымӧс паськӧдӧмӧн, окота бӧр пышйыны тайӧ шуштӧм местасьыс. Но ӧд миянӧс песла ыстісны...

Сэсся Педӧсь шуӧ:

— А мый, Федя, вай нетшкам крестъяссӧ, со миянлы и пес лоӧ. Кыддзыд зэв жара сотчӧ... Всё равно фашистъяс!..

— Кыдзкӧ абу лӧсьыд... — падма ме, менӧ кезнитӧдӧ татшӧмторсьыд.

— Мыйкӧ тай — абу лӧсьыд! — оз лэдзчысь Педӧсь. Ме тӧда: вӧрысь сылы дыш пестӧ чукӧртны, нӧшта нин ва паськӧмнад, да ещӧ гӧгӧр лысва киссьӧ. — Ставсӧ колӧ сотны! И мусӧ быдлаті шыльӧдны! Мед фашистыдлӧн шледыс оз коль миян му вылын! Ловъялӧн ни кулӧмалӧн...

Тадзсӧ сёрнитігӧн Педӧсьлӧн тыр тӧлысь кодь гӧгрӧс чужӧмыс, кӧні муртса мылькъясьыштӧны посни сера нырвомыс, быттьӧ зэлалыштіс, эз ло пыркадся моз рӧшкыдӧн. Весиг чусыд ва рӧма синъясыс мортыдлӧн югнитісны.

— А нетшыштам кӧ крестъяссӧ, оз-ӧ розьӧдыс петны налӧн ортъясыс? — шуа ме Педӧсьлы. — Оз-ӧ найӧ войнас воны миян дорӧ?

— Дугды нинӧм абусӧ лӧсьӧдлыны! — повзьӧ Педӧсь.

— Код тӧдас на, лӧсьӧдла али ог... Шуӧны тай — быд мортлӧн пӧ аслас орт эм... Бабуш на висьтавліс и. Муна пӧ ӧтчыд вичко дорті войнас, и друг пӧ кодкӧ зэв еджыд орччӧн шуркнитіс. Весиг пӧ тӧвруыс ыркнитіс... А таӧдз неважӧн дедушӧс дзебӧмаӧсь...

— Бӧрйӧмаӧсь жӧ места узьӧм вылӧ!.. — дзикӧдз повзьӧ Педӧсь. — Мунам ӧдйӧджык татысь...

И миянлы быть лоӧ пыравны песла зэрӧм бӧрын вемӧдзыс кӧтасьӧм вӧрӧ...

Ми ӧзтім зэв ыджыд бипур, бригада кодьӧн чукӧртчим сы гӧгӧр, косьтысям, сук ру миян дінысь паркйӧ, асьным долыдӧсь, мый бара на ӧти лун лючки-ладнӧ коли, и матынджыкӧсь ми лоим гортсянь.

Друг тай кыдз шковгас-лыяс бипурным! Мӧдысь, коймӧдысь!.. Ещӧ!.. Кодкӧ лёкысь горӧдіс... Ми ставӧн сюв-сявмунім, ваӧ чапкӧм изйысь повзьӧм арпиян моз. Ме дыр думайттӧг сырк ляскыси ва му бердӧ.

Видзӧда, бипурным пасьмунӧма. А неылын ме дінсянь, му вылын, туплясьӧ Педӧсь, сійӧ кыкнан кинас кутчысьӧма кымӧсас да лӧвтӧ-шуалӧ:

— Ой, кулі!.. Ой, кулі!..

Ме йӧжгыльтчӧмӧн матыстчи Педӧсь дінӧ, Мирон Миронэч тшӧтш и. Ньӧжйӧникӧн нетшыштім кияссӧ кымӧссьыс — гырдӧсь кымӧсыс. Мирон Миронэч пӧлясигтыр видзӧдліс ранасӧ, сэсся ыджыд вомыс нӧшта на паськаліс гажа нюмысь:

— Педӧсей, ӧвсьы — кувтӧдзыд эн на кувсьы.

Вӧлӧмкӧ, лэбысь патронӧн чишнитӧма Педӧсьлысь кымӧссӧ. А сылы, дерт, кӧнкӧ, кажитчис, мый веськыда кымӧс шӧрас пуля дзенгис да балябӧжӧдыс петіс.

Да и кодлы эськӧ эз кажитчы тадзи жӧ, сы местаын кӧ быттьӧ?

Но морт коли ловйӧн, и миян серамным зэв ёна петӧ, торйӧн нин кор казьтыштсяс, кыдзи Педӧсей быглясис да лӧвтіс.

Мирон Миронэчлӧн кывъясыс сэсся быттьӧ ляскысисны ёртным дінӧ. Водзӧ вылӧ ми зэв частӧ пондім шулывлыны найӧс: «Педӧсей, ӧвсьы — кувтӧдзыд эн кувсьы».

Но ӧнісӧ кыдзи матыстчыны би дорӧ, оз-ӧ сійӧ бара понды лыйсьыны. Сэсся миянлы яндзим кутіс лоны нывъясысь, и Лёнякӧд полігтыр бӧр сибӧдчим, чукӧртім разалӧм сэрапомъяссӧ. Нӧшта лыяс али оз? Вӧлӧмкӧ, зэв абу лӧсьыд тадзи виччысьны лыйӧмтӧ, кӧть эськӧ, шуам, и некод оз метитчы тэ вылӧ.

Но Педӧсь сійӧ рытнас эз нин матыстчыв би дорӧдз, миян мышъяс сайын век йӧжгылясис. Сэсся мортыд, буракӧ, ва паськӧмнас и водіс узьны. Гашкӧ, думайтіс: нинӧм пӧ, ва гачыд вылын на косьмас, а пуля кӧ розьӧдас кымӧсӧс — он дӧм. Кыдзи менсьым кружкаӧс дрӧб тусьӧн...

Сійӧ рытнас зэр бӧрын лӧньӧм, сӧдзсялӧм вӧр-васӧ нӧшта на пыркнитлісны кык взрыв: коймӧд бригадаысь кык вӧв йирсиганыс веськалӧмаӧсь минаяс вылӧ.

Сідзкӧ, бара на яйыд лоӧ!

Туйӧ петӧмсянь ми быд рыт на пуам вӧв яй.

Дерт, абу ёна долыд миянлы тайӧ яйсӧ сёйны...

Дон-Жуанӧс виӧм бӧрын первойсӧ менам некыдзи оз вӧлі пыр тайӧ яйыс, но сэсся немтор лои пуны, став вӧлӧга миян быри, и быть лои тшӧтш заводитны сёйны.

Весиг Дина лун-мӧд тшыгъялӧм бӧрын тшӧтш пондіс сёйны...

Сӧмын бригадирным, Мирон Миронэч, оз сёй, эз на и видлы. Сійӧ бротӧдчӧ, дивитӧ миянӧс горшасьӧмысь и век мыйкӧ пасъялӧ блокнотас.

Кор мыйкӧ лоліс кутшӧмкӧ вӧвкӧд, сэки, буракӧ, медъёна нимкодьмывліс миян ефрейторным, Кави Батыев. Сійӧ, татарин мортыд, нэм чӧжнас уна вӧв яй нин сёйлӧма. Ӧні со мутшкӧ жӧ юрсяыс неуна и ичӧтджык гримзуль, весиг мугов бандзибъясыс лӧсталӧны госсьыс.

— Вӧвтӧ миян быд семья видзӧ, — долыдпырысь сёрнитӧ Кави. — Мӧскыд этша, а вӧлыд быдӧнлӧн эм.

— Мый тіянлы мӧссьыс, кӧбылаясӧс пӧ лысьтанныд да... — шпыннялӧ рыжӧй Зенич.

— Но и мый, лысьтам кӧ! — порок моз ыпнитӧ Кави. — Кумыс вӧчам сэтысь. Во кутшӧм!.. Тэ кӧ видлін кӧть ӧтчыд, ачыд эськӧ пондін лысьтыны... Гажмӧдӧ, и висьӧмъясысь лечитӧ...

— Ай-яй! — чукрасьӧ Богдан. — Кӧбыла йӧв дорсьыд ме бурджык нин порсь тшӧг маскыльта. Чеснокӧн... От це гарно! — Богдан весиг чупнитӧ гӧрд вом доръяснас.

— Тьпу, поганий! — воча сьӧласьӧ Хан Батый. — Так уж, как зирний баба стал! Зад шьире Геркулеса...

— Зато вона у тоби, як у паршивого козла! — эз ло водзӧсаӧн Богдан. Тадзсӧ шуӧмыс сылӧн стӧчакодь артмис: Кавиыс и збыльысь зэв кос — косьмӧм ловпу кодь, галипе гачыс ӧдва ӧшйӧ сы вылын... И ми ставӧн чермунлім серӧктӧмысь. Ачыс Кави тшӧтш сералӧ и, молодеч, оз лӧгась.

— А миян, комияслӧн, медчӧскыд сёяныс — кӧр яй, — шуӧ Ювеналий. — Начкам том кӧрӧс, кынтыштам, а сэсся вӧсньыдик чӧлӧсъяс вылӧ вундалам, солыштам и нятшкам-сёям. Чӧлӧсъясыс гӧрдӧсь, небыдӧсь, сідзи и сылӧ вомад, и вӧр-ваыслӧн став кӧрыс кылӧ...

— Ульнас? — повзьӧ Кави.

— Сӧмын ульнас! — стӧчмӧдӧ Ювеналий.

— Эй-эй-эй!.. — ӧні нин сьӧласьӧны кыкнан ефрейторыс.

— А мый, видзӧдлӧй, мый кузя ме быдми уль яйтӧ нятшкигӧн! — Зэв збыльысь быттьӧ сӧрӧ Ювеналий. — А видзӧдлӧй либӧ, кутшӧм еджыд да шыльыд чужӧмыс Федялӧн! Либӧ Диналӧн да Сонялӧн, а найӧ, ме тӧда, куш сӧмын уль кӧр яй вылын и олӧны...

Гвардияса ефрейторъяс чуймӧмӧн видзӧдӧны миян вылӧ, быттьӧ вӧлисти на казялӧмаӧсь.

— Да дугды тэ йӧзсӧ бӧбйӧдлыны, мытар! — семдӧмпырысь шуӧ Дина; миян пӧвстысь сійӧ медлют серавнытӧ, и быдторйысь петӧ серамыс.

Ужнайтӧм бӧрын ми, пӧтӧсь да долыдӧсь, пукалім би дорын, видзӧдім билӧн гажаа ворсӧм вылӧ.

Сёрнияс лӧнисны. Меным бара на думайтсис сы йылысь, кутшӧм разнӧй ногӧн олӧны му вылын йӧз, весиг со асланым странаын. Со ми чукӧрмим ӧти би дорын — и рочьяс, и украинец, и комияс, и татарин... Пондім сёрнитны сёян йылысь, и сійӧ, вӧлӧмкӧ, быдлаын абу ӧткодь: порсь яй, вӧв яй, кӧр яй... И оланногыс, дерт, абу дзик ӧткодь: литовецъяс со хуторъясӧн разгысьӧмаӧсь, а рочьяс, комияс и, сиктъясӧ чукӧртчӧмаӧсь; чиганъяс, миян ӧнія моз, таборъясӧн ветлӧдлӧны... Ӧтияс нянь быдтӧны, а мӧдъяс кер лэдзӧны да вӧралӧны... А гашкӧ, тайӧ и бурыс, — думайта, — мый абу ӧткодь быдлаын?.. Сӧмын колӧ бур сьӧлӧмӧн мӧдкодя олысь йӧз вылас видзӧдны... Ӧта-мӧдлысь бурсӧ босьтны... Ӧд ӧні со топӧдіс миянӧс — и ми пондім вӧв яй сёйны, Хан Батыйлысь медчӧскыдторсӧ. А тадзи жӧ кӧ йӧрмим миян войвылын — ковмис эськӧ уль кӧр яй сёйны. И кыдзи на сёйим эськӧ! Быдӧн эськӧ велаліс войвывса моз жӧ...

А вот фашистъяс ставсӧ куш сӧмын ас ногӧныс кӧсйисны вӧчны, та могысь и войнаӧн уськӧдчисны миян вылӧ. Кӧсйисны пазӧдны сымда йӧзлысь оланногсӧ, коді тэчсис нин уна нэмъяс чӧжӧн... Думайта: немечьясыслысь этійӧ кодь шойнаяссӧ колӧ эськӧ дыр кежлӧ кольны, мед став лёк йӧзыс некор эз вунӧдлыны, кыдзиджык помасьлӧны налы войнаясыс.

Гымалӧм-чардалӧм бӧрад войыс сӧдз, сынӧдыс сӧстӧм, ыркӧдӧ ловтӧ, узь да узь сӧмын. Но мыйлакӧ со оз унмовсьыссьы, збыль ӧмӧй мортыс кулӧм бӧрас дзикӧдз бырӧ?

Тадзсӧ менам думыштсис сы вӧсна, мый бара на ме батьӧс казьтышті.

Либӧ и меысь коркӧ сэсся немтор оз коль? Немысь-немтор?.. Али век жӧ, кыдзи шулывліс бабуш, быд мортлӧн эм орт? Коді кольӧ му вылын кулӧм бӧрад?.. Помнита, лэбзяс вӧлі миян керкаӧ бобув, и пӧрысь бабуш ёна вежавидзӧмӧн шуас: «Кодлӧнкӧ со гажыс бырӧма миянысь, ортыс локтӧма...» Да и пондас лыддьӧдлыны кулӧмаясӧс.

Либӧ, гашкӧ, батьӧлӧн ортыс ме дінӧ волывлӧ жӧ? Сӧмын ме ог казяв сійӧс?..

Сэсся ме дыр думайта батьӧ йылысь. Сы йылысь, кыдзи ми коркӧ сыкӧд да нӧшта Найда пон, тадзи жӧ аръявыв, куим войков кежлӧ ветлім чери кыйны. Ветки пыжӧ сӧлім и мӧдім зібъясьны ю катыд. Кыснанасям, куръя вомъясын батьӧ бурскӧ-кулӧмасьӧ, эзысь сьӧма черияс пыж пыдӧсын чеччалӧны, шондіа вӧр-ваыс арся серӧн нин вералӧ...

Узьмӧдчим лыа юрын, кыз лапъяса козъяс улын. Чӧскыд юква панялім, ыджыд бипур жайгӧ... Ме куйла лыс вольпась вылын, видзӧда гажаа ыргысь би вылӧ, енэжын дзирдалысь кодзувъяс вылӧ видзӧдлывла, мыйкӧ юася батьӧлысь. Ме зэв на ичӧт, и этша на тӧда... Орччӧн мекӧд куйлӧ Найда, сылы любӧ жӧ, тӧлка синъясас би югӧръяс ворсӧдчӧны...

Эг и тӧдлы, кыдзи унмовсьыссьӧма. Садьми, а батьӧ абу. Ӧтнам Найдакӧд. И бипурыс ваймӧма. Гӧгӧр сэтшӧм пемыд, кӧть синтӧ сутшкы... Ме зэв ёна повзи, чуксала батьӧӧс...

Видзӧда, сыладорсянь, кӧні юыс сяльӧдчӧ, ловъя би матыстчӧ. Да тайӧ жӧ батьӧ кыбны ветлӧма! Луннас на кыбан пессӧ дасьтылім... Кыбигас пыж нырӧ лӧсьӧдӧм «кӧза» вылӧ биыс пестыссьӧ, и югыд лоӧ, берег дорӧ узьны сибӧдчӧм чериясыд зэв бура тыдалӧны...

Быдса ыджыд наберушка тыр чери кыбӧма батьӧ.

— Повзин, ме абу да? — юасьӧ меліа, ачыс кӧтасьӧма, кыбансьыд ӧд ваыд тюргӧ-виялӧ.

— Повзьышті, но эг ёнасӧ, — ошйыся ме.

Мӧд луннас ми вӧралім Ниаёль шор пӧлӧнӧд. Батьӧ ӧти пельнас вӧлі сьӧкыда кылӧ и озджык велав, кодарын увтчӧ Найда. А ме велала, и меным зэв долыд таысь, мый тадзи отсася батьӧлы.

Кык дозмӧрӧс ми лыйим сэки!

А сэсся узим ёльйывса вӧр керкаын, небось тай аддзис сійӧс батьӧ сьӧд вӧр шӧрсьыс! Ломтім гор, шоныд, саӧссьӧм стенъясыс сьӧд сир моз югъялӧны, нарвывса кос турун дукӧн ӧвтӧ, сьӧла шыдлӧн чӧскыд кӧрыс абу на разалӧма и...

Ме дзикӧдз топӧдча батьӧ дінӧ, сэтшӧм муса сійӧ меным! Лӧсьыд жӧ овны му вылад!..

Ӧні ме куйла кӧртӧн дорӧм военнӧй бричкаын, Лёня другкӧд орччӧн, ылі Литва му вылын. Миянсянь неылын, треугольникъяс кодь кыдз пу крестъяс улын, куйлӧны усьӧм немечьяс... Ю мӧдар бокас, гашкӧ, миян куйлӧны, унаӧн жӧ.

А кӧні куйлӧ батьӧ, ме ог тӧд...

Эрд шӧрын моз, ӧткӧн, сулаліс кутшӧмкӧ зэв ыджыд пу, пашкыр юра. Сы ыджда юрыс пуыслӧн, быттьӧ турун зорӧд ылісяньыссӧ.

Да тайӧ тай нӧ пожӧм вӧлӧма! Сё дивӧыд... Пожӧм и эм! Сӧмын абуджык мукӧд пожӧмъяс кодь. Миян кушинад быдмысь пожӧмъясыд му дінсяньыс кыз увъяӧсь овлӧны, чукыльӧсь-мукыльӧсьӧсь, быттьӧ кодкӧ кыдзсюрӧ шыгрӧдлӧма найӧс. А тайӧ со шапка дінӧдзыс шыльыд и быттьӧ ньӧти оз вӧсняв. Но сы пыдди йывланьыс сідзи и сявмунӧмаӧсь увъясыс быдладорӧ, гырысь и посни, да стволыс ӧтпырысьӧн и бырӧ-помасьӧ, оз вочасӧн йывмы миян пожӧмъяслӧн моз.

— Це пальмовая сосна, — чатрасигтыр шуис Богдан Зенич. — Теперь мы йидімо уже по Латвии.

— Сідзкӧ, Литва помасис! — чиктылӧ Лёня. — Ур-ра!..

— Да ӧд талы, кӧнкӧ, витсё во нин тырис! — век на шензьӧ Дина, сійӧ кӧсйӧ сывнас муртавны кыз пусӧ, но судзас ӧмӧй ӧти мортлӧн сыв?.. Куимӧнлӧн сывныс ковмис!

Абу-ӧ тайӧ великаныс нарошнӧ петӧма татчӧ, кушинас? Мед, багатыр моз, видзны ли мый ли Латвия мусӧ, аслас шензьӧдана мыгӧръясӧн весьӧпӧртны сэтчӧ пырысьясӧс?

И, буракӧ, таысь сылы не этша жӧ нин дӧнзьылӧма: морӧс выйын кымын кузя да зэв джуджыда эшвидзӧ бурдӧм лӧсас, вылітіджык боксӧ косялӧма, буракӧ, снаряд, пуля шерӧн дзенӧбтӧмаӧсь и, улісӧ кодкӧ керавны заводитлӧма.

Но пашкыр юра багатырлы немтор абу мӧрччӧма, век том лыскӧн вежӧдӧ, лыдтӧм-тшӧттӧм лысъясыс, гозйӧн-гозйӧн ӧтлаасьӧмӧн, азыма кыйӧны шонді югыдсӧ, пӧттӧдзыс юӧны сӧстӧм зэр ва, чӧжӧны великанлы пыр выль и выль вынъяс.

А уліас, шонді югӧрӧн серӧдыштӧм гумла пасьта вуджӧр улын, пуритӧ-быдмӧ сук турун, ыркыд сэні, сынӧдыс чӧскыд — и сир-лыс кӧра, и турун-дзоридз кӧра.

Думыштны кӧ, кодъяс нин сӧмын эз пуксьывлыны тайӧ пуыслӧн вуджӧр улӧ, кутшӧм нин сёрнияс эз пансьывлыны тані.

Сэсся ми кузь поскӧд вуджим Рытыввыв Двина. Быдса команда ветліс Даугавпилсӧ карточкаяс вылӧ да кыдзи да сёян-юан судзӧдны.

Латвияса му нинӧмӧн ёнасӧ оз торъяв Литваысь, местаясыс быттьӧ сэтшӧмӧсь жӧ таті. Вӧръяс паныдасьлӧны, а сэсся — хуторъяс, хуторъяс, сиктъяс шочӧсь жӧ... Гашкӧ, сӧмын тані унджык еджгов йӧзыс? Да муясыс налӧн паськыдджыкӧсь и озырджыкӧсь?

Быдлаын вундӧны нянь, муяс вылын тшӧкыда сярвидзӧны чумалияс, кылӧ тӧлалысь шеплӧн косьмысь дукыс да пачын пӧжасьысь тавося няньлӧн сьӧлӧмтӧ шонтысь кӧрыс.

Бур нянь быдтӧмаӧсь латышъяс. Медъя!.. Война вояс чӧжыд, кӧнкӧ, ёна жӧ нин личалісны гач вӧньясыс, мед кӧть бӧр неуна зэлалыштӧны...

Ӧти хуторын, кытчӧ ми сувтім вӧвъясӧс йирсьӧдыштны, олӧма гозъя кыскалісны нянь кольтаяс, доддялӧмаӧсь зэв омӧлиник бычӧӧс, коді визъяліс-ветлӧдліс лёльӧ моз дыша.

Дина шуис:

— Вайӧ отсыштамӧй дядьӧясыслы!

Найӧ эз пондыны пыксьыны. Ми доддялім свежӧйджык вӧвъясӧс и кык бричкаӧн регыд и новлім гумла вылӧ став вундӧмасӧ. Латыш сӧмын вомсӧ паськӧдліс да шуаліс:

— О, какие щудесные кони!

Лӧз синъяс сертиыс вӧлі бура тӧдчӧ, кутшӧм окота сылы, мед эськӧ аслас вӧлі кӧть ӧти татшӧм вӧв!..

Найӧ мырдӧн нуӧдісны миянӧс керкаас: пажнайтыштам пӧ, мый енмыс сетіс.

Буракӧ, оз омӧля овны, абу на ёна пӧрысьӧсь, ар ветымынаӧсь гозъя, уджавны вермӧны на — нянь унакодь быдтӧмаӧсь и скӧт видзӧны. Кӧзяиныс ас кыӧм ной гача, сэтшӧм жӧ шляпаа, гӧтырыс — мича сера сарапана.

Но керка пытшкӧсыс менӧ шензьӧдіс, и медсясӧ — му джоджнас, кӧть эськӧ сійӧ и гумла кодь топыд вӧлі. Но ӧд му джоджыд му джодж и эм! Буса, сӧстӧмлунтӧ он перйы сэтысь...

Миян вокъяскӧд эськӧ лӧгным ёна петавліс гортысь паськыд плакаяса джоджъяснымӧс вуштігӧн, но сы пыдди мыськалӧм бӧрас зэв любӧ лоліс: гӧгӧр, кыдз шуласны, йи да вольк, джоджыд лым кодь еджыд лоӧ, керкаад сынӧдыс гыма зэр бӧрын моз сӧстӧм, лолавсьӧ кыпыда...

Латыш гозъя вайисны миянлы небыд шобді тупӧсьяс да быдӧнлы — кружкаӧн йӧв. Сёйӧй пӧ...

Ме вом тырӧн вазниті пушыд тупӧсьсӧ, сэсся чурсниті муртса нӧгылясьыштӧм йӧв и... лолӧй быттьӧ райӧ веськаліс.

Ме чайтлі, мый свет вывсьыс дзикӧдз нин бырӧма татшӧм чӧскыд сёяныс, но со тай, вӧлӧма на...

Войнаӧдз миян, гортын, быдтылісны жӧ шобдітӧ, но няньыс татшӧм еджыдыс да небыдыс эз артмыв. Гашкӧ, сы вӧсна, мый гожӧмным дженьыдджык, да мыйкӧ озджык судзсьы тырбура кисьмыны тусьыслы?..

Латвиялысь рытыв-лун пельӧссӧ вуджигӧн ми уна вӧв эгӧ воштӧй. Кывсьыліс, мый ӧткымын бригадаясысь гусялӧмаӧсь жӧ вит-ӧ-квайт вӧв, кодлысь войнас, а кодлысь и луннас, но лыйсьытӧг...

Миян бригадаын ӧти вӧлӧн этшаджык жӧ лои.

Ми буретш вӧлі купайтӧдам вӧвъяснымӧс Дубна юын. Друг ӧти чибӧ, ва шӧрас моз, пондіс лёкысь ызъявны да мисьтӧм гӧлӧсӧн гӧрдлыны. Видзӧдам, сибдӧма мыйӧкӧ. Морт куим-нёль вартчим, суналам. А сэні — танк, миян, лыанас джынвыйӧ кыскӧма. Вӧвнымлӧн сибдӧма кокыс буксирнӧй трос костӧ; повзьӧм вывсьыс, коньӧр, ёнджыка чепӧсйӧма и чегӧма кокыс. Ӧдва и мездім...

Лоис начкыны сэсся, оз вермы муннысӧ да. Яйсӧ эгӧ жӧ сдайтӧй латышъяслы, кӧть эськӧ Мирон Миронэчлӧн чужӧмыс и ёна пемдӧдліс. Блокнотас мыйкӧ вель дыр пасъяліс мортыд и.

Вӧлі шоныд на, вӧр-ваыс муртса на вӧрзис аръявыв, ми эгӧ кынмалӧй, сёйны век на вӧлі ӧттор-мӧдтор и, яй сорыд, вӧвъяслы турун кокниа на жӧ сюрис, — и ми гажапырысь гургим-рӧдтім тӧдтӧм муяс пыр ылі гортлань.

Ме пыр ёнджыка и ёнджыка велалі Дина дінӧ. Меным окота лои быд здукӧ лӧсявны сыкӧд ӧтлаӧ, дугдыштлытӧг меліавны сійӧс синъясӧн, кыйны сылысь видзӧдласъяссӧ да сэки кывны, кыдзи морӧсын мыйкӧ зэв лӧсьыдпырысь муткыртчӧ, быттьӧ мыйкӧ сылӧ сэні. Меным окота лои быд здукӧ кывны сылысь гӧлӧссӧ, сылысь серамсӧ, коді гажмӧдліс весиг пырджык век зумыш Мирон Миронэчӧс...

И мый кӧть эз вӧчлыв Дина, ставыс меным сэтшӧма кажитчыліс, и ме сьӧлӧмсянь эски, мый тадзисӧ, сы моз меліасӧ да тӧждысянаасӧ некод сэсся оз сяммы вӧчны. Ни ӧти морт став свет пасьталасьыс!

Со сійӧ идзасысь вӧчӧм зуӧн шор дорын мыськалӧ Биа Бордаӧс; гач кокъяссӧ пидзӧсӧдзыс пуджӧма, кок пӧкъясыс кызіникӧсь, зумыдӧсь, сойяс сертиыс дзик еджыдӧсь... Сыналӧ Биа Бордалысь мегӧлӧн кодь чикыльӧсь гӧнсӧ, кос лыс рӧма югыд гӧнсӧ, лӧсьӧдлӧ кодзула кымӧс вывсьыс тшӧтшӧдӧм бурысьсӧ, и мыйкӧ варовитӧ сыкӧд, а мӧдыс долыдысла куньӧма синъяссӧ, ниртчӧ-топӧдчӧ аслас нянькаыс дінӧ...

А меным сэтшӧм окота лоны Биа Борда местаын да став вир-яйӧн кывны нывлӧн пельк кияслысь шоныдсӧ!..

Со сійӧ кыӧ дзоридзьясысь юр кытш, и кузьмӧс чуньясыс сэтшӧм пелька пысавлӧны дзоридзьяссӧ, и найӧ ньӧти оз нырсьыны-нӧйтчыны, ставныс ортсыӧ банӧн лоӧны да уна рӧмӧн сідзи и ломалӧны.

Но и тайӧ юр кытшыс веськалӧ Биа Бордалӧн шуда юрӧ. Бур нин кӧть, мый оз Хан Батыйлӧн сьӧд юрӧ!.. Сылӧн тай век сюрӧ кадыс Дина дінын гартчыны.

А со Дина, Соня дінӧ нёровтчӧмӧн, тшӧтш сьылӧ сыкӧд, и кӧть гӧлӧсыс, гашкӧ, абуджык Сонялӧн кодь нюркйӧдлана, но меным век жӧ кажитчӧ лӧсьыдджыкӧн, шоныдджыкӧн, и ме кыла сӧмын сылысь сьылӧмсӧ...

Тадзисӧ кӧ эськӧ сійӧ ме дінӧ нёровтчис, мекӧд кӧ ӧтлаын эськӧ сьыліс...

Со сійӧ би дорын гудралӧ паньӧн пусьысь рок, тшыныс пуркнитлӧ чужӧмас, сёйӧ синъяссӧ, сійӧ заводитӧ тільны найӧс шуйга ки мышнас... А меным окота тӧвсӧ кӧртвомавны, веськӧдны мӧдарӧ, мед сійӧ эз ыргы кыдзсюрӧ, мед эз сёй Диналысь синъяссӧ.

Но тӧлыс оз кывзысь менсьым, водзӧ на гудралӧ-вильшасьӧ.

Со сійӧ, кок чуньяс вылас кыпӧдчывлӧмӧн, шлеяалӧ гырысь вӧвъясӧс, Машакӧд доддялӧны найӧс кыз вожа бричка дінӧ... Меным жальӧсь найӧ, торйӧн нин Дина жаль... Мен окота шуны сылы: «Вай тэа-меа ӧти бричкаӧ пуксям! Сэки ме став сьӧкыд уджсӧ век ачым понда бергӧдны!»

Но ме ог лысьт тадзисӧ шуны, ӧтитор кутӧ менӧ. Аслам важ йӧйталӧмӧй кутӧ менӧ, Дина водзын мыжӧй... Меным век казьтывсьӧ Победа лун, стӧчджыка кӧ — сэкся войыс, и менӧ быттьӧ кӧдзыд ваӧн ыркӧдӧны... Меным, татшӧмыслы, тшыксьӧмаыслы, яндзим Дина дорӧ сибӧдчыны... Ӧд и ачыс сійӧ, кӧть эськӧ и ылӧсас, гоз-мӧдысь крукыштліс нин менӧ важсьыс...

Но сэк жӧ менӧ кыскӧ и кыскӧ сы дінӧ, ог вермы ме ачымӧс кутны...

Лунысь-лун ме пыр ёнджыка майшася да песся, быттьӧ вӧрса пӧжар вылын воча воысь бияс костӧ йӧрмӧм кӧр.

Мыйла нӧ ме сэки, Победа луннас, сэтшӧма юи! Да ылалі, кытчӧ оз ков!..

Мыйла нӧ менам ставыс век мӧдарӧ артмӧ олӧмас — кӧсъя ӧтитор вӧчны, а артмӧ дзик мӧдтор?

А Лёня небось оз пов Машакӧд мусукасьны. Быттьӧ сідзи и колӧ налы, быттьӧ нэм чӧжыс нин тӧдсаӧсь.

— Тэ ёна радейтан Машасӧ? — юалі ме ӧтчыд друглысь.

— Код тӧдас, — шпыньмуніс сійӧ. — Ныв тай-а... Меным медтыкӧ ныв вӧлі.

— Сэсся кӧть коді? — шензя ме.

— А мый нӧ! — жеръялӧ Лёня, аслас беринъясыс чужӧмас бара на пондӧны лӧставны.

— А тэ, видзӧда да, ёна нин велалӧмыд нывъяс дінас. Неважӧн на быттьӧ заводитін-а. Он и пов сэсся?

— Хы — пола! Ме, Федя, казялі нин: нывтӧ кымын ёнджыка чабралан, сымын сылы кажитчӧджык.

— Эн сӧ-ӧр! — дзикӧдз чуйми ме.

— Юав кӧть Ювеналийлысь, он кӧ меным верит, — зэв збыльысь сёрнитӧ Лёня. — Тэ тай, мӧмӧт моз, нач толькӧ синъяснад сёян Динатӧ-а. Тадзинад, он и тӧдлы, ныр увсьыд пышйӧдасны. Кыдзи Наташатӧ Лукабанядорад...

Лёнялӧн казьтыштӧмыс яндзимӧн и дойӧн сотыштӧ менӧ, но ме тшӧтш и казяла, мый тайӧ дойыс сӧзасьӧма нин менам лов пытшкын.

Сэсся ме думайта: а оз-ӧ, мися, Машаыс ёнджыкасӧ кажитчы Лёнялы сы вӧсна, мый видзӧ сійӧс не сӧмын зон туйын, но тшӧтш и пи туйын, мам моз тӧждысьӧ сы понда?

А Ювеналий миян зэв частӧ вошласьны кутіс. Начальствонад лои да, эзджык понды кежавлыны миян дінӧ. Некымынысь тӧдчымӧн гажаӧн воліс.

Регыд мысти сійӧ пондіс тшапитны «молния» замока кожанкаӧн, и кабураын наган ӧшалӧ. Армиясьыс вайлӧм картузыс выль на и, сӧмын звездатӧм.

Воас Дон-Жуан кодь кымын жӧ яла нитш рӧма вӧв вылын, и любӧ видзӧдны сы вылӧ. Быттьӧ полководец Ювеналийным! Александр Македонский! Сӧмын, дерт, сылӧн пистолетыс эз вӧв.

Колоннаса начальник Сметанин миян дырйи гоз-мӧдысь ошкис Ювеналийӧс. Сійӧ пӧ став оборона вӧснаыс тӧждысьӧ: не сійӧ кӧ пӧ, код тӧдас, мыйта вӧв нин воштім.

Но миян бригадирным, Мирон Миронэч, та вылӧ вочавидзигмоз, бӧртинас шуасис-бротӧдчис:

— Эн-ӧ ті, начальникъяс, лышкыдаджык пондӧй овны? Толькӧ вот, ерӧмакань-вакукань, абу гӧгӧрвоана, код тшӧт весьтӧ тайӧ лышкыдасьӧмыс?

Но, гашкӧ, сійӧ завидьысла тадзисӧ шуасьӧ? Либӧ лӧгыс петӧ, мый ӧні сылы аслыс лоӧ тшӧтш ноксьыны и Ювеналий пыдди. Сонялы отсасьны и став бригада вӧсна тӧждысьны.

Сідзсӧ зэв зіль старикыс, быдлаӧ судзсьӧ. Сӧмын тай век мыйкӧ пасъялӧ блокнотас-а? Видзӧдлыны эськӧ коркӧ!.. И вӧв яй некор оз сёй, ачыс торйӧн пусьӧ... Но мед, олӧмад тай быдӧн ас ногыс йӧйталӧ...

Ювеналий сетіс меным куимсё шайт, кодӧс коркӧ удждыліс да ворссис пароход вылын. Тайӧ меным зэв лада лои! Ме ньӧби гвардияса ефрейтор Богдан Зеничлысь трофейнӧй ботинкияс — ён кучикысь вурӧмаӧсь, пӧтшваясыс шпал кызтаӧсь, а гӧленьясыс дзонь куим метра кузьтаӧсь, кӧть сэсся найӧс кокчӧр гӧгӧрыд гарт, кӧть, турок моз, вӧнясь найӧн. Зэв бур гӧленьяс, а нимыс налӧн — обмотки!

Сэтшӧм рад ме лои тайӧ добрасьыс! Ӧд матыстчыны нин пондіс ар, а ме вӧлі туфлиа, гусялісны сапӧгъясӧс да. Ӧні менам, тайӧ австрийскӧй ботинкисьыс ӧтдор, вӧлі тшӧтш и тулыс-арын новлан литовскӧй пальто, кодӧс вайліс Ионас. Сэсся эз на менам дзикӧдз киссьы американскӧй пинжакӧй. Сэсся роч ной гачӧй эз жӧ на вошты серсӧ...

Со мыйта государство кӧмӧдісны да пасьтӧдісны менӧ, и ӧдвакӧ ӧні ме кынма, войвывса мортыд.

Абу тайӧ ӧні менам медыджыд тӧждысьӧмыс!..

Аслам выль формаӧн — а кыз пыдӧса ботинкияснад ме быттьӧ быдмышті, ыджыдджык лои — ме ёнджыка понді гӧгравны Дина дорын. Кӧть ог и вешйыв ме сы дорысь, лун кӧть вой сэсся. Нӧшта нин сы вӧсна, мый кыдз сӧмын вешйышта, менам местаӧ пырысь-пыр жӧ веськалӧ писькӧс Батый.

Менам лӧг пуӧ-петӧ хан вылӧ. Думысь быд ногыс лӧсьӧдла, кыдзи эськӧ кӧдзӧдны Дина дінысь автомата ханӧс. Тшӧтш и зэв яндзим меным — ог лысьт висьтавны аслам вийсьӧм йылысь ни ӧтиыслы, ни мӧдыслы.

Но сэсся ме эг кут вермыны терпитны — мыйкӧ, мися, колӧ вӧчны. Ми буретш вӧлі узьмӧдчыны лӧсьӧдчам. Дина отсасис меным чукӧртны чом майӧгъяс.

— Дина, — шуа, — а мый эськӧ Батыйыс тэ бӧрысь век вӧтлысьӧ? Ӧлӧдін эськӧ, мед эз сюйсьы кытчӧ оз ков...

Быттьӧ сідз-тадз сёрнита ме, шмонитӧмӧн моз, а ачым ёсьта пипу майӧг.

— А мый могысь нӧ эськӧ меным вӧтлыны мортсӧ? — кыла ме Диналысь воча кывсӧ. Гӧлӧсыс сылӧн наян, абу кӧ ещӧ серамвыв лэптана. — Немторла меным сэтшӧм бур йӧзсӧ ас дінысь вӧтлынысӧ, — нарошнӧ тӧдчӧдӧ Дина.

— Быттьӧ сылы мукӧд нылыс оз тырмы...

— А тайӧс тэ ассьыс сылысь юав...

— Сідзи кӧ... Сідзи кӧ ме ачым мыйкӧкерта, — юрӧс лэптывтӧг, личкыштӧмӧн ыршася ме.

— Тэ? — шензьӧ Дина. Быттьӧ ме — небыд нямӧд и немтор ог вермы вӧчны. Быттьӧ менам ни юр, ни ки абу.

— Ме дерт. Коді нӧ сэсся.

— Дивӧ тай, — дӧжнасьӧ Дина. — Мый нӧ эськӧ тэ верман «кертны»?

— Сэки аддзылан, — ыршася ме, кӧть эськӧ аслам немтор на абу юрын.

Дина сутш кежлӧ падмылӧ, а сэсся быттьӧ и дӧзмыштӧ:

— Кутшӧм вед доброхот петӧма! Мед сэсся сы дырйи мӧдкӧд и сёрнитны эн лысьт сэсся. Да кутшӧм нӧ тэ меным тшӧктысь? Бать али мый тэ меным?

— Бать не бать... а толькӧ вот видлы ещӧ... — меным яндзим и лӧгӧй петӧ, и ог тӧд ме, мый нӧшта шуны. Ме шамырта моздорӧ кералӧм майӧгъяс да котӧрӧн муна Дина дінысь. Мед сэсся, колӧкӧ, думайтӧ ачыс, менам тай ӧлӧдӧма лоис... А асывнас миян бригадаын лоис «чепе». Тадзи военнӧй ногӧн донъяліс Богдан Зенич. Чрезвычайнӧй происшествие лои.

Узьӧм-шойччӧм бӧрын кутім лӧсьӧдчыны водзӧ туйӧ, а Кави Батыев, миян повтӧм ефрейторным, некыдзи оз вермы аддзыны ассьыс автоматсӧ. Боевӧй оружиесӧ, кодӧн сылы колӧ дорйыны-видзны вӧвъясӧс! Миянӧс тшӧтш и.

Первойсӧ шӧйӧвошӧм Кави корсьысис ӧтнас. Сэсся сійӧ вашкӧдчыштіс Богдан Зеничкӧд, да пондісны шарйысьны кыкӧн. Сэсся, видзӧда, лукйысьны пондіс и Ювеналий, коді миян дінын жӧ узис.

Регыд мысти ефрейторӧс суӧм ускӧттьӧыс лои тӧдса ставлы и ёна шызьӧдіс бригадаӧс. Абу ӧд тшак ва тайӧ... Боевӧй оружиетӧ воштӧмысь оз пондыны шыльӧдны юрси ньылыдыд...

— Кывзы, Кави, — мӧвпалігтыр сёрнитӧ Лёня. — А, гашкӧ, тэ сійӧс тӧрыт нин воштін? Кор тай, зэрмис да, зэв ӧдйӧ гӧнитім туй кузяыс?

— Ни болтай!! — горзӧ Кави Батыев. — Рытнас пост вылын сулалі, киын куті.

— Ок, вунӧді тай, сулалін и эм... — ӧти кывъясьӧ Лёня. Сэсся сійӧ друг кучкыштӧ кинас юрас. — Сулав, Кави!.. Да тэ ӧд сійӧс, кӧнкӧ, вунӧдін эстчӧ... но, кор тай вӧрас кежалін... ас могсьыныд... Вай жӧ тэ видзӧдлы пуяс сайсьыс... Ме чайта, сэні тэнад пӧпӧшаыд куйлӧ, асьтӧ корсьӧ...

Ставӧн гусьӧникӧн киксьӧны-сералӧны, кӧть эськӧ, шуам, делӧыс ньӧти абу серам петкӧдлана.

А Дина лӧгпырысь видзӧдлывлӧ ме вылӧ, быттьӧ пӧсь пӧимӧ кӧсйӧ пӧртны менӧ видзӧдласнас. Но мыйла буретш менӧ?

Бара лукъям-корсям быдлаысь, ми Лёнякӧд тшӧтш и. Сьӧлӧмсянь корсям. Быттьӧ абу «пӧпӧша» вошӧма, а ичӧтик ем. Кӧні нӧ мый сійӧ, сӧтанаыд, сыліс али мый? Али кӧинъяс пышйӧдісны, мыйкӧ чӧскыдтор пыдди?

Матӧвоӧм Кави, видзӧда, котӧртӧ понӧльяс сайӧ. Дерт, йӧз син водзын сылы яндзим сэтчӧ муннысӧ, но нинӧм он вӧч. А Дина, видзӧда, вашкӧдчӧ Ювеналийкӧд, мӧдыс сэсся пыр жӧ матыстчӧ ме дінӧ.

— Федя, збыльысь ӧд, кытчӧ нӧ эськӧ пушкаыс вермис воштысьны? — Ювеналий мудера чикыртлӧ син пӧвсӧ. — Эн-ӧ ті Лёнькакӧд тешитчӧм могысь мыйкӧкертӧй?

— Ми абу на дзик йӧйӧсь, мед тадзи тешитчыны, — воча шуа.

— Сідзкӧ, некутшӧм мыж тіян абу? — оз лэдзчысь Ювеналий.

— Миянлы сідз уджыс тырмӧ, пӧпӧшанад дуртӧг...

— Видзӧдтӧ, Федя, мунны миянлы колӧ, тэрмасьны... А кыдзи мунан? Кытчӧдз оз сюр автоматыс, ми огӧ вермӧй мунны. Оз кӧ сюр — Кавиыслы трибунал лоӧ, пропадитас мортыс...

— Ме неуна гӧгӧрвоышта жӧ тайӧс, — шуа сылы. — Но, гашкӧ, Кавиыс кытысь оз ков корсьысьӧ? Понӧльяс сайысь да мый да?.. А ме казялі: сійӧ оз и вешйыв Динаяслӧн бричка дорысь. Эз-ӧ сэтчӧ вунӧд ассьыс пӧпӧшасӧ?

Ювеналий наяна шпыннялӧ. Сэсся найӧ Динакӧд корсьысьӧны нывъяслӧн бричкаын. И колӧ жӧ! Сюрӧ сэтысь шудтӧм автоматыс! Сідз шуи, а со кыдзи тӧдсьӧма менам...

Кави бӧр петӧ понӧльяс сайысь. Но мыйӧн сӧмын казялӧ Ювеналий ордысь автоматсӧ, уськӧдчӧ сы дінӧ, нетшыштӧ кисьыс, пӧся видзӧдӧ, видзӧдӧ, сэсся, муса кагаӧс моз, топӧдӧ морӧс бердас... Пырысь-пыр жӧ сэтшӧм шуда лоис миян Хан Батыйным. Но тшӧтш и шӧйӧвошӧма, буракӧ, оз и тӧд, мый думайтны. Гӧгрӧсмӧм синъясӧн видзӧдӧ то Ювеналий вылӧ, то Дина вылӧ, то ме вылӧ...

— Ок и паметь жӧ эськӧ тэнад да, Батый, — довкйӧдлӧ юрнас Ювеналий. — Мися жӧ тэ куш сӧмын тайӧ бричкасӧ и видзан.

Лӧсьыда шуис Ювеналийыс, молодеч!

Дина чушнитіс да вешйис ылӧджык. Но мынан ӧмӧй тадзинад ёсь кывъя йӧзысь: найӧ быд ногыс пондісны чуткавны и Динаӧс, и менӧ, а медсясӧ, дерт, Кавиӧс. Но сэсся кыліс Мирон Миронэчлӧн кыза горӧдӧмыс:

— По коня-ам!

И бара ми рӧдтам водзӧ. Миянлы Лёнькакӧд зэв нимкодь. Ми лӧсьӧдлам ӧта-мӧднымлы синъясӧс, казьтылам, кыдзи хан корсьысис понӧльяс сайын да гажаа сералам... А мукӧдъясыс мед сэсся асьныс думайтӧны, кыдзи да мый ставыс лои...

Дыркодь манитчим Синяя да Исса нима юяс вуджигӧн. Сы вӧсна, мый посъяссӧ вӧлі жуглӧмаӧсь, а война помасьӧм бӧрас абу на удитӧмаӧсь выльсӧ вӧчны.

Но сы пыдди ӧні ми петім Россия му вылӧ! Бӧрӧ колисны Литва да Латвия.

Татысянь салдатъяс эновтӧны миянӧс. Татысянь ми некодӧн видзтӧг пондам гӧнитны гортлань — кӧдзыд лов шыӧн матыстчысь арлы паныд.

Бригада кодьӧн шуим вӧчны салдатъясӧс колльӧдан рыт. Ӧд мортъясыс сэтшӧма тӧждысисны миян вӧсна, сымда вой лючки эз узьны, весиг и пуляяс улӧ веськавлісны.

Быдлаӧ удитысь Ювеналий кыськӧ бара на судзӧдыштӧма водка — вом тырӧн морт вылӧ.

— А закуска лоӧ миянсянь! — падъявтӧг шуисны гвардияса ефрейторъяс, быттьӧ важӧн нин та йылысь думайтӧмаӧсь.

Найӧ матыстчисны бригадир дінӧ, и шурыд Хан Батый ылісянь заводитіс:

— Мирон Миронэч, миян эскадронын эм кык чаньпи...

— Но эм, мый сэсся, — чатӧртчис мӧдыс, кыз лапъяса синъясыс лоины тӧждысянаӧсь.

— Найӧ некоднанныс оз пырны вӧвъяслӧн списокӧ, — шуис Кави: — Чужисны неважӧн на...

— И ми, салдатъяс, вермим и не сетны найӧс тіянлы, — тшӧтш шыасис Богдан: — Вермим вузавны найӧс...

Мирон Миронэчлӧн нырбордъясыс лыбыштісны.

— Он-ӧ ті, ерӧмакань-вакуканьяс, кӧсйӧ нуны сьӧрсьыд чаньяссӧ?

— Мый ті! Мыйла нуны! — пондісны ӧвтчыны кияснас ефрейторъяс.

— Ми хотім маненько шашлык жарит, на памить, — мича ныв моз нюмъялігтыр шуис Кави.

Мирон Миронэчлӧн вылыс парйыс сьӧкыда лямӧдіс улісасӧ, весигтӧ вирыс чепӧсйис чужӧмас.

— Да ті нӧ мый? Ті нӧ дзикӧдз йӧйминныд али мый, ерӧмакань-вакуканьяс? — горӧдіс сійӧ ефрейторъясӧс окуляр кодь синъяснас сотігтыр. Меным весиг кажитчис, мый сійӧ дась уськӧдчыны на вылӧ кутш моз. — Шашлык налы ковмӧма... Да ті нӧ юрнад думайтанныд али мыйӧн?.. Он ӧмӧй аддзӧй, мый вӧчсьӧ гӧгӧр?.. Став йӧзыс ныр вылас усьтӧдз пессьӧны... Усурныс орӧма война чӧжнас... Быд вӧв зарни дон сулалӧ... А найӧ пондасны шашлык жӧритны... Тьпу!

Ок и пузис жӧ бригадирным. Татшӧмнас ме сійӧс некор на эг аддзыв.

Миянлы, ставнымлы, зэв яндзим лои. Сулалам юръясӧс ӧшӧдӧмӧн, муӧ видзӧдам. Но со шыасис Педӧсь, сы ордын вӧлі ӧти чаньыс, Кӧпыл нимаыс:

— А сідз жӧ здокнитас Кӧпылыд! Мамсӧ дзикӧдз матӧ воштіс и, мамыс сыкӧд тшӧтш вермас здокнитны... Зӧрыд ӧні бырис да.

— Этшаджык узь, а бурджыка верд дай! Сэки оз «здокнит»! — ырыштчис Педӧсь вылӧ Мирон Миронэч. — А чаньсӧ начкыны ог сет! Толькӧ видлӧй, ставнытӧ судита!

Ювеналий пондыліс серамланьӧ бергӧдны делӧсӧ:

— Эштіс тай! — шуис шпыннялігтыр. — Война чӧжӧн Россиялӧн гӧг вужйыс эз ор, а ӧні сэсся, буракӧ, ратшмунӧ нин. Урӧс чаньтӧ кӧ сёям...

— Абу орӧмын делӧыс, Ювеналий, кыдз тэ тайӧс он гӧгӧрво... Зонкаяссьыс кӧть эськӧ яндысинныд... Тадзи ӧмӧй колӧ велӧдны найӧс овнысӧ? — Сэсся Мирон Миронэч друг бергӧдчис меланьӧ:

— Видзӧд, Мелехин, мый керӧны, а? Ерӧмакань-вакуканьясыд, а? А вед воас кад, юаласны миянлысь! Кытчӧ пӧ вӧвъяссӧ воштінныд? Быд вӧв йылысь юаласны?.. Сэки мый ті шуанныд, шашлыкасьысьяс?..

Эз артмы миян виччысяна гажыс салдатъяскӧд янсӧдчигӧн. Кӧть эськӧ и ефрейторъяс пасьталісны сы кежлӧ бур туйын новлан форманысӧ, мичаа югзьӧдісны «За отвагу» да «За Варшаву» медальяснысӧ. Кӧть эськӧ и винатор тшӧтш вӧлыштіс, да и шашлыктӧг на закуска сюрис... Кӧпыл вӧсна вензьӧм став гажсӧ торкис...

Мирон Миронэч весиг эз и пуксьы миян дінӧ — ӧтнас бокын куткырвидзис-сёйис. Ме кыйкнитлывлі сы вылӧ синъясӧн да эг и куж, мый думайтны: быттьӧкӧ и прав сійӧ, но быттьӧкӧ и этшсӧ тӧдтӧг жӧ нин вывтіасьӧ.

Бӧртинас, кор нин ми пондім мунны Россиялӧн дзикӧдз кисьтӧм-пазӧдӧм му кузя, ме сьӧлӧмӧн гӧгӧрвои, мый прав вӧлӧма Миронэчыс.

Сӧмын тай сэки жӧ и усис Педӧсьлӧн Кӧпылыс...

А Хан Батый дзикӧдз жугыльмис. Кӧнкӧ, думайтӧ, мый сы понда, ӧтнас понда, тадзисӧ лоис. Янсӧдчам пӧ да, кутасны ещӧ куш сӧмын лёкӧн казьтывны, шашлык вылӧ горшасьысьӧн...

— Дугды, Кави, аддзӧмыд тай мыйысь шогавны, — сьӧлӧмсянь шуа сылы. — Бур морт тэ вӧлӧмыд... Повтӧм и... Эн сӧмын лӧгав миян вылӧ, мыйкӧ кӧ не сідз лои... Ӧд со мыйта ӧтлаын мунӧма лои... Ми тэнӧ век бурӧн пондам казьтывны... Став бурсӧ и шудсӧ тэныд, Кави...

Сылӧн нормӧмӧн нюкырмунліс чужӧмыс, мыйысь чим сьӧд синкымъясыс дзикӧдз ӧтлаасьлісны да лоины быттьӧ нӧшта на сукджыкӧсь... Сэсся и шуис меным:

— Пиристань, Федя, што ты... Менымсӧ нин мыйысь лӧгавны?.. Велалі ме тіян дінӧ... Сэтшӧма... Ӧні весиг гажтӧмыс босьтіс... И аслым, Федя, окота лоис мунны гортӧ... Сэтшӧм окота!.. Вӧвъяс видзны. Турун ытшкыны. Кумыс юны. Мамӧӧс кывзыны. Нывкӧд сёрнитны, орччӧн пукавны сыкӧд... Асылын петук садьмӧдӧ тэнӧ, а оз военнӧй команда — па-ды-еоом!.. Куим во воюйті, быдторыс жӧ вичмис. А бара на со лоӧ служитны...

— Регыд, гашкӧ, демобилизуйтасны нин, — сьӧлӧм сета ме.

— Ог тӧд. Ӧдвакӧ регыдсӧ, миян восяясӧдз ылын на...

— Эн шогав, Кави, регыд ми тіянӧс вежам.

— Вежанныд эськӧ да, служитныд быдӧнлы ковмас. Но ни спиши, успиишь тянут лямка, ты молодой ишшо...

Сэсся, виччысьтӧг, сылӧн дзирдыштісны синъясыс:

— Федя, а тут раз ты пирипрятал автумат?

Ме, дерт, виччыси сысянь татшӧм юалӧмсӧ.

— Мый нӧ сыысь, ме кӧть коді... Эз тай вош-а... Абу ӧмӧй тайӧ главнӧйыс, Кави?

— Ну и ладна, — серӧктыштігмоз шуис Хан Батый. — Ме зэв бура гӧгӧрвои, мыйла сэки тадзисӧ лои. Зэ-эв бура! Тэ, Федя, и водзӧ вылӧ некодлы эн сет ассьыд Динушкатӧ. Бульно хороший девка. Видз Динушкатӧ...

Ме пӧся кутлі Кавилысь зумыд кос кисӧ.

Ӧні туй пӧлӧн местаясыс лоины кушджыкӧсь, вӧръяс пӧшти абуӧсь, баддя-ловпуа діяс сӧмын паныдасьлӧны сёнъяс пӧлӧн. Хуторъясыд, дерт, тані абуӧсь жӧ. И сиктъяс пӧшти оз тыдавны — ставсӧ сотӧма война...

Мунан-мунан тадзи, видзӧдан — сюръяӧ тувъялӧм пӧвйӧ гижӧма: «Ивановка» либӧ «Петровка». Турунзьӧм туй кежӧ сылань. Пыран верзьӧмӧн, и сьӧлӧмыдлы дзескыд лоӧ морӧсад. Сикт местаас сӧмын пач трубаяс сулалӧны, зэв уна труба, сьӧдӧсь, саӧссьӧмаӧсь пӧжарысь.

Ни йӧз абуӧсь, ни скӧт абу, кӧнсюрӧ сӧмын тшыг каньяс нявзӧны. Да арся тӧв омлялӧ скелетъяс моз сулалысь пач трубаясын. Да быдмӧ лёк турун.

Муыс, уна нэмъяс чӧжӧн вынсьӧдӧм муыс, вирӧн да пӧсьӧн киськалӧм муыс, оз вермы сідзтӧ овны. Сылы век окота мыйкӧ быдтыны, мыйкӧ пычкыны ас пытшсьыс шонділань. И со сійӧ пычкӧ кӧть нин тайӧ лёк турунсӧ...

Кежалан Петровкаӧ — сэні сідзи жӧ. И сьӧлӧмыд нӧшта ёна доймалӧ. И войнаыслӧн страшнӧй мыгӧрыс нӧшта сьӧдджыкӧн да шуштӧмджыкӧн кажитчӧ, нӧшта пежджыкӧн да ковтӧг изысь-пазӧдысьӧн кажитчӧ...

Кор нӧ тайӧ нырӧм-чишкалӧм кушинъясас бӧр ловзяс олӧмыс?! Кор нӧ водз асылын бара пондасны чуксасьны петукъяс? Кор нӧ бӧр кутас кывны пач трубаясӧд петысь пӧсь няньлӧн сьӧлӧмтӧ бурмӧдысь кӧрыс?

Уналаын аръявывлань чусмыны заводитӧм му эжсӧ кыдзисюрӧ вундалӧмаӧсь окопъяс, помтӧм окопъяс. Быттьӧ пӧрысь стариклысь чужӧмсӧ быд ногыс кӧрӧмаӧсь мисьтӧм чукыръяс...

Найӧс некодлы на жӧ тыртнысӧ да шыльӧднысӧ. Шыльӧдысьясыс, гашкӧ, важӧн нин сісьмӧны окоп пыдӧсъясас, и наысь тшӧтш петӧ турун...

Коді нӧ ставсӧ тайӧс шыльӧдас да бӧр няня муӧ вӧчас? Кор нӧ тайӧс лоӧ вӧчӧма?

Джынвыйӧ сотчӧм машинаяс, сыри-леткиӧдз чашмунӧм броняа танкъяс, няжмунӧм тушаа пушкаяс, лёльӧяс моз нырнаныс муӧ сатшӧм самолётъяслӧн эзысь корпаясыс, сімӧм патрон чукӧръяс, ваӧн тырӧм вижӧдӧм каскаяс, сісьмӧм тшак дукӧн ӧвтысь блиндажъяс, бытшласьысь сутугаӧн потшӧм «йӧръяс», кытчӧ рисуйтӧма лыясӧн кресталӧм юр чашка да гижӧма: «Осторожно, не разминировано!» — войналӧн кутшӧм сӧмын пас оз паныдасьлы миянлы...

Ставыс эм, сӧмын тай ловъя олӧмыс зэв этша кольӧма гӧгӧр!

Миян таборным сьӧкыдпырысьджык пондіс мунны, ёна ньӧжйӧнджык. Важӧн нин бырис зӧр, и буракӧ, некод сэсся эз тэрмась сетны сійӧс миянлы. Аръявылыд турун пондіс кельдӧдны, чорзис, эз нин ло гожся моз пӧтӧсӧн. Вӧвъяс пондісны омӧльтчыны.

Ме шог синъясӧн видзӧді, кыдзи Геркулеслӧн мыш вылысь вочасӧн бырис жӧлӧбыс, а сы пыдди сюрса лыыс пондіс лыбны, кӧть эськӧ ми сійӧс и ёнджыка мукӧд дорсьыс вердім.

Махно быттьӧ и эзджык на омӧльтчы. Дерт, шуам, сійӧ водзысянь эз вӧв Геркулес кодь яяӧн, но век жӧ асьсӧ видзис ёнджыкасӧ мудеритӧм вӧснаыс. Кор доддявлім сійӧс бричкаӧ, сӧтаналӧн синъясыс век мышвыв кыйкъялісны. Ямщик кӧ ылалӧма мыйӧнкӧ, оз кӧ видзӧд сы вылӧ, пырысь-пыр и личӧдас гужиястӧ. Таысь ми сійӧс частӧкодь пӧвсавлім плетьӧн, но сійӧ сідзи и эз веж ассьыс сямсӧ. И унджык сьӧкыдыс бара на сюрліс Геркулеслы, коді ньӧти жалиттӧг дась вӧлі сетны став вынсӧ.

Тайӧс казялӧм бӧрын ми пондім доддявлыны Махноӧс тшӧтш и мукӧд вӧвъяскӧд, мед шойччӧдыштны Геркулесӧс. Но «анархистыд» и сэки эз вежлыв ассьыс этшсӧ: сыкӧд доддялӧм мӧд вӧлыс регыдӧн и быгзьыліс...

Мыйсӧ сӧмын эг вӧзйылӧй ми дуланитчысьлы! Мися, тэ дінӧ эськӧ ямщик пыдди вайӧдны ыбынса Кутю Митяӧс... Сійӧ эськӧ тэныд бӧж улад пуктіс пӧсь шом, и сэки эськӧ небось ӧдйӧ велалін...

Сы пыдди Махно медазыма уськӧдчыліс зӧр вылӧ, дерт, кор вӧлі на зӧрыс.

Ньӧти на эз вежсьыны Туроб да Монголка. Дерт, ми найӧс некор эг доддявлӧй бричкаӧ, сӧмын верзьӧмӧн ветлӧдлім на вылын, но век жӧ найӧ вӧліны ёна нюдзджыкӧсь мукӧд вӧвъяс серти, велалӧмаӧсьджык кутшӧмсюрӧ кок ув сёян дінад.

Дон-Жуанӧс виӧм бӧрын Монголка первойсӧ зэв дзугыль ветлӧдліс, олас-олас да нориника гӧрӧктыштас, чатрасьӧ гӧгӧр, но некӧн оз тыдав вылын юра другыс...

И ме ачым некыдз ог вермы вунӧдны Дон-Жуанӧс. Частӧ вӧтасьла. И унджыкысьсӧ век быттьӧ кодӧскӧ вӧтӧда сы вылын, пельясын тӧв шутьлялӧ, мыйкӧ горза... Ачым ог тӧд, кодӧс и вӧтӧда...

Кор Дон-Жуаныс вӧлі ловъя на, ме унаысь мӧвпалі, кыдзи сы вылын воа лесопунктӧ. Казялас менӧ Шура Рубакин, и синъясыс ыпнитасны:

Кутшӧм Биа Бордаӧс пӧ тэ вайин, Федя!..

Сэсся миян бригадаысь вошис квайт вӧв, на лыдын и менам да Лёнялӧн ӧти — Чалӧй нима. Сійӧс ми частӧ жӧ доддявлім бричкаӧ, и зэв сьӧлӧмсяньыс кыскыліс... Мися, Махноӧс кӧ гусялісны, ньӧти эз вӧв жаль, но ковтӧмтӧ тай некор оз нуны...

Динаяслӧн эз жӧ тырмы ӧти вӧв и, Педӧсьяслӧн тшӧтш...

Колӧ корсьны, квайт вӧлыд ӧд абу квайт каньпи...

Чайтлім, мый салдатъяскӧд янсӧдчӧм бӧрын зэв нин лӧня пондам мунны, повтӧг и тӧждысьтӧг. А со тай мый кутіс артмыны...

Верзьӧмасим витӧн да Мирон Миронэч юрнуӧдӧм улын мӧдӧдчим корсьысьны.

Кольӧм минаясысь полігтыр сёнъяс пӧлӧн уялам, джынвыйӧ сотчӧм сиктӧ волім, юасям; некӧн абуӧсь вӧвъясным. Ыджыдджык кытшов босьтім, быд куст чукӧр видлалам — некӧн абуӧсь, быттьӧ му пырыс мунӧмаӧсь.

Мирон Миронэч зумыша пукалӧ седлӧ вылын, корсюрӧ сӧмын матькыштас. Дерт, кӧнкӧ, быдторсӧ жӧ думайтӧ. Ӧд сылы и вӧвъяссьыс колӧ кывкутны, и кадыс прӧстӧ вошӧ, ар со талялӧ, а гортӧдз ок ылын на!

Аскинас на лунтыр корсьысим — бара эг аддзӧй.

Коймӧд луннас кежим кутшӧмкӧ Семеновка сиктӧ. Сӧмын нимыс сикт, а збыль вылассӧ... ог тӧд, кыдзи и шуны. Керкаяс абуӧсь. Круткодь мыльк подулӧ, вурдъяс моз, писькӧдӧмаӧсь землянкаяс да сэні и олӧны войтырыс. Веськыда ластасьыс быттьӧ чургысьӧмаӧсь кӧрт пач трубаяс, водз асыв на вӧліс, и кизьӧриника тшынасьӧны уль бадь да идзас дукӧн.

Паныдасьысь пӧчӧ висьталіс, мый тулыснас налӧн тані выльысь котыртчис колхоз, важ нимаыс жӧ. Эм-ӧ председатель? Кыдз абу! Кутшӧм нӧ колхоз — председательтӧгыд! Со тай нӧ сылӧн хатаыс... Нимыс? Саватеев, Петра Ильич... Сідзсӧ зэв зіль мужикыс, душасӧ пуктӧ. Толькӧ вот йӧзыс лёка этша на, некодлы уджавны...

Мирон Миронэч тшӧктіс меным пыравны председательлӧн «хатаӧ» да нуӧдлыны сійӧс сёрнитчӧмъяс вылӧ.

Ме тӧрӧдчи рынышын кодь уліник ӧдзӧсӧ, кодӧс быд ногыс вӧлі юкалӧма да розьӧдлӧма пуляясӧн да код тӧдас на мыйӧн...

— Пырӧй-пырӧй! — кыліс пытшсяньыс вӧсньыдик гӧлӧс.

Ме пыри, и нырӧ пыр жӧ чамгис бакшасьӧм дук. Керкаын, позьӧ кӧ тайӧ гусӧ шуны керкаӧн, вӧлі рӧмыд, ӧти неыджыд ӧшинь сӧмын и дзувъяліс пӧлӧсног. Здук мысти, кор синъяс велалыштісны рӧмыдас, джодж шӧрысь ме казялі пызан, сы сайын пукаліс дядьӧ. Вӧсни гӧлӧсӧн горӧдысьыс, ар дас куима нывка, бӧчкаысь вӧчӧм пач вылын пуис картупель — сылӧн кӧрыс чорыда кыліс.

Хата стен пӧлӧнъясысь ме казялі муысь жӧ вӧчӧм тшупӧдъяс, вывсяньыс найӧс вольсыштӧмаӧсь пӧвъясӧн. Тайӧ, дерт, лабичьяс... Да, буракӧ, тшӧтш и крӧватьяс пыдди туйӧны.

Ставсӧ тайӧс аддзигӧн ме шӧйӧвоши, ме весьӧпӧри! Со тай кыдзи овмӧдалӧ войнаыд...

Сэсся ме вежавидзӧмӧн висьталі дядьӧлы ассьым могӧс. Мися, ми вӧвъяс нуан колоннаса йӧз и кӧсъям ӧттор-мӧдтор юавны сылысь, эм кӧ тіян кадныд.

Сійӧ воча немтор эз шу, сӧмын кыдзкӧ гӧгӧрвотӧма ымӧстыштліс некымынысь. Сэки нывка матыстчыштліс сы дінӧ да висьталіс:

— Папа шуӧ: ме пӧ эськӧ радпырысь примиті тіянӧс тані, но асьныд пӧ аддзанныд, кутшӧм дзескыд... Петалам пӧ ывлаас...

Немӧй али мый?!

Нывка тэрыба сӧдзӧдіс пусьӧм картупельсӧ да тшӧтш петіс миянкӧд ывлаӧ.

Тані, югыдінад, ме бурджыка видзӧдлі председатель вылӧ. Сійӧ вӧлі кузь тушаа, но мышкыра, паськыд лысьӧма. Веськыд кырымсӧ сылысь чашнитӧма пуля, осколок ли, и вит чунь пыддиыс кольӧма сӧмын кык. Но тайӧ чуньяссӧ больничаас, буракӧ, выльысь нин, ас ногыс, дӧмлӧмаӧсь-вурлӧмаӧсь лы да яй торъясысь, и найӧ артмӧмаӧсь раклӧн клешни кодьӧсь, мед сӧмын вермис воча шамыртны мыйкӧ, мед нин сӧмын мыйкӧ вермис вӧчыштны сійӧн.

Жаль и кыдзкӧ зывӧк вӧлі видзӧдны тайӧ чашйӧм, пӧсь ваӧ сюйлӧм бӧрын кодь лӧза-гӧрда кырым вылас!.. А нӧшта нелӧсьыдджык лолі, кор Саватеев кырымасис тайӧ клешнинас...

Но, вӧлӧмкӧ, сійӧ абу немӧй. Немечлӧн мӧд пуля сылы швичнитӧма голяас, пӧлӧсногӧн, ӧтарсянь пырӧма, мӧдарӧд петӧма и пазӧдӧма гораланкасӧ, гӧлӧс лапӧдъяссӧ. Сы бӧрын пӧ сэсся оз артмы сёрниыс. Кылӧ, а оз сёрнит, сӧмын вом доръясыс вӧрӧны. Нывкаыс, Любушка, ставсӧ гӧгӧрвоӧ на серти, переводчица пыдди сылы лоӧ уджавны...

Шабді юрсиа, кӧмтӧм кока, не туша сертиыс ыджыд платтьӧа, Любушка яндысигтыр висьтавлӧ, стӧчджыка кӧ — вуджӧдӧ батьыслысь тайӧ сёрнисӧ, а ачыс став нэриник тушанас век быттьӧ топӧдчыштӧ батьыс дінӧ, сэтшӧм, буракӧ, долыд нывкаыдлы, мый эм сылӧн бать, и кӧть пеж фашистъяс быд ногыс лыйлӧмаӧсь сійӧс, всё равно абу вермӧмаӧсь вины, и батьыс дыр воюйтӧм-лечитчӧм бӧрын бӧр воис сы дінӧ...

Ме тайӧс бура гӧгӧрвоа...

Саватеевлӧн паськыд черлыяса, чангыля ныра чужӧмыс оз шогав, сійӧ весиг гажапырысь видзӧдӧ миян вылӧ негырысь руд синъяснас. И ме ас кежысь мӧвпала, мый сійӧ коркӧ вӧвлӧма зэв варов дядьӧ.

— Ме аддзылі тіянлысь колоннатӧ, — нывка отсӧгӧн сёрнитӧ Саватеев. — Сымда вӧв! Эстшӧм багатыръяс!.. А миян сӧмын куим-нёль кляча эм, ӧдва кокнысӧ кыскалӧны... Коськӧм гӧрны колӧ, кӧдзны колӧ, а — немторӧн. И некодӧн! Уджалысьясыс нӧшта нин омӧльджык клячаяс... Тӧв кежлӧ силос колӧ заптыштны... Вит-ӧ-квайт мӧс судзӧдім, колӧ тӧвйӧдны найӧс, рӧдсӧ паськӧдны. Э-эх!.. Гашкӧ, гоз вӧв колянныд миянлы? Сымдасьыд?.. Ме верма справка сетны...

— Справканад вед вӧртӧ он кыскы, кӧть и мешӧк тыр сійӧс ваям, вӧвъяс пыдди, — воча шуис Мирон Миронэч. — А вӧрыс ӧні нянь дорысь на ёнджыка колӧ. Аслыныд жӧ и колӧ...

Ме нормӧм сьӧлӧмӧн кывзі председательлысь ымзӧмсӧ, кывзі Любушкалысь вуджӧдӧмсӧ, ме видзӧді сиктӧд шочиника ветлӧдлысь, орт кодь омӧлик старукаяс да челядьпиян вылӧ, и друг меным сэтшӧм шог да гажтӧм лои.

Да, мыйла нӧ тадзи вермӧ лоны олӧмас, а? Да мыйӧн нӧ мортыс мыжа олӧм водзас, мый тадзи мучитчыны лоӧ сылы?

Мыйла нӧ йӧзсӧ тадзи нырӧны, чашйӧны, песӧны, тшыгйӧдӧны, кынтӧны? Оз лэдзны налы лючкисӧ овны?

Мыйла нӧ ставыс тайӧ вермӧ лоны, а?!.

Ок-ок-ок! Войнаыд тай кӧть и помасис, сійӧ ещӧ дыр на пондас лямӧдны да топӧдны миянӧс!

А Саватеев век на варовитӧ Любушка отсӧгӧн Мирон Миронэчкӧд:

— Квайт вӧв, шуан, пышйӧдісны? Ай-ай-ай... Клад сюрӧма кодлыкӧ... Клад и эм, миян кодь гӧлиникыдлы... Квайт вӧвнад позьӧ мусӧ мӧдар путкыль бергӧдны! Но гусясьны, дерт, абу лӧсьыд. Ме эськӧ сэтшӧмтор вылад эг пет, кӧть кысӧс дзикӧдз нюжӧді... Ог и куж, другӧ, висьтавны, коді тайӧс вермис вӧчны. Дерт, вӧлыд быдӧнлы колӧ, ёна колӧ, но коді смелмӧдчис босьтны, ог и куж шуны...

Вӧрӧшитӧ кыз вом доръяссӧ, ымӧстышталӧ пазӧдӧм горланканас и зэв эскӧдана видзӧдлывлӧ миян вылӧ гажа синъяснас.

Мирон Миронэч видзӧдӧ жӧ Саватеев вылӧ, ме эськӧ шуи — кыдзкӧ зэ-эв эскытӧма видзӧдӧ. Дерт, кӧнкӧ, мортыд быд ногыс думайтӧ — ӧд коймӧд лун корсьысям и некыдз ог вермӧй аддзыны... Сэсся бригадирным кыв шутӧг бергӧдчис, мӧдӧдчис вӧвъяслань. Ми сы бӧрся... А сэсся, регыд мысти, и таборнаным вӧрзим шудтӧм сулаланінысь.

Но аскинас Мирон Миронэч шензьӧдіс миянӧс:

— Вай жӧ седлӧасьлӧй, войтыр. Бӧр косавлам Семеновкаас.

Мыйла нин, мися, бӧрсӧ? Волім нин ӧтчыд да.

— Сьӧлӧмӧй висьталӧ: сэтӧнӧсь вӧвъясным, кӧть тэ мый кер! Ӧні, гашкӧ, кор казялісны миянлысь мунӧмӧс, ерӧмакань-вакуканьясыд вайисны дзебӧминсьыс.

Ме шуи, мися, ог сэсся мун.

— Кыдз он мун?! — Мирон Миронэчлӧн сук синкымъясыс ӧтлаасисны, став сӧнӧд тушаыс зэлаліс. — Тэ тай дӧбелькиӧдз пондін ыръянитны, Мелехин! Быдлаӧ кӧ ми квайт вӧлӧн пондам кольны, кодӧс нӧ гортӧ ваям? Кодӧн пондам керсӧ кыскыны? Плансӧ тыртны?

— А кӧть сэсся мый, мӧдысь ме сэтчӧ ог мун...

Мирон Миронэч дзикӧдз пузис, эз вермы сэсся кутны асьсӧ, кватитіс менӧ морӧсӧд. Ме, дыр думайттӧг, воча кватиті сійӧс, пелька конйышті, и ми кыкнанным усим туйбокса канаваӧ.

— Но, Мелехин, пасибӧ вермасьӧмсьыд, — кашкигтыр сёрнитӧ бригадир. — Пасибӧ, мый тадзи пӧчитайтан ассьыд начальниктӧ, ог вунӧдӧй тайӧс...

А ме шемӧс сулала — пышйыны дась и водзӧ косясьны дась. Ме эг и вермы думыштны, мый тадзи лоӧ, ме ньӧти эг кӧсйы...

Мукӧдыслӧн пӧлынясьӧны чужӧмъясыс — дерт, кӧнкӧ, серамнысӧ ӧдва кутӧны. Налы ӧд мый, эз ӧд найӧ чергӧдны бригадирӧс... Мирон Миронэчӧс!..

— Мыйла нӧ быть Федялы колӧ муннысӧ? — вежавидзӧмӧн шуис Лёня, аслас чужӧмыс югвидзӧ бурсиӧмӧн, быттьӧ каньлӧн, коді муртса на пӧттӧдзыс лакӧма нӧк. — А ме нӧ мый? Ме Федя дорсьыд кужаджык косясьнытӧ... вермаджык мырддявны вошӧм вӧвъястӧ!..

Рытъявылыс найӧ вайисны квайтнан вӧвсӧ. Гӧнитӧны-воӧны, долыдпырысь горзӧны, шлёчйӧдлӧны плетьяснас.

Семеновка дорсьыд и аддзӧмаӧсь, видз вылӧ петкӧдӧмаӧсь йирсьӧдны, буракӧ, дыртӧ пыді дзебасад видзигӧн ёна тшыгъялӧмаӧсь вӧвъясыс, бокъясыс тай вывтіджык топалӧмаӧсь-а.

— Кык зырымбедь вӧлі видзӧны, — висьтасис Лёня. — Видзӧда, Чалӧй миян, а кокъясыс еджыдӧсь. Но и дивӧ, мися! Матыстчи, сійӧ пыр жӧ тӧдіс менӧ, нюлыштіс. Мый нӧ, мися, кокъясыдкӧд лоис, Чалӧй?.. Копыртчи, малышті, и кырымӧй пыр жӧ мелӧссис. Краситӧмаӧсь плутъясыд...

— Деревняас вӧлінныд? — юася Лёнялысь.

— Эг... Миронэч эськӧ и кӧсйӧ вӧлі: мунам пӧ да сьӧвзям предыслы ныр-вомас. Но ми пыксьыны пондім: мися, сюрисны кӧ вӧвъясным, мунам нин ӧдйӧджык... Не ныр-вомӧдз нин миянлы...

Мекӧд Мирон Миронэч эз сёрнит, но чӧвтліс ме вылӧ сьӧлӧмӧдз йиджысь видзӧдлас, коді висьталіс зэв унатор йылысь.

А ме зіли сувтӧдны син водзӧ председатель Саватеевӧс. Кутшӧмджыкӧн эськӧн лоис сылӧн гажа чужӧмыс, кор тӧдмаліс, мый вӧвъяссӧ бӧр нуисны кӧзяинъясыс? Буракӧ, эз ёна долыдӧн...

Буракӧ, олӧмас век сідзи и овлӧ: кодкӧ радлӧ, а кодкӧ шогсьӧ, кыз синваӧн бӧрдӧ...

А век жӧ — мыйта чорыдалӧмыс да лёклуныс олӧмас... И лешакыс кӧ тӧдӧ, кыдзи наысь мынтӧдчыны!

А гашкӧ, ставыс тайӧ тшак ва, паськыдджыка кӧ быттьӧ вежӧртны?

Гашкӧ, ставыс тайӧ нюкрӧдлӧ менӧ куш сӧмын сы вӧсна, мый ме ачым нюньӧ кодь?

Со тай нӧ бригадирным кутшӧм долыд ветлӧдлӧ, Лёнякӧд гажаа сёрнитӧ. Шоча аддзывлан сійӧс татшӧмнас...

Буракӧ, зумыд сьӧлӧма сійӧ. Меным эськӧ сэтшӧмӧн жӧ лоны...

— Эй тэ, Мелехин, мый сэсся ныртӧ нюжӧдін? — ачыс жӧ и водзджык шыасис ме дінӧ бригадир. — Радлыны колӧ — вӧвъяснымӧс бӧр аддзим да, а сійӧ, ерӧмакань-вакукань, нӧйтӧм кычан моз мизгырасьӧ.

Меным нимкодь, мый Мирон Миронэч миян зыксьыштӧм бӧрын первойӧн шыасис ме дінӧ, ме весиг эг на и виччысь. Сідзкӧ, оз ёнасӧ лӧгав.

— Саватеевыс жаль меным, — шуа сылы.

— А тэ, зонмӧ, эн жалит гусясьысьястӧ. Нинӧмла найӧс жалитнысӧ. Налысь, кӧинъяслысь, жалитӧм пыдди, лысьӧмнысӧ пызь-пӧимӧдз колӧ пыркӧдны, кырымъяссӧ орйӧдлыны да.

Мирон Миронэчкӧд ми верзьӧмаӧсь мунам, орччӧн, выль местаын узьмӧдчытӧдз час-мӧд на...

— Кӧсъян кӧ, ме висьтала тэныд, кыдзи ме медводдзаысь гусясьысьтӧ аддзылі? — бара на шыасис бригадир, кор вӧвъяс, мыйкӧ мында рӧдтӧм бӧрын, восьлӧн мӧдӧдчисны.

— Висьтав, мися.

— Сизим арӧс, буракӧ, вӧлі меным сэки. Батьӧ тай нуӧдлывліс нин аскӧдыс вӧрӧ-а, ёрт пыдди. Дерт, мед тшӧтш и вӧр дінас велӧдны. Чӧс туй вылын сиасим: сьӧла-дозмӧр кыйим, уръясӧс лыйлім, пищальсӧ тшӧтш жӧ нин сетлывліс меным... Мунам вӧлі ӧтчыд чӧс туйнымӧд, видзӧдам — кодкӧ паныд локтӧ. И вед, ерӧмакань-вакуканьыд, быттьӧ неморт ног локтӧ. Кыдзкӧ бокӧн локтӧ... Видзӧда — мый нӧ тайӧ, каститчӧ али мый меным? Мортыс орт кодь омӧлик, тошкасьӧма... Дукӧса да лазъя... Но тайӧтӧ, шуам, нинӧм на... Вед, зонмӧ, сойяссӧ сылысь дзикӧдз чашкӧдӧмаӧсь... Лэптӧмаӧсь-чашкӧдӧмаӧсь да кузькодь зор пысалӧмаӧсь дукӧса-лаза пырыс. Быттьӧ Сус Кристосӧс крест вылӧ рӧспинайтӧмаӧсь. Сулалӧ сійӧ миян водзын да кыз синваӧн бӧрдӧ...

— Ой-ёй-ёй! Мыйла нӧ сідзисӧ?! — менӧ весиг кезнитӧдӧ татшӧмторсьыд.

— Шуа тай, — водзӧ висьтасьӧ Миронэч: — сулалӧ и бӧрдӧ. Кияссӧ чашкӧдӧма, и некыдз оз вермы найӧс лэдзны. Да и кыдз пу зорсӧ оз вермы перйыны сосъяссьыс... И, тӧдан, уськӧдчис сійӧ батьӧ водзӧ пидзӧс вылас... Ен водзӧ моз сувтіс да кевмысьӧ синва сорӧныс — мезды пӧ, нетшышт пысалӧм зорсӧ... Кык сутки нин пӧ тадзи муна вӧрӧд... И пыр бокӧн, сы вӧсна мый пуяс костӧдыд зорыслӧн пасьтаыс оз лэдз веськыдасӧ мунны... И, зонмӧ, сӧмын, бокӧн лоӧ. Вот вед, ерӧмакань-вакукань...

Меным быттьӧ син водзӧ сувтӧ сійӧ мортыс... Менӧ кӧдзыд йирмӧг босьтлӧ... Менам куӧй, туша пасьтала, быттьӧ тӧвся кӧдзыд гыӧрӧн эжсьылӧ... Ӧд бура ме тӧда ассьыным вӧръясӧс, бура гӧгӧрвоа, кутшӧмджык вӧлі мунны наӧд чашкӧдӧм сойяснас кык суткисӧ, торйӧн нин сук козъя сьӧртъясӧд.

— Мукӧд вӧралысьяс тадзисӧ сійӧс пысалӧмаӧсь. Суӧмаӧсь да — буретш пӧ, вӧлӧм, перйӧ налӧн чӧскысь дозмӧр. Кыйсьысьяс ногӧн кӧ быттьӧ вӧчны, коліс эськӧ сійӧ дозмӧрсӧ мездыны чӧссьыс да орччӧн ӧшӧдны. Мед сэсся кӧзяиныс босьтіс...

— Тӧда ме тайӧс...

— ...А сійӧ горшасьӧма да аслас лазйӧ сюйӧма. Гашкӧ и не ӧтчыд нин тадзисӧ керис, гашкӧ, и важӧн нин кыйӧдчисны сы бӧрся. Сэсся и сюрис. Пищальсӧ пӧ пу бердӧ торпыригӧдз жбонькйӧдлӧмаӧсь, а асьсӧ зор вылӧ рӧспинайтӧмаӧсь. Мед оз гусясь!

Мирон Миронэч мыйкӧ дыра чӧв олыштіс.

— Батьӧ менам чорыд морт вӧлі. Юасьӧ: кыдзи нӧ пӧ тэ, коми морт, ачыд ещӧ вӧралысьӧн шусян, татшӧм пежтор вылӧ мунін — ас кодьыд жӧ войтырлысь гусявлан. Налы нӧ оз али мый ков овнысӧ? Али чайтан, найӧ лыскӧн пӧтасны?.. Батьӧ ыджыда сьӧлыштіс и оз вӧлі кӧсйы мездыны морттӧ. Кыдзи кужан пӧ, сідзи и мун сиктӧдз да став йӧзыслы петкӧдчы. Мед пӧ ставӧн тӧдмаласны, кутшӧм тэ пеж гаг вӧлӧмыд... А мӧдыс век на пидзӧс вылас сулалӧ, кевмысьӧ-корӧ... И ме тшӧтш сэні бӧрддзи, корны жӧ понді. Сэки вӧлись небзьыштіс батьӧ.

— Куш сӧмын кывзӧмсьыс весьӧпӧрлан, — шуа ме.

— Да... А меным сэки кутшӧмджык вӧлі... Мый дыра нин со ола свет вылас, а сійӧ дядьӧсӧ век быттьӧ ловъяӧс моз аддза... И веськыда ме тэныд шуа, Федя: та кузя менам немся грек абу, некор ме немтор эг босьтлы йӧзлысь. Тшыглы вӧлі кула, но йӧзлысь эг вӧрӧдлы...

Мирон Миронэчлӧн гӧрд синкымъяса чужӧмыс быттьӧ небзьыштіс, меліджыкӧн лоис. И менам аслам воча вӧрзис сьӧлӧмӧй, меным окота лои унджык тӧдмавны сылӧн олӧм йылысь да водзӧ на понді юасьны:

— Тшыгъявнысӧ нӧ тэныд ковмыліс жӧ, Мирон Миронэч?

— Хым! Кыдзи на ковмыліс... — окотапырысь шуис сійӧ. — Бать-мамлӧн ми, челядьыс, вӧлімӧ кӧкъямысӧн, ставным шег кодьӧсь... И сійӧ чӧс туй вылас, код йылысь тай ме висьтавлі нин, ош вельмас — гусявлӧ пӧ став кыйдӧссӧ. Сэсся коркӧ-некоркӧ батьӧ и паныдалас сійӧс — ныр на ныр пӧ тангысим. Удитас лыйны, но мӧдыс пырысь-пырсӧ оз кув да ёнакодь песас батьӧӧс. Во чӧж вирӧн сьӧласис батьӧ, сэсся и эз ло, кувсис. Мамӧкӧд сэсся ми колим. Меным сэки ӧкмыс арӧсыс на эз тыр, но ковмис петны ас кошт вылӧ. Орчча сиктын, вӧлӧстнӧй правлениеын, посыльнӧйӧн, либӧ, миян ногӧн кӧ, кесйылӧсӧн, котралі.

— Ӧкмысыс на эз вӧв? — сьӧлӧм сета ме.

— Да-а... И нажӧвита ме вӧлі тӧлысь чӧжӧн ӧти шайт — он ёнатӧ тшӧгӧдчы сійӧн... Ӧтчыд, помнита, буретш рӧштво праздник вӧлі, ме быдса кык лун эг сёйлы. А зептын вӧлі на ыргӧн пятак. Мися, вай жӧ ме ветла попаддя ордӧ да кӧть та вылӧ корышта мыйкӧ нуръясьыштны. Ӧд татшӧм праздник дырйиыд, кор попыс Кристосӧс ыдждӧдлӧ, сылы быд керкаын мыйкӧ да мыйкӧ сетӧны — сёян и юан... Пыри ме попаддя ордад да и шуа: матушка, мися, кынӧмӧй зэв ёна сюмалӧ. Со, мися, пятак менам эм, вай вердышт та вылӧ... А сійӧ, шыльыд яя, тшӧг нывбаба, видзӧдліс ме вылӧ нидзув вылӧ моз да и шуӧ; энлыв на пӧ, миян пӧ порсьяс на вердтӧмӧсь... Та вылӧ менам чепӧсйис синваӧй, дзабырті ме ассьым шудтӧм пятакӧс да и уськӧдчи поп керкасьыд. Видзӧда, паныд прӧскурня локтӧ. Ӧткӧн оліс сійӧ сикт помын, муӧ вӧйӧм пӧлыньтчӧм керкаын, даръясигъяс кежлӧ нянь пӧжавліс... Казяліс бабыд менӧ, юасьӧ: «Тэ мый сэтшӧм дзугыль ветлӧдлан?» Ме и висьталі сылы — мися, кынӧм орӧ-сюмалӧ, мӧд лун нин вомӧ немтор эз веськавлы. А сійӧ и бӧр бергӧдчис, нуӧдӧ гортас. Пуксьӧдіс менӧ пызан сайӧ, шыд вайис, зӧр шыдӧса рок, кружка тыр йӧв. Сёй пӧ, оз кӧ тырмы, нӧшта на содта. Сёйнытӧ эськӧ и сёя ме, но полышта: мися, менам пятакыд кӧ оз тырмы мынтысьнысӧ, мый сэки лоӧ? Со кӧні яндзимыд лоӧ, ерӧмакань-вакукань!.. Сёйсис менам, пасибӧася, а ачым пятакӧс мычча сылы. И вед сэтшӧма чуймис бабаыд... Мый пӧ тэ, детина, бласлӧ-кристос! Дзеб пӧ бӧр деньгатӧ... Нӧшта на тупӧсь нянь сетіс меным. Тшыгйӧн пӧ некор эн ов. Немтор кӧ лоӧ сёйнытӧ, бара на волы ме ордӧ...

И тӧдан, Мелехин, муна ме вӧлі вӧлӧстнӧй правлениеса аслам ичӧтик позйӧ да мӧвпала: мися, кыдз нӧ сідз артмӧ, — попаддялӧн куш толькӧ мӧскыс дас вит юр, но немтор меным эз сет пятак вылӧ? А прӧскурняыс гӧльсьыс-гӧль, кыдз шуласны, кага ни баля абу, а вердіс-юкталіс пӧттӧдз, весиг пятакӧс эз босьт... Сідз, зонмӧ... Со кутшӧм ногӧн, зонмӧ, ме велалі гӧгӧрвоны олӧмсӧ.

Мирон Миронэч том этшӧн моз веськӧдчис седлӧ вылас — топыд яя, из палак кодь зумыд да сьӧкыд, вынысь ӧвтыштіс да лыйӧм моз гора шлёчнитіс плетьнас. Да кыза горӧдіс дышпырысь довгысь вӧвъяс вылӧ.

И найӧ пырысь-пыр жӧ чепӧсйисны тэрыба рӧдтыны.

Мыйыс сӧмын эз манитлы миянӧс кузь туй вылын!..

Вӧвъяс вошасны — колӧ корсьны; паныдасяс шор вомӧн дзоньтавтӧм на пос — колӧ лӧсьӧдны; заводитам веськыдавны кутшӧмкӧ кытшов — сибдам и бӧр лоӧ бергӧдчыны...

А ӧтчыд ми лунтыр кежлӧ сибдылім кӧрт туй вуджанінӧ. Сы вӧсна, мый туй кузялаыс тшем сулалісны военнӧй эшелонъяс. Эшелон бӧрся эшелон!.. Оз на удит ӧти вешйыны, кыдзи сы местаӧ воӧ нин мӧд. И сідзи коставлытӧг. И ӧд ставыс мунӧны ӧтарӧ — асыввывлань. Скӧралам и шензям ми: кысь-мый, мися, друг мынӧмаӧсь найӧ? Кытчӧ сэтшӧмасӧ тэрмасьӧны? Сулыштісны эськӧ, вӧвъясӧс вӧтлігкості... Танкъясыд ӧд — али мый нӧшта налӧн брезентъяс улас — сёйны оз корны, миян вӧвъяс моз: кисьтін налы кӧрт кынӧманыс солярка, и мед рӧмидзтӧны... А тэрмасьӧны со коставлытӧг... А ми сулалам, сьӧласям да пиньясӧс йирам — дона кадыс весьшӧрӧ мунӧ.

А сэсся, буракӧ, кӧнкӧ и дзикӧдз пробкаасис туйыс. Ӧти эшелон тан сувтіс миян водзӧ. Салдатъяс сяргысисны луд вылӧ, быттьӧ койтысь таръяс. Бур туйын новлан формааӧсь, сувтса юрйыла пемыдвеж кительясаӧсь. Пӧшти ставныслӧн морӧсаныс орденъяс да медальяс югъялӧны — тыдалӧ, бура воюйтӧмаӧсь. Ставныс сьӧд погонаӧсь, картузъясыс сьӧд бархат дорӧсаӧсь и. Ок, мича картузъяс. Буретш татшӧмӧс жӧ коркӧ ньӧбліс Сыктывкарын пур вылын кывтысь ёртӧй — Шыр.

Ӧти салдат зэв гажа морт веськаліс — шабді юрсиа, сэтшӧм жӧ уска да тошка; лӧз синъясыс вильыша дзувъялӧны, ачыс толькӧ и пӧлясьӧ-ворсӧ кутшӧмкӧ сьӧд чипсанӧн... Йӧй руа зонка быттьӧ!.. Вежнясьӧ, йӧктышталӧ... А аслыс, буракӧ, ар комынысь не этшаджык, да и морӧс пасьталаыс со орденъяс да медальяс.

Ми гӧгӧр кытшалім сійӧс да пондім юасьны:

— Ӧд ті збыльысь танкистъяс? Брезент уланыд ставыс тіян танкъяс?

— Абу, братцы, эн тӧдӧй ті, — вочавидзӧ шпыннялігтыр. — Сэні миян дача-керкаяс. Война помасьӧм бӧрад быд фронтовиклы сэтшӧмсӧ сетісны. Бура воюйтӧмысь... Сувтӧда ме ассьым дачаӧс ю берег дорӧ, садтор лӧсьӧда... Кытчӧдз синмыд судзӧ, лӧзалӧны гажа эрдъяс... Мечта! Волӧй гӧсти...

— Да мый нӧ ті нинӧм абусӧ лӧсьӧдланныд! — вензям ми. — Абу ӧд ми кагаяс, сымда-мындатӧ гӧгӧрвоам жӧ.

Тошка бызгунлы отсӧг вылӧ воис мӧд салдат. Ок, и мича морт! Ыджыд тушаа, ачыс вӧсньыдик, мугов чужӧм вылас чим сьӧд устор. И юрсиыс сэтшӧм жӧ сьӧд, волялыштӧ, хан Батыйлӧн кодь жӧ, сӧмын чикыльяса. Дерт, пӧсь лунвылын чужлӧм морт жӧ...

— На зимний фатэра мы спешим, хлопцы, — шуис мугов чужӧмаыс.

— А, гашкӧ, и тьӧща дінӧ кӧвдум сёйны... — сюйсис сёрниӧ нӧшта ӧти салдат.

— Танкъястӧ позьӧ на и сідз гӧнитны, немтор налы оз ло, кӧрт кокаясыдлы, — скӧралам ми. — А вӧвъясным миян ӧтарӧ омӧльтчӧны... Вӧвъяснас миянлы ӧдйӧджык вӧр колӧ кыскавны, сымда вӧр!

— Верми кӧ, ме эськӧ тіянлы, братцы, сеті ӧти эшелонтӧ... Этатшӧм шань войтырыдлы... Но ог вермы, сы вӧсна мый эг сяммы ме кыпӧдчыны командующӧйӧдз... Нёль во чӧж война вылын йиркӧді-песси, кыкысь сотчылі, а век на со сержант, аддзанныд — куим лычка сӧмын и эм.

Тадзсӧ бара на шабді тошкаыс бызгӧ. Но сэки ме сюсьджыка видзӧдлі сы вылӧ да казялі, мый сылӧн чужӧм кучикыс, тош пытшкас, ставыс лӧза-гӧрда, мисьтӧминика чукрасьӧма да шыграсьӧма. Весиг кезнитӧдіс менӧ таысь... Ӧд сійӧ, буракӧ, ловъя вывсьыс пондылӧма жаритчыны сотчысь танк пытшкын! Ачыс тай со шуис — кыкысь пӧ сотчылі... И тошсӧ, кӧнкӧ, нарошнӧ лэдзис — мед дзебыштны пӧжасьӧм чужӧмсӧ...

А ачыс со век на гажъялӧ, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма.

— Кылан, Кацо, — тшӧктӧ нин тошкаыс, — вай ме ворсышта, а тэ петкӧдлы тайӧ дамочкаясыслы, кыдзи йӧктылӧны Кавказскӧй гӧраясса орёлъяс.

Со нин сылӧн пӧляныс, коді, вӧлӧмкӧ, шусьӧ кларнетӧн, пондіс ливкйӧдлыны кутшӧмкӧ оръясьлытӧм, кадысь кадӧ быттьӧ ызгысьлана лад. И пырысь-пыр жӧ сьӧд уска салдат чепӧсйис места вывсьыс, быттьӧ ён тӧв ныр нӧбӧдіс сійӧс, бордъясӧс моз шевкнитіс ки-сойсӧ, кыдзкӧ быттьӧ мегыртӧдыштіс вӧсни кузь голясӧ да и пондіс, да и пондіс сизьдыны топыд ластасӧ кромӧвӧй сапӧг ныръяснас. Тадзи сійӧ — век кок чунь йылас! — вӧчис ыджыдкодь кытш, сэсся, вылын юра койтысь сьӧд тар моз, матыстчис миян дінӧ, бӧрйис миян чукӧрысь Динаӧс да, сапӧг ныръяснас сизьдынысӧ ньӧти дугдывтӧг, пондіс корны сійӧс тшӧтш йӧктыны... А мӧдыс шӧйӧвошис, гожъялӧм чужӧмыс ыпнитіс... Сэсся видзӧдліс аслас бонзьӧм, няйтӧссьӧм кирзӧвӧй сапӧгъяс вылӧ... Сэсся мыйлакӧ тшӧтш ме вылӧ видзӧдліс, быттьӧ юасис: «Позьӧ оз, Федя?» А гӧгӧр нин горзӧны: «Петав, Дина, эн пов! Бурмӧд ловнысӧ салдатъясыслысь, кӧнкӧ ӧд найӧ сэтшӧма нин гажтӧмтчисны нывъяссьыд!»

Дина петіс. И югъялысь кромӧвӧй сапӧгъяскӧд орччӧн пондісны сяркӧдны-чеччавны кузь туйын ёна нин бонзьӧм кирзушкаяс. А кӧсаӧ топӧдтӧм юрсиыс Диналӧн сідзи и сявъялӧ... Коркӧ тай велавлӧма жӧ сійӧ татшӧм мастерасӧ йӧктыны! А, гашкӧ, нывъясыдлы оз и ков велӧдчыны йӧктынысӧ? Гашкӧ, сӧмын ме кодь йӧй кокаясыслӧн немтор оз артмы велӧдчытӧгыс?..

А этайӧ сьӧд тарыс видзӧд кыдзи жбыркъялӧ кок чунь йылас Дина гӧгӧр. Да сӧмын и зваркӧдӧ сапӧг ныръяснас, быттьӧ кӧрт тувъяс тувъялӧ. Оз тай небось музгыльтчыны кок чуньясыс. Да ӧд оз и вештыв сьӧд синъяссӧ Дина вылысь. Лӧгыд петас али оз сэсся таысь... Мыйлакӧ став сьӧдъяссӧ кыскӧ сы дінӧ... Ӧти вӧлі... И тайӧ со бара... Быттьӧ сылӧн, Динаыслӧн, магнит ли мый ли дзебӧма питшӧгас...

Бур, мый медбӧрын мудзис тошка пӧлянасьысьыс, чуктӧдіс ус-тош дінсьыс инструментсӧ да шуис:

— Перекур, братцы! Колӧ кытсюрӧ мавтыштавны... — и быдӧнлы гӧгӧрвоана печиктіс аслыс голяас. — Сӧмын кытысь судзӧдны мавтассӧ?

Сэки ыззьӧм йӧктысь нетшыштіс кисьыс часісӧ да горӧдіс киргыштысь гӧлӧсӧн:

— Кодлӧн эм вина доз? Сета часіӧс.

Татшӧм добраыд, дерт, некодлӧн эз вӧв, позис и не юасьны.

Сэки сійӧ чепӧсйис миянлань — бӧрйис Лёнькаӧс да менӧ — да пӧся шуис:

— Слушай, джигиты! Пригай на конь и скачи вот тот село! На тэбе часы. Заходи в лавка и папраси за это бутылка.

Ми педзам кок йылын, ог тӧдӧй, мый вӧчны.

Сэки миян дінӧ матыстчис тшӧтш тошка ворсысь да тшӧтш пондіс вӧзйыны ассьыс часісӧ.

— Гашкӧ, ті асьныд ветланныд... — век на водзсасям ми.

— Миянлы, братцы, оз позь шалон дінсьыс ылӧсӧ мунны, — шуӧ тошкаыс. — А тіянлы дыр-ӧ сэтчӧдзтӧ лэбовтлыны? Этатшӧм скакунъяс вылад? Сюрас кӧ водкаыс — ӧтлаын юыштам бура тӧдмасьӧм ради... Ӧд код тӧдас на, кор ещӧ миянлы сюрлас юыштнысӧ...

— Эстшӧм мичаник часіяс, жаль весиг найӧс водка вылад вежны, — шуа ме, думысь век на быттьӧ ӧлӧдышта салдатъясӧс. Татшӧм ичӧтик да мича часіяссӧ ме некор на эг аддзыв.

— Тшак ва, штамповкаяс тайӧ, — ышӧдӧ тошкаыс. — Куш сӧмын кӧрт пытшкӧсаныс, немся из абу...

Чеччыштім сэсся ми Лёнякӧд Туроб вылӧ да Монголка вылӧ да и лыйыштім сиктлань. Но вартӧдігмоз ме унаысь на видзӧдлывлі римскӧй лыдпасъяса эзысь деньга кодь часі вылӧ. Эстшӧм мича часі! Мед кӧть лавкаас эз жӧ нин вӧв водкаыс...

Грекыд вылӧ, лавкасьыс сюри водкаыс. Томиник лавӧшнича любӧпырысь видзӧдліс миян часіяс вылӧ, шыльыд чужӧмыс ойдіс радлунӧн, и мортыд пырысь-пыр жӧ судзӧдіс кутшӧмкӧ дзебасысь кык доз. Да нӧшта мыччис чӧвпан джын нянь, закуситны пӧ.

Но ми сідзи и эг удитӧй юны винасӧ салдатъяскӧд ӧтлаын. Сӧмын на удитім ми бӧр воны Лёнякӧд, кыдзи горӧдісны команда: «По вагонам!!!»

Тошка салдат да Кацо босьтісны водкасӧ, кавшасисны вагон вылӧ. Няньсӧ миянлы колисны.

Здук мысти платформаяса кузь составыс налӧн, кӧні помсянь помӧдз дӧввидзисны брезентӧн вевттьӧм «дачаяс», гымӧдіс-муніс миян дінысь. А выль тӧдсаясным ӧвтчисны картузъяснаныс да мыйкӧ горзісны, горзісны...

Ми воча ӧвтчим налы... Миянӧс друг жугыль босьтіс.

А мекӧд орччӧн веськалӧм Мирон Миронэч мӧвпалігтыр шуис:

— Бур, мый войнаыс абу дзикӧдз пӧдтӧма йӧзыслысь гажсӧ... Тадзинад кокньыдджык лоӧ водзӧсӧ овны.

— Мирон Миронэч, а збыльысь ӧд, мый эськӧн найӧ сэтшӧма тэрмасьӧны? Али военнӧйясыд век сідзи тэрмасьлӧны?

— Ме чайта, оз прӧстаысь найӧ тэрмасьны... — воча шуис бригадир. — Эстшӧм вын быгыльтчӧ асыввывлань. — Сэсся друг юаліс: — А сэнісӧ, асыввылас, мый? Медпомассӧ?

— Япония... — гӧгӧрвои ме.

— Сійӧ ӧд и эм — Япония... Германиялӧн союзник... И век на воюйтӧ миян союзниккӧд — Америкакӧд...

— Сідзкӧ, сэні бара на мыйкӧ лоӧ, Мирон Миронэч? — меным быттьӧ чунгис сьӧлӧмӧ.

— Тайӧс, зонмӧ, тэа-меалы не тӧдны... Тэа-меалы колӧ вӧвъясӧс гӧнитӧдны... Да, буракӧ, ерӧмакань-вакуканьыд, дыр на ковмас гӧнитӧдны найӧс...

Регыд сэсся тӧдмалім, мый миян, союзникъяслы сетӧм кыв олӧмӧ пӧртӧмӧн, йӧзӧдісны Япониялы паныд война. Став сійӧ помтӧм выныс, коді миянӧс пановтӧмӧн гӧгыльтчис рельсъяс кузя асыввывлань, водз асылын вуджӧма Амур да уськӧдчӧма миллион морта Квантунскӧй армия вылӧ.

Сідзкӧ, бара война!

И кодлы колӧны миян вӧвъясным! Да тшӧтш и ми асьным!

Рытнас, кор ми Лёнякӧд куйлім асланым бричкаын, сійӧ виччысьтӧг шуис:

— Федя, а гашкӧ, ми тэкӧд сьӧвзям сэсся вӧвъяс вылад? Пуксям кутшӧмкӧ эшелонӧ, брезент улӧ дзебсям, и мун пӧ да корсь миянӧс... Война вылӧдзыс лӧсыштам...

— Сы кузятӧ мунігӧн казяласны да вӧтласны. Весьшӧрӧ сӧмын шландайтӧма лоӧ... А гортын вермасны на и дезертиръясӧн шуны. Медсьӧкыд кадас пӧ пышйинныд вӧвъяс дінысь... Да и, сідз кӧ нин шуны, кутшӧм на ми тэкӧд воюйтысьяс?

— А мый, Федя! — збоялӧ ёртӧй. — Ме кывлі: японечьясыд пӧ дзоля мыгӧра йӧз. Сэні ми тэкӧд прамӧй салдатъяс туйынӧсь лоам.

— Ӧні сэсся тэтӧг да метӧг нин вермасны. Кыкнан дорсяньыс топӧдасны да...

— А Америкаыс, ӧтнассӧ, эз вермы со ӧдӧлитны.

— Японечьясыд пӧ — повтӧм йӧз. Налӧн пӧ весиг смертникъяс эмӧсь, эн кывлы?

— Эг, а код сійӧ сэтшӧмыс?

— Татшӧм смертникыс пӧ пуксьӧ торпедаӧ либӧ взрывчатка тыра самолётӧ да веськӧдӧ найӧс ыджыд корабль вылӧ либӧ кутшӧмкӧ завод вылӧ. Да и зрывайтӧ.

— И ачыс тшӧтш зрывайтчӧ? — быдсӧн чеччыштӧ Лёня.

— Дерт но... А кыдзкӧ-мыйкӧ кӧ и ловйӧн кольӧ, сэки всё равно рушкусӧ ачыс ассьыс пуртӧн кырыштӧ, сы вӧсна мый быть кувны сылы колӧ.

— Со кутшӧмӧсь найӧ!.. Но миян ёнджыкӧсь, быть вермасны! — эскӧдана шуӧ Лёня. — Аддзылін, тошка салдатыслӧн кымын орден? Кацоыслӧн либӧ? Мыйыськӧ ӧд сетісны жӧ орденъяссӧ! Ӧні, кӧнкӧ, найӧ бура и лязӧдалӧны япошкаястӧ асланыс танкӧн...

— А вермас лоны и бара на сотчӧны...

— Тэ, Федя, дерт, казялін жӧ, кутшӧм эсылӧн кучикыс тош улас?

— Казялі...

Сэсся ми дыр чӧв олам. Ме, думысь, ылӧсас кӧсъя вежӧртны, мыйджык вӧчсьӧ ӧні Дальньӧй Востокас. Миян лыдтӧм-тшӧттӧм вын да японечьяслӧн мӧд сымда... Да американечьяс... И ставыс тайӧ сорсис... Нем жалиттӧг пазӧдӧ ӧта-мӧдсӧ...

— Лёнька, — юася ме ёртлысь, — тэ он тӧд, мыйла чужӧ свет вылӧ мортыс?

— Кыдзи — «мыйла?» — виччысьтӧмысла падмыштлӧ сійӧ. — Сёйны да юны... уджавны... Нывъяскӧд узьлыны... Ставсӧ он лыддьӧдлы.

— А мен чайтсьӧ, сійӧ чужӧ мыйкӧ зэ-эв буртор вылӧ!

— А кӧні сійӧ, зэв бурторыс? Кыдзиджык сійӧс сёйлӧны?

Та вылӧ мыйкӧ шуны ме, дерт, эг куж.

Но Лёня, тыдалӧ, эз и виччысь воча кывсӧ, сійӧс, буракӧ, сідз нин пыдіа парсыштісны менам юасьӧмъясӧй.

— Менам батьӧ со вӧлі краснӧй командирӧн. Сэсся финскӧй война дырйи сійӧс виисны... Мамӧ шогаліс-шогаліс да и юны пондіс... Кыськӧ сэсся нӧшта кык вок лоисны... Ӧні и юавсьӧ: мыйла налы колӧ вӧлі чужнысӧ? Татшӧм каднас, кор ӧти война вылӧ мӧд война вевсясьӧма?.. Батьяссӧ оз тӧдны... Ме кӧть ассьымсӧ неуна помнитышта.

— Кӧнкӧ, ёна жӧ шудтӧмӧсь найӧ, кодъяс ньӧти оз помнитны, ньӧти оз тӧдны батьсӧ ни мамсӧ... Налысь кияссӧ оз помнитны... Мелі сёрнисӧ... Менам сочӧй со сэтшӧмӧн жӧ быдмӧ, немтор жӧ оз кут помнитны... Олӧмсьыс медся бурсӧ оз кут тӧдны...

— Пеж войнаяс ставсьыс мыжаӧсь! Нырӧны и нырӧны йӧзсӧ...

— Тӧдан, Лёнька, мый йылысь ме мукӧддырйиыс думайтла? Мися, мый нӧ миянкӧд водзӧсӧ лоӧ? Меным весиг шуштӧм лолӧ сэки... Мися, кыдзи нӧ ми быдмам батьястӧгным? Да мамъястӧгным? Ӧд ми кыдзкӧ не сідз вермам сӧвмынысӧ, не сідз, кыдзи колӧ?.. Сэсся, гашкӧ, и асланым челядь лоасны да, кужтӧгыд, тшӧтш и найӧс вермам нелючки быдтыны... Тшыкӧдны весиг вермам... А мыйтаӧн ӧні тэ кодьыс да ме кодьыс? Страна пасьталаысь кӧ босьтны?.. Став мир пасьталасьыс кӧ лыддьыны?..

— Гашкӧ, сійӧ кад кежлас кутшӧмакӧ велалыштам?.. — ылӧсас шуӧ Лёня. — Гашкӧ, вочасӧн быдтор дінӧ велалам...

Дыркодь ми сулалім Великие Луки кар дорын.

Тані арыс дзикӧдз нин суис миянӧс, кӧдзыд лов шынас пондіс топӧдны вӧвъясӧс и йӧзӧс, и майышмунӧм начальникъяс, буракӧ, ёна дзайгисны, мед эськӧ миянӧс кӧть нин тасянь сӧлӧдісны поездӧ да, кытчӧдз эгӧ на воштӧй став вӧвъяснымӧс, ӧдйӧджык тӧлӧдісны гортлань.

Но татшӧм поездыс мыйлакӧ век на эз лишав миянлы. Гашкӧ, вӧліны коланаджык грузъяс. А гашкӧ, и кодъяслыкӧ вӧлі веськодь, мый тшыглы кулас некымын сё вӧв. Татшӧм война бӧрад тӧдчас ӧмӧй тайӧ?

Поезд виччысигмоз ми тшӧкыда волывлім карӧ, позьӧ кӧ сідзинас шуны тайӧ пызь-пӧимӧдз пасьвартӧм карсӧ...

Ветліг-мунігӧн ӧні ме быдторсӧ нин аддзылі, но мед этатшӧм выйӧдз пазӧдны мортлӧн киӧн вӧчӧмторъяс — татшӧмсӧ ме ещӧ эг на аддзыв... И мед эськӧн некор нин сэсся ог аддзыв! Буракӧ, Великие Лукиын эз вӧв немся дзонь керка!.. Гӧгӧр сӧмын вирӧдз пасьмунӧм из, да кыдзисюрӧ шыгыртчӧм сім кӧрт, да скелетлӧн синъяс кодь раматӧм ӧшиньяс...

Но и тышкасьыштӧмаӧсь жӧ тані!

Кымын морт нӧ помаліс тані ассьыс олан туйсӧ? Кымын бать эз во татысянь аслас дона челядь дінӧ? Кымын пи медбӧръяысь шуис мамыслысь нимсӧ?

Ме ветлӧдлі Великие Лукиӧд, и первой лунъяснас синъясӧй менам неӧтчыдысь вазьылісны. Сы вӧсна, мый тайӧ эз вӧв кар, а вӧлі кутшӧмкӧ ӧтпомся страшнӧй рана, коді быттьӧ арзіс-горзіс ыджыд дойысла да сідзи и кырлӧдліс ловтӧ.

Этшаник йӧз олісны пӧдвалъясын. А мукӧдлаас, видзӧдан да, ловъя позыс лепитчӧма тыртӧм ӧшиньяс пӧвстын кӧнкӧ медвыліас.

Уналаын ӧшинь увъясын, улич пӧлӧнын и керӧны картупель. Коркӧ, дерт, войнаӧдзыс, сэні дзоридзьяс быдмывлісны. А ӧні картупельлӧн еджыд да лӧз дзоридзыс медмуса. И, буракӧ, дыр на лоӧ мусаӧн, став розаяс дорсьыс сё пӧв донаджыкӧн.

Шочиник мӧсъяс йирсьӧны ӧшинь увъясын, веськыда шӧр улича вылын. И некод оз жӧ дивит найӧс.

Кодлӧн кылыс бергӧдчас дивитны мӧскӧс? Ӧд сійӧ, топалӧм бокъяса мерлина, медъёна пыкис войнасӧ! И, шуам, войнаыс кӧ мыджсис нёль кок вылӧ, то ӧти кокнас быть вӧлі сійӧ — рӧмидзтысь Сюрань...

Йӧз идралӧны киссьӧм керкаяс, заводитӧмаӧсь нин стрӧитчыны. Бара тэчӧны кирпич дінӧ кирпич, и ньӧжйӧникӧн, зэв ньӧжйӧникӧн лыбӧ стена.

Кисьтыныд тай регыд, а тэчныд — дыр. Ок и дыр!

Кор нӧ став тайӧ киссьӧм стеныс бӧрсӧ лыбас? И лыбавлас-ӧ коркӧ?

Со тай восьлалӧны кисьтысьясыс! Кузь тушааӧсь, вижов няйт рӧма шынеляӧсь, джуджыд картузаӧсь, дженьыд гӧленя сапӧгаӧсь, зумышӧсь...

Ӧні небось зумышмӧмаӧсь! А кор первойысьсӧ чашйысисны таті, 1941 вося гожӧмын, кӧнкӧ, небось, зэв гажаӧсь вӧліны! Равзісны-сьылісны ассьыныс «Дранг нах Остенсӧ!» Али кыдз нӧшта шусьӧ?.. Сьылігтырйи пезьдӧдалісны со тайӧ керкаяссӧ. Да лыйлісны миянлысь батьясӧс, нырисны да лыйлісны, вир пиӧд собалісны, кытчӧдз эз тшӧкмунны тайӧ вирнас...

Ӧні со зумышмӧмаӧсь...

— Федя, мый тэкӧд лои, чужӧмыд кельдӧдіс, кабала кодь лои? — юасьӧ Дина.

Ми сыкӧд сулалам да видзӧдам пленнӧй немечьяслӧн кузь колонна вылӧ, найӧ лӧсьыд стройӧн, тэрмасьтӧг восьлалӧны заборӧн потшӧм стрӧитчанінӧ, сэні, зэръясӧн кизьӧртӧм няйт пиын, кыпӧдӧны керка. Лӧсьыд стройыс, некыті оз дзугсьы. И асланыс командиръясныс водзас мунӧны... Ставыс быттьӧ важ моз. Сӧмын автоматъяс налӧн абуӧсь. Автоматъяс пыддиыс кианыс кутӧны лапкор модаа мастерокъяс. А автоматаясыс боканыс восьлалӧны, нямрассьӧм пилоткааӧсь да менамлӧн кодь куим метр кузьта гӧленя сапӧгаӧсь.

— Федя, тэ менӧ он али мый кыв? Чужӧмыд, мися, быг кодь лоис...

— Дина, а мый эськӧ тэ керин, мед Му вылас некор нин сэсся эз лоны войнаясыс? Некор!

— А мый нӧ ме верма керны, Федя? — падмыштӧ Дина.

— А вот ме лыддьылі кыськӧ... Америкаса индеецъяс йылысь... Оз кӧ пӧ сюр прӧмыс дыр кад чӧж, то чайтӧны, мый енъясыс лӧгасьӧмаӧсь на вылӧ. И колӧ бурмӧдны найӧс. Сэки пӧ медмича нылыс чеччыштӧ ызгысь-бузгысь водопадӧ. Кулӧм вылӧ чеччыштӧ...

— Ой-ой-ой! — повзис Дина.

— Вот шуисны кӧ тэныд: чеччыштан кӧ водопадӧ, некор нин сэсся оз лоны войнаяс. Став йӧзыс шудаӧсь лоӧны!..

— Федя, а гашкӧ, ӧні, сымда вир кисьтӧм бӧрад, сідз нин сэсся оз лоны войнаясыд?

— Ог тӧд... Йӧзыдлӧн бара на и вунӧ ставыс... Но тэ тай нӧ эн висьтав: чеччыштан он эськӧ?

— А ме ӧмӧй медмича нылыс?

— Мукӧдыс тай сідзи чайтӧны-а...

— Эштіс тай!.. А мый! Эскӧдасны кӧ менӧ, мый сідзи и лоӧ, — чеччышта эськӧ.

— И немтор оз ло жаль олӧмсьыс?

— Кыдзи нӧ оз, Федя!.. Батьӧ жальӧн кольӧ, чоюк... Мамӧ и... Чӧдъя-пувъя ягъяс... Биа Борда... Ӧткымын тӧдсаяс тшӧтш и... — сійӧ вильыша югнитліс ме вылӧ синъяснас. И ӧзтіс менӧ...

— Кутшӧмджык тӧдсаяс нӧ? — юася вежсьӧм гӧлӧсӧн.

— Уна пондан тӧдны — водз пӧрысьман! — гажаа серӧктіс Дина. — А тэныд дыр на колӧ овны. Чой-воктӧ быдтыны колӧ, вӧвъясӧс вайӧдны гортӧдз, а сэсся тыртны вӧр лэдзан план.

Ачыс сералӧ. Ме видзӧда Дина вылӧ, и менам ставыс вунӧ: и кирпич стена тэчысь пленнӧй немечьяс, и киссьӧм карыс, и вӧвъясным. Ме сӧмын ӧтнассӧ сійӧс, Динаӧс, аддза. И быттьӧ кыла сійӧс став вир-яйӧн. И зэв окота меным инмӧдчывны сы дінӧ, кӧть нин кисӧ малыштны. Но Дина вачкыштӧ вӧвсӧ да ӧдйӧ кутӧ рӧдтыны асланым таборлань.

Великие Лукиӧ воӧм бӧрын миян Ювеналийным кытчӧкӧ дыр кежлӧ вошліс. Соня пондыліс нин майшасьны, эз-ӧ пӧ мыйкӧ ло сыкӧд, ышмысь да яр мортыдкӧд.

Но ӧти рытӧ тыдовтчис жӧ сэсся бригадаын, подӧн воис, и ӧдва-ӧдва тӧдім ми сійӧс. Омӧльтчӧма, чужӧмыс пемдӧма, щӧтясьӧма, век кыпыдӧн овлысь синъясыс гудырмӧмаӧсь, и наӧ, пыдӧсӧдзыс, вӧйтчӧма ыджыд шог.

Вӧлі югыд на, ми буретш пукалім би дорын да пӧжалім картупель, кодӧс кыськӧ судзӧдӧма Маша. Ювеналий матыстчис би дорӧ гажакодь, курткаыслысь «молния» замоксӧ нярснитӧма-восьтӧма коскӧдзыс, пашкыр русыд юрсиыс кыдзисюрӧ чепӧсйӧма картуз увсьыс ортсыӧ. Кыв ни джын шутӧг сійӧ лэдзис мышсьыс вещмешӧк, чӧла гӧгӧртӧдіс миянӧс шог видзӧдласнас, сэсся вӧлисти шыасис:

— Тані водка да нянь. Юам талун!..

— Но, но, Ювеналий, тэ вай эн ышмы! — пыр жӧ ырсмуніс бригадирным. — Ю, колӧкӧ, ачыд, лешак сыкӧд, а войтырсӧ немторла тшыкӧдны. Ютӧгыс вӧвъяснымӧс вошталам, а сэки ставсӧ нин дзикӧдз кӧдзам...

— А-а, вӧвъяснад дай ставнад! — ӧвтыштіс кинас Ювеналий. — Казьтыштам менсьым фронтӧвӧй другъясӧс, ловъяясӧс и кулӧмаясӧс... Сӧмын тай кулӧмаыс унджык, ёна унджык...

Ювеналий дінӧ сибӧдчис Соня, босьтіс сійӧс киӧдыс, топӧдчыліс чужӧм дінас, меліа шуис:

— Мыйла нӧ огӧ казьтыштӧй, казьтыштамӧй, дерт, эм кӧ мыйӧн... Ноко, зонъяс, перъялӧй кружкаястӧ... А тэ, Лёня, восьты мешӧксӧ, видзӧдлам, мый сэні эм... Ми Ювеналийкӧд татчӧ пуксям, со тадзи... Мед би водзас бурджыка тыдалас сійӧ меным, сэтшӧма нин ӧд гажӧй бырис, кытчӧкӧ вошліс да...

Сонялӧн тадзсӧ сибӧдчӧмысь быттьӧ и небзьыштіс Ювеналийлӧн лолыс, кыдзи жаритчӧм коркаа пӧсь тупӧсь выйӧн мавтыштӧмысь; сійӧ пуксис, дзӧргӧдчис гажаа ломалысь би вылӧ, но ӧдвакӧ ӧні сійӧ аддзис бисӧ и миянӧс тшӧтш.

— Эг вошлы ме, Сонюк... Тайӧ лун-войсӧ ме кытшовті усьӧм другъяслысь гуяссӧ, зэв уна гу... Тані, Великие Лукисянь неуна лунвывланьынджык, тышкасис миян дивизияным, Невельскӧй дивизия... Сэні пӧшти джынйыс вӧліны коми зонъяс. И мукӧдыс ставыс войвывсаяс жӧ вӧліны — Архангельскӧй да Вологодскӧй обласьтъясысь...

Тайӧ дивизия йывсьыс ме не этша кывлі, но мыйлакӧ вунӧді, кӧнъясынджык сійӧ тышкасис. И мый Ювеналийыс сэні жӧ вӧлӧма, ме эг тӧд... А найӧ со, тшӧтш и Ювеналийыс, буретш тані тышкасьӧмаӧсь... Кӧні миян бипурным ломзьӧ... Кӧні вӧвъяс йирсьӧны, бричкаяс сулалӧны... Кӧні со ме пукала, Дина да Лёня... Кӧні быдса карысь кольӧма куш сӧмын кирпич торпыриг... Кӧні ӧні пленнӧйяс лапкор кодь мастерокъясӧн уджалӧны...

Збыль ӧмӧй нӧ ставыс буретш тані и вӧлӧма?

Ми пукалам би дорын, а миян гӧгӧрын Невельскӧй дивизияса салдатъяс узьӧны — комияс и рочьяс. И, дерт, мукӧд дивизияясса салдатъяс узьӧны — грузинъяс и татара... Лӧня узьӧны, некор садьмывлытӧм вылӧ унмовсьӧмаӧсь пусь-пасьӧдз жугалӧм Великие Луки кар гӧгӧрын. Эз кокниа шед налы тайӧ карыс, но сы пыдди и славаыс унджык налы.

Дыр висьтасис сійӧ рытнас Ювеналий. Ми лов шынымӧс кутӧмӧн кывзім сылысь висьтсӧ, и миян том сьӧлӧмъясным то ыпъялісны жар биӧн, то шуштӧмпырысь топавлісны.

— ...Миян дивизияным котыртчис война пансян арӧ, Эжва усянінын. Фронт вылӧ лӧсьӧдчигӧн — а велӧдчим ми нёль тӧлысь — ми весиг ас кыв вылын боевӧй листокъяс лэдзавлім, коми книгаяс лыддим. 1942 вося тулысын миянӧс вайисны татчӧ. Апрель вӧлі, вӧр-ваыс мый вынсьыс зільӧ дзоридзавны, но войналӧн тшыныс да гым-йиркыс оз лэдзны ловзьынысӧ, пӧдтӧны став ловъясӧ... Асьныд ӧд тӧданныд, сыӧдз, кольӧм тӧвнас, немечӧс вӧлі жугӧдӧма Москва дорын. Миян вынным ёна содіс, танкъяс и «катюшаяс» уна нин лоисны. Ми нетшкысим водзӧ, а немеч некыдз эз кӧсйы вешйыны, ӧд сійӧ чайтіс, мый матын нин сылӧн победаыс... А ми вӧлімӧй ыззьӧмаӧсь медводдза ыджыд вермӧмысь, став фронтъяс вӧліны ыззьӧмаӧсь, и немтор эз вермы сувтӧдны миянӧс...

Но и тышкасисны жӧ сэки войтырыс!..

Ювеналийлӧн чужӧмыс видзӧдмӧн пондіс бӧр ловзьыны казьтылӧмъяссьыс, ломзьӧм том вирыс вочасӧн вӧтліс сэтысь бӧръя лун-войнас чукӧрмылӧм пемыдсӧ, и весиг былькъякодь гырысь синъясыс быттьӧ сӧдзисны, разаліс наысь гудырыс.

— Тасянь неылын, Великие Лукиа — Невеля костын, Ловать ю дорын, эм ӧти мыльк, военнӧй ногӧн зэв лӧсьыд местаын кыпӧдчӧ... Сійӧ мылькыс подувсяньыс да чуркйӧдзыс, бур зэрӧн моз, киськалӧма вирӧн... Некымынысь сійӧ вуджліс то миянлы, то немечлы... Медбӧрын тшӧктісны босьтны сійӧс капитан Морозовлӧн батальонлы, Сыктывса морт жӧ вӧлі комбатыс... И водз асылын, югдытӧдз на, мӧдӧдчасны найӧ наступайтны мыльк вылад. А гӧгӧр куш, ставыс тыдалӧ, немеч щӧтяссьӧма и пушкаясӧн, и пулемётъясӧн, и гранатанад, и быдторнас... Ӧні думыштлӧй асьныд, кутшӧмджык вӧлі кавшасьны войтырыслы мыльк йылас? Кор шер моз шӧтӧ пуля да снаряд, и немтор оз видз, немтор оз сайӧд тэнӧ...

Босьтасны найӧ мыльктӧ, но батальонсьыс кольӧ сӧмын комын морт. А гӧгӧр немечьяс, найӧ лёкысь зырсьӧны бӧр мырддьыны мыльксӧ, колӧ кутны сійӧс, кытчӧдз оз воны миян главнӧй вынъяс. А кыдзи кутан сэтшӧм этшаник йӧзнад, да кор ещӧ унджыкыс ранитчӧмаӧсь нин...

Сэтшӧм здукъясас ми сетлывлім Рӧдиналы клятва — мый кулам, но огӧ бӧрыньтчӧй. Сідзи жӧ и найӧ сетасны. И медбӧръя лов шыӧдзныс тышкасясны, а сэсся, кор нин колясны немечьяс кытшын сӧмын кыкӧн, рация пыр корасны асланымлысь артиллерийскӧй залп ас выланыс...

Кор ми писькӧдчим мездыны найӧс, мыльк вылын ловйӧннас вӧлі нин сӧмын ӧти боец, кыськӧ Эжва горулысь ачыс... Ставныс усьӧмаӧсь... Но аскӧдныс тшӧтш кыскӧмаӧсь мӧдар югыдас куимсё сайӧ немечӧс, мылькыс гӧгӧрбок вӧлі вольсалӧма налӧн шойясӧн, быттьӧ запаньса лыа вылӧ косьмӧм керъясӧн.

Ювеналий чӧв усис, перйис зепсьыс заводиттӧм на «Казбек» пачка, тэрмасигтыр восьтіс сійӧс, ӧзтіс папирос да кузя нёньыштіс тшынсӧ; топыд кучикӧн зэвтӧм косіндзи бандзибъясыс сэки дзикӧдз нёпкысьлісны. Вӧсни чуньяса кузьмӧс киясыс сылӧн тӧдчымӧн тіралісны.

Ми эг жӧ шыасьлӧй, сӧмын би гажапырысь тратшкӧдчис, а гӧгӧр вӧлі нин арся пемыд вой.

— И ставыс тайӧ вӧлі тані?.. — шӧйӧвошӧм гӧлӧсӧн юаліс Дина, ачыс полігтырйи видзӧдліс пемыдас.

— Тані, матын, — стӧчмӧдіс Ювеналий.

— Ювеналий, — юася ме, — тэныд нӧ Слава орденъястӧ тані жӧ, гашкӧ, сетісны?

— Ӧтисӧ тані, Ловать ютӧ ми сэки ёна ӧтарӧ-мӧдарӧ гежмалім...

— Ювеналий, висьтав! — дзайга ме.

— Наступление заводитчигӧн на делӧыс вӧлі, — шуис Ювеналий да кустӧм на папирос помсяньыс ӧзтіс мӧдӧс. — Миян полкным босьтіс Ступинскӧй крепость, а ӧти батальон весиг вуджис Ловать ю да мырддис враглысь матысса окопъяссӧ. И пансис налӧн сэні вир кисьтана тыш... Пажын бӧрын, видзӧдам, сетӧны ракетаӧн сигнал: бырӧны патронъяс, вайӧй патронъяс...

Ме сэки штаб видзысьяс лыдын вӧлі буретш... Ыстісны куим автоматчикӧс патрон тыра мешӧкъясӧн, но колӧ вӧлі вуджны кушин, а куимнансӧ немечыд виис.

А ю мӧдарсянь ракета бара на корӧ: вайӧй патронъяс!..

Сэки ми ӧти ёрткӧд мӧдӧдчим патрон да граната тыра брезент мешӧкъясӧн...

— И воинныд?! — ырсмуніс-юаліс Лёня; синъясыс сылӧн, видзӧда да, ӧгыръяс моз дзувъялӧны.

— Эг кӧ во, эськӧ тіянлы ӧні эг висьтась, — серӧктіс Ювеналий. Сэсся нюмыс пырысь-пыр жӧ кусіс чужӧм вывсьыс: — Сэки серамӧй менам эз пет... Кор тэ гӧгӧр пуляясыд живкйӧдлӧны жар лунӧ лӧдзьяс моз, сэки и не серамӧдз. Торйӧн нин первойысьтӧ, велавтӧгыд... Зэв окота вӧлі юрӧс сюйны пыдӧджык муас... Нидзув моз... Но ӧд колӧ нуны патронъяс... Вайим сэсся найӧс... Соня, буракӧ, ёна виччысьӧма менӧ... Сьывлім тай ми война дырйиыс: «Жди меня, и я вернусь, только очень жди...»

Бӧртинас ме сэсся эгджык нин кут повны пуляяссьыд. А мый нӧ — мукӧдыслы инмӧ, а меным оз. Орччӧн наступайтам, тӧварышлы швачкас, а менӧ весигтӧ оз парсышт. Мися, буракӧ, сэтшӧм шуда менам чужлысьӧма. Ышми да, эгджык понды копрасьны пуляясыдлы... Йӧйыд!.. Дас кӧкъямыс арӧса на сэки вӧлі... Сэсся ӧтчыд, Днепр сайын нин, лӧсыштіс задйӧ, быттьӧ черӧн керыштісны, и кокӧй эз ло... Сы вӧсна мый сувтсӧн вӧлі котӧрта, а колӧ вӧлі кыссьыны... Сэксянь и кромбыльтны понді...

Ювеналий босьтіс вина доз, сэні пыдӧсас нин сӧмын кольыштӧма, юасяна видзӧдліс миян вылӧ: мый пӧ та мындыштанас вӧчны? Ми ӧтвылысь шуим, мися, миянлы тырмас, а ачыд нин чурснит сійӧс, абусӧ. Сійӧ юис, и здук-мӧд мысти мыйкӧ быттьӧ мыніс, пезьдіс сы пытшкын: сійӧ швычӧка шыбитіс кулакӧ гӧрддзалӧм кисӧ вывлань да пӧся горӧдіс сьывны, а кызкодь гӧлӧсыс дзоньнас йиджтысис норлунӧн:

Орлёнок, орлёнок, взлети выше солнца

И степи с высот огляни,

Навеки умолкли веселые хлопцы,

В живых я остался один...

Ми чуймӧмӧн видзӧдам сы вылӧ: дзик мӧд кодь мортӧн быттьӧ лоис Ювеналийыс. Быттьӧ сы пытшкын друг садьмисны миянлы тӧдтӧм на вынъяс да пондісны песны сійӧс. Гашкӧ, усьӧм ёртъяс вӧсна шогыс друг шымыртіс джагавтӧдзыс? Гашкӧ, олӧмас медъёна кӧсъянаыс эзджык жӧ артмы, да та вӧсна пессьӧ винаӧн пӧльтӧм лолыс? А гашкӧ, и ставыс тайӧ сылӧн ӧтлаасис ӧти курыд гӧрӧдӧ?..

Сӧмын Соня, буракӧ, тӧдіс другыслысь татшӧм ногӧн лов кылӧмсӧ. Сійӧ ньӧжйӧникӧн лэдзис Ювеналийлысь кыпӧдӧм сойсӧ, меліа копыртіс сылысь дзугсьӧм юрсиа юрсӧ аслас морӧс бердӧ, шыльӧдіс да тшӧтш сьыліс колипкайлӧн кодь мича да сӧстӧм гӧлӧснас:

...Меня называли орлёнком в отряде,

Враги называли орлом...

И сэтшӧм лӧсьыда йитчисны ӧтлаӧ налӧн кыз да вӧсни гӧлӧсъясныс...

А гӧгӧр вӧлі вой, арся пемыд вой, кодлысь миян биным мырддьыштӧма сӧмын дзӧрысь-легысь вуджӧръяса неыджыд югыд кытшов. Нӧшта вӧліны тшыг нисьӧ пӧт вӧвъяс, да ми асьным.

Пондісны пӧльтны кӧдзыд зэр сора чизыр тӧвъяс, ыргисны-йиджтысисны миянлы и вӧвъяслы вемӧдз. Кымынысь ме бур кывйӧн казьтыштлі сэки Ионасӧс, Литваса другӧс, сылӧн кышӧдысь. Ог тӧд, мый эськӧ вермис лоны мекӧд тайӧ кышӧдтӧгыс...

Лёк туйяс — а найӧс некыдзи на абу дзоньталӧмаӧсь войнаӧн кыдзисюрӧ пазӧдӧм бӧрын — дзикӧдз няйтмисны, омӧльтчӧм вӧвъясным ӧдва-ӧдва кыскисны бричкаяснымӧс, мукӧдлатіыс налы ковмыліс уйны кынӧм улӧдзыс кизьӧр няйтӧд. Кузятӧ мунігӧн пӧшти став вӧлыслӧн чуктасисны подковъясыс, кок гыжъясыс чирссисны да потласисны, буракӧ, ёна доймисны, уна вӧв чотіс...

Мед кыдзкӧ-мыйкӧ кокньӧдыштны коньӧръясӧс, ми вочасӧн пондім колявны бричкаяснымӧс паныдасьлысь сиктъясӧ. Бригадирным, Мирон Миронэч, лючки-ладнӧ сдайтавліс найӧс колхозъясӧ да быд вылӧ босьтліс справка.

Ми Лёнякӧд ӧні ӧтвывтчим Динакӧд да Машакӧд, и нёльӧн вылӧ лои ӧти бричка. Да и сійӧ на быттьӧ вӧлі лишнӧйӧн омӧльтчӧм вӧвъяслы.

Кыпыд да гажа таборным миян, коді быттьӧ неважӧн на пӧтӧса гӧрдліс да сьыліс том гӧлӧсъясӧн, вочасӧн пондіс пӧрны кӧдзыдӧн кольмӧдӧм тӧрӧкан чукӧрӧ.

Но торйӧн нин сьӧкыд лои сэк, кор водз воысь пуж чишкаліс-виис кок ув турун, кор туруныс, кулӧм морт моз, кельдӧдіс да дзикӧдз воштіс пӧтӧс вынсӧ.

И зӧр абу. И кос турун некӧн абу заптӧма миянлы вылӧ. Кӧть сэсся мыйӧн верд вӧвъястӧ!

Мукӧд дорсьыс тӧдчымӧн ёнджыка пондіс омӧльтчыны Геркулес. Позьӧ шуны, сійӧ син водзын кутіс сывны, кыдзи челядьӧн вӧчӧм лым морт друг шондӧдӧм бӧрын. Топыд яйыс быдлаті нёльсмуніс-исковтіс, куш сӧмын лы чукӧр пондіс кольны, шуштӧм и видзӧднысӧ... Ӧні ми Геркулесӧс эгӧ нин доддявлӧй, но сійӧ и асьсӧ ӧдва-ӧдва кутіс, лы чукӧрыс, тӧлын люги-леги тэчӧм кер бунт моз, быд здукӧ дась вӧлі киссьыны.

Динакӧд ми медъёна жалитім Геркулесӧс. Да нӧшта ичӧтик Биа Бордаӧс, кодлы немтор лои нёнявны тшыгъялӧм мамыслӧн вӧраысь...

Но медъёна вийсис вӧвъяс вӧсна, став вӧлыс вӧсна, бригадирным, Мирон Миронэч. Сылӧн вежсис, пӧрысьмис не сӧмын чужӧмыс, но и ачыс дзоньнас вежсис — лои скӧрджыкӧн, этшсьыс пырысь-пыр и петліс, паныд кыв эн шу... Да ми и асьным вежсим! Ёна тӧждысьӧмыд да тшыгъялӧм-кынмалӧмыд, тыдалӧ, оз ёна бурмӧдны морттӧ...

Мирон Миронэч быд ногыс гӧняйтіс миянӧс, мед эськӧ кыдзкӧ-мыйкӧ содтӧд вердыштны вӧвъясӧс, кутшӧмсюрӧ кӧрым налы судзӧдыштны.

Сійӧ, кавалерист мортыд, вӧлӧмкӧ, тӧдӧ уна сэтшӧмтор, мыйӧн позьӧ кутшӧмакӧ вежны турунтӧ. Сылӧн кесйӧдлӧм серти ми посйысьӧмӧн пыравлім кадъя вад берег доръясӧ да пуртӧн вундавлім лэчыд доръяса эжӧр, коді вӧлі веж на, буракӧ асьсӧ видзан-доръян выныс сылӧн унджык мукӧд туруныс серти.

Ми вундавлім небыдик бадь йывъяс быдса нӧбъясӧн, да вердім сійӧн медся ёна омӧльтчӧм вӧвъясӧс, ме, дерт, медуна мыччавлі Геркулеслы.

А Биа Бордаӧс ми чӧсмӧдлім томиник пожӧмъяслӧн небыд туганӧн, кор паныдасьлісны пожӧма вӧр діяс, ведраын пулім лыс да, йӧлӧн пыдди, мырдысьӧн юктавлім тайӧ ёсь кӧра зеллянас.

Ӧтчыд, Торопец карсянь неылын, ми мунім гусявны капуста. Сэні вӧлі кутшӧмкӧ воинскӧй частьлӧн ыджыд подсобнӧй овмӧс, и капустаыс быдмӧма зэв уна, кызвыннас керавтӧм на.

Мися, салдатъястӧ сідз нин оз лёка вердны, тшыглы оз кувны найӧ, кӧть и пышйӧдыштам мыйтакӧ кӧчан. Мися, вылыс коръяссӧ вӧвъяслы вердам, шӧрсӧ асьным сёям, а сэсся, гашкӧ, и мыйкӧ мында вузалыштам на базар вылын да нянь ньӧбам. Ӧд ми и асьным ёна жӧ нин пондім тшыгъявны...

Югыднас на вӧчим разведка, тӧдмалім, кытісянь бурджыка позяс сибӧдчыны часӧвӧйяс казявтӧг. А часӧвӧйыс вӧлі кык, найӧ винтовкаясӧн кыйӧдчисны му кыкнан помсяньыс, пӧвъясысь тэчӧм чомъяссянь. Дерт, винтовкаӧн видзанінад эз жӧ зэв окотапырысь мунсьы, но нинӧм он вӧч...

Мирон Миронэч кывлӧма жӧ миянлысь сёрнинымӧс, кор ми лӧсьӧдлім капуста гусялан плансӧ. Чукрасьӧ-ветлӧдлӧ сійӧ, ружтӧ. Дерт, кӧнкӧ, оз и куж, мый шуны. Ӧд гусясьысьясыд сылы нэм чӧжыс медлёк йӧзнас вӧлӧмаӧсь...

Но век жӧ матыстчис сійӧ миян дінӧ да, синсӧ дзеблалігтыр, шуис: гусясьӧмыд пӧ эськӧ медмисьтӧмтор, но и мӧд петан туйсӧ пӧ ме ог аддзы. Корӧмӧн пӧ, дерт, некод немтор оз сет. Капуста мач ни турун нӧб... А нӧшта Миронэчыс шуис, мый ӧні сійӧ, челядь дырйиыс аддзылӧм вӧралысь моз, дась жӧ пысавны сосъясас кузь зор да бокӧн мунны гортӧдзыс, мед сӧмын вӧвъяс колисны.

А сэсся сійӧ ыджыда сьӧлыштіс да вешйис миян дінысь.

Набег вылӧ петім куимӧн — Лёня, ме да Педӧсь, быдӧн лэчыд пуртаӧсь, быдӧнлӧн сьӧрсьыс кык мешӧкӧн. Миянлы колӧ тыртны тайӧ мешӧкъяссӧ капуста мачьясӧн да гусьӧникӧн новлыны туй дорӧдз, верст джын кымын. Сэтчӧ вой шӧр гӧгӧрын кымын локтасны бричкаӧн нывъяс, сӧвтам капустасӧ и — мун да корсь сэсся миянӧс.

Татшӧм мудер план ми лӧсьӧдім, олӧмыс кӧ тай пыкас, сэки юрад быдторйыс воӧ.

Войыс пуксис сап пемыд, немтор оз тыдав, кӧть синтӧ сутшкы. То коблӧ, то муралысь тӧлыс койыштлӧ чужӧмъясӧ кӧдзыд зэр, кӧрт пилипызь кодь посньыдик да чутӧдчысь.

Гусьӧникӧн кыньксьӧдам лажмыдіник сёнӧд, кӧтасьӧмаӧсь лысваысь и зэрысь, но абу кӧдзыд миянлы, а жар, сы вӧсна мый сьӧлӧмъясным морӧсаным тіпиктӧны вӧвлытӧм ӧдӧн, и вирным, буракӧ, пӧсялӧ ӧдйӧсӧ чепсасьӧмысь.

Яръюгыда ыргӧны чомъяс дорын бияс, тайӧ бур, найӧ миянлы быттьӧ пасъяс, огджык сорсьӧй да ылалӧй пемыдас. Кылыштӧ пӧжалӧм картупельлӧн сэтшӧм чӧскыд дукыс, ок эськӧ, килльыштны ӧні сійӧс би дорын! Дерт, салдатъяс пӧжалӧны, вуджрасьӧны тай найӧ бияс дорын... Тшыг йӧзыд ӧні уна да, видзӧд, со кутшӧма кыйӧдӧны капустатӧ...

— А дзенгасны кӧ кымӧсаным пуляӧн? — тіралана шӧпкӧ Педӧсь, кор ми воим му дорӧдз.

— А тэ, пондасны кӧ лыйсьыны, юртӧ муас сюй, ортсыас мед толькӧ бекйыд кольӧ, — велӧдӧ Лёня. — Сэті небыд, пуляыс вермас не пырны. Пӧдушкаӧ пӧ тай оз жӧ пыр.

Но Педӧсьӧс, тыдалӧ, оз бурмӧд татшӧм ӧлӧдӧмыд.

— Вай бӧр бергӧдчам, — кайтӧ сійӧ. — Вай аски, югыднас, сідз корыштам капустасӧ салдатъясыслысь... Либӧ кутшӧмкӧ вӧлӧс сетам налы, сідз жӧ здокнитасны...

Воча кыв пыдди Лёня тувкӧ сылы бокас, Педӧсь ымӧстыштӧ, сэсся водзӧсӧ шы ни тӧв нин мунӧ. Ӧд лыйсьынытӧ код тӧдас на, кутасны ли оз ли, а Лёнялӧн кулакыс дзик орччӧн...

Ми кималасӧн пырам капуста му вылӧ, кӧчанъясыс муртса рудӧбасьӧны пемыдас. Кӧчанъясыс гырысьӧсь, кыдз пу йӧг кодь чорыдӧсь, вылісяньыс нильӧгӧсь — пужыс чишкалӧма жӧ нин, — дзуртышталӧны ки улын... Ме тіралысь киясӧн вунда чорыд подсӧ пуртӧн, некыдзи оз ор сійӧ... Ачым видзӧдлывла матысса би вылӧ, оз-ӧ гымышт сэсянь. Сэсся ме кыдзкӧ-мыйкӧ лӧньӧдышта ачымӧс: дугды, мися, тірзьынытӧ, трус! Видзӧд, Лёня ньӧти оз пов... Сэсся ме нёровта асланьӧ зэв ыджыд кӧчан, пӧрт кодьӧс, мӧдарсяньыс чилснита подсӧ пуртӧн, и сійӧ гораа тротшмунӧ-орӧ... Бур, мый салдатъясыслӧн понъяс абуӧсь, найӧ эськӧ важӧн нин кылісны миянӧс... Мый сьӧкта кӧчаныс! Добра! Бур сёян!.. Мешӧкӧ сійӧс!.. Нӧшта чилснитам... Нӧшта... Бур, мый татшӧм пемыд!.. Вӧлӧма пӧ тай рӧзбойникъяслӧн сьылан: «А второй мой товарищ — то темная ночь...» А ті, солдатушкояс, пӧжалӧй, пӧжалӧй, картупельнытӧ!.. Сӧмын сэсся миянӧс энӧ жӧ ёна дивитӧй. Мый сэсся керан, мукӧддырйиыс тай со лоӧ петны и татшӧмтор вылӧ. Он кӧсйы, да петан... Вӧвъяс миян тшыгӧсь, асьным тшыгӧсь. Ми ӧд ог унасӧ нуӧй... Миянлы быть колӧ вӧвъяссӧ вайӧдны гортӧдз. Мед вӧр кыскавны найӧӧн, уна вӧр кыскыны...

Регыд ми сӧвтім квайтнан мешӧксӧ. Дерт, гырысь капустаыд топыдатӧ оз пуксьы, но век жӧ сьӧкыдкодь. Гозйӧн-гозйӧн кӧртавлім мешӧкъяссӧ, вожгӧдім сьылі вылӧ, тішкам-кыскам, пӧсь ньылӧмӧн да кӧдзыд зэр ваӧн ойдӧмаӧсь.

А туй вылын нывъяс нин виччысьӧны миянӧс бричкаӧн. Бура муніс операцияыс, салдатъяс эз казявны миянӧс...

Кӧчанъясысь кыза кулим вылыс коръяссӧ да бура вердім вӧвъясӧс, торйӧн нин медся омӧльтчӧмаяссӧ. Асьным бур-пӧт сёйим капустаа шыд.

Ме, дерт, медъёна верді Геркулесӧс. Ме ки помысь мыччалі сылы капуста коръяссӧ, сійӧ горша няжйис-сёйис, бур синъясӧн видзӧдлывліс ме вылӧ... И меным весиг пондыліс кажитчыны, мый Геркулес пытшкӧ бӧр пырӧ сылӧн коркӧя выныс, помтӧм-дортӧм выныс... Но кысь нин! Верман ӧмӧй ӧтчыд вердӧмӧн бӧр сюйны сымда воштӧмасӧ?..

Мирон Миронэч видзӧдіс миян вылӧ да сьӧкыда ышлолаліс...

Век али мый сэсся тадзи ковмас мунны миянлы, гусясьӧм сорӧн? Мыйкӧ тай нӧ дзикӧдз пондіс дзугсьыны миян войсканым? Он и тӧд, коді мый вӧчӧ...

Колоннаса начальникным — Сметанин — сэтшӧма вежсис и. Водзті сэтшӧм вежавидзысь вӧлі, бур сёрниа учитель кодь. А ӧні со омӧльтчӧма, щӧтяссьӧма, гӧлӧсыс сибдӧма, весиг нывъяс дырйи матькӧ-сӧткӧ.

И быттьӧ мыждӧм нин виччысьӧ сійӧ: та мында вӧвтӧ воштӧмысь пӧ всё равно мыйкӧкертасны, ӧні пӧ сэсся ставыс нин веськодь...

Сідз тай меным кажитчис-а, код тӧдас сэсся сійӧс...

Ёна-ӧ мыжа Сметаниныс сыысь, мый не ӧти сё вӧлӧс ми воштім?

Ме эськӧ шуи — абу мыжа, но тшӧтш и мыжа...

Дерт, сійӧ водзысянь ёна надейтчис поезд вылӧ. Чайтіс, мый кӧдзыдъяс вотӧдз быть сетасны. Быть!.. Оз вермыны не сетны, ӧд сэтшӧм дона груз ми нуам!

Но поездсӧ век на эз сетны. И унатор эз ло артыштӧма, водзвыв эз ло дасьтӧма... Омӧльтчӧм вӧвъяс пондісны гылавны ӧти бӧрся мӧд. А ӧд быд лов вӧсна медводз ковмас кыв кутны начальниклы! Сьӧкыд кадыс сылысь юалас медстрӧгасӧ...

Тані он кӧсйы, да воштан юр садьтӧ... И ме, ас пайысь, ньӧти эськӧ эг кӧсйы лоны начальник местаын.

Но сэк жӧ: тэнӧ кӧ пуктісны тайӧ ыджыд должность вылас да дӧверитісны сымда йӧзлысь олӧм, дӧверитісны сымда вӧв, кодъяслы война бӧрад и доныс абу, — то вай жӧ тэ, муса друг, колана ногӧн и кыв кут, ассьыд ловтӧ сет, но эн лэдз ыджыд делӧыслы нярмыны-кувны. Кыдз, шуам, уджалӧ-вӧчӧ Шура Рубакин — ачыс вирӧн сьӧласьӧ, но план тыртӧ...

Мӧд ног кӧ, нинӧмла и сюйсьыны начальникас...

Сёрнитӧны вӧлі, мый Сметанин да Ювеналий Лихачёв корсюрӧ чорыдакодь юыштавлӧны, кыдз вӧлі шуӧны — «взрывчикъяс» вӧчавлӧны. Сэки колоннаын быдсяма нелючкиясыс пырджык и овлӧны...

А сэсся муыс дзикӧдз кынмис. Ӧтарсянь кӧ, быттьӧ и бур тайӧ, абуджык няйт омӧлик туйяс вылад — ӧні ми уналаті веськыдавлім, мед матынджык вӧлі, — быттьӧ и кокньыдджык вӧвъяслы муннысӧ; но, мӧдарсянь кӧ, нӧшта нин лёк лои — дзикӧдз бырис кок ув турун.

Сэки миянӧс дӧбелькиӧдз нин шогӧдіс...

Сэки меным, гашкӧ, и медводдзаысь на аслам олӧмын, кыдзкӧ сьӧлӧмӧдз, позьӧ шуны, лов пыдӧсӧдз мӧрччис вӧр-ваыслӧн гожся кулӧмыс, кӧдзыд арыслӧн сьӧкыда личкӧмыс.

Керкаад олігӧн, кор ывлаын кынмыштӧм бӧрын век нин пыран шоныдінӧ, кор тэнад гажаа ломтысьӧ пач да тӧв кежлӧ заптӧма пес, дасьтыштӧма тшӧтш кутшӧмсюрӧ сёян-юан, — сэки тэ быттьӧ онджык казяв ывла вежсьӧмсӧ.

А ӧні миян немтор абу заптӧма. И некысянь ёнасӧ виччысьны. И век кӧдзыдінын. И код тӧдас на, мый дыра тадзисӧ лоӧ, гортӧдз лёка на ылын...

Ёна тай паськыд вӧлӧма Россияыд! Ок, паськыд!..

Кӧдздӧдӧм бӧрын ме зэв ёна понді тойӧссьыны. Сы вӧсна мый вежан дӧрӧм-гач менам эз вӧв. Шоныд дырйиыд ме корсюрӧ песласьлі да сӧстӧмджык ветлӧдлі, но ӧні некыдз лои. Ме завидьті Лёнялы, сы вӧсна мый сійӧ эз яндысь Машаысь, и этшаник кӧлуйыс кыдзкӧ да мыйкӧ век нин мыськалӧма вӧлі. Юрыс корсьӧма и. А менам яндзимыс, буракӧ, ачымысь водзджык на чужлӧма...

Ми аддзим мӧд петан туй. Мед нывъяс оз казявны, Педӧськӧд ылӧ бокӧ пестам вӧлі жар бипур, пӧрччам дӧрӧм-гачнымӧс и жаритам биын, торйӧн нин вурысъяссӧ.

Та бӧрын лун-мӧд быттьӧ и оз дӧсадитчыны...

А сэсся бара колӧ пестыны бипур...

Кутшӧм шогпырысь ми казьтывлім сэки гортса пӧсь пывсян йылысь. Пывсьӧм бӧрын пасьталӧм сӧстӧм дӧрӧм-гач йылысь... А гортын олігӧн эг и казявлӧй тайӧ шудсӧ...

Ӧні ми ёнджыкасӧ узьмӧдчылім вӧр діяс дорӧджык и лэдзавлім вӧвъясӧс — мед асьныс корсьӧны сёян. Йӧраяс тай нэмсӧ олӧны вӧрын, некод оз верд найӧс, а век пӧтӧсь.

Ӧтчыд тадзи жӧ лэдзалім, а кор югдӧм бӧрын видзӧдлім, юрсиным сувтіс: став вӧлыс йирсис колхознӧй ӧзим вылын, кӧть эськӧ и ылынкодь вӧлі сэтчӧдз миян дінсянь.

Мирон Миронэч шӧйӧвошӧмӧн матьӧктіс. Сэсся ми ставӧн уськӧдчим вӧтлыны вӧвъяснымӧс ӧзим вылысь. Асьным надейтчыштам на: мися, гашкӧ, орчча сиктсяньыс эз на казявны...

Но кысь нӧ он казяв! Вӧлыд ӧд абу кодзувкот... Да нӧшта, кор тайӧ ӧзимсӧ синваӧн сорӧн моз гӧрӧма да кӧдзӧма! Ас вылын моз гӧрӧма!..

Ми ӧдйӧджык доддясим да мый вынысь пондім усйысьны кын туй кузя.

Но вӧлі нин сёр, туйнымӧс потшисны, буракӧ, сиктсьыс став йӧзыс петӧмаӧсь миянлы паныд — гырысь и посни, мужик и баба, унджыкыс баба... И быдӧнлӧн киас бедь да зор, а ӧти тошка дядьӧ весиг обреза сулалӧ.

Миян тані узис некымын бригада, ыджыд начальство эз вӧв, ковмас аслыным мыйкӧ вӧчны.

А сиктсаяслӧн чужӧмъяс серти тӧдчӧ, мый бурӧн оз кӧсйыны лэдзны найӧ миянӧс.

— Гӧнитӧдам вӧвъясӧс выланыс! — вӧзйӧ Лёня. — Асьным тшӧтш пондам мыйӧнсюрӧ шенасьны. Разӧдам, ыжъясӧс моз!..

— Оз позь тадзи, — ӧлӧдӧ сійӧс Мирон Миронэч. — Тадзинад омӧлик вӧвъястӧ джынсӧ кватлаласны да пышйӧдасны... Вай, наперво, тӧдмалам, мый налы колӧ, а сэсся вӧлись мыйкӧкертам...

Миян став мужичӧйыс босьталісны жӧ кианыс, кодлы мый веськалӧ — коді палич, коді из, а коді кӧртвома домъяс. Миян бричкаын гоз паличыд век вӧлі — мися, туяд мый оз вермы лоны, уськӧдчасны кӧ, мед век позис дорйысьны.

И со, сулалам паныдӧн. Сиктсаяс ёна ыззьӧмаӧсь, ӧта-мӧд вежмӧныс горзӧны, шенасьӧны бедьясӧн. Немтор он гӧгӧрво, мый найӧ кӧсйӧны миянсянь.

Водзын сулалысь нывбаба — шӧр арлыда, ыджыд тушаа, сотчӧм пӧлаа шынеля, буракӧ, командирныс — кыдзкӧ-мыйкӧ ӧлӧдіс ассьыс отрядсӧ. Сэсся шыасис миян дінӧ лэчыд гӧлӧсӧн:

— Тіян вӧвъясныд йирисны миянлысь ӧзимӧс. Ми мырдысьӧн-сорӧн кӧдзим мусӧ, удзӧдім асьнымӧс, чайтім, мый мӧд во бур нянь воас. А ӧні кысь воас! Кор сымда вӧв войбыд йирсис му вылас.

Миян кавалерийскӧй бригада нимсянь сёрнитны пондіс Мирон Миронэч:

— Ми эг нарошнӧ травитӧй тіянлысь ӧзимтӧ. Ми весиг эг и тӧдлӧй, мый тіян ӧзим эм. Ми, мый кузя нин мунам да, некысь на эг аддзылӧй ӧзимсӧ.

— Миянлы мог абу — нарошнӧ али не нарошнӧ. Вужнымӧс тай бӧр орӧдінныд-а!..

— Немтор на эз ло ӧзимыд, кын вывтіыд... Ми важӧн нарошнӧ лэдзавлім вӧвъясӧс кын ӧзим вылас, мед гежӧдмыштӧдны петасъяссӧ, сэки налы, мӧд во тулыснас, шондіыс и зэрыс лышкыдджыка вичмӧ.

Нывбаба здук кежлӧ падмыліс Мирон Миронэчӧн сёрнисӧ тадзи бергӧдӧмысь, но регыдӧн бӧр сайкаліс:

— Тэ вай эн висьтавлы пу йылысь турияс! Урон вӧчӧмысь ковмас сетны миянлы куим вӧв!

— Ми, ерӧмакань-вакукань, сідз нин уна вӧв воштім: коді куліс, а кодӧс гусялісны. Быд сиктӧ кӧ куим вӧлӧн пондам кольны, мый нӧ ми гортӧдз ваям... Миянлы кер кыскавны колӧ найӧн!

— Миянлы делӧ абу! Травитінныд — кольӧй куим вӧв!

— А дас куим тіянлы оз-ӧ ков?! — скӧрмис Мирон Миронэч.

Сиктсаяслы чушис тайӧ, ставныс сэні бара пондісны горзыны, лёкысь шенасьны, а сэсся и уськӧдчисны миян вылӧ. Ми воча уськӧдчим...

Ме дінӧ варыш моз лэбовтіс ар дас квайта кымын жӧ зон, меысь кузьджык, но ёна вӧсньыдджык, киас майӧг пом. Пеля шапкаа, синъясыс ӧгыръяс моз дзулъялӧны... Кульыштіс меным зор помнас, буракӧ, юрӧ кӧсйис веськавны, но ме воча сетышті, и пу паличьясным сӧмын и колсмунлісны. Но менам, буракӧ, выныс унджык вӧлі киын — чӧжсис нин чер-пиланад да багырнад вӧдитчигӧн — и мортыдлӧн летитіс кисьыс зорйыс.

Сэки меным кодкӧ мышсянь кульыштіс веськыд гырддзаӧ, менам туша пасьтала дзенӧбтіс лёк дой, и паличӧй мыніс киысь. Но ме эг кут виччысьны, кор меным мӧдысь колскӧбтасны, вӧркань моз топӧдчи сы дінӧ да уськӧді кын му вылӧ, ачым кыйкнитлывла, оз-ӧ кодкӧ лӧсьӧдчы выльысь пезьдыны меным... Удита казявны, кыдзи Мирон Миронэч да тошка дядьӧ мырддьысьӧны обрез вӧсна, вӧвъяс дорӧ котӧртысь Педӧсьӧс удита казявны... Гӧгӧр колскӧдчӧны, кашкӧны...

Друг шковмуніс лыйӧм шы, сэсся кодкӧ горӧдіс тӧдса и тӧдтӧм чорыд гӧлӧсӧн:

— Прекратить безобразие, мать вашу так!!

Быттьӧ кӧдзыд ваӧн койыштісны косясьысь боецъясӧс... Ми палялыштім, сувталім да, скӧрмӧм понъяс моз век на эргигтыр, вешйышталім ӧта-мӧдным дінысь.

Видзӧда, верзьӧмӧн воӧмаӧсь колоннаса начальник Сметанин да сылӧн замыс — Ювеналий. Вӧвъясныс налӧн вердасаӧсь на, йӧктӧны места вылас, а всадникъяс пемыдруд нойысь вурӧм офицерскӧй шынеляӧсь да военнӧй картузаӧсь, Ювеналий шенасьӧ пистолетӧн да горзӧ:

— Мы из областной милиции! Объясните, что здесь происходит! Кто зачинщик этого безобразия?

Сэки вӧлаяс дінӧ уськӧдчис сотчӧм шынель пӧлаа нывбабаыд, коді тай кульыштіс менӧ — гашкӧ, и сойӧс чегис, дугдіс тай сойӧй куснясьнысӧ-а — да пондіс пӧся норасьны миян вылӧ.

— Ладно, разберемся, — шуис Ювеналий нывбабаӧс кывзӧм бӧрын. — Они ответят за это... Но зачем же так самоуправничать?

Сэсся «областнӧй милицияса» войтыр нуӧдісны сьӧрсьыныс миянлысь Мирон Миронэчӧс.

Вӧвъясӧс сиктса жугыльмӧм войтырлы эз кольӧдны, весьшӧрӧ налӧн лои нажӧвитӧма кымӧсъясаныс йӧгъяс да лэдзӧма ныръяссьыныс вирсӧ, коді сідз нин этша.

Миян табор мӧдӧдчис водзӧ.

Менам пыктіс и пыктіс сойӧй, окота вӧлі ӧдйӧджык весасьны татысь. Сиктса войтырлӧн жугыль да лӧг синъяс водзысь весасьны.

Гашкӧ, збыльысь став няньсӧ жугӧдісны вӧвъясным?

А мый нӧ ми вермам вӧчны? Он ӧд войбыд домалӧмӧн видз найӧс, сэтшӧм тшыгъяссӧ...

А ӧти поездыд со век оз сюр миянлы вылӧ! Важӧн нин эськӧ гортынӧсь вӧлім! Мыйта вӧр нин эськӧ кыскисны тайӧ вӧвъясыс... А ӧні кутшӧм пӧльза миянысь? Гожӧмбыд и арбыд сӧмын мунам. Асьным мучитчам и вӧвъяссӧ мучитам... Мыйтаӧс нин воштім. А водзӧ мый на лоӧ, ӧд пыр кӧдздӧдӧ и кӧдздӧдӧ.

Сійӧ рытнас ми лэдзалім вӧвъясӧс идза пода му вылӧ, буракӧ, ид вӧлӧма. Матігӧгӧрын некутшӧм сикт эз тыдав. Но Мирон Миронэч — сійӧс, дерт, мездісны нин «арестуйтлӧм» бӧрад — тшӧктіс войбыд дежуритны.

Ужнайтім вӧв яя шыдӧн, кытчӧ Маша шырыштӧма на капуста. Тайӧ вӧлыс луннас усьӧма, мӧд бригадаын, эбӧссӧ дзикӧдз воштӧма, и голясӧ вундӧмаӧсь. Яйыс сылӧн сьӧд паренча кодь, и нильӧг, сёйигад лемасьӧны чуньясыд ӧта-мӧд дінас, быттьӧ сирӧсьӧсь.

Но немтор, бура на тай сёйсьӧ и татшӧм яйыд!

Ужын бӧрын Дина гусьӧникӧн шуис меным:

— Федя, локыв ме бӧрся, кӧсъя мыйкӧ висьтавны.

Ме ылӧкодь вӧтчи сы бӧрся, вӧлі пемдӧ нин.

— Федя, тӧдан мый ме думайта, — шуис сійӧ, кор ми воим бадь кустъяс дінӧ. Гӧлӧсыс нывлӧн вӧлі шызьӧма.

— Мый нӧ? — юася.

— Вай ми Биа Бордаӧс да сылысь мамсӧ нуам ӧнтая сиктад... Сетам налы...

— Кыдзи — «сетам»?! — шемӧсми ме.

— Сідзи и сетам... Сё равно вед найӧ абу олысьяс... Мамыс чуть нин коксӧ кыскӧ... Сідз жӧ вед ті вунданныд голясӧ... А сы бӧрын Биа Бордалысь...

Ме сӧмын ышловзи воча кыв пыдди.

— А налы кӧ колям, ловъяӧсь лоӧны... Мыйта пӧльза на лоӧ...

— Но ми жӧ зэв нин ылӧдз мунім сэтысянь... — падъяла ме.

— Мый нӧ ёна ылӧдзсӧ, километр дас вит, буракӧ... Войбыднад тэа-меа бергӧдчам... Монголкаыд тэнад тэрыб на... Менам Рысакӧй и...

Веськыда кӧ шуны, меным ньӧти эз вӧв окота сы ылнасӧ бӧр мунны. Да ещӧ пемыд войын.

— А мый шуас Мирон Миронэч? — водзсася на ме.

— Асылӧдзыс сійӧ оз и казявлы! — ыпъялӧ Дина. — Ми сӧмын Машалы висьталам, тшӧктам, мед найӧ Лёнякӧд миян пыдди тшӧтш дежуритӧны... А бӧртинас мун да корсь сэсся!.. Этша ӧмӧй нин гусявлісны миянлысь вӧвъястӧ! А Миронэчыд сійӧ сиктас ӧдвакӧ нин бергӧдчас...

Да, тайӧ збыль: оз бергӧдчы сійӧ сэтчӧ...

Миян йылысь оз куж татшӧмтортӧ думыштны ни.

И, сідз кӧ нин шуны, Динаыс прав: не талун кӧ, аски збыльысь вермас кок йывсьыс усьны кӧбылаыс, ӧдва нин довъялӧ. Сэки, дерт, и Биа Борда пӧртйӧ веськалас...

Сэсся и петім ми гусьӧникӧн, войся шышъяс моз, тӧдса нин туйӧд. А войыс кӧдзыд, кынмӧма нин му и ва, вӧв кокъяс улын котшкакылӧ. Тӧлысьлӧн эзысь чарла индӧ миянлы туйнымӧс, койӧ кизьӧриник кельыд югӧрсӧ кӧдзыд, тыртӧм эрдъяс вылӧ.

Ми ньӧжйӧникӧн рӧдтам, менам шуйга киын Биа Борда мамлӧн дом поводыс, сійӧ ӧдва вӧтчӧ Монголка бӧрысь, лоӧ мырдысьӧнмоз кыскыны.

Морӧс пытшкын менам дзескыд, сьӧлӧмӧй быттьӧ ыдждӧма, оз тӧр сэтчӧ. Юрӧ воӧны быдсяма мӧвпъяс, ёнджыкасӧ шуштӧм мӧвпъяс... Меным пондылӧ кажитчыны, мый ставыс тайӧ абу збыльысь, абу вемӧсын, мый ставсӧ тайӧс ме вӧтася...

— Федя, он лӧгав, мый татшӧмтор вылӧ ме тэнӧ тойлі?

Диналӧн гӧлӧс серти бура тӧдчӧ, мый морӧсас сылӧн меысь на дзескыдджык.

— Ме лӧгала? Он ӧмӧй тӧд, мый мушкетёръясыд медся шуданас овлӧны буретш приключениеяс дырйи?

Сяркнитіс-серӧктіс, и пырысь-пыр жӧ менам морӧсын быттьӧ личалыштіс. Буракӧ, аслас и.

— А мый шу, Федя? Коркӧ кӧ ловйӧн гортӧ волам, казьтыланторыд лоӧ сэки.

— Сэки ми, тэа-меа, дугдам уджалӧмысь, куш сӧмын висьтасьны пондам йӧзлы. И таысь миянлы кутасны сетны нянь карточкаяс и сьӧм.

— Лӧгалан тай... — ышловзис Дина, а сэсся, чӧв олыштӧм бӧрын, жугыльпырысь содтіс: — Аски садьмас Биа Борда, кагукӧй менам, а ме ог нин матыстчы сы дінӧ... Мӧд кодкӧ сибӧдчас... Мый со думыштас-а?..

Ме шуи, мися, мамыс дінын, пӧт кӧ кынӧмыс лоӧ, регыд ставным йылысь вунӧдас.

Тыртӧгтӧ рӧдтігӧн час-мӧд-коймӧдӧн и воим сиктӧдзыд, код дорын тай пансьыліс тышыс. Игӧдчим пӧла чуман кодь дорса керкаӧ, садьмӧдім пӧрысь пӧчӧӧс, юасям, кӧні олӧ председатель. Ёрччигтырйи индіс. Со пӧ тай нӧ керкаыс, выль идзасӧн вевттьӧма, неважӧн на и вевттис бабаыс...

А председательнас вӧлӧма буретш сійӧ нывбабаыс, коді ӧнтай сулаліс сиктса йӧзлӧн войско водзын да сэсся зор помӧн жнёпкӧбтіс меным гырддзаӧ.

А ӧні со ме сылы вӧвъяс вайи!..

Нывбаба нуӧдіс миянӧс керкаас, ӧзтіс шырбиа лампа. Ӧні сійӧ быттьӧ дзик мӧд кодьӧн вӧлі: узьӧм вывсьыс чужӧмыс шаньмыштӧма, томмӧма да и бурджыкӧн лоӧма.

Ми висьталім ассьыным могнымӧс: мися, вайим чибӧа кӧбылаӧс.

— Милиция тшӧктіс? Да? — долыдмис председательша.

Мися, асьным вайӧдім, некутшӧм милиция эз вӧв сэки. И колӧ, мися, вӧвъяссӧ пыдӧджык дзеблыны, мед эз аддзыны, пондасны кӧ корсьны...

Тайӧ дзикӧдз шензьӧдіс нывбабаӧс, оз тӧд, мый вӧчны...

— А мый нӧ ми тіянлы сетам водзӧссӧ наысь? Деньга али нянь колӧ? Унасӧ, дерт, ми огӧ вермӧй, но мыйтакӧ позяс... Кӧть эськӧ, шуам, ӧзимсӧ и травитінныд...

Весиг шырби югӧр улын ме казялі, кыдзи ыпнитіс Диналӧн чужӧмыс!

— Немтор миянлы оз ков! — ырсмуніс сійӧ. — Ми вед вайӧдім вӧвъяссӧ эг вузалӧм могысь... А сідз... Мед тіянлы отсыштны...

А ме пытшкын друг быттьӧ садьмис важ купеч, — сэтшӧм окота лоліс донъясьыштны, мыйкӧ и збыльысь корны тайӧяслысь вӧвъяс пыддиыс.

— Вӧвъясным миян зэв тшыгӧсь, — шуи, — кузя нин лои талун ветлӧдлӧма да... Ӧтарӧ и мӧдарӧ... Верминныд кӧ эськӧ ті вердыштны найӧс зӧрйӧн...

— Вермам, дерт, мыйла нӧ ог! — дзикӧдз долыдмис нывбаба. — Гортын менам ид эм мыйтакӧ, час ӧні жӧ петкӧда.

Динаысь гусьӧникӧн, ме корышті идсӧ тшӧтш и Геркулеслы вылӧ.

Та бӧрын председательша гижис справка: ыштӧ ми сетім колхозлы чаня-вӧлаӧс. Ми эгӧ корӧй справкасӧ, ачыс сійӧ гижис: гашкӧ пӧ и коркӧ ковмылас... И весиг печать пуктіс.

Сэсся сійӧ, мырдысьӧнмоз, сетіс миянлы кык тупӧсь ас пӧжалӧм нянь. Дина медбӧръяысь кутліс Биа Бордаӧс, окыштіс, ми пуксим вердыштӧм-юкталӧм вӧвъяс вылӧ да чӧла мӧдӧдчим войся туйӧд бӧр. Ӧнӧдз ог вермы гӧгӧрвоны, мыйла ме эг тімбыльтчы вӧв вылысь войбыдсӧ узьтӧг ветлігӧн. А вит-ӧ-квайтысь, буракӧ, чорыдакодь унмовсьлі седлӧ вылын.

Асывнас менӧ ӧдва вермисны садьмӧдны, сэтшӧма унмӧй локтіс войся шӧйтӧм бӧрад.

Восьті синмӧс — лыс чомйын куйла; уліын, коз лапъяс вылӧ, вольсыштӧма брезент, сылӧн жӧ мӧд помыс шебралӧма менӧ пальто вывті. Абу кӧдзыд велалӧм йӧзыдлы... Вӧв пӧсь дука тайӧ быгалӧм брезентыс, би ӧгыръясӧн розьӧдлӧм эшкыныс, коді первойсянь вӧлі бричкаын, ёна мездывліс миянӧс. Зэрысь и кӧдзыдысь, ӧвадысь и кын муысь. Ӧд ми Лёнякӧд пӧшти некор эг пыравлӧй дзескыд палаткашойӧ, кӧні лолавнысӧ немторйӧн, а век узьлім ывла вылын — то бричка кӧрӧбын, то бричка уліын, то чомйын, кор веськавлім вӧрӧ да эг дышӧдчылӧй сійӧс вӧчны. Мукӧдыс на неӧтчыдысь вӧзйысьлывлісны миян «люксӧ», шуам, Педӧсь коддьӧмъяс. Аслыныс налы дыш лишнӧйысь черӧн ӧвтыштны; рытнад, лагерӧн сувтӧм бӧрын, сӧмын и видзӧдӧны, кыдз эськӧ ӧдйӧджык сёйыштны да ляскысьны-водны кытчӧкӧ...

Нюжмасигтырйи петі ывлаӧ, и синъясӧс ог вермы восьтыны — синъясӧс ёрӧ сӧстӧм еджыд лым!

Гӧгӧр еджыд!

Кок шегйӧдз лым!

Сійӧ пондіс усьны, кор ми Динакӧд бӧр нин вӧлі воам Биа Бордаӧс нуӧданінсянь, а сэсся, видзӧд, со мыйта шлапкӧма!

Сідзкӧ, кок туйнымӧс, мыйкӧ кӧть и тӧдчыштіс кын вывтіыс, дзикӧдз тыртіс! — весиг первойсӧ тадзи радлышті ме.

— Федя, менам Биа Бордаӧй вошис... Мамыскӧд... Быдлаысь нин корсим, некӧн абуӧсь...

Тадзсӧ Дина шыасис ме дінӧ. Сійӧ ёна шогалӧ... Ме, дерт, тӧда, мыйладжык шогалӧ, но мукӧдыс, буракӧ, мӧд ног чайтӧны. Мед чайтӧны!

Мирон Миронэч видзӧдӧ ме вылӧ чегӧм бордъя варыш моз. Мый сійӧ думайтӧ?

— Вай выльысь заводитлам корсьны! — шуа ме. — Ыджыдджык кытшов босьтлам. Гашкӧ, и сюрасны. Тӧндзи тай сюрисны... Эз кӧ кӧинъяс сёйны... Тӧрыт ме кутшӧмкӧ омлялӧм кывлі... эз жӧ ӧд кӧин вӧв? Пон жӧ буди...

— Окма!.. — ышловзис Мирон Миронэч. — Колӧ водзӧ мунны, Мелехин... Видзӧд, мый керсьӧ ывлаас... Ерӧмакань-вакукань жӧ эськӧ да! Ставсӧ шылькнитіс... Став вӧлыс вермас вошны...

Ме некор на эг аддзыв, мед эськӧ Мирон Миронэчлӧн вӧлі татшӧм шог чужӧм да рам гӧлӧс. Ме гӧгӧрвоа бригадирӧс: сылӧн, дерт, сьӧлӧмыс потӧ, мый тадзи лоӧ эновтны кӧбылаӧс дай чаньӧс, но и дырсӧ тані сулавны некыдз оз позь.

А муыс таті пыр вӧраджык и вӧраджык лои, нюръяс паныдасьлӧны и. Кутшӧмкӧ ыджыд ты дорті мунігӧн миянлы висьталісны, мый нимыс тыыслӧн — Волго. И кысянькӧ пӧ тасянь заводитчӧ Волга ю, Европаын медся ыджыд юыс, тасянь визувтӧ сійӧ пӧшти нёль сюрс километр, пӧтӧмсӧ тӧдтӧг курыштӧ аслас ковтысӧ лыдтӧм-тшӧттӧм посньыдик юяс, мед сэсся ылькнитны став васӧ Каспийскӧй мореӧ.

А ӧні миянӧс и Волга юыд оз нимкодьмӧд!

Сы вӧсна, мый муыс кынмӧма и лымйӧн эжсьӧма. А вӧвъясыд тай абу кӧръяс — найӧ оз кужны перйыны сёянтӧ лым улысь, гыжныс налӧн абу та вылӧ лӧсьӧдлӧма, дай вытьыс оз пӧт кынмӧм вужнад да нитшнад.

Ми ӧні бара кутім повны лэдзавлыны найӧс вой кежлӧ, ӧд сёянсӧ корсигӧн вермасны утьыштны код тӧдас кытчӧдз. Мун да корсь сэсся найӧс... Ми кутім «йирсьӧдны» найӧс лунын, а вой кежлӧ домавлыны.

Но кор ми ӧтчыд, тшыгйӧннас, домавлім вӧвъясӧс бричка гӧгӧр, войбыднад найӧ сэтысь йирӧмаӧсь... пӧшти став пусӧ. Асывнас видзӧдам — бричканымлӧн куш сӧмын кӧрт ордлыясыс кольӧмаӧсь, сулалӧ быттьӧ кырнышъясӧн вильӧдӧм шой... Пуксьынытӧ весиг полан сэтчӧ, он и тӧдлы, верман пысасьны... И мукӧдлӧн бричкаясыс татшӧмӧсь жӧ лоины...

Кӧрт туйлӧн гырысьджык станцияяс дорын шочиника пондісны вайыштавны вӧвъяслы «малина» чай плиткаяс кодь кос турун да корсюрӧ неуна зӧр. Но сэтшӧм этша, мый ёна нин тшыгъялӧм пемӧсъяслы некытчӧ матӧ эз и такавлы.

Вӧвъяс ӧтарӧ омӧльтчисны...

Кувшиново карсянь неылын, ыджыдкодь сикт дорӧ матыстчигӧн, пӧрис миян Геркулес.

Ме буретш вӧлі муна сы бӧрся Монголка вылын верзьӧмӧн. Видзӧда — Геркулес сувтіс, ӧтарӧ-мӧдарӧ катовтіс юрнас да и грымгысис-усис лымйӧсь туй бокӧ. Нинӧм гӧгӧрвотӧг на ме лёкысь горӧді...

Ми ставӧн уськӧдчим сы дорӧ. А сійӧ ловъя на, сӧмын пиньясыс мисьтӧма жервидзӧны да сьӧкыда киргӧ, киргӧ... Ачыс видзӧдӧ миян вылӧ мыжалӧн кодь синъясӧн да дернитчылӧ, ӧдӧбтсьылӧ бӧр сувтны.

Ми гӧгӧрбоксянь кутчысим сы дінӧ, быд ногыс корам-ышӧдам сійӧс, ружтам-отсалам чеччыны. Коді голяӧдыс босьтӧма, коді бӧжӧдыс. Лёня да ме пырим сюрса лы увдорас. Ок, Геркулес, кутшӧм гири-люки лыӧсь тэ лоӧмыд! Быттьӧ ме кӧсъя лэптыны гӧрб вылӧ из кодь чорыд увъя кос конда... Но жӧ, Геркулес! Но жӧ, донаӧй!.. Мый нӧ тэ он сувт?.. Чеччы но...

Кызмырдысьӧн ми сувтӧдім сійӧс пидзӧс вылас. Дина со нин нянь тор сюйӧ коньӧрлы вомас, медбӧръя няньнымӧс. А Геркулес сӧмын мыжа синъясӧн видзӧдӧ миян вылӧ. Мыжаа да шога видзӧдӧ...

И кутшӧм нин сэн чеччӧм, кор сійӧ ӧдва-ӧдва кутӧ юрсӧ.

Сідзкӧ, помӧдз орис усурыс, немтор вылӧ нин надейтчынысӧ...

Ок, Геркулес, Геркулес! Сідзи ӧмӧй и колян тэ татчӧ? Ме тай нӧ сэтшӧма век видзи да лелькуйті тэнӧ... Ставсяыс ёнджыка... Ме тай нӧ аслам участокӧ кӧсйи вайӧдны тэнӧ, мастерскӧй участокӧ... Мыйта вӧр эськӧ тэ кыскин! Тэ эськӧ ӧтнад план джынсӧ сетін меным... Сымда вӧр ӧд колӧ. Ӧні ме ас синъясӧн аддзылі, мый вӧчӧмаӧсь фашистъясыд миян му вылын...

Ме шӧйӧвошӧмӧн шыльӧда Геркулесӧс. Ӧні сылӧн кучикыс нёпмунӧма, пластъясӧн ӧшалӧ корпа вылас. И ки пыдӧс улын ньӧти оз кыв пӧсь вирыслӧн пессьӧмыс.

А ӧд быттьӧ неважӧн на сылӧн пӧсь вир-яйыс туис-нӧйтчис помтӧм вынӧн, морӧсас пудъя гираяс моз быглясисны мускулъясыс...

Ме шыльӧда Геркулесӧс... И чӧла бӧрда, синъясӧй вазьӧмаӧсь, и муса вӧвлӧн юрыс тыдалӧ меным кык пӧвстаӧн...

Дина тшӧтш бӧрдӧ; сылы, ме тӧда, ме дорысь не омӧльджыка жаль Геркулесыс...

И ньӧти абу яндзим меным тадзи бӧрднысӧ — ӧд кысь нӧшта ме аддзыла татшӧм вӧвсӧ?.. И, кыла, сэтшӧма жӧ нин мудзсьӧма менам аслам... Кӧть тшӧтш вод Геркулескӧд орччӧн, чеччывтӧм вылӧ жӧ кӧть вод...

Сиктса йӧз тшӧтш чукӧртчисны гӧгӧр. Видзӧдӧны.

Кыськӧ скачӧн воис Ювеналий. Такӧдӧ менӧ. Ӧттшӧтш лёкысь сӧткӧ-пинясьӧ, сійӧ некыдз жӧ оз вермы миритчыны, мый вошӧ татшӧм вӧв. Сэсся сійӧ шыӧдчис сиктса войтыр дінӧ:

— Граждана, аддзанныд со тайӧ вӧвсӧ? Тайӧ вӧлыс медся ён став свет пасьталаас! Ӧні сӧмын омӧльтчис ёна тшыгъялӧмысла... Бурджыка кӧ вердыштан сійӧс, регыдӧн бӧр кок йылас сувтас, а сэсся тракторысь унджык вермас муркӧдны... Вот ме и шуа тіянлы: ті кӧ пӧттӧдз верданныд миянлысь вӧвъясӧс турунӧн да содтӧд сетанныд вит мешӧк зӧр, ми колям тіянлы тайӧ багатырсӧ... А он кӧ... Он кӧ — ӧти туй колис Геркулеслы... — Ювеналий кыскис кабурсьыс пистолетсӧ. — Но, мый шуанныд?

Кык старик вель дыр малалісны-видлалісны гӧгӧрбок Геркулесӧс, вомас видзӧдлісны, весигтӧ и бӧж улас, а сэсся шуисны, мый вывті нин ёна сійӧ омӧльтчӧма.

— Сідзкӧ, немтор и тӧргуйтчыны! — чорыда шуис Ювеналий да нетшыштіс пистолетыслысь затворсӧ. — Эз кӧ вӧв омӧльтчӧма, ми эськӧ тіянкӧд эг и тшӧкӧлдывайтӧ.

Старикъяс мыйкӧ тӧлкуйтыштісны ас костаныс, сэсся и шуисны: ладнӧ пӧ, сетам!

Ме дась вӧлі окавны найӧс...

Вайисны миянлы зӧр, сэсся нуӧдісны бригаданымӧс сиктпомса неыджыд гӧгрӧс зорӧд дінӧ да тшӧктісны: вердӧй пӧ...

Часысь регыдджыкӧн зорӧдыс лои ньылыштӧма дзоньнас...

Ме видзӧді вӧвъяслӧн горша мутшкӧм вылӧ и меным кажитчис, мый оз турун найӧ сёйны, а... вильӧдӧны Геркулесӧс.

Тані жӧ, вӧв вомъясын сылысь зорӧд дінын, Ювеналий да Мирон Миронэч бон-бус пинясисны, муртса тышкӧ эз воны.

— Ме тэд кымынысь нин шулі, мися, коляв медомӧль вӧвъяссӧ! — горзіс Ювеналий. — Кӧрым вылӧ вежлав!

— Менам, ерӧмакань-вакукань, кырым оз лыб государственнӧй добра таргайтны, — букыша вочавидзис бригадир.

— Тьпу тэнӧ! — ызъяліс Ювеналий. — Тэ нӧ важысянь нин татшӧм йӧй, али ӧні нин выжывмин?

— Йӧй ли прӧсуж ли, а татшӧм преступление вылӧ ме ог мун. Абу менам асламӧсь вӧвъясыс, мед купеч моз тӧргуйтны найӧн...

— Но ӧд он кӧ судзӧд турунсӧ, сэки тэнад и ён вӧвъясыс ньӧмдасны! Ставныс ньӧмдасны!.. И ачыд накӧд тшӧтш ньӧмдан!

— Мыйла нӧ буретш меным колӧ судзӧдны кӧрымсӧ? Тійӧ начальникъясыс да... Тіянлы сыысь деньга мынтӧны... Мыйла он судзӧдӧй?..

— Да кысь нӧ судзӧдан?! Коді ытшкис миянлы турунсӧ? Тэ али мый кодӧскӧ медавлін?

— А мыйла поезд онӧ корӧй сы дыра?.. Тійӧ, гашкӧ, нарошнӧ онӧ корӧй? Мед лотны став вӧвсӧ? Вузавны да гуляйтны... Видзӧд, помещикъяс кодьӧсь пӧкаживайтанныд, кожанкаяс судзӧдаланныд, пӧтӧсь и кодӧсь... Краляястӧ на верданныд-юкталанныд и... Ерӧмакань-вакукань! Ме вед ставсӧ аддза! Абу синтӧм...

Мирон Миронэчлӧн пемдӧм, нёпкысьӧм чужӧм вылас гырдӧн пондісны югъявны вир лӧг синъясыс. Найӧ ӧні, буракӧ, быдӧнӧс эськӧ вермисны повзьӧдны, но сӧмын не Ювеналийӧс.

Пиньяснас герчнитӧмӧн сійӧ воча горӧдіс:

— Тэ аслад ныр улысь ёнджыка видзӧд. Ассьыд делӧтӧ тӧд!.. Святоша петӧма... Уна нин ме аддзылі татшӧмъястӧ!.. Тэ кодь зуд юра святошаяс вӧснаыс фронт вылын йӧзсӧ сёясӧн весьшӧрӧ нырисны! Сюрсъясӧн шырисны!.. Дзик весьшӧрӧ!.. Тэ кодьясыс толькӧ и кужӧны горзыны: «Вперёд! Вперёд!..» А сісь юрнаныс оз вермыны думыштлыны, мый вермас лоны татшӧм «вперёдсьыс!».

— Тэ кодьяссӧ ме аддзылі жӧ, — лӧгпырысь сӧдзӧдіс бригадир, — и не этшаӧнӧс иналі кытчӧ колӧ... Тэ кодьясыс толькӧ и тыртӧны ассьыныс горшъяссӧ государство тшӧт весьтӧ... Кватлалӧны, кысь мый сюрӧ...

— Ме тырта? Ме кватлала? — Ювеналий пондіс нин чабравны сӧнӧд кулакъяссӧ. — Да ме государство вӧснаыс кыкысь ранитчи. Вир кисьті... Ӧти кокӧй куим сантиметрӧн дженьыдджык... Ме пулемётнӧй шер улын пуля мешӧкъяс кыскалі, а тэ весиг порок тшынсӧ эн исыштлы... Война чӧжыс бабаяскӧд маласин!.. И тэ жӧ менӧ шуан, лысӧм петук!.. Весась, бурӧн, син водзысь, а то лӧсыштсяс балябӧжад рукояткаӧн!..

Ми ӧдва вермим ӧлӧдны скӧрмӧм командиръяснымӧс...

Но и бӧртиджыкнас нин, кор ми Ювеналийкӧд орччӧн мунім верзьӧмӧн, сійӧ некыдз на эз вермы лӧньны бригадиркӧд ыззьылӧмысь, век на сӧткис-пинясис.

— Да мый ті сы вылӧ, лысӧм петук вылӧ, видзӧданныд, Федя! Асьныд смелджыка олӧй! Кор дзикӧдз пикӧ воанныд, вузалӧй кутшӧмкӧ вӧвшой, кӧрым вылӧ... Таті колхозъясыс абу нин сэтшӧм гӧльӧсь, войнаыс татысь важӧн нин ылькнитӧма да...

Ме ог и тӧд, мый сылы шуны та вылӧ:

— Тадзисӧ быттьӧ и збыльысь абу лӧсьыд, Ювеналий... Абу ӧд асланымӧсь вӧвъясыс...

— Мукӧд бригадаясын, Федя, оз вугравны... Вӧвъясныс турун сёйӧны, да и асьныс пӧтӧсь...

— А тэ, Ювеналий... Тшӧтш жӧ вузавлан? — друг юалі ме.

— Менам абуӧсь вӧвъясыс да! — гылыда серӧктіс.

— А татшӧмторсьыд ӧд оз ошкыны, гортӧ воам да... Пуксьӧдны на вермасны...

— Мыйысь, Федя? Сыысь, мый оз кут тырмыны став вӧлыс? А немся кӧ оз во? Йӧй Мирон коддьӧмыс вӧсна кӧ ставныс ӧтитӧг ньӧмдасны, сэки ошкасны? Сідз али мый?.. И ачым ме тані ог кӧсйы ньӧмдыны! Война вылысь ловйӧн бергӧдчи, а тані меным колӧ чергысьны али мый?.. Кольмӧм тӧрӧкан моз? Ми ӧмӧй мыжаӧсь, мый тадзи лои?.. Кӧрым оз сетны! Ни поезд оз сетны! Матере!.. — Ювеналий скӧрысь кучкис рысаксӧ плетьӧн да водзӧ скачитіс аслас могъясӧн...

Сійӧ луннас вӧвъяс тэрыбджыка мунісны. Но менам ёна вӧлі шӧйӧвошӧма лолӧй. Век мӧвпавсис Ювеналийлӧн да Мирон Миронэчлӧн вензьӧм йылысь. Быттьӧ и кыкнанныс кутшӧмакӧ правӧсь, но сэк жӧ и некоднанныс быттьӧ абу правӧсь помӧдзсӧ.

Ӧти ногыс кӧ пондан вӧчны, кутан кӧ вывті «сӧстӧминикӧн» лоны — збыльысь, став вӧлыд вермас чергысьны Геркулес моз... Бур на ещӧ, мый сиктыс матын веськалі, а то эськӧ коньӧрлысь ковмис голясӧ орӧдны... Мирон Миронэч кыдзкӧ вывті нин веськыда сатшкысьӧ олӧмас, черӧн керыштӧм моз. А чернад керыштӧмыд оз на и быдлаӧ лӧсяв, мукӧдлатіыс колӧ пуртӧн небыдджыка вундыны.

Мӧд ногӧн кӧ вӧчны, эськӧ и ёна лӧсьыдджыка позьӧ мунны, пӧтӧсджыка и шоныдджыка, но абу лӧсьыд тадзтӧ. Тадзнад позьӧ дзикӧдз вельмыны... Дерт, шуам, бур, лоны кӧ Ювеналий кодь жӧ смелӧн да писькӧсӧн, сы моз жӧ пуля шерысь не повны. Но ӧні сійӧ, буракӧ, и збыльысь вывтіасьӧджык. Буракӧ, война вылад ёна мудзӧма и ӧні кыдзкӧ-мыйкӧ кӧсйӧ личӧдчыштны.

Видзӧдан да, ставыс разнӧй йӧз, быдӧн ас ногыс уйӧ олӧмӧдыс, быдӧн ас ногыс вермасьӧ олӧмыскӧд.

Шура Рубакин дырйи менам сьӧлӧмӧй быттьӧ ёнджыка бурмывліс. Тайӧ начальникъясыдкӧд дорысь...

Мыйла нӧ эськӧ? Быттьӧ тай нӧ тайӧяс абу жӧ лёк йӧз, абу шыблас йӧз. Би пыр и ва пыр жӧ мунӧмаӧсь, быдторсӧ аддзылӧмаӧсь. И ёна жӧ тӧждысьӧны налы индӧм удж вӧсна...

Гашкӧ, тайӧяслӧн ловъясныс кыдзкӧ лажмыдджыкӧсь? Этшаджык вермӧны найӧ тӧрӧдны ас пытшканыс? Мыйкӧ ӧтсямаджыкӧс сӧмын вермӧны тӧрӧдны найӧ?

Буракӧ, сідз и эм. Шураыс ыджыд сьӧлӧмаджык, быдторджык тӧрӧ сы пытшкӧ. Та вӧсна сійӧ унджык аддзӧ да кылӧ олӧмсьыс — бурсӧ и лёксӧ, веськыдсӧ и чуклясӧ, да кужӧджык торйӧдны ковтӧмсӧ быть колана дінсьыс...

Сэтшӧм нин окота пукалыштны Шураыскӧд менам жырйын, мастералан «хатаын» да ставтор йывсьыс сёрнитны другкӧд да батькӧд моз. А сэсся эськӧ сійӧ водіс прӧст койка вылӧ да куйлыштіс сэні... И ачым нин ме сэтшӧма гажтӧмтчи небыд вольпасьысь. Ӧд нёльӧд тӧлысь нин эг водлы крӧватьӧ!..

Кор на татшӧмыс бӧр лолас?!

Но ладнӧ, нинӧм няргыны, некод тай менӧ мырдысьӧн эз вӧтлы вӧвъясысла, ачым вӧзйыси.

Ме швычӧка ӧвтышті плетьӧн кӧренникъяс весьтӧд — а лои нин доддявны Монголкаӧс да Туробӧс, медпосни вӧвъясыс ӧні мукӧдсьыс вынаджыкӧсь лоисны, — ӧвтышті ме плетьӧн да ачым эг и тӧдлы, кыдзи горӧдсис: «Но-о, биа бордаяс!»

А биа бордаяс вочасӧ сӧмын бӧжнаныс ӧвтыштісны.

Бипур дорсянь паркйис кутшӧмкӧ гӧгӧрвотӧм дук, ёна шызьӧдіс менсьым тшыгъялӧм-омӧльтчӧм вир-яйӧс. Гӧгӧр лым, кӧдзыд эрд вылын шутьлялӧ вой тӧв, а би дорсянь быттьӧкӧ ӧвтӧ гожӧмлӧн кӧрӧн.

— Маша, мый тэ талун дасьтан миянлы? — горза пусьысьлы чом керанінсянь. — Важӧн нин эг кывлы татшӧм чӧскыд кӧрсӧ.

— Сёйны пуксян да тӧдмалан, — вочавидзис Маша ыджыд рачын паньӧн мыйкӧ гудраліг.

Ӧдва и вермим виччысьны сылысь чукӧстӧмсӧ. Видзӧдлім Лёнякӧд би вылысь чӧвтӧм нин рачӧ, а сэні сыла гӧгыльяс сярвидзӧны, и кутшӧмкӧ виж лестукъяс тыдалӧны. Ӧдйӧджык паньыштім... Ок, чӧскыд! Консерв дук мавтыштӧ сьӧлӧмтӧ и, мыйлакӧ, шомкор дук. Кысь нӧ шомкорыс, ӧд кок шегйӧдз нин лым усис, вӧр и ва важӧн нин кынмис? Шензьӧмӧн дзоргам Маша вылӧ, юасям. А сійӧ перйис мешӧкысь лапыда косьтӧм шомкор, быдса корӧсь.

— Гожӧмнас на ӧктышталі, — шуис, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, — гашкӧ, мися, кузя на мунӧмыс лоӧ, да ковмас.

Консерв банкатӧ на кужӧма видзны и.

— Маша, тэтӧг ми эськӧ важӧн нин кулім тшыглы, — сьӧлӧмсянь шуа ме.

— Эн баит нем абусӧ, — ӧвтыштчӧ сійӧ руасьысь паньнас. — Сёй, сійӧс тӧд...

Шыдыс зэв чӧскыд, и абу нин сэтшӧм кизьӧр, кӧть эськӧ и картупельтӧм, сы вӧсна мый шыдӧс чиръяс на тшӧтш уялӧны сэні, менам зэв ёна сюмалӧ кынӧмӧй, и окота ӧдйӧджык панясьнысӧ, но мукӧдыс оз вермыны би пӧсьсӧ ӧдйӧсӧ панявны, и ме ӧдва-ӧдва кутыштала ачымӧс, кӧть эськӧ и пӧсьыд менӧ оз падмӧд, сы вӧсна мый мамӧтӧг олігӧн пӧсьсӧ и кӧдзыдсӧ нин велалі сёйны, кам кынсӧ и биа ӧгыр кодьсӧ.

Ми век нёльӧн ӧтлаын сёям: Маша да Дина, Лёня да ме. И век Маша миянӧс вердӧ, став вӧлӧгаыс сылӧн киын...

Ме паняся и шоныда мӧвпала Маша йылысь. Ме важӧн нин тӧда сійӧс, ӧти сиктысьӧсь да, кӧть эськӧ таӧдз ӧтлаынсӧ эгӧ на уджавлӧй. Чоя-вока сикас найӧ витӧн быдмисны, Маша — медыджыд. Батьныс жебиник вӧвлӧма, висьлӧс да томӧн-кадӧн кувлӧма. Став ноксьӧм-керӧмыс сэсся вичмӧма Машалы да мамыслы, посни челядьӧс став быдтӧмыс, керка-карта гӧгӧр став пессьӧмыс. А мужичӧйтӧгыд абу на и ёна кокни тайӧ...

Коми нывбабаяс пӧвстын не этша эмӧсь Маша кодь зіль да ыджыд сьӧлӧма аньясыс. Найӧ быттьӧ ньӧти оз вермыны уджтӧгыс овны, век мыйкӧ да мыйкӧ нокӧны-вӧчӧны. Кодзувкотъяс моз. Либӧ сизьяс моз, кодъяслы тӧлын и гожӧмын сьӧкыдпырысь лоӧ перйыны кынӧмпӧт да быдтыны пиянсӧ... Ачыс Машаыс топыдик мыгӧра и эм, видзӧднысӧ кызіник, а некор быттьӧ оз и мудзлы.

Кырымъясыс со кызіникӧсь жӧ, дженьыдик чуньясас быттьӧкӧ кык йӧзви сӧмын и эм, ӧти йӧзви быттьӧ оз тырмы, — но тайӧ тшӧтшӧдӧм чуньясыс ставсяыс тэрыбӧсь, найӧ ӧтмоз пелька кутӧны и юрси кызта ем, и бричкалысь кыз вожсӧ. Зэв чатрӧс ныра, мужичӧйлӧн моз веськыд кымӧса, дженьыдик голяа, — сійӧ оз шензьӧд мичлунӧн. Но кор бура тӧдан Машаӧс, та йылысь кыдзкӧ он думайт. Сы вӧсна мый и нывлӧн мичлунтӧг тэныд нимкодь сыкӧд ӧтлаын овны и уджавны, быд лун казявны сылысь бур сьӧлӧмӧн шуӧм-керӧмсӧ.

Ӧтчыд ме юалі Машалысь, кыдзи сійӧ вермӧ овны скӧрмывтӧг и пинясьтӧг. Ме тай нӧ, мися, пырысь-пыр и пузя, сэсся ог и тӧдлы, кыдзи мыйкӧ шусяс либӧ керсяс. Ныв ёна шензьӧдіс менӧ сэки, лабутнӧя шуӧмнас:

— Мыйта лёк кыв эм, Федя, сымда и бур кыв эм. Буръясыс меным кажитчӧныджык...

Пӧлясигтырйи панялам ми пӧсь шыд, и мукӧдъяс тшӧтш панясьӧны, а коді и сідз мыйкӧ йирӧ. Мирон Миронэч со копыртчӧма жӧ лядьвей серти вӧйтӧм бока немецкӧй рач весьтӧ, мыйкӧ пуыштӧма жӧ аслыс. Сійӧ век ӧтнас сёйӧ, мунігчӧж вӧв яйтӧ эз и видлы... Кыдз шуис Ювеналий, — сӧстӧмӧн кӧсйӧ кольны, дзик мыжтӧмӧн... Ӧні сійӧ абу нин свая нӧйтан нӧш кодь, ӧні ёна нин бонзис. И синъясыс дзувъялӧны нӧшта нин пыдынджык гуранъяссянь. Но важ моз ёся... Синъяс сертиыс кӧ, он и шу, мый вежсис сылӧн кыткӧ, лов вылас... А збыль ӧд — ньӧти ӧмӧй сійӧ эз вежсьы? Важ моз, падъявтӧг, куш сӧмын ӧтнассӧ правӧн лыддьӧ?.. А тӧндзинас тай нӧ, кор ми капустаысла петавлім, кыткӧ быттьӧ и вӧрзьыліс мортыдлӧн? Не ас кодьысӧн друг быттьӧ лоліс?..

Соня кытчӧкӧ муніс вой кежлас Ювеналийкӧд, буракӧ, кутшӧмкӧ сиктын керкаӧ вӧзйысис Ювеналийыс узьмӧдчынысӧ. Сонялысь бричкасӧ важӧн нин эновтім, а коляс вӧвъяссӧ ӧта-мӧд костын юклім. Сійӧ ӧні, мый вермӧ, мукӧдыслы отсасьӧ. Сонялы, дерт, кокньыдджыка овсьӧ Дина да Маша серти. Да, буракӧ, и пӧтӧсджыка...

Педӧсь дуньгӧ-юӧ пӧсь ва. Сылӧн, дерт, бара немтор абу сёйнысӧ. Мортыдлӧн век медводзӧн бырӧ няньыд да мый да, кор лун дас кежлӧ неунатӧ вайласны. Педӧсь ӧтнасӧн жӧ сёйлывлӧ, некодкӧд оз партитчы. Помалас ассьыс вӧлӧгасӧ, сэсся виньгыртӧ, абу кӧ вӧв яй. Виччысьӧ, кор сійӧс жаляддза кодкӧ чукӧстас сёйны. Сэки сылы кыкысь тшӧктӧм оз ков... Педӧсь миян серти ёнджыка омӧльтчис, син доръясыс пыктавны кутісны, мукӧддырйиыс гырысь вабольяс ӧшйывлӧны сэтчӧ. Сэсся и зэв кынмысь мортыд вӧлӧма, ньӧжмыд вӧраса да. Кӧть оз и вешйыв би дорысь.

Педӧсьлӧн батьыс абу жӧ, зэв нин важӧн сійӧ кувсьылӧма, комынӧд вояс заводитчигӧн на, колхозӧ пырӧм бӧрын. Сэки пӧ ёна жӧ тшыг вояс вӧлӧмаӧсь, жуг да кач сёйлывлӧмаӧсь.

Ок-ок-ок, век тай со лоӧ тшыгъявны — батьяслы и пиянлы. Быд пӧлӧс буржуйясыс да фашистъясыс век усьласьӧны миян вылӧ да, нянь быдтӧм пыдди, ӧтарӧ лоӧ воюйтны. Бур ногӧн кӧ овны, муыд эськӧ вермис жӧ пӧткӧдны йӧзтӧ да...

— Педӧсь, лок паняв шыдсӧ, мый куш васӧ сідзи болскан, — корӧ Маша.

— Абу и лӧсьыд, век тіянӧс удзӧда да, — мода вылас шуӧ Педӧсь, кӧть эськӧ ачыс вешйӧ нин миянлань, и чусыд ва рӧма синъясыс югъялӧны нин миян вылӧ видзӧдӧмысь.

Меным жаль Педӧсьыс. И шыдыс тшӧтш жаль. Сы вӧсна мый аслам кынӧмӧй орӧ-сюмалӧ, и тӧда ме Педӧсьлысь вытьсӧ, и паньыс сылӧн кыдзи ветлӧдлӧ, тӧда жӧ... Лёнялӧн беринӧсь чужӧмыс, видзӧда да, эз жӧ шуда нюмӧн тыр Педӧсьлӧн матыстчӧмысь.

Но мый нӧ вӧчан!.. Гортас сійӧс виччысьӧ на пӧрысь мам. Мыйкӧ кӧ лоӧ Педӧськӧд, сійӧ куш ӧтнасӧн кольӧ, сы вӧсна мый Педӧсьлӧн ыджыдджык вокыс кольӧм во усьӧма война вылын.

Тратшкӧдчӧ ыджыд бипур, меліа шонтӧ омӧльтчӧм-кынмалӧм йӧзӧс, ывла вылын дыр олӧмысь пемдӧм-сарӧгмӧм чужӧма йӧзӧс.

Вӧвъяс варскӧны-йирӧны бричкаяслӧн кӧрт везъяс дінӧ кольыштӧм на пусӧ. Кӧть эськӧ талун ми найӧс бара на вердыштім турунӧн. Ювеналий да ме дыркодь шарйысим вӧрын, аддзим неыджыд зорӧд и пыртлім сы дінӧ вӧвъясӧс. Зорӧд местаас сэсся куйӧд чукӧръяс сӧмын и кольыштісны... Локтас дядьӧ турунла — а сэні чир абу, и нинӧмӧн лоӧ тӧвйӧдны мӧссӧ...

Веськыд киӧн ме паняся, а шуйга киӧй мырдысьӧн вӧзйысьӧ питшӧгӧ, киняулӧ, кок кусыньясӧ... Сы вӧсна мый яйӧй менам быдлаті ӧзйӧ-лудӧ...

Тойяслӧн вильӧдӧмысь, а гашкӧ, тшӧтш и кузятӧ кынмалӧмысь, менам туша пасьтала петісны лыдтӧм-тшӧттӧм тусьяс: мукӧдлатіыс ваболь кодь пытшкӧсаӧсь, мукӧдлатіыс быттьӧ сім пӧзьӧдӧма... И сэтшӧма лудӧ. Мукӧддырйиыс, кытчӧкӧ дзебся да, вирӧдз вӧлі гыжъяся, но некыдзи оз ӧвсьы лёк лудӧмыс, нӧшта на ёнджыка ӧзйӧ, кӧть кучиктӧ дзоньнас валснит-кульышт.

Торйӧн нин яндыся ме Динаысь. Менам сьӧлӧмӧй век котӧртӧ сы дінӧ, меным век окота лоны сыкӧд ӧтлаын, малавны сылысь кияссӧ, но ме ог лысьт малавнысӧ, сы вӧсна мый чунь костъясӧ тшӧтш чеччалісны лёк тусьясыс.

Унаысь жӧ ме медлёк кывъяснас казьтышті вагонын кӧлуйнымӧс гусялысьяс йылысь. Ӧд на вӧсна миян сы дыра вежсьывтӧм лои... Мед эськӧ, мися, найӧ ловъя вывсьыныс сотчасны миян паськӧмӧн!

Но мыйкӧ ӧд колӧ вӧчны! Колӧ сотны став тусьсӧ пӧсь корӧсьӧн! Колӧ вӧзйысьны узьны кутшӧмкӧ сиктӧ, ломтыны пывсян да кучик донавтӧдз лӧсйыны ачымӧс корӧсьӧн. А узьӧм-керӧмысь мынтысьӧм пыдди ми мыйкӧ вермам уджыштны вӧвъясӧн.

Ювеналийкӧд ми регыд и аддзим бригадалы татшӧм узянінтӧ матысса сиктысь. Тайӧ вӧлі воймӧм керкаяса неыджыд сикт, дзонь сулаліс, сыӧдз абу нин судзлӧма немечлӧн лёк гыжйыс.

Ми нёльӧн веськалім раминик кӧзяйка ордӧ: ар комын вита ачыс, верӧсыс абу воӧма война вылысь, быдтӧ кык пиӧс, ыджыдджыкыслы дас куим арӧс... Вӧвъясӧс йӧртім тыртӧм мӧс гидӧ. Кӧзяйкалы вӧзйим: мися, пывсянтӧ кӧ лэдзан ломтыны, ми тіянлы песла ветлам вӧрӧ — мед пиыд нуӧдлӧ, — а сэк кості нывъяс вӧдитасны пывсянтӧ. Нывбабалы зэв на ещӧ нимкодь лои пес вайӧмсьыд. Сійӧ корсис додь, ми доддялім Туробӧс, босьтім кык чер да пила и рӧдтім вӧрӧ южмыштӧм нин лымъя туйӧд.

Козъя вӧрӧ пырим. Велалӧм кияснад ми Лёнякӧд регыдӧн и лясйӧдлім вит-ӧ-квайт кос козтӧ. Тэрыба увйим да чинталім кражъяс вылӧ. Кӧзяйкалӧн пиыс — мамыслӧн кодь жӧ зэв лӧз синма Веня — сӧмын и шензьӧ: эстшӧм ӧдйӧ пӧ ті керасяд да пилитчад! А миян ёна нин бырӧма гажным черысь и пилаысь, чагйысь да пилипызьысь, ми сьӧлӧм бурмытӧдз муркӧдчам. Сэсся ӧд — водзын лоысь пӧсь пывсяныс ышӧдӧ!

Бур додь кос краж вайим кӧзяйкалы. А сэк кості пывсяныс эштӧма нин. Миянлы тшӧктӧны нин: вай пӧ ті, мужикъяс, водзас мунӧй.

Но ме пыксьыны понді: мися, ог мун водзад. Мися, первой жарсьыд ме век зэв ёна кольмывла да дыр кежлӧ неморт кодьӧн лола... Ог тӧд, мый думыштісны татшӧм ляб мужик йывсьыд нывъяс, но мӧд ног ме эг вермы шуны, кӧть и вӧлі зэв яндзим тадзсӧ ачымӧс омӧльтны. Меным кажитчис, мый ме кӧ водзас мысся, лудӧмӧй вермас вуджны нывъяслы, Диналы тшӧтш...

Ме некор на эг тӧдлы татшӧм нимкодьлунсӧ да радлунсӧ пӧсь пывсянӧ пырӧмысь! Кӧть эськӧ, мыйта помнита, век корӧсьӧн пывсьывлі.

Кор ме воськовті нывъяс пывсьӧм бӧрын небыд жар пытшкӧ, меным кажитчис, мый веськалі райӧ. Важӧн нин тӧдлытӧм уль руа шоныдыс ойкнитіс менӧ, пырысь-пыр жӧ йиджис лудысь кучик улӧ и быттьӧ пондіс сэні сявкйыны-визлавны ӧтарӧ-мӧдарӧ, регыд йиджис морӧс кудӧдз, лыӧдз и вемӧдз... И ме быттьӧ дзоньнам лои пӧжӧм корӧсь кодь жӧ небыдӧн.

Ми Лёнякӧд зэв ӧдйӧ ӧшлім дыр вежлытӧмысла ёна нин мустӧммӧм дӧрӧм-гачнымӧс, тшӧтш и кышӧдъясӧс — мед жаритчӧны! — тувъяс йылӧ, пӧжим корӧсьяснымӧс да пондім койны дзажгысь гор вылӧ кӧш бӧрся кӧш пӧсь ва. Сэсся пуксим пӧлӧк вылӧ и давай кульны асьнымӧс лем небыд да биа пӧсь корӧсьясӧн.

И давай кульны!.. Ок и лӧсьыд!.. Код енмыс лӧсьӧдлӧма матушка-кыдзсӧ... Да татшӧм шоныдсӧ...

А кос жарыс ёсьтӧм майӧг моз сатшӧ горшӧ, и нинӧмӧн быттьӧ лолавнысӧ... Но мед, мед! Колӧ водзӧ на пӧвсавны, мед вужъяснас сотны став тусьсӧ и лӧмсӧ... Ньылӧмыс сё шорӧн пондіс визувтны вылысь, кӧсичаясын швачкӧдчӧ, сьӧлӧмӧй сизьдысьӧ морӧсын... Мед, мед свежӧй вирӧн пожъялӧ кучикӧс, дугӧдӧ став лудӧмсӧ.

Ой-ой-ой, лӧсьыд! У-у-ух!.. Олӧмас медыджыд шуднас ойдіс став вир-яйӧй, быд сӧн ойдіс...

— У-уп, сотчан татчӧ тэкӧд! — горзӧ Лёня да лажыньтчӧ джодж бердӧ.

— Вай койышт нӧшта! — тшӧкта ме. Лёня койыштӧ, и пӧсь пӧим кодь жар выль вынӧн дзужнитӧ-сотыштӧ менӧ, но ме пӧвсала и пӧвсала ачымӧс жарысла шуралыштӧм корӧсьӧн. Менам киясӧй нин оз вермыны терпитны дзужалысь жарсӧ, ме кора Лёнялысь тазйын кӧдзыд ва, сэсся менам вир-яйӧй и лолӧй тшӧтш кыдзкӧ быттьӧ дзоньнас лигышмунӧ, личалӧ, и ме быттьӧ веськала мӧдар югыдӧ, зэв лӧсьыдінӧ; ме вӧрзьывтӧг куйла пӧлӧк вылын, и сэтшӧм лӧсьыд меным, и некыті сэсся оз луд. Кӧть эськӧ нэм чӧж куйла тадзи...

Шойччыштӧм бӧрын ми пондім мыськыны юръяснымӧс чуть ли не пуан ваӧн, ӧта-мӧдлы кӧшысь вӧсньыдикаӧн кисьталӧмӧн. Юрсинымлысь быд юков сотім зӧлиттӧдз. Став няйтыс лӧсьыда и нильзис миян вылысь...

Ми песлалім жаритӧм дӧрӧм-гачнымӧс.

Сэсся пычким из горйысь коляс жарсӧ да нӧшта на корӧсясим. И быттьӧ выльӧн чужӧмаяс пырим керкаӧ. Лысваа асылӧ нетшыштӧм ӧгуречьяс кодь сӧстӧмӧсь да свежӧсь.

Пызан вылын дзужгис нин самӧвар. Ӧтувъя сьӧм вылӧ шань кӧзяйканым кыськӧ судзӧдӧма винатор. Нывъяслӧн, Диналӧн да Машалӧн, пывсьӧм бӧрад небзьӧмаӧсь гожъялӧм чужӧмъясыс, банйӧмаӧсь да мичаммӧмаӧсь, синъясыс гажаа ворсӧдчӧны. Ставӧн видлыштім винасӧ, пӧсь шыд панялім, свежӧй капустаысь, сук чай юим, и быттьӧ миян олӧмным дзикӧдз вылӧ вежсис. Ми зэв шудаӧсь лоим: став шогыс и дойыс, став мудзыс и кынмалӧмыс быттьӧ петіс миян пытшкысь пӧсь ньылӧмкӧд тшӧтш.

Кӧзяйка пияныскӧд водісны узьны пытшкӧс жыръяс, нывъяс — ӧшиньдорса паськыд пу крӧвать вылӧ, а ми, кык друг, кайим гӧбӧч вылӧ. Нюжгыси ме тавося идзасӧн сюйӧм, шарӧдчысь, топыд вольпась вылӧ и весиг ымӧсті лӧсьыдысла. Ӧд нёль тӧлысь чӧжӧн медводдзаысь на веськалі татшӧм вольпась вылас! Да шоныдінас... Да пӧт кынӧмнас... Да сӧстӧм кучикнас...

И немтор йылысь менам оз мӧвпавсьы. Ме сӧмын нюжмася да ружта лӧсьыдысла и нимкодьӧйла. Том вир сӧнлӧн кыпыда ворсӧмла.

Сідз ме и унмовси сэсся — думъясӧн сьӧктӧдтӧм юрӧн. Быттьӧ бара на шоныд пывсянӧ пыри, и мелі руыс сылӧн небыда пондіс лайкйӧдлыны менӧ, быттьӧ ичӧт кагаӧс потанын, и некутшӧм вӧт эг аддзыв.

Асъя войнас Лёня кутіс садьмӧдны менӧ, но ме некыдзи ог вермы палявны, синъясӧй оз кӧсйыны воссьыны. Но со, кыла, ёртӧй шӧпкӧ:

— Федя... Кывзы, ӧні татчӧ Маша локтас... Ме дінӧ... А тэ лэччы Дина дінӧ...

И менам быттьӧ эз и вӧвлы личкан унмӧй. Татшӧм сёрни бӧрад... Ме весиг ырсмуні-пукси вольпась вылӧ. И сьӧлӧмӧй, пывсянын моз жӧ, ӧддзӧдчис сизьдысьны морӧсын. Весиг ёнджыка на пондіс сизьдысьны.

Кыла, кодкӧ кайӧ нин гӧбӧч поскӧд... Кыйӧдчысь кань моз гусьӧникӧн, весиг лов шыыс оз кыв... Маша!.. Тайӧяс, лешак гозъяыд, буракӧ, водзвыв нин сёрнитчӧмаӧсь! Мед ӧтлаын кургыштны... Пемыдінад Машалӧн чужӧмыс оз тыдав, и ме ог тӧд, нюмъялӧ али мый вӧчӧ сійӧ.

Но мый нӧ либӧ, меным лэччыны али мый сы местаӧ? Куимнад ӧд огӧ тӧрӧй ӧти вольпась вылад...

Ме кималасӧн кӧмала ной гачӧс, сэсся тшӧтш и дӧрӧмӧс: он ӧд кут ветлӧдлыны еджыд орт моз, повзьӧдны верман кодӧскӧ... И лэчча. Луннадтӧ ме зэв несмел нывъясыдкӧд, ёна яндыся наысь, а войнад, видзӧд со, бара на смелмӧдчи...

Дина узьӧ гатшӧн, ӧшиньӧд пырысь тӧлысь югӧр улын чужӧмыс бура тӧдчӧ: пӧсялӧма, веж юрсиясыс кымӧсас лясӧмаӧсь, кызіник вом доръясыс калькалыштӧмаӧсь, важ эшкыныс лэччыштӧма вывсьыс, и восьса морӧсыс еджыда да гӧгрӧса лӧсталӧ, кыпавлӧ да бӧр лэччывлӧ.

Лов шыӧс кутӧмӧн ме дыр видзӧда тӧлысьӧн югдӧдӧм, лӧня узьысь ныв вылӧ. Ме ог лысьт весиг вӧрзьыны: мен кажитчӧ, мый вӧрзя кӧ, пырысь-пыр жӧ мыйкӧ лоӧ — гашкӧ и гым йиркнитас, да вошӧ тайӧ шемӧсмӧдана серпасыс...

Но кымын азымджыка ме видзӧда, сымын ёнджыка кыскӧ менӧ ас дінас тайӧ узьысь дивӧыс. И ме ог вермы водзсасьны татшӧма кыскӧмыскӧд.

Ме лепитчышта койка дорӧ, пукся сэтчӧ дзоридз вылӧ лэччысь бобув моз кокниа да шытӧг, сы вӧсна мый ачым аслым кажитча бобув кодь жӧ кокниӧн, некутшӧм сьӧкта ӧні менам абу.

Сэсся ме пӧсялӧм ки пыдӧсӧн шылькнита Диналысь кушалӧм сойсӧ. Сійӧ восьтӧ синъяссӧ, казялӧ менӧ, сыркмунлӧ да щӧка лыӧдзыс вевттьысьӧ эшкынӧн. Гӧгрӧсмӧм синъясас — повзьӧм и шӧйӧвошӧм.

— Тэ нӧ мый тан керан?.. Кӧні нӧ Машаыс? — юасьӧ сэсся тіралана шӧпкӧмӧн.

Ме зэвта став вынӧс и сямӧс, мед эськӧ кыдзкӧ веськодьпырысьджык шуны:

— Машаыд? Гӧбӧч вылӧ тай воис. Кынмыны пӧ понді...

— А тэ, гашкӧ, пӧсялін сэні? Ыркӧдчыны лэччин?

— Да... Сӧмын тай некытчӧ воднысӧ-а...

— Колӧкӧ, ме паччӧрӧ кая. Узь тані ӧтнад.

— Менам оз узьсьы ӧтнамлӧн...

— Но, эштіс тай... Мый нӧ нин сідз?

— Тэ дінысь, Дина, петӧны кутшӧмкӧ югӧръяс... Найӧ сотӧны менӧ... И ог вермы узьнысӧ.

Дина немтор оз шу вочасӧ, сійӧ дзикӧдз лӧньӧ. Ме ляскыся сы дінӧ, вом доръясӧн корся сылысь тіралысь вом доръяссӧ, лӧдз моз горша сатшкыся наӧ и дыр кежлӧ сибдыла окыштчӧмын. Дина йӧткышталӧ менӧ кияснас, но оз ёна, сы вӧсна мый ачыс тшӧтш ыпъялӧ. Вом доръясӧс мынтӧдтӧг ме тювкнита-пыра эшкын улӧ и дзикӧдз быттьӧ коддза сэтчӧс шоныдысь, коді ӧвтыштӧ корӧсь и майтӧг кӧрӧн, том нывлӧн сӧстӧмлунӧн... И некыдз ог вермӧй орӧдны ми окыштчӧмнымӧс, быттьӧ нэм кежлӧ йитчам вом доръяс пыр ӧта-мӧднымкӧд вир-яйӧн и ловъяснаным...

Но меным и тайӧ на этша!.. Ме ог на вермы пӧтны сьӧлӧмӧс сотысь радейтчӧмысь!.. Меным колӧ унджык!.. Меным колӧ ставыс...

Но Дина ёнджыка нин йӧткыштӧ менӧ, вешйыштӧ ме дінысь да, палялыштӧмӧн нин, шуӧ:

— Кутшӧм вед сюсь кывсьӧ!.. Мегарин петӧма... Велалӧмыд Марина коддьӧмъясыдкӧд...

— Ме код вӧлі, немтор ог помнит... — ылӧдчышта ме.

— Висьтавлы пу йылысь турияс... Дашкӧ и мыйтаысь узьлін, орччӧнтӧ олігад...

— Дина, ме ӧтнадтӧ тэнӧ радейта!.. Зэв ёна!.. Ме тэтӧг овны ог вермы... Сэтшӧм тэ меным муса... Свет вылас ставсьыс медмуса!.. — пӧся шӧпка ме, а йӧймӧм кияс шарйысьӧны кыті колӧ и оз ков.

Дина вазнитӧ-курччӧ менсьым сойӧс. Доймӧмысла ме муртса ог горӧд, лэдза сійӧс. А сійӧ кӧза моз чеччыштӧ ме вомӧн крӧватьысь джоджӧ.

Радейтӧм и скӧрлун ыпъялӧны менам морӧсын, и ог тӧд, кодыс ярджыка. Ме кватита Динаӧс сойӧдыс да лёкысь бӧр йӧткышта крӧвать вылӧ. А ачым, пиньясӧс йиригтыр, ӧдйӧ пета посводзӧ, мед кӧть неуна ыркӧдчыштны.

Кутшӧм ӧд принцесса аддзысьӧма! Эн лысьт малыштны сійӧс!.. Кыдзи нӧ либӧ колӧ радейтнысӧ?.. Но и чӧрту!.. Мед корсьӧ бурджыкъясӧс да сӧстӧмджыкъясӧс! А меным сытӧг на нылыд сюрӧ, мыйта колӧ!.. Эм кӧть абу...

Дас квайт арӧснад тай мортыд немтор на оз тӧд радейтчӧм йывсьыд. Сӧмын ыпъявны да чушъявны сэки сылӧн сямыс судзсьӧ. Сэки сылӧн йӧй юрыс оз на куж вежӧртны, мый радейтӧмтӧ, нэриник дзоридзӧс моз, ёна колӧ видзны-лелькуйтны, а не талявны няйтӧсь кокнад...

Аскинас, доддясигӧн, Махно чужйис Лёнялы шуйга сояс — буракӧ, дзикӧдз скӧрмис, мый бара на лоӧ сылы сьӧкыд бричка кыскыны. Лёнялӧн сойыс сэсся зэв ёна пыктіс, торйӧн нин гырддза дінтіыс. Немтор оз вермы керны доймысь кинас...

Менам кучикӧй бара пондіс лудны — буракӧ, абу сотчӧмаӧсь тусьясыс пывсянын, выльяс чеччыштісны ли, — и таысь менӧ бӧр ёна шогӧдіс. Торйӧн нин сы вӧсна, мый Динакӧд ставыс дзугсис миян: быттьӧ врагъясӧн лоим, ог и видзӧдӧй ӧта-мӧд вылӧ, непӧштӧ сёрнитны.

А сэсся, кӧдзыд чомйын узигӧн, ме аддзылі вӧтӧн мамӧӧс...

Быттьӧ шондіа лунӧ ме локті карӧ, больничаӧ, видлыны мамӧӧс. Чышъянторйӧ гӧснеч гаровтӧма: быттьӧ еджыд пирӧгъяс, кутшӧмъясӧс тай пӧжавлісны миян лесопунктын Победа лунӧ... Пыри ме больничаад, юася. Мичаник сестра видзӧдліс кыз книгаӧ, сэсся ме вылӧ да и шуӧ:

«Эн повзьы, том мортӧй: мамыд тэнад кувсис».

Кыдз нӧ, мися, кувсис! Сэтшӧм томнас... Оз вермы лоны! Сійӧс жӧ бурдӧдчыны татчӧ мӧдӧдім...

И бӧрддзысис менам ырӧбӧн, кутны ог вермы ачымӧс. Котӧрӧн петі ывлаӧ, сэні шондіа, больнича йӧрас ставыс дзоридзалӧ, а ме бӧрда...

Сэсся быттьӧ индісны меным морг — ичӧтик еджыд керка. Восьтышті ӧдзӧссӧ, и ӧвтыштіс сэтысянь шой дукӧн. И ме бӧр чепӧсйи шоныд ывлаас... Но ӧд колӧ жӧ мамӧӧс видзӧдлыны! Тірзигтырйи ме быттьӧ бӧр пыри. Ӧдзӧс дорас дзонь чипас морт шойсӧ тэчӧма, кузь пызан вылын кодкӧ нюжвидзӧ и. А ӧти быттьӧ пукалӧ пызан саяс. Сэсся тай пукалысьыд кыдз лэптыштас юрсӧ да кыдз горӧдас: «Мый колӧ?!» Ме чуть эг усь сэтчӧ весьӧпӧрӧмла. Но сійӧ ловъя на вӧлӧма — стӧрӧжыс, еджыд юрсиа старик... Быттьӧ нуӧдіс сійӧ менӧ мӧд жырйӧ — сэні кымыньтӧм воръяс куйлӧны. Лэптыштіс ӧти вор, видзӧда — мамӧ узьӧ. Пасьтӧм. Голяыс гырдӧсь, операция дырйиыд вундалӧмаӧсь да, некод на абу и мыськавлӧма... Ляскыси ме мамӧ дінӧ и давай малавны сійӧс, садьмӧдны быттьӧ кӧсъя. Мися, чеччы татысь, мамӧ, из джодж вывсьыс, кынман... Мися, гортӧ колӧ кайны мыйӧнкӧ, посниясыд виччысьӧны миянӧс...

Татчӧ сэсся ме садьми. И дрӧж быдсӧн босьтіс татшӧм вӧтсьыд, быттьӧ ас синмӧн збыльысь ставсӧ аддзылі...

Оз-ӧ мамӧыс менӧ кор нин ас дінас? — думайтны куті сэсся. — Гашкӧ, ӧтнаслы сылы гажтӧм? Али тшӧтш кылӧ менсьым висьӧмӧс?

Думайта тадзи да шензьӧмӧн казяла, мый ӧні эськӧ меным абу и жаль олӧмсӧ эновтны. Быттьӧ дуб лоӧма меным олӧмыс... Кӧр ни гос...

А мый, корлыны кӧ Ювеналийлысь револьверсӧ — быттьӧ ворсыштӧм могысь — да и тічкыны морӧсӧ. Либӧ кӧсичаӧ... Вӧлін и эн ло... Оз нин ков сэки пессьыны ни мучитчыны... Мый со эськӧ сэки пондас керны Дина? Гашкӧ, бӧрддзас да горӧдас:

— Эн кув, Федя! Ме тэнӧ зэв жӧ ёна радейта! Ме тэныд немтор ог жалит!..

Но лоӧ нин сёр... Али немтор оз и шу?

Вот сӧмын чоя-вока жальӧсь кольӧны, метӧг нӧшта нин сьӧкыд лоӧ овнысӧ налы...

А енэжӧд кывтӧ тыр тӧлысь, тыдалӧ кизьӧриник чом пыр. Мый ыджда тӧлысьыс. Кутшӧм мича да югыд! И карнана ныв, ва ведраяса, ӧтнас восьлалӧ сылӧн банӧд. Кыдзи сійӧ ӧтнас олӧ сэні?.. Ичӧт дырйи бабуш висьтавліс: турӧб лунӧ пӧ нылыс петӧма вала, и лёк тӧлыс нӧбӧдӧма сійӧс сэтчӧ. Энӧ пӧ петӧй ывла вылӧ синтӧм-пельтӧм турӧба дырйи...

Тӧлысьыс талун шапкаалӧма купальнича рӧма виж юр кытш. Гашкӧ, мед нимкодьмӧдны карнана-ведраа нывсӧ? Либӧ мед шоныдджык вӧлі сылы кӧдзыд йиркас?

Гашкӧ, мыйкӧ кӧ вӧчны аскӧд, менам лолӧй сэтчӧ жӧ лэбовтас?.. Сымда йӧз эськӧ пондасны видзӧдны сы вылӧ. Сӧмын вот кутшӧмджык ногӧн сійӧ кутас тыдавны сэні? Олӧмас немтор на бурсӧ эг вӧч да?..

Отрядса начальникӧс вежысь Ювеналий Лихачёв ветліс Москваӧдз, кӧрт туйяс кузя министерствоӧ, и сэні, медбӧрын, шедӧдӧма миян гежӧдмӧм да ёна небзьӧм колонналы дыр виччысяна поезд. Сӧвтчыны пӧ кутам Калинин карсянь неылын, Лихославль станцияын, кытчӧдз ми дзуртім-воим ноябр помланьӧ нин.

Сетісны жӧ медбӧрын! Сэтшӧм радӧсь ми лоим!

Но тайӧ радлуныс не этша кусыштіс мерлинаяс кодьӧн лоӧм вӧвъяс вылӧ видзӧдігӧн. Наӧн, кӧть и воан гортад, пырысь-пырсӧ он ёна кыскав вӧртӧ, водзын ковмас бурпӧт вердны-шаньмӧдны найӧс. Сэсся ӧд мыйта вӧв нин эз ло, сӧмын ми Лёнякӧд кузь туйӧ колим Дон-Жуанӧс, Геркулесӧс...

Рытнас менӧ чукӧстіс ас дінас бригадирным миян, Мирон Миронэч, да весьӧпӧртіс шуӧмнас:

— Кылан, Мелехин, тэныд ковмас сетчыны гортлань вӧвъястӧг...

— Кыдзи «вӧвъястӧг»? — бӧбмӧмӧн юася ме. — Ме ог мун сідзтӧ! Мун, колӧкӧ, ачыд!..

— Да чӧвлы тэ, ерӧмакань-вакукань! Кыв оз лэдз шуны... Видзӧда да, дзикӧдз тэ тшыксьыны пондін — ньӧти он кывзысь ыджыдджыкъяслысь...

А менам морӧсын ыпъялӧ нин лӧглун: меным кажитчӧ, мый пӧрысь кутшыд нарошнӧ кӧсйӧ мынтӧдчыны меысь, медым янӧдны директор водзын да мукӧдъяс водзын. Ёна ӧмӧй лӧсьыд — сы дыра ветлӧдлыны, а сэсся вӧвъястӧг, куш киӧн бӧр воны...

— Кывзы бурджыка, Мелехин! Тэныд колӧ воӧдчыны леспромхозӧдз меддженьыд туйӧдыс и миян серти ӧдйӧджык. Кыдз позьӧ ӧдйӧджык! — Мирон Миронэч весигтӧ керыштіс сынӧдсӧ кыз сойнас. — Воӧдчан и висьталан директорлы ставсӧ. Сэсся босьтан выль йӧзӧс да нюжмасьтӧг нуӧдан найӧс Княжпогостӧ, миянлы паныд. Гӧгӧрвоин? Вед кӧрт туй дінсяньыд миянлы ковмас на гӧнитӧдны вӧвъястӧ матӧ нёльсё километр... Регыд ёна кӧдздӧдас... Колӧ водзвыв дасьтыны кӧрым, йӧзлы шоныд кӧм-паськӧм, узян-шойччанінъяс... Да мый ме тэнӧ велӧда, ачыд тэ ставсӧ бура тӧдан!..

— Тӧда эськӧ да, — шӧйӧвоши ме, сы вӧсна мый делӧыс ӧні мӧд рӧмӧн тыдовтчис.

— Тэныд колӧ мунны Кировсянь веськыда, а сэсся петны важ вӧла туйӧд Кажымлань, — велӧдӧ Мирон Миронэч.

— Но ӧд сэті, ме кывлі, тӧвнас некод оз ветлӧдлы? — падъяла ме. — Кыдзи на петан, тӧвся туйыс кӧ абу?

— Нинӧм, петан! Сэк кості лымйыс оз на кӧ унаыс усь-а?.. Косясьны тай кужан, велӧдны оз ков... И сэті петан... А мед тэныд эз вӧв гажтӧм ӧтнадӧнлы, аскӧдыд тшӧтш босьт Педӧсьӧс да беринӧсь ныр-вома другтӧ ассьыд. Всё равно некутшӧм тӧлк оз ло наысь вагонын. Ӧтиыс дзикӧдз пыкталӧма, ныр-вомыс печенча кодь — тьпу, том морт! — а мӧдыс, позьӧ шуны, сойтӧм...

— Ӧтнамӧн ме эськӧ ӧдйӧджык воӧдчи, — кайтышта ме.

— Ӧдйӧджык — не ӧдйӧджык, а босьт найӧс тшӧтш. Код тӧдас на, мый дыра ковмас миянлы муннысӧ. Педӧсьыс дзикӧдз вермас кок йывсьыс усьны... На пыдди ёнджык йӧзӧс вайӧдан.

Ме мӧвпалышті неуна, да сэсся и кӧсйыси. Ӧд коланатор вылӧ ыстӧ Миронэчыс.

Век жӧ, меным эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылын. Яндзим вӧлі. Торйӧн нин Динаысь. Сійӧ, ныв морт, кольччӧ, а ме, кузь мужик, муна куш киясӧн... Дерт, шуам, ме, лючки-ладнӧ кӧ верма воӧдчыны паныд, ӧнія дорысь унджык пӧльзасӧ сета, но... код тӧдас на, кыдзи да мый лоӧ...

Аслам татшӧм думъясӧн ме юкси Ювеналийкӧд. Мися, менӧ быттьӧ пасьвартісны тышын, и лоӧ усйысьны.

Сійӧ эз лэпты менӧ серамвыв; кузя да меліа, а ӧттшӧтш кыдзкӧ и жугыльпырысь видзӧдліс Дон-Жуанлӧн кодь гырысь синъяснас да сьӧлӧмсяньыс шуис:

— Олӧмад, Федя, не сӧмын победаяс овлӧны... Мукӧддырйиыс и тэнӧ вермывлӧны... Но тайӧ, буракӧ, тшӧтш жӧ колӧ: сэки мортыдлӧн синъясыс унатор вылӧ быттьӧ выльысь воссьӧны. Кутӧны унджык да пыдіджыка аддзыны... А Мироныд лӧсьыда думыштӧма, немтор он шу... Код тӧдас на, мый дыра ковмас миянлы муннысӧ, а кӧрт туй дорсяньыд, гашкӧ, и медсьӧкыд лоӧ... Водзвыв кӧ не заптыны кӧрым да мый да... Сідзкӧ, мун вай, тэрмасьышт...

Ювеналий сывйыштіс менӧ кузь да сӧнӧд сойнас, содтіс нормыштӧм гӧлӧсӧн:

— Сідзи, Федя... Ме йылысь ӧні эмсӧ и абусӧ лӧсьӧдлӧны... А тэ вывті лёкӧннас эн жӧ казьтыв...

Сійӧ сетіс меным ыджыд перочиннӧй пурт — гашкӧ пӧ вӧлӧкас ковмас кӧинъясысь дорйысьны. И ми сэсся янсӧдчим.

Дина да Маша колльӧдісны миянӧс поезд дорӧдз. Луныс кӧдзыдкодь вӧлі, Педӧсь ӧдйӧ и тюркнитіс шоныд вагонӧ, а ми, мукӧдыс, йӧжгылясьыштім на перрон вылын.

Маша да Лёня бокынджык мыйкӧ варовитісны.

Дина сулалӧ меным паныдӧн, арбыднад ёна нин воймӧм фуфайкаа, руд сера шалля, гӧгрӧс чужӧмыс омӧльтчӧма; вом доръясыс быгалыштӧмаӧсь, варччӧмаӧсь век кӧдзыдінын олӧмысь. Сійӧ чужйышталӧ сапӧга кокнас лым южсӧ да корсюрӧясӧ сӧмын лэптывлӧ ме вылӧ синъяссӧ.

— Прӧщайтлы, Дина... — мырдысьӧнмоз шуа ме.

— Бур туй тіянлы, Федя, — ӧдва кывмӧн вочавидзӧ сійӧ.

Ме кӧсъя чургӧдны киӧс, кӧсъя кутлыны кӧть нин кисӧ сылысь, но ог лысьт, пола, мый висьӧмӧй менам вермас вуджны сылы. Ме тӧндзия войсянь на таысь пола... Меным зэв сьӧкыд и яндзим тадзисӧ сулавны, сьӧлӧмӧй менам нюкырмунӧма и шызьӧма, сэтшӧма пессьӧ морӧсын, сэтшӧма нӧйтчӧ, быттьӧ нэм кежлӧ воштӧ тайӧ муса мортсӧ...

— Тэ, Дина, ёнасӧ эн скӧрав ме вылӧ... Но?.. Мый сэсся вӧчан — менам век кыдзкӧ неладнӧ артмӧ да... Бур кӧсъя вӧчны, а дур артмӧ...

— Йӧйӧсь на ми тэкӧд, Федя... Кыкнанным, — тіралысь гӧлӧсӧн шуӧ Дина. Сотыштӧ менӧ матӧ воӧм синъяснас. Гожъялӧм чужӧмыс ымралӧ пытшкӧсас йӧршитӧм жарысь...

Сэк кості вӧрзьӧдчӧ поезд, ме, лючкисӧ сідзи и нинӧм шутӧг-вӧчтӧг, уськӧдча вӧтӧдны ассьым вагонӧс, пӧся видзӧда кольччысьяс вылӧ, ӧвтча киӧн, и Дина тшӧтш ӧвтчӧ, поезд ылӧдӧ-торйӧдӧ миянӧс, и менам сьӧлӧмын мыйкӧ быттьӧ орӧ.

Видза колян, Дина-Диана!

Билетъяс ми, дерт, босьтім медматысса станцияӧдзыс. Сы вӧсна мый сьӧмным лёка этша вӧлі: куимӧн вылӧ куимсё шайт. Сэкся кадас — тшак ва, уна вылӧ куим тупӧсь нянь позяс ньӧбны. Сэсся асланым миян вӧлі куим тупӧсь нянь, та мында и став сёян-вӧлӧгаыс. А код тӧдас на, кутшӧмджык лоӧ туй вылад... Ярославльӧ вотӧдз джын туяс миянӧс чеччӧдісны. Штрап на вӧлі кӧсйӧ кульыштны контролёрыс, но ми вежавидзӧмӧн шуим сылы, мый вермам мынтысьны сӧмын тойясӧн.

Мый нӧ вӧчны? Оз позь миянлы кольччыны поездсьыс! Миянлы колӧ тэрмасьны!

— Кавшасям вагон вылӧ, а кор поездыс неуна муныштас, лэччам тамбурӧ, — вӧзъя ме.

Видзӧда да, другъяслы эз ёна во сьӧлӧм выланыс тайӧ. Но кытчӧ нӧ воштысян?

Мунім поезд мӧдарӧ, бӧрйим поска вагон, думсьыным ставсӧ водзвыв артыштім... Ас вӧснатӧ ме эг пов, но вот другъясӧй эзджык вӧвны вагонъяс вывті вожъялысь кодьӧсь: ӧтиыслӧн сойыс пыктӧма, мӧдыс сідз эбӧстӧм... Оз-ӧ найӧ шливснитны вылісяньыс йи нёнь моз?..

Кайим ӧд ми вагон вылад. И ляскысим вевт вылас дорсяньыс эг и ылӧ, мед ӧдйӧджык бӧр лэччыны. Буракӧ, эз казявны миянӧс, кӧть и югыд на вӧлі.

Некор ог вунӧд тайӧ шуштӧм здукъяссӧ! Кор поездыс ылыстчыштіс станцияысь да вочасӧн содтіс ӧдсӧ, ме ачым аслым куті кажитчыны эг мортӧн, а косьмӧм кыдз пу корйӧн — сэтшӧм жӧ кокньыдикӧн да вынтӧмӧн. Меным кажитчис, мый кӧдзыд тӧлыс ӧні жӧ нетшыштас менӧ да нӧбӧдас кытчӧкӧ. Окота вӧлі пиньӧн и гыжйӧн тшапкысьны шыльыд кӧрт вевтас, куньны синъясӧс да измывны мӧд станцияӧ вотӧдз. Но тӧлыс биа кӧрт моз дзужаліс менӧ, и ме гӧгӧрвои: огӧ кӧ ӧні жӧ лэччӧй, час джын мысти ми сэсся огӧ нин вермӧй вӧрзьыны места вылысь.

Ме тшӧкті Педӧсьлы лэччыны первойӧн. Но сійӧ пондіс лёкысь пыркӧдны юрсӧ: ме пӧ ог... Мортыдлӧн синъясыс дасьӧсь чеччыштны син гуранъяссьыс. Сэки ме ачым медводзӧн лэччи да, кыдзи верми, тшӧтш кутышталі ёртъясӧс.

Шоныд вагонӧ ми буретш йи нёньяс кодьӧн и пырим. Эгӧ тай шливснитӧй поезд улӧ, ог тӧд, мыйла. Но мӧдысь кӧ меным тшӧктасны вӧчны татшӧмторсӧ, ме ӧдвакӧ босьтча...

Вагоныс вӧлі плацкартнӧй, сэні мунісны миян дорысь бурджык паськӧма да сӧстӧмджык йӧз, но вевт вывсянь лэччӧм пассажиръясӧс некод эз вӧтлы. Сійӧ каднас миян кодьыс не этша шӧйтіс-ветліс Россиялӧн помтӧм туйясӧд и на лыдын эз быдӧн вӧв шпана да шыш...

Шаръя нима станцияын миянӧс бара на тодмышкалісны — мед пӧ сэсся поездыс шойччыштас тіянысь... Ми эськӧ и видлім жӧ быд ногыс эскӧдны контролёръяссӧ — мися, миянлы быть колӧ ӧдйӧджык веськавны леспромхозӧ. Кыдз позьӧ ӧдйӧджык! Вӧвъяс йылысь висьтавлім. Мися, сёрмам кӧ ми, нӧшта на лёкджыктор вермас лоны накӧд... Но — верман ӧмӧй эскӧдны? Абу кӧ билет ни деньга?.. Сӧмын и шуӧны: не этша нин пӧ аддзылім тіян кодьсӧ!

А ывлаыс кӧдздӧдӧма, гашкӧ, кызь градус. Татшӧмнад вагон вевт вылад он кавшась, кӧть эськӧ и эм нин опыт...

Эновтіс миянӧс асланым поездным, коді сымда нин матыстіс гортлань. Жугыль синъясӧн ми колльӧдім сійӧс, весиг бур туй вунӧдім вӧзйыны...

Жӧвъялам станцияӧд, этшаник няньӧн да уна пӧсь ваӧн кынӧмъясӧс ылӧдлам, лӧсьӧдлам быд пӧлӧс планъяс, кыдзи воӧдчыны Киров карӧдз.

Сэсся ӧти кондукторлысь тӧдмалім, мый регыд мысти Кировӧ петӧ тӧварнӧй поезд. Пуксьыны али не? Час вит-ӧ-квайт ковмас мунны... Ог-ӧ турдӧй та дыранас йи кӧдзыд вагонын?.. А колӧ шуны, мый состав джынйыс вӧлі восьса платформаа, а мукӧдыс — кӧрт вагонъяс. Буракӧ, из да лыа кыскалӧны найӧн...

Ми гусьӧникӧн пырим восьса ӧдзӧса да восьса вевта кӧрт вагонӧ, кодлӧн стенъясас кыза пукаліс чирссьӧм из бус. И мӧдӧдчим рытъявылыс...

Ог шу, мый тайӧ вӧлі долыд да шуда туй... Ми пуксялім мешӧкъяс вылӧ вагонлӧн водз стен пӧлӧнӧ да мед дырджык не воштыны ас пытшсьыным шоныдсӧ, дзескыда топӧдчим ӧта-мӧдным дінӧ — ывла вылӧ шыбитӧм синтӧм кутюпиян моз. Зӧркӧдӧ миянӧс кыдзсюрӧ, быттьӧ машина кузолын зэв гуранӧсь Палазь вӧлӧкӧд мунам, ми люкасьлывлам ӧта-мӧднымкӧд, но пыр ёнджыка топӧдчам, топӧдчам.

Педӧсь медводзын кутіс норасьны кок кынмӧм вылас. Ӧд сылӧн кирзӧвӧй сапӧгыс неӧтчыд нин эшкӧдліс вомсӧ, мортыд сутугаӧн да мый да кыдзсюрӧ йитліс. Мися, сувт да йӧкты, — тшӧктам ми Педӧсьлы. Кӧть, тыдалӧ, и абу зэв окота сылы йӧктынытӧ, но быть лоӧ. Недыр мысти зіля йӧктыны пондіс и Лёня. А ме сӧмын шпынняла на вылын: менам кокъяс оз на кынмыны, сы вӧсна мый плака кызта пыдӧса трофейнӧй ботинкиясӧй, кодъясӧс коркӧ ньӧблі гвардияса ефрейтор Богдан Зеничлысь, век на кӧрт кодь ёнӧсь да кутӧны шоныдсӧ. Куим метр кузьта гӧленьясыс бура жӧ шонтӧны кокчеръясӧс, топыда велалі гартлыны да...

Но менам заводитӧ кынмыны мышкӧй, сы вӧсна мый кышӧдӧй — Литваса друг Ионаслӧн козиныс — ёна вӧсньыдджык Лёнялӧн да Педӧсьлӧн фуфайкаяс серти. И меным тшӧтш лоӧ сувтны. Но мыш вылад ӧд он йӧкты! Сэки ме бӧр волысала мышкӧ ассьым мешӧкӧс, и быттьӧ шоныдджык лоӧ... Сэсся ме тшӧтш заводита йӧктынысӧ...

Кор тэ шондіа лунӧ, да ещӧ нин пӧт кынӧмӧн, куйлан берег дорын, — сэки он и тӧдлы, кыдзи кадыс кольӧ. А тані, кӧдзыдысла доналӧм кӧрт вагонын, быттьӧ дзикӧдз вылӧ сувтіс кадыс. Асьным йиркӧдам-мунам водзӧ, а кадыс сулалӧ. Кышӧдъясным да кӧмкотъясным пыр вӧсньыдджыкӧсь быттьӧ лоӧны, пыр омӧльджыка и омӧльджыка видзӧны миянӧс дзужалысь кӧдзыдсьыс, коді лёк гы моз пугрӧдлӧ-пырӧ восьса вевта вагонӧ. Сэсся быттьӧ миян вылын некутшӧм паськӧм оз ло, быттьӧ миян лӧзӧдӧм вир-яйным дзик восьсӧн кольӧ... Ми быд ногыс чеччалам, лёкысь нӧшалам ӧта-мӧднымӧс, но некыдзи огӧ вермӧй шонавны...

Сэсся Педӧсь эз кут вермыны чеччавнысӧ, пондіс лӧвтны: эг пӧ вед кӧсйы пуксьынысӧ, да мырдӧн кыскинныд... Ми Лёнякӧд мырдысьӧн пондім песны сійӧс. Мед сӧмын не лэдзны пуксьыны...

А вагонлӧн восьса вевтӧд тыдалӧ лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъяса пемыдлӧз енэж. И сымда сэні кодзулыс! И сэтшӧм югыдӧсь да сӧстӧмӧсь найӧ! И сэтшӧм кӧдзыдӧсь!.. И быттьӧ быдӧн на пиысь пыдзыртӧ миян вылӧ ассьыс кӧдзыдсӧ...

Кировын ми ӧдва-ӧдва вермим петны асланым «люксысь». Педӧсьӧс лои кыскыны вокзалӧдз гири-люкиӧн нин...

Тані ми медводз уськӧдчим пӧсь ва дінӧ!

Ок, ёна жӧ буртор — кывйӧн висьтавны вермытӧм буртор — вӧлӧма пӧсь ваыд! Ме юи и юи сійӧс дрӧб тусьӧн дӧмӧм аслам кружкаӧн да некор вӧвлытӧм нимкодьлунӧн кылі, кыдзи ме пытшкын разалӧ лӧсьыдысь-лӧсьыд шоныд, кыдзи вочасӧн ловзьӧ менам вир-яйысь быд сӧн, быд клетка...

Аскинас Педӧсьӧс век на кынтіс, мортыд дзикӧдз слабитіс, весиг сёйӧ мырдысьӧн. Дерт, шуам, сёяныс чорзьӧм нянь да пӧсь ва сӧмын и эм... Нуӧдлім сійӧс амбулаторияӧ, сэні видлалісны, шуисны: кынмыштӧма пӧ да ёна слабитӧма. Лекарствояс сетісны, аспирин да мый да...

А колӧ водзӧ мунны. Деньганым, кӧть быттьӧкӧ и некытчӧ на ёнасӧ эгӧ видзӧй, сё шайт нин сӧмын кольӧма. Да нӧшта эм чӧлпан нянь куимлы. Кутан кӧ тані дырджык шонтысьны, и сійӧ регыд оз ло. Ковмас сэки поездын сьылӧмӧн корны, мед кодкӧ вердыштіс. Уна тай эм сэтшӧм сьылысьыс... Но ме, буракӧ, татшӧмтор вылад ог пет, кӧть кула. Киӧй менам оз нюжав милӧстинатӧ корны...

Ми матыстчим зал стенын ӧшалысь карта дорӧ. Видзӧдам, Коми муным ёсь пома из палак моз сатшкыссьӧма Урал пӧлӧнӧ, и буретш миян Сыктылӧн сатшкыссьӧма, весиг сылӧн йылыс петыштӧма Кировскӧй областьӧ. И веськыдасӧ быттьӧ сэтшӧм матынӧсь ӧні ми асланым гортсянь.

Кутім артасьны. Мунны кӧ, кыті гожӧмнас петім — Котласӧ, сэсся Сыктывкарӧ, сэсся Койгортӧ — зэв ыджыд кытшов артмӧ! Ылӧсас арталім сюрс гӧгӧр километр. Да ӧд ӧні и пароходъясыд оз ветлыны!

А мӧд туйӧд кӧ мунны — веськыда, то джынсьыс этшаджык лоӧ! Мирон Миронэч буретш сэті и тшӧктіс. Но ӧд сэті ми некор на эг ветлывлӧй, сӧмын кывлім, мый позьӧ петнысӧ...

— Ме буди ог вермы ылӧдз мунны подӧннад... — нораа шуис Педӧсь.

— Либӧ кольччы татчӧ, больничаӧ вод, — вӧзйӧ сылы Лёня.

Но Педӧсь оз кӧсйы кольччыны миян дінысь тӧдтӧм карӧ.

И ми сӧлім эг Войвылӧ катӧдысь поездӧ, а Дальньӧй Востоклань мунысьӧ. А сэсся, час вит-ӧ-квайт мысти, чеччим Яр станцияӧ. Тасянь вӧлисти миянлы колӧ кежны войвывланьыс.

Вокзалын миянӧс зэв ёна шензьӧдісны татчӧс войтырыс. Сы вӧсна, мый налӧн сёрниын джын кывйыс коми вӧлӧма! Мыйкӧ тӧдтӧм ногӧн шуасны, а сэсся друг коми кывйӧн швачкасны... Но, мися, и дивӧ!..

Юасям ӧти дядьӧлысь: мися, кутшӧм нӧ сэтшӧм кыв тіян? Быттьӧ миян и — абу миян?..

Ми пӧ удмуртъяс, шуӧ дядьӧыд.

А ми, мися, коми мортъяс, нимкодьмим ми. Вӧлӧмкӧ, морттӧ найӧ шуӧны муртӧн... Видзӧд со, а ме немтор на та йылысь эг кывлы... А кысь пӧ и кывлан гортад пукалігӧн!

Ставыс эськӧ бур, сӧмын тай Педӧсь век нёрпасьӧ и нёрпасьӧ. Кӧть эськӧ и лекарство юӧ. Водам узьны — некыдзи пӧ ог вермы шонавны. Ми Лёнякӧд сійӧс вевттям нин тшӧтш и асланым кышӧдъясӧн, но, шуӧ, всё равно пӧ кынма... Оз ло кокни сыкӧд вуджны кузь вӧлӧксӧ!..

Миян шуд вылӧ Рудничнӧйӧ буретш ӧти тьӧтка волӧма вӧлӧн. Сёрниӧ воим сыкӧд, и шуис, мый Лойно сиктысь сійӧ. А сійӧ буретш миян туй вылын. Ми кутім вӧзйысьны, мед босьтас сійӧ миянӧс. Ӧтар и мӧдар видзӧдаліс сійӧ миянӧс — мыйся ми йӧз, а сэсся и босьтіс. Но ми эгӧ жӧ кын чуркаяс моз пукалӧй доддяс: Лёнякӧд ёнджыкасӧ котӧртім, Педӧсь тай эзджык чеччыв-а...

Ыбъясыс таті миянын серти ёна паськыдӧсь да шыльыдӧсь, дерт, ӧні лым улынӧсь-а. Няньыд пӧ бура быдмӧ налӧн. Миян Сыктыв йывсаяс тшыг вояснад частӧ сетчывлӧмаӧсь талань нянь корсьны. Мамӧ на, кор ловъя вӧлі, ветліс и. Вурсян машина нуліс, батьӧлысь костюмъяссӧ да.

Но, мамӧ кӧ ветліс таті, метӧ муна нин. Быть муна! Кӧть и туйтӧг...

Тьӧтка ордас жӧ и узим. Ме сеті сылы ассьым трофейнӧй ботинкиясӧс, важ кӧтіяс вылӧ вежи. Сы пыдди тьӧтӧыд вердіс и юкталіс миянӧс, туй вылӧ на сетіс тупӧсь нянь.

Кыті подӧн да кыті пӧпутнӧй вӧвъясӧн, кор тшыгйӧн, а кор и пӧтӧн, — кык лунӧн и ми воим Рудничнӧйсянь Кировскӧй обласьтса медбӧръя деревняӧ. Манастырка сылӧн нимыс, ог тӧд, коді тадзсӧ нимтывлӧма.

Узьмӧдчим ӧти пӧль ордын, пи гозъяыс буретш кытчӧкӧ мунӧмаӧсь. Видзӧднысӧ зэв интереснӧй старикыс! Корӧсь пасьта тошка, но юрсиыс ставыс на дзонь, ме моз жӧ русыд, и весиг дзор сіыс омӧля тӧдчӧ. И чужӧмыс шыльыд, том вир паса...

Но зэлыд вӧлӧма! Миян кынӧмъяс сюмалӧны, а шуӧ: менам пӧ аслам немтор абу...

Мый эськӧ позьӧ ещӧ вузавны? Гашкӧ, Ионаслысь пальтосӧ? Но ог на лысьт... Друг да узьны ковмас вӧлӧк вылас? Ме кӧ эськӧ ӧтнам вӧлі, ёнасӧ эг и падъяв, вежи эськӧ сёян вылӧ: кышӧдтӧгыд ме эськӧ ӧдйӧджык на котӧрті... Но ӧні, гашкӧ, ковмас ёна манитчыны Педӧськӧд? Сэсся Педӧсьыс жӧ и мездіс миянӧс.

— Менам эськӧ седлӧ кучик на эм да, — шуӧ. — Кык пласт... Мамӧлы сапӧг вылӧ видзи.

— И тэ ӧнӧдз дзеблалін?! — скӧрмис Лёня. — Но жыдина!..

Старик нимкодьмӧм чужӧмӧн дыр песіс чунь кызта шыльыд кучиксӧ да медбӧрын шуис: сета пӧ ведра картупель... Да чепӧль сов...

Ми эгӧ кутӧй вензьыны. Пуим картупельтӧ весавтӧгыс да ведра джынсӧ сёйим чепӧль совнад. Мӧд джынсӧ, мися, аски сёям.

Старик висьталіс, мый миянлань тӧвся туй абу, верст кык-ӧ-куим сӧмын турунла ветлӧны сылань, видзьяс вылӧ кежтӧдз. А водзӧсӧ — челик.

Татшӧм юӧрыд эз долыдмӧд миянӧс.

Асывнас ми садьмим водз, весиг эз на лӧзав ывлаыс. Совтӧг и няньтӧг сёйим тӧрытъя пуӧм картупель да и мӧдӧдчим водзӧ. Мися, пемыднас на юждӧм туйӧдыс мунам, а сэсся, тӧдчыны кутас да, заводитам челиксӧ собны. Тӧвся луныд дженьыд, кӧч бӧж кузя и эм, коліс эськӧ мӧд пемыдӧдзыс кыдзкӧ-мыйкӧ воӧдчыны жӧ пӧчинокӧдзыс. Узьны сьӧд пемыд тӧдтӧм вӧрын миянлы ньӧти эз вӧв окота. Да и ыркыдкодь — кызь вит гӧгӧр градус, буракӧ, эм. Восьлалігад эськӧ и буретш, он кӧсйы да тэрмӧдлыштӧ, но ланьтӧдчан кӧ — дзужалас. А пес лӧсьӧдны миян весиг и чер абу, пуртаӧсь сӧмын ми...

Лунъюгыднас быть колӧ воӧдчыны пӧчинокӧдз! Нелямын гӧгӧр километр сэтчӧдз. Быть колӧ воӧдчыны!

Деревнясянь верст джын кымын мунӧм бӧрын менӧ пондіс шогӧдны. Картупельтӧ няньтӧг да совтӧг сёйӧмысь. Мырдысьӧн кута ме... Ӧд бӧр кӧ петас сёйӧмаыс, кытысь меным выныс лоӧ челиксӧ собны? Но некыдз ог вермы кутны. Ёна шогӧдӧмсьыс весиг юрӧй бергӧдчӧ, тайкӧ пӧра... Нинӧм он вӧч — лоис мыджсьыны коз пу дінӧ да гугӧдны йӧй кынӧмӧс.

Видзӧда да, ёртъясӧй нин тшӧтш упкӧны. Асъя вӧрыслысь ойбырасьысь унзільсӧ дзикӧдз торким.

— Эстшӧм сапӧг пӧтшваяс лым вылӧ колим, — жалитӧ Педӧсь, ачыс чышкалӧ синъяссӧ, буракӧ, синва пычкысьтӧдзыс лоӧма.

— Немтор! — збоялӧ Лёня. — Куш кынӧмнад кокньыдджык лоӧ муннытӧ. Вӧралысь тай нӧ некор оз верд понсӧ пӧттӧдз.

Вочасӧн югдӧ и югдӧ. Турун туй помасис, челикӧ пырим. Пидзӧсӧдз эськӧ и абу на лымйыс, но кок шегйысь ёна нин вылын. Дерт, кос лым, оз сибды кӧті-сапӧгъясӧ, но век жӧ абу шыльыд туй вылын кодь: лоӧ вылӧ лэптавны кокъястӧ. Мукӧдыс тувччалӧны нин кок туйясӧ — нинӧмла лишнӧй лымсӧ тальны, сідз нин миян этша выныс...

Водзас, вежласигтыр, ми Лёнякӧд мунам. Висьӧдчысь Педӧсьӧс огӧ нин лысьтӧй лэдзны водзас, кӧть эськӧ и кокъясыс сылӧн кузьджыкӧсь миян серти, турилӧн быттьӧ.

Сӧстӧм сынӧда вӧрыс вочасӧн пальӧдӧ шогӧдӧмысь, ми шоналам, и азыма мунсьӧ. Лымйӧн шылькнитӧм туй визьыс абу нин сэтшӧм векни, ылавны некытчӧ. Да и ӧдвакӧ тані эм кутшӧмкӧ мӧд туй. Мед сӧмын эбӧсным тырмис-а.

Лӧнь. Миян кашкӧмным сӧмын и кылӧ. Да кок улын кос лымлӧн шарӧдчӧмыс. Сэсся немтор.

Мунам.

Мунам и мунам. Кашкам да мунам. Чӧла восьлалам.

Шонді югӧръясысь гӧрдӧдіс лымъя гыӧра вӧр йылыс. Сідзкӧ, час дас... Кынӧмъяс ёна кутісны сюмавны, восӧдӧм бӧрад. Кокъяс тіралыштӧны, налы колӧ шойччӧг да пӧт кынӧмсянь воысь выль вын. А кысь босьтан сійӧ вынсӧ?..

Вӧрса сӧстӧм сынӧд вылад бара нин сёйны окота. Важсясьыс окота...

Зепъясын эмӧсь на пуӧм картупельяс. Но оз-ӧ бара восӧд миянӧс, совтӧгыд сёям да?

А, гашкӧ, картупельсӧ пелысь сорӧн сёйны, зэв тай уна гӧрдӧдӧ, абу ёнасӧ и гылалӧма кузь арбыднас?.. Чегъявлам пелысь розъяс, пуксялам сёйны. Тусьясыс кынӧсь, галя кодьӧсь, и абу нин гожся кодь шомаӧсь, кӧдзыдыс шомасӧ пыдзыртӧма, а юмовсӧ кольӧма.

Кын пелысь сорнад пуӧм картупельыд зэв на и чӧскыд вӧлӧма. Сӧмын тай этша нин кольӧма-а...

Дыр пукавны оз позь, йирмӧг босьтӧ пӧсялӧм вывсьыд. Ми водзӧ восьлалам. Мунам и мунам. Куим кавалерист, сӧмын тай ӧні подаӧсь-а. Куим ловъя лов восьлалам лымйӧн тубыртӧм да кӧдзыдӧн дорӧм тӧдтӧм пармаын, кӧні весиг мортлӧн кок туйыс абу. Миян ловъясным эськӧ и ёна нин жебмӧмаӧсь, но оз на кӧсйыны дзикӧдзсӧ лӧньӧдчыны, найӧ век на гыжнаныс шашаритчӧны олӧмыслӧн вугйӧ.

Сэсся ӧд миян вылӧ надейтчӧны!

И ми мунам, мунам и мунам... Весиг ог и видзӧдлӧй бокӧ. Миянӧс оз вӧрзьӧд ни урлӧн, ни кӧчлӧн, ни весиг кӧинлӧн кок туйыс. Миян синъяс сӧмын водзланьӧ дзоргӧны. Эсійӧ чукыль сайӧдзыс кӧ визьгам, пӧшти верст бӧрӧ кольӧ.

А этаті со горувлань лэччӧ туйыс, буракӧ, уліас шор... Тадзи кӧ эськӧ пыр!.. Но тай быд шорлӧн эм кык керӧс — ӧтисӧ кӧ лэччан, мӧдас лоӧ кайны...

— Федя, ме сэсся ог вермы... Синъясын виж гӧгыльяс гыӧны... — кыла мышсянь Педӧсьлысь кашкӧмсӧ. — Вай бара шойччыштам...

— Огӧ на, Педӧсь! — пӧшти горза ме сылы, аслам менам дзикӧдз жӧ пыдзыртчӧма вынӧй. — Чой йылас каям да сэні шойччам...

— Федя... — лӧвтӧ сійӧ.

— Ог, тэд шуӧма!

Чой йылын ми дыр шойччам. Кералам Педӧсьлы кос бедь — мед куим кокӧн мунӧ. Ичӧтик нопторсӧ сылысь шыбитам, риті-роті кӧлуйсӧ юклам Лёнякӧд ӧта-мӧд костын.

Сэсся миян стройным вежсьӧ: Лёня мунӧ водзын, Педӧсь зільӧ тувччавны сы кок туйӧ, а ме, мича нылӧс моз, кута сійӧс сойӧдыс, кыска водзӧ, кута, мед оз пӧр. Вӧвъяс серти ме бура нин тӧда, кутшӧм сьӧкыд лэптыны кок йывсьыс пӧрӧматӧ...

А шойччӧм костъяс ӧтарӧ век дженьдаммӧны. Мудзӧмыс век содӧ и содӧ. Ки и кок век ёнджыка лёталӧ, плеть кодьӧн лоӧ. И сэтшӧм дыш бӧрсӧ чеччыны колода вылысь...

Нӧшта и Педӧсьтӧ на лоӧ кыскыны! Кӧвъялісны жӧ сійӧс, седунӧс, миянлы! Сытӧг эськӧ ми Лёнякӧд важӧн нин гортынӧсь вӧлім. Шоныдінын. Пӧт кынӧмаӧсь. И не татшӧм мудзӧсь...

Но он ӧд эновт мортсӧ! Ӧтнассӧ... Сэки мый нӧ эськӧ шуан мамыслы, кор пондас юасьны пи йывсьыс?..

Ог ӧмӧй нӧ воӧдчӧй пӧчинокӧдзыс? Колӧ воӧдчыны! Быть колӧ... Гашкӧ, и кодкӧ буретш да олӧ сэні? А оз кӧ? И мед, оз кӧ... Кыдзкӧ-мыйкӧ ломтам пач, шоныдінын кӧть узям... Гашкӧ, и кутшӧмкӧ сёянтор на сюрӧ... А ывла вылад ми кынмам... Дзикӧдз турдам... Шонді пыранвылыс, буракӧ, нӧшта на кӧдздӧдны пондіс: гашкӧ, комын гӧгӧр градус лои... Омӧлик би дорад турдан... Унмовсян и он садьмы...

Регыд миян стройным бара на вежсьӧ. Ӧні ми мунам ставӧн нин орччӧн. Педӧсьӧс, садьтӧм код мортӧс моз, кыскам ӧтарсянь и мӧдарсянь...

Пошиктам вӧрлӧн кӧдзыд чӧв-лӧняс, быттьӧ понъяс жар лунӧ. Мыйӧн сӧмын ляскысям шойччыны, юрсиным пырысь-пыр и заводитӧ йизьыны. И сэтшӧма мудзӧма быдлаті. Сэтшӧма мудзӧма!.. Быттьӧ абу аслад ки ни кок... Окота шняпкысьны небыд лым вылӧ да куйлыны, куйлыны... Вӧрзьӧдчывтӧг куйлыны... А сэсся чӧскыда унмовсьны... Мед сӧмын не кывны лёк мудзӧмсӧ... Да кынӧмлысь вир сюмалӧмсӧ...

— Сэсся коркӧ аддзасны миянӧс татысь да, кын керъясӧс моз, грыма-грама лэччӧдасны гортӧ. Оз кӧ водзджык кӧинъяс вильӧдны, найӧ тай кыськӧ вель уна рӧдмӧмаӧсь... — Тадзсӧ, буракӧ, ме ачым аскӧд сёрнита. А гашкӧ, и мӧвпала сӧмын. Но тайӧ мӧвпыс дон кӧртӧн моз дзужалӧ менӧ, ме весиг чеччышта места вылысь. Да пыркӧда, пыркӧда вугралысь ёртъясӧс... А Педӧсьӧс весиг кучкавны лоӧ.

Сэсся ми бара орччӧн собам лым пиӧд...

Пемыдӧн нин ми бауӧн моз кыссим-воим пӧчинокӧ кежысь туйвежӧ. Ме тӧді Мысйывсӧ, тшӧтш и каллян кодь чукля пожӧмсӧ тӧді.

Вай жӧ водзӧ, зонъяс!.. Абу нин ылын... Медбӧръя вынсьыным... Со нин паськыд кушиныс пуяс пыр тыдовтчис... Тані коркӧ овлӧмаӧсь коми йӧз... Колхозӧдз... Бура овлӧмаӧсь, пӧтӧса... Аддзанныд — дзиб йылас керка сьӧдӧдӧ...

Видзӧдам — вермас-ӧ лоны! — керка трубаыс еджыд тшынӧн тшынасьӧ, пемыдас шочиник би киньяс югъялӧны... Скӧрысь увтчигтыр пон уськӧдчис миянлы паныд...

Ми ӧтпырысьӧн горӧдім сылы воча... Повзис весиг сійӧ... Эг и казялӧй, кыдзи мынтӧдчим ӧта-мӧдным дінысь... И пондім котӧртны, котӧртны, коді кыдзи вермӧ... Кысь мый и выныс сюрис...

Ӧд миян водзын пон увтчӧм шыӧн гораліс да би кинь сорӧн тшынасис олӧм.