РЕГЫД ДАС КВАЙТ...

1

Леспромхозса директоркӧд, Иван Петрович Лобановкӧд, паныдасьлӧм бӧрын менам олӧмӧй водзӧ на пондіс вежсьыны. Позьӧ шуны — менам олӧмӧй вывлань пондіс кыпӧдчыны. Ог тӧд сӧмын, бур вылӧ ли лёк вылӧ-а...

Мыйкӧ дыра мысти менӧ индісны десятникӧн висьмӧм Наташа местаӧ — кывлім, бурдӧма пӧ сійӧ, но миянӧ бӧрсӧ эз и лок, вӧзйысьӧма мӧд леспромхозӧ...

Дерт, шуам, десятникыд абу нин сэтшӧм ыджыд чин, но кыв кутӧмыс уна жӧ вӧлӧма. Торйӧн нин вӧртӧ сылы колӧ бура тӧдны. Не сӧмын пожӧмӧс козйысь торйӧдны, но и ассьыд вит чуньтӧ моз тӧдны гостъяс, государственнӧй стандарт: кыдзи примитны сійӧ либӧ мӧд кер — пиловочникӧн либӧ шпалӧн, балансӧн либӧ рудстойкаӧн, понтонникӧн либӧ судолесӧн. Да нӧшта кутшӧм сортӧн. И сідз водзӧ...

Ковмис меным гостъяс йирны-велӧдны. Кык тӧлысь ягын ротъялі мерникӧн, примиті пӧрӧдӧм вӧр.

Муртса на велалышті тайӧ уджас, кыдзи ӧтчыд корисны директор дінӧ. Веськыда ас дінӧдзыс! Не этша повзьылі ме таысь, но сэк жӧ ачым аслым быттьӧ и тӧдчанаджык мортӧн пондылі кажитчыны. Абу ӧд шутка — корӧны директор дінӧ! Сэсся ӧд, буракӧ, уна грекыс ме сайын абу на, мый ёнасӧ повны...

Иван Петровичыс паныд сувтіс меным, киӧс топӧдіс, а сэсся дыр юасьтӧг дӧжныштіс-шуис:

— Но, Мелехин, тэнӧ ми кӧсъям мастерӧ пуктыны.

Ме чур-чермуні. Ме муртса кок йылысь эг усь татшӧмтортӧ кывлӧм бӧрын. Бӧбмӧмӧн сулала и немтор ог куж воча шуны, кывъясыс оз сюрны. Оз-ӧ сорлав менӧ директорыс кодкӧдкӧ мӧдкӧд?

— Ыбын лесопунктӧ мунан, — кыла, сёрнитӧ Лобанов гора да топыд гӧлӧснас, а вӧвлӧн кодь кузьмӧс чужӧмыс аслас нюмсермуныштӧма. — Сэні кык участок, ӧтинас тэ пондан командуйтны.

— Да кутшӧм нӧ ме мастер, Иван Петрович?! — вӧлисти шедіс меным кывйӧй. — Коді нӧ менсьым кывзысяс? — Менам вежӧрӧй сувтӧдліс ачымӧс миян мастер Трисчетная местаӧ — весиг сылӧн бӧрдлӧмъясыс син водзӧ мыччысьлісны, — и таысь быдсӧн шогӧдліс. Но сэк жӧ морӧсын мыйкӧ быттьӧ ыкшакодь вӧрзьыштіс: мися, этатшӧм зырымбеддьӧс мастерӧ индӧны...

А директор доддялӧ и доддялӧ менӧ:

— Дзик некодӧс сэсся пуктынысӧ, — Лобанов матыстчис ме дінӧ да кузь сойнас сывйыштіс пельпомӧд. — А тэ тӧлка зонмыс. И удж вылӧ яр — мастерыдлы татшӧмторйыд абу жӧ лишнӧй. И, кыдз ме казялі, честнӧй тэ, а сэтшӧмъясыс оз жӧ быд пельӧсын туплясьны... Да, буракӧ, и нюжалыштін бӧръя каднас? Дас квайтыс нӧ эм нин аслыд?

— Гожӧмнас тырӧ...

— Тырмымӧн война каднад. Велалан... Первойтӧ, дерт, верман и йӧгъяс нажӧвитны, но таысь оз ков повны. Со тэныд приказ, а начальникыслы ме звӧнитлі нин, висьталі, мыйся тэ пӧтка.

— Кодъяс нӧ кӧть сэні уджалысьясыс? — юася ме, сы вӧсна мый меным сэтшӧм окота веськавны бурджык йӧз дінӧ.

— Абу, дерт, ангелъяс, — директор серӧктыштіс. — Абу Илля Муромечьяс ни. Но план ковмас тыртны. Тэ тайӧс первойсянь пель саяд сюркняв. Эн вунӧд — война мунӧ. Сы мында кар да сикт пазӧдіс фашистыд — уна и вӧр ковмас. Омӧля кӧ пондам уджавны, оз ошкыны миянӧс. Вермасны на и чужйыны ӧти местаӧ, ачыд тӧдан кытчӧ...

Колльӧдіс менӧ ӧдзӧс дорӧдзыс, ыркыд кос кинас бара на топыда кутліс пӧсялӧм киӧс да небзьыштӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Дерт, сьӧкыд тэныд лоӧ, Мелехин, ме гӧгӧрвоа. Но мый нӧ вӧчан? Кодлы ӧні кокньыд? Тэ водзвыв лӧсьӧд асьтӧ сьӧкыд вылас. А пондан кӧ сьӧлӧмсяньыд зільны, ми ог вунӧдӧй тэнӧ. Уджалыштан мастерӧн, и велӧдчыны ыстам. Быд бурсӧ тэныд.

Шызьӧм сьӧлӧмӧн ме петі ывла вылӧ. А мый нӧ, кыдзи он шызьы, кор тэныд, зонкалы, вӧзйӧны татшӧмторъяс? Кор ачыс директор шуӧ тӧлкаӧн да честнӧйӧн? Вот эськӧ батьӧ кӧ аддзыліс менӧ ӧні! Директорлысь ме йылысь шуӧмсӧ кӧ кывліс...

Ме водзын паськыда куйліс веськыд уличаяса да пелькиник керкаяса ыджыд важ посёлок, кодӧс шӧрипӧв юковтӧма йи улӧ дзебсьӧм юлӧн вӧньыс. Плотина со ызгӧ усьысь ваӧн, енэжлань пушка моз чурвидзӧ домна. Миян пӧльяслӧн пӧльяс на тані сывдлӧмаӧсь чугун и кӧрт, вӧчавлӧмаӧсь пач плитаяс да пищальяс, руда перйылӧмаӧсь и шом сотлӧмаӧсь...

Сэсся, ог тӧд мыйла, тупкывлӧмаӧсь домнасӧ. Дыр шы ни тӧв сулаліс сійӧ. Ӧні, война кадӧ, судзсьытӧм вӧснаыд бӧр лэдзлісны. Сывдісны мыйтакӧ чугун, но сэсся мыйыськӧ кынмӧма чугуныс домна пытшкас. Шуӧны вӧлі: посадили пӧ «козла». Нинӧм шуны — бур козёл, регыдӧн он вӧтлы сійӧс сэтысь.

Гашкӧ, и лёк йӧз нарошнӧ вӧчисны сідзсӧ, нарошнӧ кынтісны сэтчӧ козёлсӧ. Ӧд коді сӧмын эз уджав тані. Кодӧс нин сӧмын эз вайӧдлыны миян ылыс кӧдзыд муӧ морт олӧмлӧн чукыльӧсь-мукыльӧсь туйясыс. Вермас лоны — дыш лои уджавны, и кынтісны козёлсӧ, падмӧдісны сы ыджда делӧ.

Меным татшӧмъясыскӧд жӧ ковмас вӧр лэдзны. Вӧрад, ме тӧда нин, йӧзыс чукӧрмӧмаӧсь абу ёна бурджыкӧсь. Кыдзи сӧмын ме кута уджавны накӧд-а? Абу жӧ нин колӧма мастернас кӧсйысьны, ёнджыка пыксьыны колӧма!

Некор эг чайтлы, мый меным сьӧкыд лоӧ торйӧдчыны Лукабанядоркӧд. Ӧд нёль тӧлысь на и олышті сэні. Но кор чемоданӧн пукси вӧв доддьӧ да медбӧръяысь видзӧдлі менӧ колльӧдысьяс вылӧ, — сьӧлӧмӧй вӧрзис. Вӧлӧмкӧ, зэв нин донаӧсь лоӧмны менӧ колльӧдысьясыс: и сьӧд чолкаа, шӧйӧвошӧм чужӧмӧн сулалысь пилостав Лёня, и син улас югыдлӧз вабольяса, мышкыртчӧм стӧрӧжика Ксеня тьӧт, и кыз льӧбъя бур чужӧма мастер Трисчетная, и гӧрд тошка конюк Пансопей пӧль. Вӧлӧмкӧ, меным ёна нин мусмӧмаӧсь и кузь нитш вылӧ лэптӧм баракъяс, и кизьӧриника тшынасьысь котлопунктным, кӧні меным сетлывлісны стахановскӧй паёк...

Видза кольны тіянлы! Эн казьтылӧй лёкӧн...

Ыбын лесопункт вӧлі мир туй вылын, гортлань матынджык, и таысь менам ловлы быттьӧкӧ и кокньыдджык лои. Буракӧ, гортыд, кӧні олӧны чужӧмсяньыд тӧдса йӧз, век нин сетыштӧ содтӧд вын да кутшӧмкӧ мыджӧд. Сэсся ӧд тасянь позянаджык лоӧ гортӧдз котӧртлыны, вокъясӧс видлыны, кыдзи найӧ олӧны тьӧтка ордын.

Вӧлі пемыд нин, кор ме вои выль местаӧ. Кузь баракъяслӧн да пывсян кодь керкаяслӧн занавестӧм ӧшиньясын дзулъялісны шырбияс, пемыд ывлаын ӧтарӧ-мӧдарӧ жӧдзисны ужын вӧсна тӧждысьысь йӧз, ставыс тӧдтӧмӧсь... Пон увтчӧм шыяс сэки шоча кывлывлісны, сы вӧсна мый вӧралысьыс лыда вӧлі, а керка-карта гӧгӧрысь ёнасӧ нинӧм вӧлі видзны понъясыслы. Война первой вояснас нин ставсӧ вӧлі сёйӧма да новлӧма...

Ме корси контора.

Начальник пукаліс пызан сайын да кыз пу ручкаӧн мыйкӧ сьӧлӧмсяньыс гижис. Ме удиті казявны, мый гижӧма сійӧ гырысь, ӧта-мӧдсьыс торъялысь да кыдзсюрӧ пӧлыньтчӧм букваясӧн: тадзсӧ пырджык артмывлӧ этша велӧдчылӧм йӧзлӧн, кодъяс шоча босьтлывлӧны кианыс перӧ-ручка, а ёнджыка — чер либӧ багыр.

Ме яндысигтырйи висьталі ас йылысь. Ме полі, мый татшӧм мастертӧ казялӧм бӧрын начальник пондас серавны.

Сійӧ долыдпырысь шыбитіс ручкасӧ, тэрыба петіс пызан сайысь. Видзӧдласнас менӧ здук-мӧд донъялӧм бӧрын шамыртліс пельпомъясӧд зыр пасьта лапанас да, дзик нин виччысьтӧг, шуис зэв вӧсни, няргысь нывкалӧн кодь гӧлӧсӧн:

— Шура Рубакин ме. Бур, мый нюжмасьтӧг воин, зэв бур.

— Александр Павлович, мем помнитсьӧ... — падмыштӧмӧн видлі стӧчмӧдны ме. Но сійӧ торкис:

— Прӧстӧ Шура. Оз ков вичӧн ыдждӧдлыны, абу велалӧма ме...

Тайӧ вӧлі ар кызь кӧкъямыса мужичӧй, меысь пӧшти кык пӧв арлыдаджык, и, веськыда кӧ шуны, сійӧ здукъясас ме эг тӧд, кыдзи кывйӧй бергӧдчас нимтыны сійӧс... Шураӧн. Торйӧн нин начальник мортӧс.

Сійӧ вӧлі зэв паськыд да кыз пельпомъяса — быттьӧ мыйкӧ нарошнӧ сюялӧма пинжак улас. Буракӧ, зумыд морт. Сӧмын тай чангыля ныра чужӧмыс ёна омӧльтчӧма: синъясыс вӧйӧмаӧсь, бандзибъясыс нёпкысьӧмаӧсь — изйысь, либӧ сирӧд кондаысь лӧсйӧм кодь кос чужӧм. Юрыс пукалӧ вӧсни, сӧнӧд голя вылын и быттьӧ тшӧтш топалӧма и косьмыштӧма.

Вель дыр ме эг вермы велавны сы дінӧ, татшӧм дінас. А ӧтчыд весиг думышті челядь мывкыднад: мися, талы абу-ӧ мӧд мортлысь юрсӧ пуктӧмаӧсь? Сійӧ воюйтіс, а война вылад, код тӧдас, мыйыс овлӧ да оз овлы.

Шура Рубакин кольӧм гожӧмӧ воӧма фронт вылысь, сьӧкыда ранитчӧм бӧрын. И эм пӧ сылӧн Краснӧй Знамя орден. Ӧні, дерт, фуфайкаа пукаліс, та кузя нинӧмӧн мукӧдсьыс эз торъяв.

Татшӧм морт дінад веськалӧм бӧрын зонкаыдлы кыдз он майшась!

А сійӧ видзӧдӧ ме вылӧ тшӧтшъя ёртлӧн кодь гажа синъясӧн и нимтыны со асьсӧ тшӧктӧ Шураӧн... Менам ичӧт воклӧн кодь жӧ нимыс — мича да лӧсьыд.

Час джын мысти ми нин восьлалім начальниккӧд кузь бараклань. Пырим кузь туннель кодь коридорӧ. Став пачьясыс баракас ломтысисны коридорсяньыс, пач вомъясыс вӧліны восьсаӧсь, и би югӧръясыс йӧктісны-ворсісны кузяла и пасьтала, дзикӧдз вӧтлісны пемыдсӧ. Шӧрвыяс кымын, краситтӧм ӧдзӧсӧ ён кинас зургӧмӧн, Рубакин долыда шуис:

— Со тэнад хатаыд!

Пырим. Сійӧ ӧзтіс пызан вылысь лампа. Стеклӧаӧс! Видзӧда — стенъяссӧ и пачсӧ выльысь на еджыда мавтӧма известкаӧн, кык кӧрт койка сулалӧ, руд эшкынъясӧн вевттьӧмаӧсь. Каленкор занавеса паськыд ӧшинь. Шоныд...

Менам вӧрзис сьӧлӧмӧй: быдса жыр али мый ӧтнамлы сетӧны!..

— Ме чайта, лӧсьыд тэныд тані лоӧ, — кыла, сёрнитӧ Рубакин. — Некод оз кут мешайтчыны... Сӧмын, гашкӧ, воысь начальство корсюрӧ пондасны узьлыны этайӧ крӧвать вылас. Лэдзан кӧ быттьӧ...

— Лэдза, дерт! Мый ті!.. — и ме чуть эг шу — «Шура».

— А ӧні шойччы-меститчы, ужнайтны ветлы — столӧвӧйын тэ йылысь тӧдӧны нин, — а сэсся, окота кӧ лоӧ, ӧтлаын кытшовтам тэнсьыд войтыртӧ.

— Кыдз ог, ветлам, дерт!.. — дзикӧдз долыдми ме; лолӧй менам вӧлі ойдӧма выль начальник дінӧ шоныдлунӧн.

Сійӧ муніс. Шуис: час мысти пӧ воа бӧр.

А ме чатрася гӧгӧр, и век на быттьӧ оз эскыссьы: ӧтнам вылӧ быдса жыр! Но дивӧ...

Ме пӧрччи фуфайкаӧс, батьӧлӧн важ чемоданысь перйи ГОСТ сборник, примитчан пӧв, графит, кыз коркаа бунтӧвӧй ведомосьт, кодӧс эз жалит да сетіс меным Лукабанядорса мастер Трисчетная; перйи тшӧтш сьӧдінӧдыс борсьыштӧм рӧмпӧштан тор, куим роман и ставсӧ тайӧс тэчи пызан вылӧ.

И пырысь-пыр жӧ векньыдик жырйӧй быттьӧ и збыльысь кабинет кодьӧн лои. Ӧні позьӧ и мастеравны заводитны. Веськӧдлыны йӧзӧн...

Ветлі лавкаӧ, карточка вылӧ ньӧби нянь, а сэсся, ас няньӧн нин, мӧдӧдчи столӧвӧйӧ. Менюын дыр бӧрйысьны эз ковмы: шыд да рок да чай — тӧдса сёян, кодъяс дінӧ бура нин велаліс кынӧмӧй. Тайӧ менюсӧ война кадад позис сизьдыны-гижны быд столӧвӧйлӧн стенӧ, сы вӧсна мый быдлаын ӧткодь вӧліс да омӧля и вежсьыліс.

Сьӧд синкымъяса том пӧвариха вильыша нюмъёвтіс выль мастерлы да ыджыд дарнас гумовтіс пӧрт пыдӧсысь став суксӧ. Меным быдсӧн эз ло лӧсьыд таысь. Сы пыдди сёйигӧн лӧсьыд вӧлі...

Ужын бӧрын Рубакин пондіс тӧдмӧдны менӧ аслам подданнӧйяскӧд.

— Тэнад йӧзыд кызвыннас олӧны куим баракын, — висьтавліс сійӧ. — Тані (сёрнисӧ панім менам жырйын) жыкруйтӧны дамаяс. Быдӧн кызь витсянь комын арӧсӧдз. Накӧд тэныд оз ло гажтӧм — кужӧны сёрнитны. А кодкӧ, гашкӧ, и сьӧлӧмтӧ на пондас косьтыны... Ӧнія кадӧ верӧсныс некодлӧн абу — кодлӧн усьӧма, кодлӧн кыдз. А мый водзӧ лоӧ — некод на немтор оз тӧд. Сідзи, другӧ...

— Найӧ пӧрӧдчӧны?

— Да... Война заводитчӧмсянь пӧрӧдчӧны, — вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис Рубакин. — Тэныд аслыд ковмас примитны налысь пӧрӧдӧм вӧрсӧ. Велӧдны тэнӧ ме ог кут ёнасӧ, ачыд казялан, кыдз да мый колӧ. Но кут тӧд вылад, другӧ, накӧд, бабаясыдкӧд, век сьӧкыдджык овлӧ. Мужикыд — мужик и эм. Сійӧс позьӧ и материтны, и пель бокас вурыштны. А бабаясыдкӧд сьӧкыд. Налӧн и челядь, и душаыс мӧдджык, и водзӧ олӧмыс код тӧдас на кутшӧм. И жалитны колӧ найӧс, и оз позь жалитнысӧ, сы вӧсна мый куш жалитӧмнад некодарӧ он во. Тэ, другӧ, водзысянь артышт тайӧс. А то тэа-меалӧн планыд оз кут тырны. Да тэ ӧд абу нин ичӧт, ачыд ёнджыка думайт...

Сэсся воим ми общӧй баракӧ. Тані меным тӧдса нин серпас: жара ломтысьысь пач лепитлӧма косьмысь гачьясӧн, катаникъясӧн, дӧрӧмъясӧн, нямӧдъясӧн; тшӧкыда сулалысь векньыдик кӧрт койкаяс; джодж шӧрын — ӧтувъя кузь пызан да чӧла ужнайтысь войтыр. Тайӧ здукъясыс меным тӧдсаӧсь жӧ: окота ӧдйӧджык тыртны пӧсь шыдӧн вир сюмалысь кынӧмтӧ; но сэк жӧ окота и дырджык кежлӧ нюжӧдны тайӧ рытъя шудсӧ — сёйӧмсӧ.

— Братва, миянӧ воис выль мастер — Федя Мелехин, — югыдджыкинӧ менӧ нуӧдігмоз шуис Рубакин. — Мед вӧлі кывзысьӧма мортыслысь.

Омӧльтчӧм, пемдӧм да щӧтясьӧм чужӧмъяс бергӧдчисны миянлань. Меным весиг нелӧсьыд лоліс... Мыйта чужӧмыс! Мый думайтӧны тайӧ йӧзыс ме йылысь?

— Позьӧ ӧтитор юавны выль мастерлысь? — шуис кодкӧ пемыд пельӧсын.

— Мый нӧ оз позьыс, давай, — тшӧктіс Рубакин.

— Кутшӧм бритваӧн эськӧ сійӧ бритчывлӧ — ӧпаснӧйӧн али безопаснӧйӧн? Али куш чышкӧднас?

Мужикъяс барак тырнас гымӧбтісны-серӧктісны. Найӧ, буракӧ, важӧн нин абу серавлӧмаӧсь да ӧні, сы пыдди, топыда гӧрдлісны. Менам ыпнитіс вирӧй, кучкис юрӧдз, окота лолі дӧжныштны мыйкӧ лэчыдӧс да дойдаланаӧс. Но кыдзкӧ-мыйкӧ куті ачымӧс. Мый нӧ, мися, ме скӧраласӧ? Код вылӧ? Вай жӧ, мися, ӧвсьы, пианӧй — ачым ачымӧс ӧлӧда: — лёкалӧмнад нӧ кыдзи сибалан йӧз дінас... Сэсся весигтӧ и нюмдыштны на сямми:

— Ме, эсійӧ салдатыс моз, тшынӧн шонтыся да шылаӧн бритча.

Бара азыма серӧктісны. Шура Рубакин тапнитіс менӧ пельпомӧд сьӧкыд кинас да вӧсниа киксігтыр шуис: «Молодеч!»

Медводдза тӧдмасьӧмыс быттьӧ кутшӧмакӧ артмис. Петім начальниккӧд ывлаӧ и юася:

— Кутшӧм кывъя йӧз нӧ найӧ? Шырби дырйиыд эг удит казявны.

— Быд пӧлӧсыс тырмӧ! — шуис чусыда. — Рочьяс эмӧсь, немечьяс, и полякыд эм, и литовецыд, и татариныд, и молдаваныд, и финныд...

— Бразилецъяс абуӧсь? — юалі ме.

Сійӧ бара пондыліс киксыны: — А тэ, буракӧ, востер кыв вылад, молодеч... Бурджыка кӧ корсян, гашкӧ, и бразилецъяс сюрасны, коді сӧмын абу тані. И ставныс найӧ татчӧ эз ас вӧлясьыныс веськавны... А коді кутшӧм мыж вӧсна — ме ог тӧд. Ог и кӧсйы тӧдны. Тэныд нинӧмла жӧ тӧднысӧ. А то, быдторсӧ висьталасны да, тӧлк вывсьыд воштасны. Не тэа-меалы туясьны налӧн биографияясын. Тэа-меалы колӧ уджӧдны найӧс, мед найӧ сетісны вӧр... Мед унджык сетісны; тшӧтш и на пыдди, кодъяс фронт вылын пуктісны ловнысӧ... Кӧсйӧны кӧть оз, колӧ уджӧдны найӧс, вермӧны кӧть оз. Танітӧ позьӧ на уджавны, тані абу на война вылад... Ме, другӧ, аддзылі войнатӧ, сэні йӧзыд неуна унджык кулӧны татӧн дорысь. Тэнад батьыд пӧ со усьӧма жӧ?

— Да... Война заводитчан вонас нин...

— Вот видзӧд... Тэ, Федя, накӧд ёнасӧ эн нювсьы. А мыйкӧ кӧ не сідз лоӧ, висьтав меным: ме петкӧдла налы гаж!

— Аттьӧ, Александр Пав...

— Тю!.. Бара мӧдӧдчис! Шу — Шура.

— Аттьӧ... Шура...

— Но вот, эз чег кывйыд?

— Лыысь кӧ вӧліс, чегис эськӧ, буракӧ.

— Велалан... А нӧшта тэнад лоӧны колхозникъяс — комияс. Накӧд, ас йӧзыдкӧд, тэ кокниа ладмӧдчан. Ӧні пыр шойччы, аски ӧтлаын мунам вӧрӧ.

Аслам жырйын ме би ӧзтывтӧг пырысь-пыр жӧ воді. Сы вӧсна мый ёна мудзи лунся став майшасьӧмъяссьыс. Да и туйыс кузь вӧлі.

Но верман ӧмӧй здукӧн унмовсьны, кор тэнад быдторсьыс шызьӧма лолыд!

Бара ковмас велавны выль места дінӧ да выль йӧз дінӧ. И не сӧмын велавны — меным ковмас веськӧдлыны наӧн. Эстшӧм мужичӧйяснас, кодъяс, дерт жӧ, би пырыс и ва пырыс мунісны. Да мыйсӧ нин эз аддзывны... Ок-ок-ок, сиралан жӧ тай юртӧ...

Ывла вылын лӧнь. И баракын лӧнь, оз клопйӧдлыны ӧдзӧсъяс, оз бӧрдны кагаяс, сы вӧсна мый ёна посни кагаясыс абуӧсь — война чӧжыд быдмисны, а коді и куліс...

Куйла пемыдінас и быдторсӧ думайта. Ас удж йылысь, сэсся чоя-вока йылысь. Водз жӧ эськӧ колим ми ас кежаным да, мый сэсся керан... Кыдз со детдомас ичӧт чойӧй олӧ-а? Босьтны эськӧ сійӧс сэтысь, но коді видзас?

Гашкӧ, гӧтрасьны меным колӧ? Сэсся лэччыны гортӧ да овмӧдчыны ас овмӧсӧн прамӧй кӧзяин моз?

Сэки эськӧ чойӧс пырысь-пыр жӧ босьтім гортӧ. Да нӧшта кык вок. Абу этшаӧнӧсь. Меным дас квайтыс на абу, а куим челядь ки вылын. Код нӧ ме сайӧ петас? Гашкӧ, кутшӧмкӧ дӧва, кодлӧн аслас кык-ӧ-куим челядь? Мед ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс ӧткодя вӧлі?.. А кыдзи кутан вердны сы мындасӧ?.. Некутшӧм гӧтрасьӧмъяс менам, буракӧ, оз на лоны...

А, гашкӧ, и батьӧ на аддзысяс. Мукӧдыс тай дыр кежлӧ вошлӧм бӧрын бӧр сюрлӧны. Гашкӧ, сійӧ ёна ранитчӧмӧн пленӧ веськавліс? А сэсся пышйис партизанъяс дінӧ? Письмӧ ни юӧр оз вермы мӧдӧдны... Вот эськӧ, бӧр кӧ воис! Ме эськӧ бӧр велӧдчыны понді. Сьӧлышті став мастералӧмъяс вылад...

А бур, мый Рубакиныс нуӧдліс менӧ эсійӧ баракас. Тӧдӧмысь, нарошнӧ нуӧдліс, медсьӧкыд йӧз дінас. Мед пӧ вӧлі кывзысьӧма мортыслысь! Мед эз вӧв ӧбидитӧма...

Шань морт, тыдалӧ, тайӧ Шураыс. Видзӧд со — Шураӧн тшӧктӧ нимтыны асьсӧ, этатшӧм дядьӧсӧ... Абу ыкша.

Некыдз оз узьсьы. Гашкӧ, би ӧзтыны да бара босьтчывны «Куим мушкетёр» дінӧ? Лыддьыны, кыдзи корольяс да графъяс овлӧмаӧсь, ӧта-мӧднысӧ бытшлавлӧмаӧсь куш сӧмын неладнӧ кыв шуӧмысь. Кыдзи найӧ чӧсмасьлӧмаӧсь бур сёянӧн да винаӧн. Ёна сёйлывлӧмаӧсь мушкетёръясыд, да и вӧлӧма вӧлӧгаыс...

Тешкодь жӧ кад вӧвлӧма! Ӧні кӧ пондан чорыд кывъяссьыд бытшйӧдлыны ӧта-мӧдтӧ, — регыдӧн ловъя мортыс оз коль. Да и сёйны нинӧм, ӧдва кокъясӧс кыскалам. Неважӧн на быттьӧ столӧвӧйӧ котӧртлі, а кынӧмӧй бара нин вир сюмалӧ.

Уна сё во нин коли мушкетёръяс кадсяньыс, а йӧз со век на не йӧз моз олӧны. Бара нин война мунӧ. Бара нин виалӧны, нырӧны, орйӧдлӧны кусӧкъяс вылӧ. Мый колӧ пеж фашистъясыслы? Ёна кӧ окота — мед эськӧ нырисны ӧта-мӧднысӧ асланыс Германияас! А то миян вылӧ лезитӧны... Ми жӧ эгӧ вӧрӧдӧй найӧс. Ми на йылысь весиг школаын омӧля велӧдлім...

Коркӧ-некоркӧ сэсся унмовсьысьӧма жӧ менам. И сэтшӧм дивӧ кодь вӧт понді вӧтавны. Кысь-мый сӧмын и чужис сійӧ! Быттьӧ став йӧзыс ӧтилаӧ чукӧртчӧмаӧсь, гашкӧ, му пасьталасьыс. Видзӧда — помтӧм-дортӧм юръяс тыдалӧны, и ставыс йӧз. И ставныс горзӧны — тырмас пӧ сэсся! Тырмас нырны да виавны, ми кӧсъям овны! Нянь пӧттӧдз миянлы колӧ, и картупель, и вый, и яй... И мед воюйттӧг овны!.. Кыла, горзӧны тшӧтш: мастерӧс миянлы вайӧй, мастерӧс! Мед сійӧ бур сьӧлӧма вӧлі, гӧгӧрвоысь да честнӧй... Видзӧда, матын сулалӧ директорным миян, Лобанов. И шуӧ: эн пыксьы, Федя, вай босьтчы веськӧдлыны. А ме сылы: ог вермы ме ӧтнам, Иван Петрович, оз кутны менсьым кывзысьны. Да и оз позь ӧти мортлы став йӧзнас веськӧдлыны... А сійӧ меным: эн пов, Федя, пондан кӧ зільны сьӧлӧмсяньыд, ми отсалам тэныд. И ме нин сӧгласа довкйӧдла юрӧн: ладнӧ, мися, видла либӧ. И нимкодь меным, мый йӧзыс мастерӧн шуӧны, сы мында йӧзӧн веськӧдлыны вӧзйӧны... А сэсся друг шогӧдӧ менӧ: бара тай нӧ кокнипырысь босьтчи, оз ков сэтшӧм горша кватлавны должностьястӧ, мед кӧть и медся ыджыдъяссӧ. Кӧть тэ мый эн шу: оз ков! Оз ков! Оз позь ӧти мортлы сулавны став йӧз водзын... Сэсся ме быттьӧ шӧйӧвошӧмӧн кватиті кӧрт палич да понді нӧшавны сійӧн рельсӧ: мед йӧзыс кывзісны, мый ме шуа — мися, ог, ог вермы ме став вылас ӧтнамӧн мастеравны, абу правильнӧ тадзтӧ, ог кӧсйы ме...

И ачым садьми тайӧ звӧнсьыс.

Садьми, а кӧртӧн кӧртӧ клёнӧдӧмыс пыр на жвиньгӧ. Ырсниті-чеччышті, пукси койка вылӧ да сэки вӧлись гӧгӧрвои, мый тадзсӧ ывлаын клёнӧдӧны. Йӧзӧс удж вылӧ садьмӧдӧны. Лукабанядорын неуна быттьӧ вӧсньыдджыка жвиньгыліс... Шензьышті ме аслам вӧтысь, но дырсӧ думайтны кадыс эз нин вӧв. Вӧтнад быдторйыс вермас лоны, а вемӧснас талун меным ковмас первой лун мастерӧн уджавны. Некытчӧ он вошсьы.

Мыссьӧм-пасьтасьӧм бӧрын матыстчылі зеркалӧ тор дінӧ. Сысянь ме вылӧ видзӧдіс русыд кузь юрсиа, рудовлӧз синъяса зон. Абу нин зонка, но и мужикӧдз ылын на. Вӧсньыдик сьӧд синкымъяс, нырыс абу ичӧт, весиг неуна гӧрбакодь. Абу лёк чужӧм, сӧмын, гашкӧ, нывлӧн моз неуна гӧгрӧсджык. Кӧть эськӧ и оз век пӧттӧдз сюрлы сёйны... А кӧрыштны кӧ синкымъясӧс да вом доръясӧс топӧдны? Тадзинад быттьӧ стрӧгджыкӧн лоӧ чужӧмыд. Но ӧд йӧз дінад вомтӧ век топӧдӧмӧн он видз. Коркӧ ковмас и восьтывны сійӧс. Мастерыдлы...

Вот эськӧ ус кӧ вӧлі! А то сӧмын коньӧр кодь ловгӧн петӧма. Колӧ, буракӧ, бритны заводитны. Шуӧны, мый бритны кӧ кутан, сэки ӧдйӧджык дай сукджык быдмӧ. Колӧ видлыны...

2

Выль местаын первой луннад ас кежысь ме, дерт, немтор эг тӧд, кӧні да мый меным колӧ вӧчны. И ме пукалі гортын да виччыси начальникӧс.

Шура Рубакин воис менӧ нуӧдны сӧмын сэк, кор йӧз важӧн нин мунісны удж вылӧ. Вӧлі нин лунъюгыд. Кузь турӧбъяс бӧрын нӧшта на едждӧдӧм парма весьтын яра ыпъяліс кытчӧкӧ дыр кежлӧ вошлӧм шонді.

Видзӧдлі гӧгӧр дзирдалысь лун вылас, и лолӧй ворсны пондіс. Дерт, сыысь, мый таво вылӧ медводдзаысь тулыслысь кӧрсӧ кылышті! Да, нӧшта нин, выль местаын кылі, выль уджаланінын. Гашкӧ, и ставыс бур менам лоӧ, татшӧм гажа лунсянь кӧ заводиті...

Сэсся ӧд тулысыд миянлы, кузь тӧвъясӧн дзескӧдӧм войвыв йӧзлы, век медмуса. Он кӧсйы, да нимкодясян...

Со тай нӧ и зонкаяс чой йывсянь талун гажаджыка гигзьӧны-исласьӧны; и пӧв кодьӧдз топалӧм кӧзаяс — война кадся мӧсъяс — зільджыка ӧктӧны туй пӧлӧнсьыс киськасьӧм турун сіяс; и чукӧрӧн лэбалысь уркайяс нимкодяджыка тивзӧны; и пуяслӧн вуджӧръясыс ясыдджыкӧсь сӧстӧм лым вылас; и лӧзоват югыдыс синтӧ ёрӧджык; и ыркыд сӧстӧм сынӧдыс лоӧма быттьӧ чӧскыдджыкӧн, кӧраджыкӧн — быттьӧ асывсяньыс шондіыс пычкӧма нин сэтчӧ содтӧд лыс да сир дук.

— Кутшӧм гажа луныс, Федя! — пӧся шуис Шура Рубакин ӧтарӧ-мӧдарӧ чатрасигтыр.

А меным нимкодь, мый сійӧс тшӧтш шызьӧдӧ шондіӧн тырӧм ывлаыс.

— Этатшӧм мича лунӧ тэ заводитан миянын уджтӧ, а, Федя?

— Да-а... — ме весиг чуймышті, ӧд сійӧ быттьӧ кылӧма менсьым думӧс. — «Мороз и солнце, день чудесный!» — шуи ме тадзи да весиг пӧрччи шапкаӧс.

— Лӧсьыда шуӧма! — начальник видзӧдӧ ме вылӧ и быттьӧ кӧсйӧ мыйкӧ уськӧдны тӧд вылас. — Мичаа шуӧма. Быттьӧ тӧдсаӧсь кывъясыс, а ог помнит, кысь кывлі.

— Кывбур тайӧ, Пушкинлӧн. Ме кывбуръястӧ вель уна тӧда. Коркӧ, окота кӧ лоӧ, ме тэныд верма мыйта колӧ лыддьыны. Кывбуръясыд кыдзкӧ зэв ӧдйӧ кольӧны менам юрӧ. Гоз-мӧдысь лыддя и наизусть нин тӧда.

— Дивъя сідзнад, — ышловзис Рубакин. — А ме, другӧ, эг и велӧдлы найӧс. Школаад ме сӧмын куим во и котралі, та дыранад, ачыд тӧдан, уна он велӧд...

— Этша... — сьӧлӧм сета ме.

Сійӧ курыдакодь серӧктіс:

— Мыр дорын ковмис меным велӧдчынысӧ, Федя, кын кер дорын да. Олӧмӧй менам эз жӧ кампет кодь юмолӧн вӧв. Часлы, мунігмоз ме тэд висьтасьышта инӧ, мед бурджыка тӧдмасьны. Комынӧд воын миянӧс вайисны тіян муӧ, Тихӧй Донысь. Баржаясӧн ю кузя катӧдісны кӧрт туй вывсянь. Чиганъяс моз воам, гырысь и челядь... Тшыг нисьӧ пӧтӧсь. Кӧм-паськӧм — сӧмын мый выланым... Унаӧн висьмалісны, батьӧй менам висьмис жӧ... Вайӧдісны сьӧд вӧр шӧрӧ, шуӧны: кӧсъянныд кӧ овны, вӧчӧй татчӧ аслыныд выль оланін, му-видз лӧсьӧдӧй. Выль ног заводитӧй овны... И ми лӧсьӧдім, Федя, со этатшӧм кияснас лӧсьӧдім, — и меланьӧ бергӧдчыштӧмӧн сьӧкыда лётйӧдлыштіс чашкӧдӧм чуньяса кыз кияссӧ. — Гашкӧ, кывлін Батьвад посёлок йылысь?

— Кывлі...

— Сійӧс ми зымкнитім. Яг местаӧ. Сэсся сэні колхоз лои. Война водзвывса воӧ район пасьта медбур урожай нин босьтім. Мӧсъяс медуна йӧв сетісны и, ӧтчыд лысьтӧмӧн ведра тыр... Дас воӧн ставсӧ лои вӧчӧма... Йӧзыс миян кызвыннас вӧліны кулакалӧмъяс лыдысь, но и мукӧдъяс тшӧтш, быд пӧлӧсыс. А уджалісны бура, ньӧрйӧн вӧтлыны оз ков...

Сійӧ ланьтіс, буракӧ, казьтылӧмъясыс ӧдӧлитісны морттӧ. Вель дыр чӧла восьлалім-мунім. Кок улын сӧмын гораа да сӧстӧма дзуртышталіс туй юж. А ми чӧв олім. Сьӧлӧмӧй менам гӧгӧрвотӧма доймасис.

— Да-а, Батьвад... — водзӧ сёрнитіс Рубакин. — Комисянь кӧ рочӧ вуджӧдны — Отцово Озеро... Сідз ӧд?

— Тӧдан тай! — нимкодьми ме.

— Ме весиг омӧлика байтышта тіян ногӧн, — пыскыльтыштӧмӧн, но комиӧн шуис начальник. — Уна бурсӧ керисны миянлы комиясыд, торйӧн нин первой каднас. Кор вайӧдісны, ӧти вӧралысь семьякӧд тӧдмасим, Пожӧм Ёгор кӧзяиныс... Тшыгъявлім ми ёна сэки, и пыран кӧ на ордӧ, век нин пызан саяс пуксьӧдасны. И йӧвтӧ вӧлі сетӧны, и дозмӧртӧ мӧдӧдасны висьысь батьлы... Найӧ жӧ миянӧс велӧдісны вӧрын кыйсьыны, вотчыны... Ми ӧд, степсаясыд, татшӧмторъястӧ немтор эгӧ кужлӧй керны. Тшӧтш сэсся велалыштім, пасибӧ налы...

Менӧ дзикӧдз вӧрзьӧдіс Шура Рубакинлӧн пӧся висьтасьӧмыс. Со тай кыдзи вӧлӧма делӧыс... Ӧнӧдз ме некор на эг думайтлы та йылысь. Вот тэныд и Батьвад... Абу тай кокниа сійӧ чужӧма Коми му вылӧ... А мыйта татшӧмкодь посёлокыс миян муын!.. А Шураыс со сэсь вӧлӧма, Рубакиныс. Лукабанядорса Ксеня тьӧт, гашкӧ, сэсь жӧ и, эг тай и юасьлы-а... Да и сӧмын-ӧ найӧ?.. А шань йӧз сідзсӧ, торйӧн нин Шураыс. Сійӧ кыдзкӧ меным первойсянь сьӧлӧм вылӧ воис, лӧсьыд меным сыкӧд орччӧн...

Сёрнитігад эг и казявлӧй, кыдзи воим пӧрӧдчанінӧдз — верст куим тапсьӧдім. Ягсянь кыліс пӧрӧдӧм пуяслӧн сьӧкыда упкӧм-краджӧдчӧм, кын пуӧ сатшысь черъяслӧн гораа сизьдысьӧм; вӧр весьтын то ӧтилаын, то мӧдлаын пуритіс-кайис еджыд тшын — сотісны увъяс. А сынӧдсьыс кылыштіс лыс тшынлӧн шомакодь кӧрыс. Тӧдса серпас.

— Тайӧ ягсӧ войнаӧдз эг пӧрӧдлӧй, кольлім, — шуис Рубакин, — мисьтӧмджыкӧн кажитчис сэки вӧрыс. Ӧні буретш лои. Пӧрӧдчысьяслы абу ылын ветлӧдлыны, и кыскыны ю дорӧдз матын. Тайӧ кутшӧмакӧ кокньӧдыштӧ, ылысьтӧ петкӧдігӧн дзикӧдз эськӧ сӧнъясным орисны. Йӧзлӧн и вӧвъяслӧн...

Ягыс вӧлі коз сора кузь пожӧмъяса, но найӧ сулалісны пӧшти дінсяньыс чорыд увъяӧсь. Татшӧм вӧртӧ ёна лоӧ бергӧдлыны увйысигад, а сэсся жаявтӧдзыд чукӧртны-сотны увъяссӧ.

Со тайӧ пасекаас кык нывбаба тільсьӧны-мырсьӧны; ӧтиыс сотӧ жар биын ув, а мӧдыс лучкӧвӧй пилаӧн чинталӧ ӧта-мӧд вылас вевсьӧн пӧрӧдалӧм пуяс. Кыкнанныс кыз ватнӧй гачьясаӧсь, би киньясысь розясьлӧм важ пинжакаӧсь да пеля шапкааӧсь. Пырысь-пырсӧ он и гӧгӧрво, томӧсь али пӧрысьӧсь, кызӧсь али вӧсниӧсь.

— Ен да бур удж, бабӧньяс! — гажаа шуис Рубакин. — Вай шойччыштӧй-куритчӧй.

Пилитчысьыс важӧн нин чатрасис-видзӧдіс миян вылӧ, а ӧні вильыша шуис:

— Кавалеръяс дінад пуксьыны — мӧдысь тшӧктӧм огӧ виччысьӧй. Клава, битӧ гажаджыкӧс вӧч!

Кутшӧм ӧд варов!

Менӧ друг шымыртіс яндзим — матыстчыны на дінӧ пола, и кывйӧй быттьӧ сибдіс вомӧ. Да кыдзи нӧ ме татшӧмъясыслысь уджсӧ понда примитны? Этатшӧм ёмаясыслысь?.. Кор ӧні нин окота бергӧдчыны да лататы пышйыны...

Лэчыд кывъяыс вӧлі ар кызь вита-кызь квайта; сэкся менам видзӧдлас серти, дерт, зэв нин пӧрысь. Но чужӧм вылас том на — мугов чужӧма, мичаник весиг, синъясыс шом кодь сьӧдӧсь, ёсьӧсь, сӧмын и югъялӧны. Кор татшӧм синъяссӧ, фараясӧс моз, веськӧдасны тэ вылӧ, дзикӧдз шӧйӧвошлан, он и тӧд, кытчӧ воштысьны... Ме матӧджык сибӧдча би дорӧ: мед быттьӧ би жарыс лоӧ мыжанас менам гӧрдӧдӧм пельяс да ымралысь бандзибъяс вӧсна.

— Оз нин али мый шонты вирыд? — бара на бытшкыштӧ сьӧд синмаыс, а ачыс китшкӧ-сералӧ.

Мӧдыс, Клава нимаыс, чӧв олӧ да нюмъялӧ. Сійӧ мӧдыс кодь жӧ арлыда, но еджгов, кызіник ныр-вомъяса. И, буракӧ, лӧньджык. Кыв ни джын шутӧг сійӧ шыбитіс бипурйӧ быдса ув нӧб; жар биыс пыр жӧ тшапнитіс выль сёянсӧ, чажнитіс да чепӧсйис вывлань вижовруд тшынӧн дорӧсалӧм гӧрд кывйӧн.

Водзынсӧ меным дивӧ кодьӧн кажитчыліс: кыдзи, мися, уль да кын увъясыс сотчӧны? Но зэв на лӧсьыда вӧлӧм чажйӧны жар вылад. Кор ӧти местаын некымын лун пӧрӧдчигӧн артмас со татшӧм бипурыс — лым пытшкӧ вӧйӧм, ыджыд гу кодь бипурыс, — сэки сэтчӧ кӧть лешаксӧ лӧд, всё равно сотчас. Татшӧм бипурсьыс жарыс дзикӧдзсӧ оз бырлы ни медся кӧдзыд войясӧ, ни лым сапкиг-усигъясӧ. Асывнас воан, пузувтыштан пӧимсӧ — и бара мыччысьӧ ловъя би...

Шура Рубакин шуис:

— Бабӧньяс, а ме ӧд тіянлы выль мастерӧс вайӧді.

— Кывлім нин, воӧма пӧ. Тайӧ и эм инӧ?.. — сёрнитӧ сьӧд синмаыс.

Ме, синъясӧс улӧ лэдзӧмӧн, пукала кер вылын да мерниклӧн кӧрт помӧн вештала катаник нырысь би жарсянь сылысь-сӧнікасьысь лымсӧ.

А варов ёмаыс некыдзи оз пӧдлав вомсӧ:

— Татшӧм мичаник да томиник мастер дырйиыд миян оз и кут уджавсьыны. Сӧмын сы йылысь, ас йывсьыс, кутас думайтсьыны; сӧмын и кутам чатрасьны ӧтарӧ-мӧдарӧ: кор нин, мися, сьӧлӧмшӧрыд, бара локтас миян дінӧ. Сэсся и, баба чукӧр, косьӧ на вермам воны татшӧм кавалер вӧснаыд.

Кытчӧ воштысян? Кытчӧ дзебан сотчысь чужӧмтӧ?

— Маринка, дугды вӧйпӧдны зонкасӧ, мортыс со синсӧ оз лысьт лэптыны. Гӧрдӧдӧма, кусӧдны нӧшта ковмас. — Тайӧ сёрнитӧ мӧд нывбабаыс, Клава нимаыс.

Но бара на — зонка! Мастер нин, а бара на зонка! Тайӧ нӧ мый! Кор нӧ тайӧ помасяс!

Дӧзмӧмпырысь лэпті юрӧс. И сэки менам син улӧ уси зэв мисьтӧма вундӧм кер пом — пилаыс мунӧма жӧлӧбӧн да тшупӧдӧн-тшупӧдӧн дыгӧма вундассӧ. И ме шуи, кыдз верми, чорыдджыка:

— Сӧрнытӧ эськӧ ті зэв лютӧсь, а вот удж выланыд зывӧк видзӧдны, — и ме инді кер пом вылӧ. — Тшыкӧданныд бур вӧрсӧ... Татшӧмтӧ ме пес туйӧ кута примитны.

Бабаяс быттьӧ тшӧкмунісны, шензьӧмӧн баргӧны ме вылӧ. А Шура Рубакин пондіс киксьыны да вӧсни гӧлӧснас шуавны:

— Но, мый, Маринка, дӧнзис? Сідзи и колӧ найӧс, Федя! А то найӧ, бӧжа бырганъясыд, вожасясны тэ вылӧ!

— Ӧти керыд артмис сідзи да! — вӧлисти шыасис Марина; сійӧ, буракӧ, ньӧти эз виччысь месянь тадзи ырыштчӧмсӧ.

— А этайӧ увъясыс нӧ! — менӧ быттьӧ лӧдз курччис, чеччи би дорысь да понді индавны. — Коді нӧ увсӧ паныдӧн сувйылӧ йывладорсяньыс? Видзӧд, кыдзи косялӧмныдӧсь ставсӧ, яйнас нетшканныд.

— Велӧдысь петӧма! — скӧрысь нин шуис ёма-бабаыд. — Ачыд, кӧнкӧ, чер ни пила киад эн на босьтлы-а! Не этша нин аддзылім татшӧм камандуйтысьястӧ.

И сэки менӧ эз нин лӧдз, а мазі чушкис. Часлы жӧ, ме петкӧдла тэд! Мӧдысь он кут ышнясьны!

— Эг, шуан, чер кутлы? А вай видзӧдлам! Вай панъясям, коді ӧдйӧджык пӧрӧдас пусӧ?

— Чӧ-ӧв, панъясьысь петӧма! Коньӧрӧн колян да жаль лоӧ, — дэльӧдчӧ ёма-бабаыд. — Синватӧ на, гашкӧ, ковмас чышкавны.

— Федя, ме эг висьтав тэныд — Маринкаыс миян бабаяс пӧвстын медсюсь, — тӧждысьӧмӧн ӧлӧдіс менӧ и начальник.

Но менӧ немтор нин оз вермы ӧлӧдны. Меным — кӧть мый! — а колӧ велӧдны тайӧ ёмасӧ дорын узьлыны.

— Со кык пу сулалӧны, ӧткодьӧсь пӧшти. Бӧрйы кӧть кодсӧ. Пӧрӧдам, увъям и чинталам. — Менам лолӧй вӧлі тырӧма удал кыпыдлунӧн.

— Сӧмын мед бӧртинас эз вӧв лӧгалӧма! — вильыша сераліс тшӧтш ёма-баба.

Тайӧяс, буракӧ, чайтӧны, мый мерникысь да карандашысь кындзи ме немтор на эг босьтлы киӧ. А ме жӧ Лукабанядорын панйылі нин асьсӧ Македонӧс.

Ме пӧрччи фуфайкаӧс, видлі меным мыччӧм чер да пила. Черыс вӧлі зэв кузь воропа. Лукабанядорын пӧрӧдчигӧн чер пусӧ ме ачым вӧчлі, лӧсьыдик крукыляӧн, буретш ки серти. Пилаыс абу жӧ нин выль, кузя кеслӧмысла изсьӧм пиньяса, кык спайкаа. Туяс...

Марина пӧрччис жӧ пинжаксӧ. Шом кодь сьӧд синъясыс сылӧн югъялӧны, быттьӧ водзвыв нимкодясьӧны вермӧмсьыс.

Но энлыв на, мадам! Водзвыв эн на жерйӧдлы пиньястӧ...

Ми сувтім орчча пожӧмъяс дінӧ, кыкнан пуыс сывъяӧсь кымын, пӧрӧдігад, буракӧ, неуна озджык тӧрны лучковкалӧн рамаӧ.

Начальник тшӧтш жӧ ыззьӧма миян вензьӧмысь, пыдӧ вӧйӧм руд синъясыс гажаа ворсӧдчӧны. Со сійӧ ӧвтыштіс кинас да горӧдіс:

— Давай!

Ме велалӧм киӧн, гырысь да кыз чаг чуктӧдіг, вӧчи пӧрӧдан тшупӧд, сійӧ артмис джуджыд и шыльыд. Син бӧжнас мелань кыйкнитлывлысь Марина, тыдалӧ, колана ногӧн донъяліс тайӧс: чужӧмыс сылӧн лои тӧждысьысьджыкӧн. Аслас сылӧн тшупӧдыс эз менам кодь шыльыдӧн ло, дай дырджык манитчис — пила дінас сійӧ кутчысис здук-мӧдӧн сёрӧнджык. А сэсся ме и дугді сы вылӧ видзӧдны.

Бура лэчтӧм пила азыма гуджгӧ-пырӧ топыд яя, кын болоня пожӧмӧ, койышталӧ кок улӧ ид шыдӧс кодь посни пилипызь, кодӧс мичмӧдыштӧма кырсьлӧн гӧрдоват торпыригӧн. Эн тэрмась, — кутыштала ачымӧс, — помысь-помӧдз пиласӧ кыскав, и мед сійӧ оз шаркъяв тыртӧма, мед ӧтарӧ и мӧдарӧ муніг век вундыштӧ. Бурджыка лолав...

Кор ме вермаси Македонкӧд, татшӧм пуяссӧ шойччывтӧг велалі пӧрӧдавны... Ӧні меным быть колӧ пановтны тайӧ ёма-бабасӧ. Быть... Кӧсъя кӧ быттьӧ, мед выль местаын морт пыдди пуктісны... Ӧд ӧні кӧ ме сетча, талун жӧ лесопункт пасьтала кывсяс. Дерт, верма кӧ, тшӧтш жӧ кывсяс. Но тайӧ нин — дзик мӧдтор...

Думайта ме тадзисӧ, а ачым пилита и пилита, пилита. И киясӧй менам оз сырмыны, оз на кывны мудзсӧ. Кужӧмӧн пилита, абу ӧд первой пожӧм... Македонлысь велалі... Пеж морт эськӧ сійӧ ачыс, вошті ме сы вӧсна Наташаӧс... Но пӧрӧдчынысӧ велалі... И видзӧдлам на, кыдзи менӧ пановтас ёма-бабаыс, кӧть эськӧ и медсюсьӧн висьтасьӧ...

Юрын пессьӧны мӧвпъяс, а ачым пилита и пилита.

Син бӧжӧн видзӧдлі, мый нин вӧчӧ ёсь кывъяыс.

А сійӧ, буракӧ, казялӧма нин, мый рынышыс сотчӧ. Джынсӧ пилитӧма да и мудзӧма, коссӧ веськӧдлӧ, шензьӧмӧн видзӧдӧ, кыдзи ме дживкйӧдла. Ёна пӧсялӧма, буракӧ: вывсьыс, би дорын косьмысь фуфайкаысь моз, ру паркйӧ, юрсиыс лясӧма чужӧмас. Давай-давай!

Со и лучоклӧн вомӧна тасыс пыксис пуӧ. Ме сідзи и тӧді, мый тадзи лоӧ. Ӧні позьӧ веськӧдчыштны, пыдісяньджык лолыштны, а ӧти сайын вӧчыштны тасыслы тшупӧд. Этша нин колис пилитны, чунь-мӧд вомлӧс.

Ме бара копыртчи, бара кыскала пилаӧс. Сойяс мудзыштісны, выныс быттьӧ пыдзыртчис наысь. Но нинӧм, сідзи и колӧ, ӧд со кутшӧм дін шойччывтӧг гирсниті. А со нин и вундасыс пондіс паськавны; пуыс нёракодь, сідзкӧ, заводитіс нин пӧрны. Тэрыба кыски пилаӧс да кыпыда горӧді:

— Видзчысьӧ-ӧй!

А ёма-баба век на вийсьӧ копыртчӧмнас, руыс нӧшта ёна паркйӧ сы дінысь. Мед шонтысьӧ...

Менам пуӧй швачкысис туганнас веськыда биӧ. Мыйкӧ нимкодьпырысь горӧдіс Шура Рубакин. Но меным некор кывзынысӧ.

Тэрыба тшӧтшӧді пу дінысь кӧзырёксӧ, муртасян зорйӧн пасйи квайт метр да понді орӧдны дін кер. Веськӧдчӧмнад ёна кокньыдджык пилатӧ кыскавны, сойясын выныс бӧр содіс, пилаыс быттьӧ вый вывті ислалӧ...

Ёна жӧ лӧсьыд кужысь мортыдлы пилитны пӧрӧдӧм пожӧмтӧ лучокнад! Торйӧн нин тӧвся лунӧ, кор пуыс кын, а ывлаыс ыркыд, сынӧдыс сӧстӧм да быттьӧ пожъялӧ ловтӧ. Оз топӧд пилатӧ, шливсъялӧ-ветлӧ сійӧ сӧмын, киад ворсӧ, чирк моз сьылӧ. Быттьӧ муртса на такӧдін кырсь дінас, а, видзӧдан да, гораа колсмунӧ-орӧ нин пожӧмыс, — нӧшта ӧти кер лои дась.

Кор Марина пӧрӧдіс ассьыс пожӧмсӧ, менам дін керсӧ, медся кызсӧ, вӧлі вундӧма нин. Сійӧ казяліс тайӧс, шӧйӧвошліс, а сэсся и пондіс гажаа серавны да шуавны:

— Тайӧ тай лешак вӧлӧма, а абу мастер! Но часлы ме тэнӧ вӧтӧда на!

Но кысь нин вӧтӧдан! Кор увйысьнытӧ, чернад вӧдитчыны ме ичӧт дырсянь велалӧма! Кор ичӧтысянь век нин ковмыліс пес дасьтыны, потш-майӧг керавны. А Лукабанядорын мыйта кераси, кор стахановскӧй рок вӧсна вийси...

Лэчыд чернад, ньылыдыс, швачкан-лӧсыштан шӧркодь увъяд, и сійӧ, пырысь-пырсӧ оз весиг удит усьнысӧ, век на сулалӧ, кӧть эськӧ и торъяліс нин пу дінысь...

И весиг сьӧлӧмыд нимкодьмывлӧ, кор ув местаӧ уль керйын кольӧ шӧрас гӧрдоват тӧлыся, югъявмӧн шыльыд лӧсас. Штяп-штяп-штяп, и со нин сюрӧсь-увйӧсь тшытш пыдди лоис шыльыд кер, кӧть сэсся керка стенӧ пукты сійӧс, кӧть пӧвъяс вылӧ пилит...

Колӧ-ӧ висьтавны, кутшӧм швычӧка лэбаліс черӧй менам киясын ӧні! Но ме и тӧлкӧн-сямӧн уджалі: вылыс увъяссӧ зятйӧдлігӧн ме быд керйӧ, вороп пыдди, колялі бокысса кызджык увъяссӧ. И на отсӧгӧн кокниа бергӧдалі керъяссӧ, мед шыльӧдны-мольӧдны мӧдарсяньыс. Тайӧ торйӧн нин ёна шензьӧдіс Маринаӧс: мыйла пӧ ме ачым эг сяммы думыштны тадзисӧ.

— Вермин, сюра лешак! — медбӧрын сетчис жӧ ёма-бабаыд да весиг черсӧ шыбитіс. — Уф, лолӧй оз шед, дзикӧдз пӧсялі тэкӧд, лешаккӧд...

Мугов чужӧмыс аслас банйыштӧма, шаньмӧма, и ме весиг чуймышті: мися, ачыс зэв нин пӧрысь, а чужӧмыс со нывлӧн кодь на.

Ми ӧтлаын воим Шура Рубакин дінӧ.

— Но, Марина, кутшӧмджык выль мастерным? — синсӧ куньтыртӧмӧн шуис Шура. — Он кут сэсся ышнясьны сы водзын?

— Нинӧм он вӧч, — нюмъялӧ Марина. — Но кор сійӧ удитӧма ставтор дінас велавны? Мастерӧдз воӧдчыны и татшӧм сюся вӧр пӧрӧдны?

— Велалӧма тай со... — ме пыдди шуис Рубакин. — И тэнӧ на велӧдас... Войнаыд ӧдйӧ верстяммӧдӧ зонъястӧ...

А Марина тыр синмӧн и шог сорӧн видзӧдліс ме вылӧ, Шура вылӧ, аслас пӧдругаыс вылӧ, а сэсся друг копыртчыштіс мелань:

— Аттьӧ тэныд, мастер, татшӧм уроксьыд. Да мед морыс лыйӧ татшӧм урокъястӧ!.. Тэ, Шура, эн ставсӧ веськыда висьтав ме йылысь. Не сӧмын бабаясӧс ме пановтла пӧрӧдчигад, но и не быд мужик вермӧ вӧтчыны ме бӧрся. Сідз ӧд?

— Сідзи, — шуис Рубакин.

— Та вӧсна нӧшта ыджыдджык аттьӧ окота висьтавны. Тэныд, мастер, пановтӧмсьыд. Сыысь, мый бара на бабаӧн тшӧктін аслым ачымӧс кывны. А не нэмӧвӧйся пӧрӧдчысьӧн. А то менам, гашкӧ, и вунліс нин тайӧ...

Шура кызӧктіс, шӧйӧвошӧмӧн педзыштіс кок йылас, тапкӧбтіс менӧ мышкӧд:

— Пасьтась, Федя, пӧсялӧмыд со дзикӧдз. Кынман... Н-да. Вӧрсӧ на колӧ примитны и.

Сэсся ми начальниккӧд ӧтвылысь примитім нывбабаяслысь пӧрӧдӧм вӧрсӧ.

3

Сійӧ луныс меным вежон кузьтаӧн кажитчис, чайті, оз нин помасьлы. Мыйӧн сӧмын вои гортӧ, пырысь-пыр и ляскыси крӧвать вылӧ.

Дерт, медъёнасӧ дӧнзис эз сыысь, мый ордйысигӧн пу пӧрӧді, а — майшасьӧм-виччысьӧмсьыс. Ме кодь мастерыдлы ӧд быдторсӧ вермасны шуны, век виччысян, торйӧн нин первойысьтӧ... Но кыдзкӧ-мыйкӧ тай лючки жӧ лои, чорыд кывъясӧн некод на эз дойд. Дерт, шуам, талун начальник тшӧтш ветлӧдліс мекӧд. Вӧрсӧ отсаліс примитны, йӧзкӧд тӧдмӧдіс. А сы дырйи, Рубакин дырйиыс, коді-мый лысьтас шуны?

Куйлышті неуна, но быть колӧ бӧр чеччыны. Колӧ пӧрӧдчысьяслысь уджсӧ артавны, быд морт вылӧ табель лӧсьӧдны. А регыд сэсся десятник локтас, вӧр кыскӧм йылысь лыдпасъяс ваяс, кымын морт да кымын вӧв уджаліс. Ставсӧ тайӧс меным ковмас ӧтвывтны да лӧсьӧдны дзоньнас участок йылысь сводка.

Но, шуам, сводкатӧ лӧсьӧдны ме ӧні сямма нин! Сӧмын тай уджыс менам тані аминь уна! Аслым колӧ вӧр примитны, сводкатӧ вӧчны, нарядъяс гижавны, сэсся и ӧтнамлы кыв кутны дзоньнас участокыс вӧсна, кӧні куш сӧмын уджалысьыс квайтымын сизим лов. Огӧ нин кутӧй сёрнитны вӧвъяс йылысь да быд пӧлӧс инвентарь йывсьыс.

Судзся-ӧ ме та мындатор вылас? Мед эськӧ томӧн-кадӧн эз жӧ кушмы юрӧй...

Ладнӧ... Мыйкӧ тай нӧ дыр жӧ абу десятникыс. Сійӧ ӧні менам медматысса подчинённӧй, десятникыс. Стӧчджыка кӧ шуны, десятница. Сійӧ — ныв, буракӧ, мекӧд тшӧтшъя. Но, гашкӧ, ӧти арӧсӧн ыджыдджык.

Ӧнтай, улыс складын, начальник видзӧдліс миян вылӧ да сералігтыр шуис: «Абу аппарат менам, а — детскӧй сад».

Ӧдзӧсӧ торкнитісны, жебиника... Десятница.

— Да-да! — шуи ме, а ачым мыджси гырддзаясӧн пызан вылӧ. Шуи лышкыд, юралысьлӧн кодь гӧлӧсӧн; весиг ачым чуйми, кысь-мый сэтшӧмыс друг петіс.

Пырис Дина, порог дорсянь яндысигтыр шуис:

— Позьӧ?

— Лок-лок, Дина! Прӧйдит!.. — горӧді ме да ырсниті пызан сайысь, дзикӧдз вунӧді, мый ме руководитель. И мыйлакӧ весиг повзьышті: мед кӧть, мися, бӧр эз мун.

— Ті сведениеястӧ коринныд кӧкъямыс час кежлӧ. Ме вайи со... — тіралыштысь гӧлӧсӧн шуис Дина.

— Да?.. Бур... — Ме шӧйӧвоши. Ӧнӧдз менӧ некор на некод эз ыдждӧдлы «Ті»-ӧн. Да и нинӧмла быд зырымбеддьӧс тадзсӧ ыдждӧдлыны. И со — Ті пӧ коринныд... Ӧд тайӧ ме — Тіыс... Ме татшӧмӧдзыс воӧдчи... Лӧсьыд!.. Но меным вӧлі и зэв яндзим, мый менам тшӧтшъяӧй да нӧшта нин — ныв морт, тадзи ыдждӧдлӧ менӧ, а ме, скӧтина, воча тэӧдла сылы... Ачым ещӧ мушкетёръяс йылысь книгаяс лыддя... Шура Рубакин со мый ыджда начальник, а некор ыджыдӧ оз пуксьы. Оз тшӧкты, мед сійӧс Тіӧн ыдждӧдлісны... А ӧд сылӧн и орден эм.

— Дина, ті пуксьӧй... Гашкӧ, пӧрччысянныд... Шоныд тай керкаыс... Бура ломтӧны.

— Ог нин буди-а...

— Сёрнитыштім эськӧ ӧттор-мӧдтор йылысь, удж кузяыд... Ті ӧд тані важӧн нин, ставсӧ тӧданныд... Квартальнӧй планыд тырас-ӧ миян? Кыскасьӧмыд оз конйышт? — меным сьӧкыд сёрнитны нывкӧд, ме яндыся сыысь; но медся сьӧкыд меным сы вӧсна, мый ог тӧд, кыдзи колӧ кутны ачымӧс мастер мортлы.

— Вӧвъясыс ёна нин небзисны, ог тӧд... — шуис Дина.

Сылы жар лои да разяліс прӧстӧйиник руд шальсӧ. Шаль увсьыс виччысьтӧг гузьгысис сук бурысь кодь, коскӧдзыс юрси. Аминь-аминь, ме некор на эг аддзыв татшӧм юрсисӧ! Бур воӧ быдмӧм рудзӧг идзас рӧма, пырыс югзьысь кодь да чикыльӧсь. Кысь-мый и пуритӧма-петӧма татшӧмыс! Дженьыдик ныра гӧгрӧсіник чужӧмыс Диналӧн сӧстӧм еджыд, неуна сӧмын муговтыштӧма ывла вылын частӧ овлӧмысь. Кызіник вом доръясыс гӧрдӧдӧны еджыд вылас лым вылӧ мыччысьӧм турипув моз. Килутшъясыс сьӧд фуфайка сос помас йӧв кодь еджыдӧсь жӧ, шыльыд кучик пырыс муртса тӧдчыштӧ, кыдзи пыдіын лӧза сявмунӧмаӧсь сӧнъясыс.

Ме видзӧда Дина вылӧ, а сійӧ синъяссӧ лэдзӧма да, буракӧ, виччысьӧ, мый нӧшта ме шуа. А ме немтор ог куж шуны — мӧмъяла бӧлбан моз. Менам вежӧрысь лэбовтӧмаӧсь производство йылысь став кывъясыс. Мырдысьӧн кӧсъя мыйкӧ шуны, а ог куж, ог тӧд, мый колӧ. Чӧв олӧмсьыс пельясын нин тіньгӧ. И ньӧти абу окота меным сёрнитны сыкӧд удж йылысь... А мый йылысь нӧ либӧ сыкӧд сёрнитнысӧ? Ме жӧ мастер, а сійӧ менам подчинённӧй... И вӧр лэдзан план миянлы колӧ тыртны...

— Туруныс оз тырмы вӧвъясыслы, да? — юася мырдысьӧн, а аслым зывӧкӧсь кажитчӧны татшӧм кывъясыд: турипув вом доръяса ныв ме водзын пукалӧ, а ме сылы турун йылысь кӧка.

— Оз тырмы, — ышлолалӧ Дина. — Арся сертиыс тай небзисны ёна-а. Куба додьтӧ ӧні ӧдва-ӧдва вӧрзьӧдӧны.

Диналӧн гӧлӧсыс век на тіралыштӧ, лов шыыс быттьӧ пыкыштӧ сёрнисӧ. Татшӧм и эм модаыс, али тшӧтш яндысьӧ?

Ми пукалам пызан сайын ӧта-мӧдлы воча, сійӧ ӧтар помас, ме — мӧдарас да пӧся кашкам, биа висигӧн моз. Видзӧдласъясным миян тэрыба югнитласны ӧта-мӧд вылӧ, а паныдасьлӧм бӧрын чардби ӧдӧн бӧр янсӧдчасны. Дина, бобув моз, кокньыдика пуксьыштӧма улӧс пом вылӧ, быд здукӧ дась ырснитны-чеччыны. Лэбзьыны ли. Быттьӧ мыйыськӧ полыштӧ тайӧ жыръяс, менам кабинетын.

— Зэв кыз книгаяс тай ті лыддянныд, — шуӧ сэсся Дина. — Позьӧ видзӧдлыны?

— Да-да, кыдз оз! — менам пытшкӧсӧй быттьӧ личалыштӧ: бур, мый сійӧ ачыс кежис турун йылысь сёрниысь.

Дина нюжӧдӧ кисӧ, фуфайка соскыс лыбыштӧ, и менам яндысьтӧм синъясӧй быттьӧ сибдылӧны нывлӧн рысь кодь еджыд, гӧгрӧсіник сой дінӧ. И некыдзи ог вермы кутны ачымӧс.

— «Три мушкетёра», — видлалӧ Дина. — Эта кызасӧ нӧ ставсӧ нин лыддинныд?

— Да-а... А ті... радейтад жӧ лыддьысьнысӧ? — юася ме, мед сӧмын не чӧв овны.

— Ме — шочиника, кадыс абу... Лӧсьыд книгаыс абу ни.

— А мый нӧ эськӧ медъёнасӧ кажитчӧ тіянлы?

— Меным? Ог тӧд... Буракӧ, приключениеяс йылысь...

— Сідзкӧ, босьтӧй, лыддьӧй «мушкетёръяссӧ»! — пӧся вӧзъя ме. — Тані сымда приключение... Кутшӧмыс сӧмын абу...

— Зэв кыз да... — нывлӧн турипув рӧма вомыс нюммунӧ. — Меным тайӧс во чӧжӧн не помавны.

— Помалан бара... — Ме эг и тӧдлы, кыдзи кежсис вежлив сёрнисьыд. Дина, буракӧ, эз жӧ казяв. — Заводитан кӧ, сэтшӧма кыскас, мый войбыдъясӧн пондан пукавны. Ме тайӧ книгасӧ кӧть кутшӧм местасянь ог заводит, век быттьӧ сира гезйӧн домалӧны.

— Сэтшӧм лӧсьыд? — чуймыштӧ Дина. — Босьта инӧ, но?

— Дерт жӧ! Мый сэн сёрнитнысӧ! — радла ме.

Бур, мый босьтіс да муніс книганас. А то меным, гашкӧ, эськӧ и ковмис кувны аслам кабинетын яндзимӧйла да сёрнитны кужтӧмӧйла. Сӧмын на тӧдмасим, а дӧжналам турун йылысь да вӧвъяс йылысь, кубометръяс йылысь да. Быттьӧ таысь кындзи и сёрниыс абу сэсся. А ёна и сьӧкыд вӧлӧма сёрнитны Динаыскӧд турун йывсьыд. Но, а мӧд ногӧныс кыдзи? Сійӧ ӧд менам подчинённӧй, быть ковмас!..

Узьны воді ме вой шӧр гӧгӧрын. Ылӧсас. Часі менам эз вӧв, начальник сӧмын на кӧсйысис гираа часі судзӧдны.

Куйла пемыдінын, а вежӧрын выльысь петкӧдчӧны лунся серпасъясыс, быттьӧ тӧдса кино видзӧда. Со Марина Кириковалӧн шом кодь сьӧд синъясыс наяна бытшлалӧны менӧ, ёма-бабаыдлӧн весиг сьӧд ус тӧдчымӧн быдмӧма. Менам, мужик мортлӧн, и то на сэтшӧмыс абу. Ме, дерт, ог завидьты сылы таысь, но кыдзкӧ быттьӧ тешкодь артмӧ...

А со кузь ныра, йывмӧм чужӧма зон бипур гуын пукалӧ. Сійӧ мыжмӧм гӧлӧсӧн дорйысьӧ Шура Рубакинлӧн пинялӧмысь: «Кӧть мый вӧч, пан начальник, а ог нин вермы ме талун. Ог вермы ме тыртны норматӧ. Вынӧй оз тырмы».

«Да ӧд, грекӧвӧйтысь, тадзинад тэ нӧшта на омӧльтчан, норма джын няньнад!» — скӧралӧ Рубакин.

«А всё един конец, пан начальник», — гажтӧма нюмъялӧ морт. И сэтшӧм сьӧкыд сы вылӧ видзӧдны, нёпмунӧма-укшальмӧма помӧдз, абу и ловъя кодь...

«Но и ньӧмдан тадзинад!» — кывкӧрталӧ Шура Рубакин. Но мӧдыс сӧмын юрнас довкйӧдлӧ да гажтӧма нюмъялӧ. Сылӧн татшӧм нюмыс ӧні бара на кырлӧдлӧ менсьым сьӧлӧмӧс, пиньӧн-гыжйӧн борӧ. Кымынысь на сійӧ нюмъёвтлас меным тадзисӧ... И мый ме кута вӧчны татшӧмъясыскӧд?

Коді оз тырт нормасӧ, босьтӧ сӧмын кило джын нянь. Коді тыртӧ — сылы сетсьӧ нӧшта кило джын, содтӧд талон серти.

Шура Рубакин шуис, мый содтӧд талонъяссӧ меным аслым ковмас быд рыт сетавны.

— Тыртіс мортыс норма — сет, эз тырт — мед виньгыртӧ...

Шура быттьӧ и зілис шуавны тайӧс зэлыда, скӧрысь. Но сылӧн сёрниыс омӧля йитчис чужӧмыскӧд, а торйӧн нин гӧлӧсыскӧд, кодлы зэв сьӧкыд вӧлі лоны лёк руанас. Сы вӧсна мый гӧлӧсыс сылӧн, шулі нин тай, вӧсньыдик, нывкалӧн кодь. А ӧні Шураыс быттьӧкӧ и радлыштіс тшӧтш — ӧд ӧнісянь сылы кокньыдджык лоӧ — оз кут став талонсӧ ачыс разӧдны, джынсӧ меным сетас да. Татшӧм ноптӧ шыбитӧмысь кыдзи он радлы?

— Тэ найӧс, доходягаясӧс, ёнасӧ эн жалит, — сёрнитіс Шура, но меным ӧні нин чайтсис, мый куш сӧмын мода вылас сійӧ велӧдӧ менӧ тадзисӧ. Ӧд ме удиті нин казявны — шань морт сійӧ, бур сьӧлӧма. Кӧнкӧ и ачыс не тадзикӧн думайтӧ, но мӧд ногсӧ некыдзи оз артмы...

— Жалитны кӧ пондам найӧс ми, некутшӧм план тэа-меалы оз тыртны. Тайӧс тэ, Федя, лунын и войын эн вунӧдлы. Жалитӧмнад тэ ӧні найӧс он ышӧд, мужикӧс ни бабаӧс. Ӧні, другӧ, стрӧгджыкӧн колӧ лоны. Война мунӧ, сэні, окопъясас, ёна сьӧкыдджык. Ме вӧлі, тӧда. Сэні йӧзыс сюрсъясӧн гылалӧны муӧ нэм кежлӧ. А ми кӧть и тшыгӧма олам, но миянлы век нин оз лыйлыны. А мый гӧгтӧ вӧрзьытӧдзыд лоӧ ружтыны, — нинӧм он вӧч, быдӧнлы ӧні сьӧкыд, и некодлы оз позь личӧдчыны. Эн вунӧд та йылысь, Федя. Тэ том на, тэнад жальлуныд, гашкӧ, унджык на, мед эськӧ дзикӧдз эн вӧй сы пытшкӧ... Жалитнытӧ, другӧ, кужӧмӧн жӧ колӧ... Сыысь мортыд мукӧддырйиыс пыдзыртӧм ветьӧк кодьӧн овлӧ... И кодӧс жалитӧны... Да и ачыс жалитысьыс тшӧтш...

Ме, дерт, шуам, артышта ставсӧ тайӧс, но всё равно тӧда: ӧнісянь меным медся сьӧкыдторнас лоасны эсійӧ мустӧм допталонъясыс, кодъясӧс быд рыт ковмас юклыны...

И некыдз оз вешйы син водзысь полякыс. Гашкӧ, и шань морт сідзсӧ, сӧмын эбӧсыс помӧдз бырӧма. Мукӧдыс и вермӧны, но нарошнӧ оз вӧчны. А тайӧ абу сэтшӧмкодь. Видлыны кӧ отсыштны сылы, пу-мӧд-коймӧд аслым пӧрӧдны примитчигӧн. Мед нормаӧдзыс кыдзкӧ-мыйкӧ воӧдчӧ. А сэсся, гашкӧ, няньтӧ унджык кутас сёйны да, ёнмыштас-ловзьыштас, ачыс пондас тыртны нормасӧ... Бур морт кӧ, мый не отсыштны?

Меным аслым няньыд ӧні тырмыныджык кутас — мастерыдлы быдса кило сетӧны. Картупель на гортын эмышт и, вокъяс мӧдӧдасны... А налы, вокъяслы, нянь карточкаяс ыстӧма жӧ — сё пасибӧ директорлы таысь, ёна отсаліс...

А вӧвъясыд омӧльтчӧмаӧсь и эм, позьӧ шуны, дзикӧдз бонзьӧмаӧсь. Мый дыра дзуртӧны-катласьӧны додьтӧ вӧрзьӧдігӧн. Горзӧмыс, матькӧм-сӧткӧмыс сэні!.. Татшӧмтӧ кино вылад он снимайт...

Оз кӧ тыр квартальнӧй планыс, мый сэки лоӧ? Дерт, менам, шуам, регыд на лоӧ мастералӧма, но юаласны ӧмӧй тайӧс? Война ӧд мунӧ!.. Сійӧ жӧ Шураыс медводзӧн топӧдас.

Аски лоӧ бурджыка думыштчывны, мед ёна дзурттӧг тырис квартальнӧйыс. Шуракӧд гӧгӧрбок сёрнитны... Динакӧд...

А зэв шань нылыс. Со кутшӧм подчинённӧйяс веськалісны меным — синтӧ кӧть эн и вештыв.

Збыль ӧмӧй сійӧ неважӧн на этайӧ улӧс вылас пукаліс, кӧні ӧні менам гачӧй куйлӧ? А нимыс кутшӧм — Дина... Ӧти шыпас кӧ содтан пытшкас, лоӧ Диана... Важ йӧзлӧн сэтшӧм ен вӧлӧма, история кузя велӧдлім. Кыйсян-вӧралан ен. Ме со вӧравнытӧ ветлі жӧ, дозмӧр кыйны, полӧмыс и кынмӧмыс дӧнзис... А енмыдлы, буракӧ, унджык на вичмылӧ... Видзӧд со, нылӧс жӧ пуктылӧмаӧсь важ йӧзыс тайӧ сьӧкыд должносьт вылас...

Ме кӧсйи на водзӧ мӧвпалыштны кыйсьысьяслӧн ен — Диана йылысь, но эг и тӧдлы, унмовсьысьӧма.

Вӧтасигӧн нин Шура Рубакин пондіс ӧлӧдны менӧ кыз чуньнас: «Эн жалит, Федя, ныв-енъястӧ, нинӧмла найӧс жалитны...»

4

Тайӧяс дінӧ ме век долыдпырысь волывлі пӧрӧдӧм вӧрсӧ примитны. Найӧ — гозъя, Юлий Шварц да Маргарита Беляева. Гижсьытӧмӧсь на пӧ; Юлийыс пӧ Ритаыслӧн мӧд верӧс, воддзаыс усьӧма война вылын, вошӧма ли. Налы, некоднанныслы, комын арӧсыс на абу жӧ; кыкнанныс ыджыд тушааӧсь, мичаӧсь, кыдзи и нимъясыс.

И сёрни-вӧрасъясыс налӧн кыдзкӧ мӧд кодьӧсь, абу пемыд сиктсалӧн кодьӧсь... Шуа тай, ме нимкодьпырысь кежавлі на дінӧ, интереснӧ вӧлі накӧд.

Торйӧн нин ёна сьӧлӧмӧн кысси вӧсни ныра тшапкодь чужӧма Юлий дінас. Сы вылӧ видзӧдігӧн тӧд вылӧ усьліс весиг Шварцлӧн тьӧзӧыс — Древньӧй Римса полководец Кай Юлий Цезарь, кодӧс ми школаын велӧдлім. «Спартакын» сы йылысь гижӧма и... Мися, эськӧ талы, Юлий Шварцыслы, не пӧрӧдчысьӧн лоны, а мыйӧнкӧ мӧдӧн, ёна вылынджык сулалысьӧн.

Но и тані уджаліс сійӧ бура, керасис да пилитчис кокниа, гозъя век тыртісны норма да босьтісны килоӧн нянь. А сэсся сёрниясысь тыдовтчис, мый найӧ кӧза на видзӧны, тшӧтш и йӧвтор эм содтӧд, а корсюрӧ и яй...

Ме дінӧ гозъя первойсянь вӧліны меліӧсь, мукӧд моз эз шмонитны менам томлун вылын, век сёрнитлісны бурӧн-ладӧн.

...Сійӧ луннас ме на дінӧ кежи асывсяньыс, сы вӧсна мый тӧрытнас эг удит примитны пӧрӧдӧмасӧ. Войнас неуна усьыштӧма лым, еджыд сьӧмӧсӧн мавтыштӧма керъяссӧ вывсяньыс. Тюръяла-котрала керйысь керйӧ, мерайта кызтасӧ, гижа графитӧн кер помӧ диаметр да сортимент — пиловочник, шпал, рудстойка, пропс, баланс да сідз водзӧ. Сэсся, бурджыка видзӧдлӧмӧн, донъяла керлысь кузьтасӧ (со ӧд, велалі нин муртавтӧг тӧдмавны!), артышта кубатурасӧ да пасъя пӧв вылӧ. Кызвын керйыслӧн кубатураыс кутсьӧ жӧ нин паметьын, и ог дыр манитчы. А код кызталысь огджык на тӧд объёмсӧ, видзӧдла примитчан пӧв помӧ гижӧм таблица вылӧ.

А нӧшта менам эм сьӧкыд мӧлӧт кодь клеймӧ, кодӧн колскӧда кер дінъяссӧ. Небось, кутасны тӧдны, коді примитіс, а мыйкӧ кӧ не сідз лоӧ, некытчӧ он пышйы.

А велалан да, лӧсьыд на и примитны вӧртӧ. Быттьӧ став вӧрыс тӧдса тэныд. И сӧмын тэ — ӧтнад! — верман индыны быд кер буретш коланаинӧ. Кытчӧ тэ индан — сэтчӧ и нуасны: самолёт стрӧитны, либӧ шахталысь йирк пыкны... А пуясыс, йӧз моз жӧ, зэв аслыспӧлӧсӧсь. Но эмӧсь и ӧткодьӧсь. Со, шуам, этакодь керсӧ ме кыськӧ аддзылі нин. Буретш татшӧмӧс аддзылі, неважӧн на. Ӧд менам паметьын ӧні не сӧмын лыдпасъяс кутсьӧны, но тшӧтш и уна керъяс да пуяс... Помнита, ме нӧшта думышті сэки: мися, шыльыдкодь, позьӧ палубникӧ босьтны. Но сэсся, пинёвкодьӧн кажитчис да, первой сорт пиловочникӧ вӧчи. Дзик татшӧм жӧ кыз да шыльыд кер вӧлі. Тайӧ кӧ сэтшӧм жӧ пинёв, двӧйниясӧн позьӧ шуны найӧс — ӧти и сійӧ жӧ тӧв шыгыртіс-песовтіс кыкнансӧ. Ме чышкышті кер вывсьыс лымсӧ. Пинёв... Колӧ жӧ... Дзик ӧд сідзи жӧ песовтчӧма слӧйыс.

Да мый нӧ ме понді нинӧм абусӧ лӧсьӧдлыны! Ме жӧ примитлі нин ӧтчыд тайӧ керсӧ! Сӧмын, буракӧ, тэрмасигад вунӧді маркируйтнысӧ. Клеймӧ туйыс со оз тыдав ни... Век ӧд кытчӧкӧ тэрмасян...

А, ноко, видзӧдлам тайӧ пуыслысь мӧд да коймӧд тшытшъяссӧ. Примиттӧмӧсь жӧ. Каститчӧ али мый меным! Да оз вермы лоны! Примитлі ме! Та ыджда пуад кубометрысь унджык лоӧ, некыдз эг вермы ме вунӧдны татшӧмтӧ!..

А Маргарита да Юлий ноксьӧны-уджалӧны водзынджык, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. Мый нӧ вӧчны? Висьтавны налы, юавны? А сорасси кӧ ме, ылӧдліс кӧ паметьӧй? Сэки нинӧм абусьыс лоӧ дойдӧма бур йӧзӧс. Да и аслым синъясӧс некытчӧ лоӧ воштыны...

Ме нӧшта на видзӧдлі гӧгӧрбок и некысь эг аддзы сэсся мӧд татшӧм пусӧ. А ӧд вӧрсӧ татысь некымын лун нин эз кыскыны.

Пондісны кынмыны киясӧй. Ме майшасигтыр кекуртчи тӧрытъя бипур весьтӧ, ув помӧн гудйышті кыз пӧимсӧ, и пырысь-пыр жӧ пытшкӧссьыс ыпнитіс йӧрмӧм жарыс, меліа оньыштіс киясӧ.

А этайӧ нӧ мыйся сотчӧм чӧлӧс-гӧгыль тшӧтш петіс пӧим пытшсьыс?

И друг меным чунгис морӧсӧ! Примитӧм кер помъяссӧ пилиталӧмаӧсь! И ӧні мӧдысь нин сдайтӧны найӧс!.. Ӧти гӧгыль со абу удитӧма дзикӧдзсӧ сотчыны, сы вӧсна мый талун ме вои мукӧд лунъяс серти водзджык.

Со, вӧлӧм, мый вӧчӧ менам Юлий Цезарыд... Дерт, керйыдлы немтор оз ло, кӧть и тшӧтшӧдан куим-ӧ-нёль сантиметртӧ, оз и тӧдчы дженьдаммӧмыс. А Цезарлы — мӧд пӧвста кубатура. И содтӧд нянь, и сьӧм... Делянкаысь ӧти додь кыскам, а артмӧ быттьӧ кыкӧс нуим. А мый пондам сдайтны сплавщикъяслы? Ставыс быттьӧ лючки-ладнӧ вӧлі, а вӧрыс абу...

Дерт, кӧнкӧ, сійӧ сюся ылӧдчӧ, эз быд кер тшӧтшӧдав — сідзнад ӧд пырысь-пыр кыясны, — но код тӧдас, мый дыра нин сійӧ кӧмӧдӧ ми воксӧ...

Ме чукӧсті гозъяӧс бипур дорӧ шойччыштны-куритчыны. Джынвыйӧ сотчӧм кер чӧлӧссӧ нарошнӧ тыдаланаджыка лӧсьӧді. Ачым думайта: мися, видзӧдла, мыйджык кутас вӧчны Юлийыс, кор казялас; сэки сэсся ме и гӧгӧрвоа, прав ме али абу...

— Примитсис нин? — юаліс Юлий катаниксьыс лым пыркӧдігмоз. — Нормасӧ кӧть ӧд вӧчим жӧ бара.

— Лоӧ, — кыдз верми веськодьпырысьджык шуи ме.

Маргарита увторъясысь лӧсьӧдіс аслыс пуксянін вӧйӧм бипурлӧн стен дорышӧ. Кӧсйис нин пуксьыны и друг казяліс сотчӧм кер чӧлӧстӧ. Здук кежлӧ кынмыліс, оз вермы вештыны сы вылысь синъяссӧ. Сэсся, быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, босьтіс сійӧс да тшӧтш кӧсйис пуктыны ас улас, быттьӧ шоныдджык пыдди.

Ок, эз тай ме ног ло! Окота вӧлі, мед эськӧ Юлийыс первойӧн казяліс, видзӧдлі эськӧ, кыдзи сійӧ пондіс вежнясьны. А то ӧні, видзӧд со, гӧтырсӧ медводз лоӧ дойдны, эстшӧм мича нывбабаӧс...

— Энлыв на, Рита, — шуи ме, — ноко, вайлы меным сійӧ чӧлӧссӧ.

— А мый? — сылӧн гӧлӧсыс джӧмдыліс, но сетіс меным ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс шомзьӧм шаньгасӧ.

Юлий чӧла видзӧдіс ме вылӧ зэлалӧм синъясӧн.

— Мый нӧ, — шуа, — вӧрсӧ шонтанныд татшӧм гӧгыльяснас? Выннытӧ весьшӧрӧ песанныд, немтор али мый вӧчнытӧ?

— Ог гӧгӧрво, мыйлань тэ синан, — шуис Юлий. Эз жӧ дзик шыльыда шу.

— Он, дерт! — ме мырдысьӧн нюммуні. — А ӧд эз кӧ вӧв сотчыштӧма тайӧ шаньгаыс, то зэв бура эськӧ лӧсяліс со эсійӧ кер помас.

— А сэсся мый?

— А сэсся... Сэсся тэ вай, бурджык, висьтав, дыр-ӧ нин кӧмӧданныд менӧ тадзисӧ, важӧн-ӧ нин примитӧм кер помъяссӧ орйӧдланныд?

— Мый тэ сӧран, пацан?! — места вывсьыс чеччыштігмоз друг горӧдіс Юлий. — Кутшӧм кер помъяс? Ме вот тэд петкӧдла кер помъяс!..

Ме чеччышті жӧ мышвыв, босьті киӧ сьӧкыд клеймӧӧс. Юлий сьӧкыда лолалігтыр сулаліс меным паныд, вӧсни нырыслӧн бордъясыс паськавлӧны. Ӧні ме вылӧ видзӧдіс эз гордӧй чужӧма Юлий Цезарь, а ёсь ныра кутш, быд здукӧ дась кокыштны.

— Матыстчан кӧ, лӧсышта клеймӧнас! — пӧся шуи ме, и Юлий, буракӧ, эскис: тайӧ пӧ и збыльысь лӧсыштас.

— Бур кӧ колӧ, эн лезит... — шуала водзӧ. — А ме кӧ абу прав, позьӧ прӧверитны... Тайӧ пасекаас ті уджаланныд сизим лун... Аски вайӧда вӧвъясӧс, видзӧдлам, уна-ӧ петкӧдасны... Лоас-ӧ пӧрӧдӧм мындаыс...

— Видзӧдлам... — кутана ярлунӧн шуис Юлий.

Маргарита пикӧ воӧм чужӧмӧн чӧла видзӧдіс миян вылӧ.

— Мед сӧмын водзвыв эз вӧв бызгӧма! — шуис Юлий, и гӧлӧсас, кыдзи бонзьӧм пуӧ сир ва, вӧлі йиджтысьӧма помтӧм лӧглун.

— А сы йылысь ме ачым тӧда, — ылӧсас шуи ме, а сэн сэсся мед мый колӧ, сійӧс и думайтӧ.

Сэтшӧм шог меным лои та бӧрын, кӧть пуксьы да омляв кӧин моз. Ачым ог тӧд, кыдзи сэтшӧм ӧдйӧсӧ ставыс тайӧ лои... Ӧд сідзсӧ ме быттьӧ и абу чорыд морт, мед эськӧ тадзи вувзьысьны кодкӧ вылӧ да топӧдны сійӧс. Торйӧн нин помӧдз докажиттӧг... Но сідз тай со артмис.

Збыль ӧмӧй сорасси ме да ковтӧг ӧбидиті бур йӧзӧс? Тадзи кӧ, меным сэсся водзӧ не уджавны тані. Но эг, эг сорась ме! Либӧ, мыйла нӧ Юлийыс сэтшӧма пузис? Нинӧмысь кӧ повнысӧ? Мыйла сідзи этшсьыс петіс?..

Усьӧм сьӧлӧмӧн ме вои Казимир Бордзиловский пасекаӧ. Кодӧс тай начальникным коркӧ, менам медводдза мастералан лунӧ, ышӧдӧ вӧлі уджавны. Казимир бара на пукаліс би дорын да ув пом йылын жаритіс пажын вылас босьтлӧм няньтор.

— Мый нӧ он уджав?! — скӧрала ме, сьӧлӧмын менам ярлун и дой. — Пуксьӧмыд да асывсяньыс пажнайтан! Йӧй омӧлик!

Казимирлӧн чужӧм вылас куш сӧмын чегсьӧм ыджыд нырыс кольӧма, син доръясыс печенча кодь сьӧда-лӧзаӧсь.

— Вынӧй ньӧти абу, Федя, — шуӧ сійӧ мыжа морт моз. — Час, няньсӧ сёйышта да, лӧсьыдджык лоӧ, сэки заводитла.

— А рытсӧ кыдзи виччысян, ӧні кӧ сёян? Да ӧд, пажнайттӧгыд, рытнас гортӧдзыд он во, сутшкысян кытчӧкӧ туй бокас, лым пытшкас...

Ме горза-пиняла Казимирӧс, сы вылӧ лёкӧс вошта, Юлий Шварц вылӧ чӧжсьӧм лёкӧс... Дерт, Казимирыс и ачыс сы дон сулалӧ жӧ — йӧй юрнас виӧмӧн виӧ асьсӧ... Ок и коньӧр жӧ эськӧ да! Мый со сӧмын сійӧ вӧчлӧма татчӧ веськавтӧдзыс-а? Гортассӧ?.. Гашкӧ, и мам борд увсьыс некытчӧ на эз петавлы, шоныд да пӧтӧс борд увсьыс... Тшӧтш и жаль меным сійӧ, кӧть лӧсышта пель бокас, мед сӧмын кывзысис менсьым, мед сӧмын гӧгӧрвоис бур вылӧ велӧдӧмӧс...

— А, всё едно, — ӧвтчӧ Казимир, — норматӧ меным всё равно не керны...

— Не керны, не керны... — водзӧ дӧжнала ме сійӧс. — Пӧрнӧй морт, а сідзи лэдзчысьӧмыд. Нормаӧдзыд ӧти-кык кубометртӧ эськӧ пиньнад йирин да вӧчин! Сэки эськӧ и няньтӧ кык пӧв унджык босьтін. И выныд вочасӧн содіс... Да кольышт, мися, няньсӧ пажын кежлад! — скӧрысь горӧді ме, и мортыд ӧд кывзысис, дзебис няньторсӧ зептас. — Ноко, кӧні пилаыд? Мый нӧ сідзи лым пытшкас шыбитӧмыд?! Инструментсӧ... Ок тэ, мӧмӧт!

Ме босьті чер да пила и понді сапйыны-керасьны, няжгыны-пилитны, коскӧс веськӧдлытӧг, лолӧс вежлытӧг... Нёль прамӧйкодь пу пӧрӧді, а сэсся тшӧтш и чинталі да сувйи. Чуймӧм Казимир сӧмын увъяссӧ биӧ новліс.

Тадзи выныштчӧм-пессьӧмсьыс быттьӧ и личалыштіс лолӧй, быттьӧ кокньыдджык лои. «Ладнӧ, аски ставыс тыдовтчас!» — медбӧрын кӧрталі жӧ ӧнтая йылысь менӧ дзужалысь думъясӧс. Казимирлы шуи:

— Мӧд та мында кӧ рытӧдзыс керан, сэні и нормаыд лоӧ. И кило джын нянь содтӧд сёян. Кылан?

— Кыла, Федя, аттьӧ... Гашкӧ и кера... — Сійӧ сулалӧ мерлина кодь омӧлик да юр чашка пыдӧсӧдзыс вӧйӧм синъясӧн шоныда видзӧдӧ ме вылӧ. Гортйӧ кӧ пуктан, оз нин вежсьы... Тшыгъялӧмыд со ӧд кыдзи кыскӧ-сысъялӧ морттӧ. А коркӧ, гашкӧ, и мича зонмӧн вӧвлі, нывъяс дінӧ котраліс...

Содтӧд няньтӧгыд Казимир вермас дзикӧдз зульскысьны ныр вылас. Ме не этша нин аддзылі татшӧм коньӧръяссӧ. Лукабанядорын мыйта колӧ вӧлі, ловъяӧсь ли кулӧмаӧсь ли ӧні-а...

Тані колӧ шуны, мый норма тыртӧмысь содтӧд нянь талонъяс юклӧмыс, кыдз ме и чайтлі, лои меным медся сьӧкыд, сьӧлӧмӧс муткыралан уджӧн. Рытнас Динакӧд тэрыба арталам, кутшӧм пӧрӧдчысь да кыскасьысь, сӧвтчысь да ректысьысь мыйта вӧчӧма. Сэсся на вылӧ, кодъяс тыртӧмаӧсь норманысӧ, лӧсьӧдам ведомосьт да сеталам талонъяс. Унджыкӧныс пыр босьтісны, сы вӧсна мый ёна зілисны, и на понда нинӧм вӧлі тӧждысьнысӧ. Но вот, шуам, пырӧ контораӧ сійӧ жӧ Казимирыс да нюжйӧдлӧ голясӧ ведомосьтлань:

— Но, кыдз менам талун петіс, Федя?

А тэ зэвтан ловтӧ да веськыда шуан сылы: бара на оз тырмы, оз ло тэныд талоныд...

Казимир шога ышловзяс да, код морт моз, люги-леги воськолӧн мӧдӧдчас контораысь бӧр.

А тэ тӧдан, мый Казимирыслӧн карточкаыс ылӧ водзӧ нин сёйӧма, и столӧвӧйса шыдысь да рокысь кындзи немторӧн бӧр косӧдны сьӧкыд удж вылын лунтырӧн пыдзыртчӧм эбӧссӧ. Торйӧн нин няньтӧгыд.

И сэтшӧм жаль мортыс. И лӧгыд петӧ сы вылӧ. Ӧд тӧдӧ, вӧчӧм-керӧм сертиыс, мый оз ло сылы содтӧд талоныс. Но всё равно нюжйӧдлӧ голясӧ. Но кыдз нӧ ме верма сетны сылы? Мукӧдлысь пайсӧ али мый? Да ӧд тыртіс кӧ нормасӧ и мыйлакӧ эз вермы волыны талонысла, ме эськӧ ачым котӧртӧді-нуи... Ме ӧд ог кӧсйы сылы лёксӧ!..

Юлий Шварц сійӧ рытнас эз лок талонысла. Скӧрмис али повзис? Буракӧ, повзис... Мортыс сійӧ абу сэтшӧм, мед эськӧ не волыны честнӧя нажӧвитӧм няньла. Честнӧя нажӧвитӧматӧ сійӧ вомсьыд нетшыштас... Мый сійӧ ӧні думайтӧ? Мый вӧчӧны гозъя? Лёк вывсьыс уськӧдчас ещӧ ме вылӧ. Шуӧны ӧд вӧлі: вир выв ош кодь лёкӧн пӧ овлывлӧ, а ме эг эскыв. А ӧні со ачым аддзылі...

— Федя, тэ талун мыйкӧ дзуглясян, эз-ӧ ло мыйкӧ? — юасьӧ начальник.

«Висьтавны Шураыслы? Сыкӧд ӧтвылысь аски кыйны Шварцсӧ?.. А ме кӧ збыльысь абу прав?»

— Мыйкӧ тай мудзсьӧма... — вочавидзи ме Рубакинлы.

— Кӧнкӧ, бара кодлыкӧ пӧрӧдчин?

— Неуна...

— Эн ышмав, Федя, быдӧнлы всё равно он отсав, аслад тэнад голя помӧдзыс уджыд. А эндӧдан кӧ ассьыд делӧтӧ, некутшӧм правдайтчӧм тэныд оз отсав.

— Ме ӧд сідз, мед сой сӧнъяс ёнмыштасны уджалігас.

Сёрнита тадзи, а аслым сэтшӧм окота нуӧдлыны начальникӧс гортӧ, окота, мед эськӧ сійӧ рытсӧ пукалыштіс ме ордын. Гажтӧм и шог меным талун ӧтнамлы.

Сэсся дум вылӧ уси, мый менам век на сулалӧ сулея пыдӧсын спирт; коркӧ, воӧм бӧрын мӧд ли коймӧд луннас, Рубакин пыраліс ме ордӧ фельдшерицакӧд да сьӧрсьыс вайліс спиртсӧ, унджыксӧ юим сэки, ме тшӧтш видлі, а мыйтакӧ кольыштліс на.

— Шура, — шуа, — а менам ӧд коркӧя спирт пыдӧсыд век на эм.

— Кутшӧм «коркӧя»? — эз гӧгӧрво начальник.

— Но, Лизаыдкӧд тай пыралінныд.

Начальник зэв збыльысь видзӧдліс ме вылӧ, сэсся и серӧктіс:

— Ӧнӧдз на эн помышт сійӧс? Ок тэ, грекӧвӧйтысь, ачыд ещӧ гач новлан.

Гортын ме кисьталі спиртсӧ; Шуралы быдса стӧкан на лои, а аслым — кружка пыдӧсӧ.

— Салдатъяс тадзи оз юклыны! — серӧктіс Шура.

— Кутшӧм на ме юысь... — дорйыси ме.

— А, пӧжалуй, эн и тэрмась та дінӧ велӧдчынысӧ. — Шура лӧсьӧдіс кыз певсӧ стӧкан джынвыяс, мӧд киас босьтіс ва кӧш. — Но, мӧдім! — и азыма гулькнитӧмӧн юис буретш певнас индӧминӧдзыс, а сэні быттьӧ тшупӧдасис спиртыс.

Меным дивӧ кодьӧн кажитчис тайӧ, да сералігтыр висьталі сылы.

— Опыт, Федя, опыт, — Шура варовмис. — Кыдз шуласны: глаз-ватерпас...

— Кыдз нӧ тэ сортӧгыс верман юны? Татшӧм чорыдсӧ? — ачым ме чуть эг тырт кружкаӧс ваӧн, песокалышті и то на кызмырдысьӧн юи. Но и зараза!

— Ранитчӧм бӧрын, Федя, сорлавтӧг юа. Кишка-рушкуӧс менсьым ёнакодь каттьыліс немецкӧй разрывнӧй пуля, а спиртыс пӧ весалӧ доймӧминъяссӧ, дезинфицируйтӧ.

— Кыдзкӧ ещӧ ловйӧн на кольӧмыд? Разрывнӧй бӧрас?

— Кодкӧ кевмысьӧма на... — Шура босьтіс стӧкансӧ коляс спиртнас да шонтігмоз топӧдіс ки пыдӧсъяснас. И стӧканыс дзикӧдз воши сэні, быттьӧ ичӧтик румка...

Ёна и гырысьӧсь да мужик ногӧн мичаӧсь сылӧн киясыс: паськыд пыдӧсаӧсь, ӧта-мӧд дінас топыда пуксьӧм чуньясаӧсь; а гыжъясыс вӧсниӧсь, абу мукӧдлӧн моз вӧв гыж кодьӧсь... Меным сэтшӧм окота, мед эськӧ аслам кырымъясӧй, быдмышті да, татшӧмӧн жӧ лоины — мичаӧн и ёнӧн...

Шура ютӧг бӧр пуктіс стӧкансӧ, ме вылӧ мӧвпалана видзӧдіг шуис:

— Колӧкӧ петкӧдла, кутшӧм пудпас колис меным немечыд?

Ме немтор эг удит шуны, а сійӧ перъяліс гач пытшсьыс да лэптіс дӧрӧмсӧ.

— Со...

Шуйга бокас сылӧн вӧлі сыри-летки доръяса, витура ыджда кымын лу; сійӧс казялӧм бӧрын тӧдлытӧг кезнитӧдіс менӧ.

— Тайӧ, Федя, вылісяньыс. А пытшкӧсас чистӧ вӧлі чашйысьӧма, доктор висьталіс. Дыр менӧ дӧмлісны-вурлісны. Кыдзкӧ-мыйкӧ тай бурдіс, ола со. Инмис кӧ неуна вылӧджык, ӧні эськӧ ме тэкӧд эг нин ю спирттӧ...

Сэсся ме юалі сылысь:

— Шура, тэнад пӧ Краснӧй Знамя орден эм? Он тай нӧ и новлыв...

— Костюмын ӧшалӧ... Фуфайкаад ӧд он ляскы сійӧс. Орденыд, Федя, абу кизь, абу вӧрті ветлӧм вылӧ сійӧс лӧсьӧдлӧма.

— Шура, а мыйысь тэд сійӧс сетісны? Висьтав, а!

— Сідзтӧ кӧ эз жӧ сетны-а... Видзӧд со, кыдзи синъясыд ӧзйисны тэнад... А делӧыс вӧлі Курск дорын. Кывлін сэтчӧс «мегыр» йывсьыс? Курскӧй дуга йывсьыс?

— Кывлытӧг эг ов!

— Но вот, Курск дорас ме разведкаын вӧлі; лейтенант Елькин дінын, коми зон жӧ...

— Збы-ыль?.. — ме сідзи и чепӧсйи Шуралань.

— Кыськӧ Сыктывкар улысь сійӧ... Мыйӧн тӧдмаліс, мый ме Коми муысь жӧ, пырысь-пыр кыскис аслас разведвзводӧ... Вот зонмыс вӧлі! Фронт вылӧ доброволечӧн воӧма, университетысь. Немец ногӧн вӧлі пызйӧ-сёрнитӧ, гашкӧ, фрицъяссьыс на бурджыка. А ме сержант вӧлі, сылӧн отсасьысь... Но вот, пасьталім ми немеч форма да войын шумтӧг-зыктӧг пырим враг тылӧ. Воим шоссейка дорӧдз, водалім, а сэні гузьгӧны-мунӧны машинаяс да танкъяс. Елькиныд и шуӧ: пондам пӧ кыйӧдчыны тайӧ туй дорас, гашкӧ пӧ и сяммам тшапкыны кутшӧмкӧ штабистӧс.

Лӧньӧдчим ми туй чукыльтанінӧ, вӧр кодьӧ, и виччысям. А туй кузя коставлытӧг няжгӧны-мунӧны танкъяс. Кызвыннас «пантераяс», кодъясӧс пӧ фашистъяс сӧмын заводитӧмаӧсь лэдзны, и на вылӧ пӧ Гитлер зэв ёна надейтчӧма. Шогӧдліс быдсӧн миянӧс: мися, сволочьясыд татшӧм выннад уна бара и нырыштасны ми вокӧс!..

Но коркӧ-некоркӧ лӧньыштіс жӧ туй вылын, машинаяс пондісны журкйӧдлыны. Но, мися, тайӧ миянлы и колӧ!

Лейтенантным (немеч форманас — обер-лейтенант), ме да ӧти салдат зэвтім сояным патруль кӧртӧдъяс да петім туй вылӧ. А мукӧдыс дзебсьӧминсянь кыйӧдчӧны, быд здукӧ дасьӧсь отсавны миянлы, сяркнитны автоматсьыныс.

Гоз-мӧд машина сувтӧдлім, лейтенант мыйкӧ сёрнитӧ шофёръяскӧд, документъяс видлалӧ, но уськӧдчӧм вылӧ колана сигнал оз сет. А ми нервничайтам: мый, мися, сэтшӧма бӧрйысьнысӧ, абу ӧд гортынӧсь!.. Но со, видзӧда, зэв мича машина шывгӧ-локтӧ, «Оппель». «Оз кӧ сувт, шыбит граната!» — шуӧ мем командирным, а боецлы тшӧктӧ лыйлыны кӧлесаясас. Видзӧда, гадыд, оз ньӧжмӧдчы. И лӧсышті гранатаӧн. Буретша артыштсьӧма, веськалі, моторас зваркнитсьӧма. Пасьмунӧм машинаыд турки-тарки летитіс туй бокӧ. Ми — сэтчӧ. Шофёрыс да сыкӧд орччӧн пукалысь офицер эз нин лолавны. Вот лешакыд, мися, эз тай лючки артмы миян!.. Но сэки казялім машина пытшкысь нӧшта ӧти мортӧс, пуклӧсъяс костас жаялӧма. Видзӧдам — оберст! — полковник миян ногӧн! И ловъя, сӧмын садьсӧ воштӧма, буракӧ ӧд топыда зӧркнитіс.

Ме ӧдйӧджык шамырті сійӧс сывйӧ и — котӧрӧн вӧрӧ. Эскы кӧть эн, Федя, а ме быттьӧ ӧнӧдз на кыла шыльыда бритӧм чужӧмсьыс чӧскыд дуки дуксӧ сылысь. Казьтышта — и быттьӧ выльысь кыла... Бура, тыдалӧ, бритчылӧма грекӧвӧйтысьыд... Но вот, эгӧ на ми удитӧй саявны пуяс пӧвстӧ, видзӧда, нӧшта кык машина локтӧны. Лейтенант горӧдіс меным: «Рубакин, мед вӧлі вайӧдӧма оберстсӧ дивизияӧ! Ми найӧс кутам тані и, ковмас кӧ, мӧдарӧ ылӧдам!»

Ми боецкӧд тӧдса туйӧд уськӧдчим фронт визьлань. Немецыс ме вылын куль мешӧк моз ӧшалӧ, мӧд разведчик портпельсӧ сылысь кыскӧ, ассьыным автоматъясӧс да. А мышкын, кылам, сяргыны-лыйсьыны пондісны, гранатаяс гыпнитісны...

Шура чӧв усис, сэсся и ньылыштіс кольӧм стӧкан джын спиртсӧ, закуситіс ваӧн да нянь торйӧн.

— Сы бӧрын ме сэсся эг нин аддзыв Елькинтӧ. Кувсьӧмасӧ нин наградитісны Краснӧй Знамя орденӧн. Жаль зонмыс, ыджыд мортӧн эськӧ вермис лоны...

— А ті вайӧдінныд оберстсӧ? — юалі ме, сьӧлӧмӧй аслам ыпъялӧ, быттьӧ ме ачым нӧбала немецкӧй полковниксӧ; и сьӧкыд меным, и лолӧй тырӧ, и дуки дукыс пӧдтӧ.

— Ачыс котӧртіс. Мыйӧн садяс воис, ме сійӧс ас дінӧ кӧрталі, и зэв на лӧсьыда котӧртіс... Сӧмын тай зэв дона сійӧ миянлы сувтіс... Фронт визь вуджигӧн меным кынӧмӧ дзенгис разрывнӧй пуля, тӧварышлы кокас вурыштӧма автоматнӧй очередь. Бур, мый ас йӧз матынӧсь вӧліны. А оберстсӧ, гадӧс, весиг некыті эз борышт... Но, сідз кӧ нин шуны, пӧльзаыс уна жӧ лоӧма сыысь. Штабнӧй капитан висьталіс меным, кор госпитальӧ орденсӧ вайис.

— Ме кӧ эськӧ татшӧмторсьыд Геройӧс сеті! — пӧся шусис менам.

— Лейтенантыслы, Елькинлы, гашкӧ и коліс, — ышловзис Рубакин. — Да сэсся ӧд абу сыын делӧыс, Федя, ми ӧд сэтчӧ эг орденъясла ветлӧй.

Шура мунӧм бӧрын ме дыр на эг вермы кӧдзавны сылӧн висьтысь. Весиг пондыліс чайтсьыны, мый ме ачым вӧлі сэні да ставсӧ тайӧс аддзылі ас синмӧн. А ме эськӧ верми-ӧ тадзисӧ? Немец тылас муннысӧ? И окота вӧлі пӧся эскӧдны ачымӧс: верми жӧ!

Ӧдзӧсӧ торкнитӧм шы орӧдіс менсьым думъясӧс.

— Коді сэні? Ме узя нин, — шуи ме, кӧть биӧй кусӧдтӧм на вӧлі, и биа ӧшиньӧй, дерт, тыдаліс ывласяньыс.

— Федя, тайӧ ме, восьтыв здук кежлӧ, мыйкӧ кӧсъя висьтавны, — кыліс коридорсянь шӧпкӧмӧн моз сёрнитӧм. Ме тӧді Шварцӧс.

Ме гусьӧникӧн чеччи. Мый сылы колӧ? А друг сійӧ, мед не йӧзасьны пакӧститчӧмсьыс, кӧсйӧ тотшкӧбтыны менӧ? Гусьӧникӧн... Гашкӧ, век на виччысис, кор начальник мунас? Восьта ӧдзӧссӧ, а сійӧ менӧ... Некод оз и тӧдлы... Некодлы на ме эг висьтав сы йылысь...

Сэсся меным думыштсис Шуралӧн висьтыс, и меным яндзим лои. Тьпу, мися, кодысь полансӧ!..

Но век жӧ ме ньӧжйӧникӧн лэпті пызан вылӧ примитчан клеймӧӧс, мед, ковмас кӧ, ки улын вӧлі. Сэсся скӧрпырысь гораа шуи:

— Аскисӧ эн али мый вермы виччысьны, войнас шӧйтан! — и чӧвті ӧдзӧс петляысь круксӧ да тэрыба бӧр сетчышті пытшкӧслань, пызан дорӧ матӧджык.

Шварцлӧн гӧрба ныра векни чужӧмыс быттьӧ нямрасьыштӧма, тыдалӧ, ёнакодь вийсьӧма мортыд. Тэрыба пӧдлаліс ӧдзӧсӧс да пач дорӧ матыстчигмоз шуис:

— Федя, тэ этійӧ йывсьыд висьталін Рубакиныдлы? — вӧсни паръяса вомыс быттьӧ и сёрнитӧ бурысь, весиг леститчыштӧмӧн, но синъясыс — лӧгӧсь, пӧсь пӧимӧ дасьӧсь пӧртны.

— Эг на, — шуи ме. — Аски прӧверита, и ме ног кӧ лоӧ, быть висьтала.

— Федя, тэ эн и висьтав... Ме и збыльысь... Извинит... Рита висис тайӧ вежонсӧ, оз вермы вӧлі уджавны... нывбаба висьӧмӧн висис... Меным кык пыдди лои мырсьыны...

— Мукӧдыс ёнджыка висьӧны, ӧдва легӧны, но некод тэ моз оз вӧч! — менам быд сӧн зэлалӧма, ме сёрнита сыкӧд, а ачым ог вештыв сы вылысь синмӧс, ачым тшӧтш и артала, мый кута вӧчны, уськӧдчас кӧ сійӧ ме вылӧ.

— Ачым ог тӧд, мыйла тадзи лои... Кӧсъян кӧ, ми ӧні лишнӧй сдайтӧм пыддиыс унджык кутам пӧрӧдны...

— Код тӧдас, мыйта кер пом нин тэ вундін? Гашкӧ, тӧвбыд тадзи уджаланныд. Гашкӧ, и война чӧжыс!..

— Либӧ тэ висьталан Рубакиныдлы?

— А тэ кыдз чайтін! Висьтала, дерт! — чорыда шуи ме, ачым лӧсьӧдчи кватитны клеймӧӧс. — Ӧнтай кӧ тэ, вӧрас, эн соссьы, эн зіль пуксьыны анделӧ, сэки гашкӧ и думыштлі на. А ӧні — ог кут.

— Сідзкӧ, Федя, ме ог и тӧд, мый миянкӧд лоӧ... Рубакиныд трибуналӧ вермас сетны...

— А водзджыксӧ мый думайтін?!

— Да... Ладнӧ... Эг тӧд, Федя, мый тэ татшӧм...

— Ме, Юлий, эг жӧ тӧд, мый тэ татшӧм...

Аскинас Шура Рубакин нуӧдіс пӧрӧдчысьяскӧд собрание. Шура висьталіс Шварцлӧн «водзмӧстчӧм» йылысь, а сэсся мортыд вочасӧн скӧрмис да матьӧн и быдторйӧн пӧттӧдзыс дӧжналіс лӧньӧм-зумышмӧм войтырӧс. Быдӧнлысь грекъяссӧ казьтыштіс начальник, кодлысь выльясӧс, а кодлысь важджыкъяссӧ. Тӧдчӧдіс, мый Шварц коддьӧмъясӧс судитны кутам, война кад серти, трибуналӧн, а сійӧ, кыдзи тӧдса, оз ёна чеченитчы...

Войнас менсьым Цезарӧс кодкӧ нӧшалӧма, — асывнас син гӧгӧрыс лӧза-гӧрдаӧн ымрасис, ачыс ӧдва довъяліс и, гашкӧ, мися, мукӧд пӧрӧдчысьясыс песыштісны сійӧс скӧрмӧм вывсьыныс. А, гашкӧ, гӧтырыс, Маргарита, друг кыпӧдчис шогысла да яндзимысла. Код тӧдас... Шварцъяс олісны ю сайын, Ыбын сайын, ичӧтик керкаторйын, и ме ог тӧд, мый налӧн сэні вӧлі.

Сӧмын Ритаыс ӧдвакӧ вермис тэчавны татшӧм лӧзъяссӧ да йӧгъяссӧ. Мыйкӧ кӧ сійӧ и вӧчис, то, дерт, ёнджыкасӧ кывнас. А тані сьӧкыд кырымӧн кодкӧ уджалӧма, мужичӧй кырымӧн...

Ме тӧда, мый Шварц ветліс начальник дінӧ, вӧзйысьны лесопунктысь. Но Рубакин шуӧма:

— Лякӧсьтін и — пышйыны? Шабаш! Вай уджав, Шварц, и мед квартал помӧдз, кӧсъян кӧть он, быд лун вӧлі сетӧма содтӧд куб. А то ме туркнита тэнӧ сэтшӧминӧдз, мый некод оз аддзы корсьнысӧ. Гӧгӧрвоин?

Сысянь Юлий да Маргарита тыртісны тшӧтш и содтӧд норма. Сӧмын тай меным гажтӧмджык лои на дінӧ волігъясӧ. Локта, примита вӧрсӧ и бӧр муна. Кыв шутӧг. Найӧ чӧв олӧны и.

5

Кыдзкӧ ӧтчыд ме дӧмлі Марина Кириковалы, сусед мортлы, гын сапӧгъяссӧ.

Батьтӧгыд водзӧн коли да быдсяма горт гӧгӧр уджсӧ ичӧтысянь велалі вӧчны. Рытнас петкӧді — абу тай ылын, ӧти коридор помын олам. Ёма-бабаыд бур ногӧн донъяліс уджӧс, а сэсся мырдысьӧн пуксьӧдіс пызан саяс. Ужнайттӧг пӧ некытчӧ ме тэнӧ ог лэдз.

Сэтшӧм чӧскыд кос тшака шыд пуӧма! Мукӧдыд пуас да са сьӧд лоӧ, а талӧн чужва рӧма и паркйӧ нырад вӧр-ваыслӧн став кӧрнас. А, гашкӧ, тшӧтш и став пӧтӧслуннас!

Кор ме сьӧлӧмсянь висьталі та йылысь, Марина дӧвӧльпырысь шуис:

— Аттьӧ, Федя! Кажитчис кӧ менам пуӧмаыс... Важӧн нин эг кывлы пызан саяд мужик мортыдлысь ошкӧмсӧ. А тшака шыдтӧ пуны ӧти коми пӧчӧ велӧдліс менӧ. Тэ пӧ, Маринка, став пӧлӧс тшаксӧ тӧв кежлад косьты: и дона гоб, и гӧрд гоб, и уртшак, и рыжик... Кор пӧ быд тшак сетас ассьыс кӧрсӧ, сыысь чӧскыдыс немтор оз овлы. Да путӧдзыд пӧ эн ёна нильзьӧд пӧсь ва пиын — став кӧрыс весьшӧрӧ петас да и сьӧдӧдас... Неуна пӧ пожйышт дэбыд ваӧн и — тырмас. Со кыдзи велӧдіс!

— Ачыд вотлан тшаксӧ?

— Некодӧс медавнысӧ да! — серӧктіс Марина, сэсся бӧр личӧдіс-меліӧдіс гӧлӧссӧ. — Ачым, Федя, ачым. Чӧд-пувтӧ уна дасьтыла тӧв кежлад и. А кыдз нӧ! Куш сӧмын столӧвӧйса шыд вылад пилаыд омӧля кутас ветлӧдлыны.

— Картупельыд аслад жӧ?

— Аслам, кодлӧн нӧ. Мужиккӧд на ӧтлаын йӧртор лӧсьӧдлім, эг эновт, война чӧжыс вӧдита. Кык кӧза тшӧтш видза. Кагаыдлы ӧд колӧ йӧвторыд. Аслам на, йӧв кружкатӧ юа да, бурмӧ сьӧлӧмӧй.

А Мариналӧн ичӧт нывкаыс вовсю спектакасьӧ джодж шӧрын аканьясӧн. Тайӧ вӧлі мамыс кодь жӧ мугов чужӧма да ёсь синъяса, нёль-ӧ-вит арӧса инас ӧшйытӧм морт. Мамыс пасьтӧдӧма сійӧс вомӧна визьяса ас кыӧм ковтаӧн; дерт, кӧнкӧ, ачыс жӧ кыис войнаӧдзся важ кӧлуйысь. Унаӧн тадзсӧ вӧчлісны — резьӧдаласны ной колясъяс, тупыльӧ ӧтвывтасны и кыӧны выль новланторъяс кузь тӧвся рытъясӧ... Ме кӧ эськӧ вӧлі нывбабаӧн, гашкӧ и тшӧтш кыси, а то ми, вок сикас, лысӧм ракаяс кодьӧдз волывлім. Но мужик мортыдлы кыдзкӧ быттьӧ абу лӧсьыд татшӧмтортӧ вӧчны...

И Мариналӧн жырйын ӧні менам бара на виччысьтӧг мӧвпыштсис: гашкӧ, мися, и збыльысь гӧтрасьны да ас гортӧн заводитны овны. Весиг пӧсялышті сэсся тайӧ мӧвпсьыс, быттьӧ Марина вӧсна чужис сійӧ. Гашкӧ и гӧрдӧдышті на тшӧтш, бур, мый мӧдыс эз казяв — буретш вӧлі копыртчӧма кагаыс дінӧ.

Кӧть мый эн шу, а любӧ видзӧдны татшӧм кӧзяйка вылад. Сьӧд кӧсасӧ сійӧ гартӧма-тэчӧма юр дзибъяс сьӧкыд шмакӧ, пач дорын пусьӧм-ноксьӧмсьыс мугов чужӧмыс банйӧма, шом кодь сьӧд синъясыс небзьӧмаӧсь да югъялыштӧны. Гортас сійӧ пӧшти дзик мӧдкодь ягын серти; тані сійӧ шензьымӧн том, кӧть эськӧ и дас арӧсӧн ыджыдджык меысь. И гӧгрӧс сойяса киясыс томӧсь да пелькӧсь, небыда да меліа вешталӧны мелань сёян-юан тасьтіяс.

— Сёй, Федя, эн пов, он на удзӧд миянӧс! Ӧттор-мӧдтор эм на, енкӧд. Кыдзкӧ-мыйкӧ, тшак сорӧн да мый да, олам тулысӧдзыс... А сэсся ӧд помасяс жӧ войнаыс. Кӧнкӧ ӧд эм жӧ сылӧн помыс... Германияӧдзыс нин со миян пырисны.

Налӧн жырйыс ёна ыджыдджык менам серти, кыпыда пелькӧдӧма, зэв сӧстӧм, гӧгӧр еджыд пызан дӧраяс да занавескаяс, вышивайтӧм каньяс да петукъяс, югъялысь мышка паськыд крӧватьыс шыльыда лӧсьӧдӧма еджыд вольӧсӧн да чипасӧ тэчӧм юрлӧсъясӧн, быттьӧ мирнӧй кадӧ.

Кыдз сӧмын удитӧ ставсӧ вӧчны Маринаыс! Да нӧшта ягын сьӧкыд удж бӧрын, вит кубометр вӧр сетӧм бӧрын. И пӧрӧдчӧмасӧ абу ӧти лун, абу тӧлысь, абу ӧти во, а война кадся кузь нёль во...

Кутшӧм рад, буракӧ, лоӧ со эсійӧ том мужикыс, карточкавывса, чангыля ныра ыкша чужӧма мужикыс, кор война вылысь гортас бӧр воӧм бӧрын аддзас гӧтырсӧ татшӧмӧн... Укшальмытӧмӧн... Нинӧм он шу, бур гӧтыр сюрӧма мортыдлы, кужӧма корсьны аслыс пӧвсӧ...

— Марина, кыдзи тэ ставтор вылас судзсян? — юася ме. Меным тайӧ и збыльысь дивӧ кодьӧн кажитчӧ. Аслым меным зэв дыш овлывлӧ весиг дӧрӧмӧс мыськавны-пыдзыртны, ёнджыкасӧ няйтнас и ветла.

— А быть ӧд судзсьы, Федя... — курыда нюмъялӧ Марина. — Кытчӧ вошсян? Код вылӧ надейтчан, не кӧ аслад киясыд вылӧ?.. Ар-гожӧмнад уджтӧ помалан и кытшовтыштан вӧрӧд, тшак да пув вотыштан. Ӧтчыд да мӧдысь — со и чукӧрмыштӧ. Тавося тӧв кежлӧ куш сӧмын тшаксӧ мешӧк джын косьтылі. Солавлі и. Сэсся, висьталі нин тай, йӧлысь да картупельысь эг орӧдчы. Кыдз нӧ сытӧгыс! Ӧд куш лӧвтӧмсьыд рокыд оз пусьы... А шогнымӧс шогавны миянлы, бабаяслы, кузь войясыс тырмӧны, сы вылӧ быттьӧ найӧс и лӧсьӧдлӧмаӧсь... Сэсся ӧд, Федя, коді нӧ эськӧ уджаліс тані, ми кӧ, бабаяс, ставным ньӧмдім! Ӧд став бур мужикыс фронт вылынӧсь.

Миян мамӧ коркӧ татшӧм ногӧн жӧ шуліс. Кор висигас нин век вӧлі мунӧ уджавны. Ме пӧ ог понды уджавны, мӧд оз понды, сэки войнаыд ещӧ на нюжалас... Сӧмын тай мамӧӧй, коньӧр, шудтӧмджык кодзув улын чужлӧма. Да и колхозад эз сетны быд лун кило няньтӧ, кӧть усьтӧдзыд мырсьы. Колхозса бабаясыдлы ковмыліс ёнджыка зэлӧдлыны вӧньяснысӧ...

Дыр ме эг вермы унмовсьны сійӧ рытнас. Вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс Маринаыс олӧм йывсьыс аслас сёрни-басниясӧн. Мыйта дӧнзис-вичмис татшӧм бабаясыслы кузь война чӧжнад! Верӧсъястӧг олігад. Мужичӧй уджтӧ вӧчигӧн. А шогыс? А гажтӧмыс? Коді тайӧс ставсӧ артыштас! А ӧд найӧ нӧшта и челядьӧс на быдтісны, быдтісны асьнысӧ жалиттӧг, асьнысӧ быдторйӧн удзӧдӧмӧн... Найӧ тӧдісны, мый челядьныс водзӧ нуӧдасны олӧмсӧ...

Сэсся регыд воис нывбабаяслӧн праздник, Март 8 лун. Сійӧ жӧ Марина Кириковаыс ышӧдӧма ӧткымын юбка новлысьӧс пасйыштны тайӧ лунсӧ. Корисны и миянӧс начальниккӧд — мед кӧть пӧ мужик дукыс тшӧтш кылыштас. Ми тшӧтш пуктім ассьыным пай — Шура судзӧдӧма литр джын спирт — и кыкӧн мӧдӧдчим нывбабаяслӧн бал вылӧ.

Ме, дерт, водзвыв бурджыка вӧччи-пасьтаси. Кӧмалі сьӧд ной гачӧс — гач дӧрасӧ премия пыдди козьнавлісны Лукабанядорын пӧрӧдчӧмысь, — пасьталі кельыдлӧз сатин дӧрӧм да визьӧсь-визьӧсь американскӧй пинжак, кодӧс сетлісны гортын на, мамӧ дырйи, военнӧй отсӧг пыдди — сэки тай новлыштӧм американскӧй кӧлуйтӧ уна вайлісны... Гортын эськӧ и ӧшаліс на жӧ ӧти мича ной костюм батьӧлӧн (мукӧдсӧ, кыдзи вурсян машинанымӧс да мукӧдтор, мамӧ нуліс нянь вылӧ Кировскӧй обласьтӧ), но тайӧ костюмыс меным вӧлі ыджыд на, эз на лок сійӧс новлан кадыс...

Видзӧдчышті зеркалӧ торйӧ, шыльӧдышті кузь юрсиӧс. Нинӧм, скодита и буржуйлӧн пинжакӧн, кӧть эськӧ сійӧ и ӧшалыштӧ ме вылын.

Марина ордӧ жӧ и котыртӧмаӧсь балсӧ. Орччӧн сувтӧдӧмаӧсь кык пызан, и кор ми Шуракӧд воим, пызанъяс вӧліны нин вевттьӧмаӧсь сёян-юанӧн. Коді мый вермӧма, сійӧс и вайыштӧма: коді тшак, коді яйтор, коді чери да сідз водзӧ. Быдӧн судзӧдӧма ящик пыдӧссьыс важӧн нин перйывтӧм мичаджык платтьӧсӧ да ӧні пукалӧ шӧйӧвошыштӧм чужӧма: буракӧ, велавтӧмӧн кажитчӧ мича паськӧмыс, ватнӧй гачьястӧ да кыз фуфайкаястӧ дыр новлігад.

Ми Шуракӧд шензьӧмӧн жӧ видзӧдам бабаяс вылӧ: дзик быттьӧ мӧд кодьӧсь лоӧмаӧсь найӧ талун, асланыс праздник лунӧ, он и тӧд...

А сідз кӧ нин шуны — мый и не гажӧдчыштны ӧтчыдтӧ! Кузь война чӧжыс сэтшӧма вийсьӧм-мырсьӧм бӧрын... Ловъя йӧз на ӧд — быдӧнлы колӧ гажыс...

Кисьталісны стӧкан тырӧн пув ваӧн сорлалӧм спирт. Тшӧктісны Шуралы:

— Ноко, начальник, вай мыйкӧ шу миян праздник кузя.

Шура сувтіс, ыджыд киас стӧканыс тіралыштӧ, сьӧд костюм морӧсас Краснӧй Знамя орден югъялӧ. Чужӧмыс гӧгӧрвотӧм кутшӧмкӧ: быттьӧ кыпыд, но тшӧтш и нор. Видзӧда — тіралысь стӧкансьыс весиг почовтчӧма розӧвӧй спиртыс да визувтӧ чуньясӧдыс. Мый талун лоӧма Шураыскӧд? Некор на ме эг аддзыв сійӧс татшӧмнас.

Начальник видзӧдліс сысянь кыв виччысьысь лӧньӧм бабаяс вылӧ, кызӧктыштӧмӧн весаліс голясӧ да шуис вӧсни гӧлӧснас:

— Мый нӧ эськӧ тіянлы висьтавны, бабӧньяс? Ӧд луныс талун кутшӧм... Тіян луныс. Татшӧм лунад мужикъясыдлы кыдзкӧ быттьӧ абу и лӧсьыд тіян пӧвстын... Да... Ме тай и шуа: сюрс ӧкмыссё нелямын витӧд во нин со мунӧ... Нёль во регыд войнаыслы... Сэні, фронт вылас, тіян верӧсъясныд войнасӧ пыкӧны, да... А ті тані пыканныд, тіян фронтныд тані нюжӧдчӧма... Фронт жӧ тані!.. Кор помасяс войнаыс, тіянлы, бабӧньяс, уна бур кыв шуасны, меысь тӧлкаджык йӧз... А менам озджык артмы, этша велӧдчылі да, видзӧд, мыр дорын ковмыліс велӧдчыны... Мый ме кӧсъя тіянлы шуны, бабӧньяс? Ме кӧсъя шуны, мый тані война чӧжыс вӧлі нывбабаяслӧн лун. Да нӧшта Федя кодь зонкаяслӧн... Сы вӧсна мый став надеяыс тіян вылӧ вӧлі, ті тані нёль во чӧж мырсид-пессид... Мый эськӧ меным окота вӧзйыны тіянлы? Мед эськӧ верӧсъясыд ӧдйӧджык бӧр локталісны, кодлӧн ловъяыс... Но, а кодлӧн, сідзкӧ нин шуны... Да... Ме кӧсъя шуны, мися, мед некодӧс олӧмыс вывті ёнасӧ эз жӧ дойд... Вот. Юӧй, бабӧньяс...

Шуралӧн гӧлӧсыс джӧмдіс, сійӧ курччис улыс парсӧ. Кодкӧ ырӧбӧн бӧрддзис, менам курзис жӧ горшӧй, весиг ачым ог тӧд мыйысь... Ставӧн сувтісны да пызан весьтын нюжӧдісны пув ва сора спирт стӧканъяснысӧ.

Ырзьӧм сьӧлӧмнад ме эг и казявлы, кыдзи гулькниті стӧканысь ставсӧ. Нӧшта нин сы вӧсна, мый эз вӧв курыд. Пырысь-пыр жӧ зэв ёна шоналіс кынӧм пытшкӧсӧй, лӧсьыд лои, зэв окота лои сёйны, кынӧмӧй вир сюмавны быттьӧ пондіс, а нӧшта — окота лои сьывны горӧдны.

Бабаяслӧн лов пытшкӧсын, буракӧ, татшӧмтор жӧ вӧчсис. Здук-мӧд кыліс паньясӧн да вилкаясӧн гольскӧдчӧм. А сэсся кодкӧ горӧдіс: «Нывъяс, вайӧ сьылыштамӧй!» «Марина, лешачика, заводитлы!» «Мый нӧ, мый?» — юасьӧ мӧдыс. «А кӧть мый!»

Марина неуна бӧрыньтчыштіс улӧснас пызан дорысь; личалӧм гажа чужӧм вылас вуджӧртіс дум. И заводитіс вына, шогӧн йиджтысьӧм гӧлӧсӧн, веськыд кинас сьылан лад ногыс неуна ӧвтышталӧмӧн:

Что стоишь, качаясь,

Тонкая рябина,

Головой склоняясь,

До самого тына?

Ме некор на эг кывлыв ни эг аддзыв татшӧм сьылӧмсӧ. Менам син водзын Маринаыс быттьӧ мӧд мортӧн лои, шом кодь сьӧд синъясыс сылӧн ыдждісны да вазисны, шуйга кинас кутчысис морӧс бердас; а гӧлӧсыс, а гӧлӧсыс мый вӧчис! Гӧлӧсыс друг быттьӧ йиджтысис мирыслӧн, сьӧкыд кадыслӧн став дойнас да нем жалиттӧг кырлӧдліс менсьым сьӧлӧмӧс, кодӧс и сідз нин вӧлі вӧрзьӧдӧма Шуралӧн кывъясӧн да спиртӧн.

И не сӧмын менсьым — ставӧн йиджтысисны Мариналӧн шогӧн да синваӧн. И кор ковмис выльысь горӧдны куплет помсӧ, быдсӧн горӧдіс ас ногыс: шудаджыкъяс — кыпыдджыка, а шудтӧмъяс — морӧссьыныс став чукӧрмӧм шогнысӧ горӧдӧмнас ылькнитӧмӧн.

Меным сэтшӧм сьӧкыд лои. Ме кӧсйылі нин чеччыны да петны ывлаӧ, но буретш сэки Марина босьтіс выль куплет, и сылӧн гӧлӧсыс быттьӧ домаліс менӧ места вылӧ, и мукӧдыскӧд тшӧтш ме азыма водзӧ сьылі.

Колӧ шуны, ме ичӧтысянь жӧ радейтлі сьывнытӧ, и таысь век кыдзкӧ бурмывліс сьӧлӧмӧй. Мукӧддырйиыс, гортын на, улич тырӧн вӧлі мурга-сьыла; ышма да, став кывбурсӧ, кодӧс тӧда, ас ногӧн сьыла. А дась сьыланкывъястӧ сэки ми тӧдім этша — радио эз вӧв, деревня пасьтаын ӧтияслӧн сӧмын патефон вӧлі...

...Но нельзя рябине

К дубу перебраться.

Значит, сиротине

Век одной качаться.

Сьылӧмыс помасис кодлӧнкӧ лёкысь бӧрдана горӧдӧмӧн. Ме лэпті копыртӧм юрӧс — бӧрдіс Маргарита, Юлий Шварцлӧн гӧтырыс. Сійӧ тшӧтш вӧлі тані, ӧтнас, верӧстӧгыс. Ставӧн бергӧдчисны Риталань, а сійӧ ырснитіс пызан сайысь, кватитіс тув вылысь кышӧдсӧ да и чепӧсйис ывлаӧ. Некод эз кут сійӧс, некод эз вӧтчы. Сӧмын жалитысь видзӧдласъяс колльӧдісны. Ме юалі орччӧн пукалысь Калисалысь, тэрыб вӧраса нывбабалысь, мый лои Ритаыскӧд.

— Мужиксяньыс юӧр воӧма, пленысь пӧ мынтӧдчӧма, — сьӧлӧм сетіс мунысьлӧн шоглы Калиса. — Ӧні сэсся места оз аддзы, коньӧрушко.

— А Юлийыс нӧ?

— Тайӧ — мӧд... Войнаыдлӧн мӧд вонас мужик вылас усян кабала волас — пал пӧ смертью храбрых. Во чӧж шогалас-шогалас Ритаыс да босьтас мужик вылӧ тайӧ Юлийсӧ. Кульӧм ур кодь омӧлик пӧ сэки вӧлӧма Юлийыс. Вердас-боссьӧдас Ритаыс. И со тэныд... Колӧ жӧ тадзи лоны!..

— Либӧ ичӧт зонкаыс сылӧн воддза мужиксяньыс? — юася.

— Сысянь, — ышлолалӧ Калиса.

— Но мый сэсся ставныд няргыны пондінныд! Вайӧ юыштамӧй ли мый ли нӧшта, екуткойвась! — тадзсӧ ышӧдіс миянӧс фельдшерица Лиза. Сійӧ ар кызя ныв, зэв визув да ёсь, юрвундысь кодь. Ме неӧтчыд нин аддзывлі, кыдзи сійӧ бон-бус вензьыліс начальниккӧд ассьыс висьысьяссӧ дорйигӧн. А висьысьыд сылӧн век вӧлі тырмӧ — кодлӧн пиньыс, кодлӧн коскыс юкалӧ, кодлысь кынӧмсӧ орйӧдлӧ — ёна небзисны йӧзыс тшыг нисьӧ пӧттӧ уджалігад. Шура вӧлі горӧдас Лизаыслы: «Вай дугды тэ лазаретъяс вӧчавны тані!» А мӧдыс воча горзӧ: «Висьысь мортӧс ог лэдз вӧрӧ! Лун-мӧд кӧ куйлыштас, дзонь-здоров лоӧ, а петас кӧ татшӧмнас вӧрӧ, — тӧлысь кежлӧ немортӧн лоӧ!».

Шура сылы ас ногыс, аслас сигӧр вывсянь дольӧ, а мӧдыс — аслассяньыс жӧ.

Но мем век жӧ чайтсьӧ, мый дырсӧ вензьыны начальникным сыкӧд оз вермы. Мем весиг кажитчӧ, Шураыс видзӧдлывлӧ тайӧ Лиза вылас вывтіджык шоныд синъясӧн, да, гашкӧ, и частӧджык ӧтлаын лӧсявлӧ сыкӧд... Службаӧн индӧм серти частӧджык.

Нӧшта кисьталісны морса спирт, спирта морс ли. Ме бара лӧсышті дзонь стӧкан. Ог тӧд, мыйла сэтшӧмасӧ ышми... И некутшӧм шог эз ло. Лолӧй чукйӧн ойдіс гажӧн, окота лои чеччавны, быдӧн лоины мусаӧсь, окота быдӧнӧс окавны, шуавны медся бур да пӧсь кывъяссӧ, медся мича кывъяссӧ, кодъясӧс весиг ачым на ог тӧд.

Ме сӧмын на кӧсйи шуны татшӧм кывъяссӧ, но сэки горӧдіс сьывны Калиса, комиӧн да зэв тӧдса да радейтана сьыланкыв: «Югыд кодзув, петав, петав...» Сӧмын тай Калисаыс помсӧ асногалыштӧма сьыланыслысь:

Петас эськӧ муса зонмӧй

Кыа бӧрын ме дінӧ,

Война тай сійӧс оз лэдз:

Немечкӧд вийсьыны тшӧктӧ.

Тайӧс сьылігӧн ме, буракӧ, медъёна зіли: коланаинтіыс сэтшӧма нюжӧдлі-босьтлі, мый мукӧдыслӧн эз судзсьывлы лов шыыс, весиг лэчыд гӧлӧса Калисалӧн. Сьылӧмсьыс ме дзикӧдз вылӧ коддзи, друг быттьӧ стенъясыс вӧрзисны места вывсьыныс да пондісны кыдзсюрӧ гӧгравны ме гӧгӧр. Ӧдва и сувтӧді ме найӧс. Пыркӧдышті юрӧн, доймытӧдз курччи улыс парйӧс, сувті да мӧдӧдчи пызан сайысь. А кок улысь джоджыс сідзи и пӧлӧстчӧ, сідзи и пӧлӧстчӧ. Кыдзкӧ-мыйкӧ тай восьті жӧ коридорӧ петкӧдысь ӧдзӧссӧ. А сэні, пемыдінас, пырысь-пыр и люкалі мӧдар стенсӧ. Пиньясӧс векыштӧмӧн, став вынӧс зэвтӧмӧн кыдзкӧ-мыйкӧ петі кӧдзыд ывлаӧ, лэччи кильчӧ вылысь да шатлалігтырйи мӧдӧдчи кӧза гидъяслань, йӧз син водзсьыс ылӧджык.

И тані, — вӧрсаясыс кыскалӧны сійӧс! — вор кодь векньыдик ордым вылын, меным паныд лои Яков, посёлок пасьталаын дзик ӧти ай кӧза, мӧд ногӧн кӧ, общественнӧй козёл, коді могмӧдаліс став энь кӧзаясӧс. Тайӧ вӧлі ыджыд звер, бур бычӧпи кодь кымын. Сы вӧсна, мый сылӧн эз вӧв торъя кӧзяин, а видзисны-вердісны сійӧс кыдзи веськалӧ, Яков пӧри аслыссяма типӧ. Сійӧ вӧлі скӧр, и эз зэв ёна радейт йӧзӧс: стрӧка сюрас да, пыр и зутшнитас мышкад из кодь чорыд сюръяснас. Буракӧ, водзӧс босьтіс сыысь, мый мукӧддырйиыс вунӧдлывлісны вердны сьӧлӧмшӧрӧс.

Быдлаысь позьӧ вӧлі аддзыны Яковӧс: то сійӧ кавшасьӧма конюшня лӧскӧ, турун дінӧ, да удзӧдӧ вӧвъясӧс, то гӧгралӧ помӧй чукӧр дінын; то сійӧ мырддьӧма ичӧтик нывкалысь нянь шӧрӧмсӧ, то, кӧинъясысь повтӧг, пӧткӧдчӧ киськасьӧм турунӧн мир туй вылын; то сійӧ пышйӧдӧма кыськӧ чӧскыд пипу корӧсь, то кыйӧдчӧ мудер синъяснас барак коридорын — оз-ӧ сюр мыйкӧ сӧтыштны. И, дерт, не этша сылы аслыс дӧнзьыліс: то пӧсь ваӧн койыштасны, то коколюкаӧн гурйыштасны, — мун пӧ сэтысь, сюра лешак, тэтӧг нин шогӧдӧ...

Ӧти кывйӧн кӧ, Яков нуӧдіс чорыд тыш тайӧ му вылас олӧм вӧсна. И сэк жӧ эз вунӧдлыв энь кӧзаяс йылысь.

А ӧні со ми паныдасим сыкӧд джуджыд лым пытшкӧ талялӧм векньыдик ордым вылын. И сійӧ оз тӧд, мый ме жалитышта сійӧс, кадыс век на эз вӧв висьтавны сылы та йылысь...

— Яков, д-другӧ, л-лэдз менӧ... М-ме т-талун г-гажа... Т-тэ н-нёль к-кока, т-тэныд кокньыдджык к-кежны. — Ме код, но пола сыысь. Ӧд татшӧм зверыд кӧ зяткӧбтас юр чашкаад, вины вермас. Мун пӧ да и судитчы сэсся сыкӧд.

Яков сулалӧ воча да сюся видзӧдӧ ме вылӧ, оз и думайт кежны. Сійӧ абу сэтшӧм рӧдысь, мед эськӧ первойӧн кежны! Ме кӧсйи на висьтавны сылы выль, мӧрччанаджык кывъяс, но сэки менсьым пытшкӧсӧс пондіс гугӧдны, ме копыртчи, и сійӧ жӧ здукас мышкӧ, коскысь улӧджык, косьыштіс мыйкӧ зэв чорыд — быттьӧ ёна кусыньтӧм кыдз пу друг лэдзисны да сійӧн швачкисны меным. Ме, сю кольта моз, турки-тарки летиті лым пиӧ, пурскыси кымыньӧн; борся-курася и некыдз ог вермы чеччыны. Зумыдінад кыдзкӧ-мыйкӧ сулалі на, а тані некыдзи ог вермы кок йылӧ сувтны, сідзи и пӧра, сідзи и пӧра, и юрӧй дурмӧ, кодзулӧсь сӧдз енэжыс то уліын, то выліын лолӧ. Сосъяс тыр и морӧс тыр лым пырис, вом тыр лым и. Пӧшти ӧтпӧлӧса ӧд ачым, вылын сӧмын ной гач да американскӧй пинжак, шапкатӧм... А кӧдзыд войыс... Но Яков, сволоч!.. Часлы, тэ мем сюрлан на...

Ме кыдзкӧ-мыйкӧ быгыльтчи туй вылӧдз. И век на ог вермы сувтны кок йылӧ, сідзи и пӧра. Вот дивӧыд!.. Сэтшӧма али мый Яковыс зутшнитӧма? Гашкӧ, кыткӧ чегис да?

Тані и аддзис менӧ Шура Рубакин, мортыд воштӧма ассьыс мастерсӧ да петӧма корсьны. Кынмас пӧ ещӧ, войыс ӧд зэв кӧдзыд вӧлі...

6

Колис март джын. А тайӧ тӧлысьыс, кыдзи и век вӧрын, ударнӧйӧн вӧлі. Пӧрӧдчӧм кузя миян участоклӧн планыс бура тырис, а кыскасьӧм кузя вӧлі кольччыштам. Начальник корис менӧ да Динаӧс ас дінас да гӧрдӧдтӧдзным пиняліс. А помланьыс шуис:

— Федя, ме видзӧда да, кыскасьӧм пондаыс тэ ньӧти он тӧждысь. Ставсӧ Дина вылӧ лэдзӧмыд. Ачыд куш сӧмын пӧрӧдчӧм тӧдан. А тэ ӧд мастер, тэныд ставнас участокыд вӧсна колӧ кыв кутны. Мый пӧльзаыс пӧрӧдӧм вӧрсьыд, абу кӧ кыскӧма сійӧс, ягын кӧ куйлӧ. Вай тэ кыскы сійӧс, кыскы!

Диналӧн сӧстӧм чужӧмыс, кӧні тулысланьыс содісны беринъяс, меысь на ёна ымралӧ. Сылы, буракӧ, абу жӧ ёна долыд. Гашкӧ, и чайтӧ, мый бӧртиджык ещӧ и ме на понда дивитны сійӧс.

Но со скӧрысь триньӧбтіс стенын ӧшалысь телефон. Начальник босьтіс трубкасӧ, и миян вылӧ скӧрмылӧм чужӧмыс вежсьыштӧ, лоӧ тӧждысянаӧн:

— Кывза, Рубакин... Бур асыв, Иван Петрович.

Директор. Тайӧ нимсӧ кывлӧм бӧрын ме пытшкын мыйкӧ быттьӧ пондіс чӧсӧдны-зӧлитны. Тыдалӧ, оз весьшӧрӧ шулыны, мый иса нырыд пӧ вежонӧн водзджык кылӧ бур кулаклысь кӧрсӧ...

— Оз лёка уджав... Сідзсӧ шань зонмыс... Кыскӧм кузя тай сё кымын куб кольччис... Тані... Час сета...

Начальник синъяснас корис менӧ телефон дорӧ. А меным сэтшӧм неокота босьтны трубкасӧ, быттьӧ, босьта кӧ, чардби лыйыштас сэтысянь. Но кытчӧ воштысян!

— Мелехин кывзӧ... — мырдысьӧн моз шуи ме.

— Зэв лёка кылӧ да, сибдіс али мый гӧлӧсыд? — ылісянь воӧ директорлӧн зэлыд сёрниыс.

— Мыйла, эз... — шуи ме.

— Но, Мелехин, лёка тай уджалан, а ме тэ вылӧ надейтчи.

— Вӧвъясыс омӧльтчӧмаӧсь, Иван Петрович, — шусис менам Диналӧн кывъясӧн. — Туруныс ичӧт кӧшас воӧма...

— Кутшӧм вӧвъяс! Кутшӧм турун! — директорлӧн гӧлӧсыс чорзьӧ. — Тэ, гашкӧ, ещӧ кутан шуавны, мый столӧвӧйын шыдыс кизьӧр, а вӧрын лымйыс джуджыд? А? Сідзи али мый?.. Аттьӧ, Мелехин, юрӧс югдӧдӧмсьыд. А то ме, кабинетсяньыд, ог и тӧд вӧлі та йылысь... Тӧда! Аддзылі! Кылан тэ менӧ? Тэнад кӧ эськӧ, вӧвъяс пыддиыд, тракторъяс вӧліны, то и планыд эськӧ мӧд вӧлі! Тэ вай, Мелехин, дугды нюньӧасьнытӧ. Тэд сетӧма план, и мед вӧлі тыртӧма сійӧс! Гӧгӧрвоин?

— Да... — сӧмын и верми шуны ме.

Сэсся расниті-ӧшӧді трубкасӧ да некод вылӧ видзӧдтӧг чепӧсйи ывлаӧ.

А сьӧлӧмӧй ыпъялӧ-скӧралӧ. Паныдасис кӧ ӧні Яков, ме эськӧ сылысь, сӧтаналысь, сюръяссӧ чистӧ чегъявлі!..

Чӧрту, мастернад дай ставнад! Уджалӧй колӧкӧ асьныд! Эг тай ме вӧзйысь! Аски жӧ муна пӧрӧдчыны! Вит кубометртӧ ворсігтыр вӧча! Ӧні сойяс ёнмыштісны нин. Сэки некод нин тэ вылӧ оз кут горзыны. Воин гортад — спокой-дорогой, кӧть лыддьысь, кӧть гатшӧн червидз. А тані лунтыр пон моз котралан, а сэсся кузь рытывбыд талонъясӧн да мыйӧн ноксян. И тэнӧ жӧ топӧдӧны быд боксянь. Ӧтарсянь тэ вылӧ рабочӧйыд лӧгалӧ, мыйла сылы содтӧд нянь он сет, а вылісяньыс со начальство жмитӧ... Чӧрту, колантор тай — мастер!.. Дугды пӧ нюньӧасьнытӧ... Шуныд ӧд лӧсьыд... А мый нӧ, ачым али мый ме вӧв шой пыддиыс доддяся да понда керсӧ кыскыны?.. Корсьӧй колӧкӧ бурджыксӧ!

Но кӧдзыд асылыс вочасӧн пальӧдыштіс жӧ менӧ.

А дугда кӧ мастеравнысӧ, кывзысьтӧг кӧ эновтча, — сэки, гашкӧ, и вокъяслы нянь карточкаяссӧ оз кутны сетны? Кыдзи сэки найӧ пондасны овны? Тьӧткаыд ӧд сэки кӧдзалас на дінӧ. Коліс жӧ эськӧ налы кӧть семилеткасӧ кыдзкӧ помавны. Уджавнытӧ удитасны на...

Тайӧ мӧвпъясыс сэтшӧма дойдісны сьӧлӧмӧс, мый весиг ымӧстытӧдз лои.

А сэсся вочасӧн ме мӧдарлань скӧрмыны понді. Мися, менӧ кӧ ті тадзи, то и ме сідзи жӧ верма! Ме верма жӧ кодсюрӧлы пуж петкӧдлыны!

Ме тӧв ныр моз шуркниті-пыри кыскасьысьяслӧн баракӧ. Сэні вӧлі лӧнь, посньыдик ӧшиньясӧд пырысь шонді югӧръясын дышиникпырысь лайкъяліс бус. Менам сувтса синъясӧй пыр жӧ казялісны, мый кыкӧн абу мунӧмаӧсь удж вылӧ.

— Микол, тэ мыйла абу удж вылын?! — варыш моз уськӧдчи ме крӧвать вылас куйлысь гӧрд юрсиа зон дінӧ.

Сійӧ, буракӧ, повзьыштіс меысь, тэрыба чеччис:

— Жар менам... Со фельдшерсянь справка...

— А вӧлыд кӧні? — горза. — Сулалӧ жӧ?

— Да... Мед шойччыштӧ.

— Вӧлыдлӧн нӧ тшӧтш али мый эм фельдшерицасянь справкаыс! — горза ме; лӧньӧм пыдди менам содӧ лӧглунӧй. — Эн али мый вермы сетны кодлыкӧ вӧвтӧ!

Мӧд мортыс вӧлі Калиса, кодкӧд ми ӧтлаын пукалім Март 8 лунӧ Марина Кирикова ордын. Калисаыс уджалӧ сӧвтчысьӧн, ягын тэчӧ вӧрсӧ кер додьясӧ.

— Тэ нӧ висян жӧ? — ме чепӧсйи сылань.

Сійӧ сувтіс меным воча — ичӧтик, гӧгрӧсіник, руд синъясыс шӧйӧвошӧмаӧсь.

— Ог эськӧ вись да... Гын юръясӧй дзикӧдз розялісны, кулак ыджда розьяс, лымйыс пырӧ кокӧ, — и кыпӧдіс крӧвать боксьыс шынель ной пышына гын юр да пондіс дзурсйӧдлыны дженьыдик, кызіник чуньсӧ розялӧминас.

— И та вӧсна эн мун удж вылӧ? — ме ӧні ӧдва-ӧдва нин верми кутны пытшкӧсын чукӧрмӧм лёк бисӧ.

— Кокӧй вед кынмӧ, лымыс пырӧ да... — Калиса, буракӧ, гӧгӧрвоис, мый вӧчсьӧ ме пытшкын. Содтіс мыжмӧм морт моз: — Талун турун кыскалысьяс ваясны гортысь дӧмас... Рытнас дӧмышта, и аски бара понда уджавны...

— А коді нӧ либӧ тэнад вӧвъяслы талун сӧвтӧ?

— Крестин...

— Но ӧд сійӧ оз удит кык пыддиыд?

— Этшаджык, дерт, кыскасны...

Таысь менам дзикӧдз мыніс кутӧдӧй.

— Ӧні жӧ, кылан? — ӧні жӧ! Кӧмась-пасьтась и котӧрт ягӧ! — барак тырнас горӧді ме.

Калиса чермунліс повзьӧмысла.

— Ой, весьӧпӧртас татчӧ... Загреки тай тэ вӧлӧмыд... Батьыд тай нӧ эз татшӧм лёкӧн вӧвлы... Зэв бур морт вӧвлі... А кысь нӧ тэ татшӧмыс?

Ме шай-паймуні, бӧбми, весьӧпӧри. Ме вылӧ быттьӧ пывсянысь петӧм бӧрын виччысьтӧг ызгисны кӧдзыд ва ведра. Эз! Менӧ быттьӧ пес поткӧдлан нӧшкӧн клеснитісны. А Калиса водзӧ дӧжналӧ:

— Аслас кокас снич выль катаникъяс... Аслас небось оз кынмы кокыс... Оз верит йӧзыдлысь кынмӧмтӧ...

Менам сьӧлӧмӧй муртса эз пот яндзимӧйла. Ме шурк бергӧдчи и петі баракысь.

Мый нӧ тайӧ ме понді керны? — Ме тай нӧ ачым куті пӧрны Ошӧ...

А выль гын сапӧгъяссӧ меным неважӧн начальниклӧн ордер серти сетісны, сы вӧсна мый важъясыс сотчисны. Кӧдзыд вӧлі, и стӧрӧжикаыс ломтӧма пачӧс асывнас, а менӧ абу садьмӧдӧма. Садьми — лӧз тшын лювъялӧ, чуть ог пӧд. Катаник пыдӧсъяс дзикӧдз нин сотчӧмаӧсь. Мый сэсся шуан йӧй нисьӧ прӧсуж пӧчӧыдлы, кодлы талун ли аски ли, гашкӧ, сё арӧс нин тырас...

Петі ме баракысь ывлаӧ да котӧрӧн — гортӧ. Кватиті сотчӧм гын сапӧгъясӧс и — бӧр.

— Калиса! — горза, — вай ӧтвылысь зэв тэрыба дӧмлам гын юръястӧ и — ягӧ!

Видзӧда, мортыд дзикӧдз шӧйӧвошис, кыскалыштіс нырнас, синъяссӧ весиг чышкыштіс килутшнас.

— Чӧв, Федя, ог удитӧй, — шуис меліа. — Ме кӧмаси нин, Кольӧ со сетіс ассьыс. Ыджыдджыкӧсь эськӧ да, мед... А тэ вай бӧр ну катаникъястӧ, аслыд на ковмас дӧмас вылад... Вокъясыдлы ли...

Ӧні нин ме бӧбмӧмӧн сулала сотчӧм катаникъясӧн джодж шӧрын.

— Ну бӧр, тэд шуӧма! — нюмъялӧ Калиса. — Меным, мися, ваясны дӧмассӧ... Ветлігкостіыд ме доддяся и, кӧсъян кӧ, ӧтлаын мунам вӧлӧн.

— Кутшӧм вӧлӧн?

— Кольӧыслысь доддялам. Мый сылы сідзсӧ сулавны.

Недыр мысти ме пукалі нин Калисакӧд орччӧн ӧбледьӧн вольсыштӧм додь колода вылын, а дженьыдик гырка Пеган, кок помъясас исергаӧн кынмӧм йиторъясӧн сярӧдчигтыр, рӧдтіс-нуис миянӧс ягӧ. Бӧрсянь кывзысьӧмӧн вӧтчис кресталӧм гезъяс вылӧ лэдзӧм ичӧт додь, кодӧс миян шуӧны патрӧӧн.

— Калиса, а тэ нӧ батьӧӧс менсьым бура тӧдан? — юася. — Ӧнтай тай шуин...

— Но, тӧдтӧг ог ов, ӧти сиктсаяс да. Дас кӧкъямыс арӧсӧдзыс ӧд ме гортын олі, сэки кӧть Сюзибас петалі верӧс сайӧ-а... Бура помнита батьтӧ, шань морт вӧлі. Эз тэ мознад горзыв ни. — Калиса лёкавтӧг серӧктіс. — Помнита, кор колхозыд лои, бӧрйисны сійӧс председательӧ. Кӧть эськӧ и том на ачыс вӧліс. Первойсӧ морт кызь, буракӧ, гижсис... Батьыдлы, буракӧ, яндзим вӧлі ыстыны йӧзсӧ удж вылӧ. Эз на кужны сэки ыстасьнысӧ ли. Видзӧдан да, Ӧндрей гозъя, батьыд да мамыд тэнад, асьныс медводз доддясьӧны турунла мунны. А мукӧдыд сэсся кыдз он мун?..

Ме лов шыӧс кутӧмӧн кывза Калисаӧс, и мен кажитчӧ: тайӧ сёрнинас нывбаба нӧшта на ӧтчыд ӧлӧдӧ менӧ ӧнтая скӧралӧмысь.

— Шутлив вӧліс батьыд и, — водзӧ казьтылӧ Калиса. — Коркӧ, сёрӧнджык нин, ӧтлаын жӧ вӧрын уджалім. Ме ар дас квайта вӧлі, кыскаси, а сійӧ тай миянлы сӧвтіс-а. Тэчим ми сыкӧд ыджыдкодь додь, куб сайӧ нин, буракӧ, лои. А, видзӧда, зэв мича кер на орччӧн куйлӧ. Ӧндрей дядь, мися, вай нӧшта пуктам тайӧс! А сійӧ сералӧ: эн горшась, пӧран вед. Но ме нин сираси: пуктам да пуктам... Но — лэптім, кӧрталім. Сӧмын тай туй вылӧ петтӧдз на менам доддьыд и пӧрис. Кӧть караул горзы. А батьыд сералӧ. Пуксис мыр вылӧ, перйис табак кӧшельсӧ и куритчыны пондіс. Мися, Ӧндрей дядь, лок отсав но! — кора бӧрдігтыр. А сійӧ оз и вӧрзьыв: мӧдысь пӧ он понды горшасьны.

— Сэсся нӧ эз и лэпты али мый додьтӧ? — шензя ме.

— Лэптіс, кыдз эз... Но не этша тешитчыштіс.

Меным нимкодь таысь, и ӧттшӧтш ёнтыштӧ сьӧлӧмӧй. Ме неуна помнитышта жӧ тайӧ Калисаыслысь верӧс саяс мунӧмсӧ. Ачыс ичӧтик, а верӧсыс тай зэв ыджыд быттьӧ вӧлі-а. Часовня дорын вӧлі петкӧдлӧ миянлы, зонка чукӧрлы, кыдзи колӧ лэптавны кык пудъя гира чаль чуньӧн. Ми сэки, кӧть и зэв сюся велӧдчим сылысь, но асьным лэптынысӧ некыдз на эг вермӧй.

Ӧні ме висьталі та йылысь Калисалы. Сійӧ кыдзкӧ нориника серӧктыштіс да шуис:

— Сэтшӧм вӧвлі. Ён дядьӧ жӧ, енкӧд, вӧвлі... Менӧ, ичӧтик морттӧ, тупыльӧн вӧлі шуӧ... А вай жӧ пӧ ме тэнӧ, тупылёк, шкап выланым лэпта. Видзӧдлам пӧ, кыдзи тэ сэтысь лэччан.

Калисалӧн вежсис чужӧмыс, сійӧс, буракӧ, дзикӧдз шымыртіс кольӧм шуд йывсьыс казьтылӧмыс.

— Кытчӧкӧ тай вошис со, кӧть и та ыджда дядьӧ вӧліс. Сизимӧд во виччыся... Комын ӧкмысӧдын армияад Степаныс ветліс, буретш бӧр локтан кад нин вӧлі, но войнаыд таляліс. Сысянь — слук ни дук... Граница дорад сійӧ вӧлі миян, кутшӧмкӧ Перемыш дінын, первой нырас и веськаліс. Код тӧдас, ловъя ли кулӧма ли сэсся. Век тай виччыся-а... Кызь арӧссянь ныв ни дӧва... Челядь эз удитны лоны, ӧтнам ола пӧрысьяс дінын, тӧлын ни гожӧмын вӧрысь да ваысь ог петавлы. Немтор он вӧч — кодлӧн кутшӧм шуд...

Кор ми пондім нин матыстчыны уджалан яглань, друг паныд лои кыккокйыв скачитысь вӧв. Шуркнитіс миян дінті гортлань, сийӧс-гужи дінас куш сӧмын додь вожъяс кольӧмаӧсь.

— Кутю Митьӧлӧн тайӧ Каркоыс, — шензьӧмӧн шуис Калиса. — Мый лоӧма сыкӧд? Меддыш вӧлыс тайӧ да...

Сэсся и тыдовтчис ачыс ямщикыс — Кутю Митьӧ, ме кодь жӧ арлыда, но пыста кодь омӧлик да жебиник зонка. Беринӧсь чужӧмыс муртса тыдыштӧ пон ку шапка пытшсьыс. Котӧртӧ, кӧсйӧ вӧтӧдны Каркосӧ.

— Мый нӧ лои? — горӧдіс сылы Калиса. — Куш вожъяснас тай нӧ скачитӧ Каркоыд, а доддьыс нӧ кӧні?

Но Кутю Митьӧ немтор эз вочавидз, сӧмын ӧвтыштіс кинас. Вом доръясыс сырмӧны, сьӧкыда кашкӧ-лолалӧ.

— Ок тэ, рӧбӧтник! — котӧртысь Митьӧ вылӧ жалитана синъясӧн видзӧдіг шуис Калиса. — Мӧмӧт!.. Батьыс татшӧм жӧ мӧмӧт вӧвлі. Нэмсӧ вежыньтчӧм керка-картаын овліс. Вина юны да керка тырыс Кутю пиянӧс лӧсьӧдны толькӧ и сяммыліс.

Вӧлӧмкӧ, Митьӧыд вӧчӧма зэв лёктор. Сӧвтасны сылы додьсӧ, Каркоыс мыйкӧ мында муныштас да зумыд туй вылӧ петтӧдз на бӧр сувтас. И некыдзи пӧ бӧрсӧ оз вӧрзьӧдчы, дзуртӧ-легӧ сӧмын места вылас. Митьӧыд пессяс-пессяс, ньӧрйӧн и зорйӧн вуштас Каркоыслы, но немтор оз отсав. Сэки Кутю Митьӧыд ваяс матысса бипурйысь пӧсь ӧгыр, лэптас вӧлыслысь бӧжсӧ да пуктас сэтчӧ ӧгыртӧ. Небось тай сюрас Каркоыдлы выныд! Кыдз корснитас да кыдз чепӧсъяс! — сӧмын заветкаясыс рутш-ратшмунасны... А вӧлыс тӧвзьыштас куш вожъяснас.

Бӧрд кӧть серав сэсся. Колӧ жӧ татшӧмтор думыштны!

Коньӧр вӧв! Да и, сідз кӧ нин шуны, Кутю Митьӧыс коньӧр жӧ. Сылы абу жӧ кокни омӧльтчӧм да ещӧ дуланитчысь вӧвнад.

Со тай буретш петкӧдӧны морӧсӧдз челикысь сэтшӧм жӧ кер додь. Горзӧмыс, сӧткӧмыс!.. Кодкӧ нуӧдӧ вӧвсӧ дом поводӧдыс, ямщикыс кутчысьӧма вӧжжиас да нюдз ньӧрйӧн швичйӧдлӧ боксяньыс, сӧвтчысь нывбаба ыджыд зорйӧн, чужӧм гӧрдӧдтӧдзыс, бертӧ-йӧткӧ додьсӧ мышсяньыс. И ставӧн горзӧны, ставӧн ышӧдӧны ичӧтик вӧлӧс, кодлӧн быд лунъя сьӧкыд уджысла да омӧлика сёйӧмысла, туйвывса чорыд вуж моз, дзикӧдз нин лыбӧма корпаыс.

Сэсся тай кыдзкӧ-мыйкӧ вӧрзис жӧ сьӧкыд доддьыс. И пырысь-пыр жӧ горзӧм-ышӧдӧм уна пӧв ярджыкӧн лои: ӧд ӧні колӧ сэтшӧма весьӧпӧртны кывтӧм пемӧсӧс, мед эськӧ сійӧ туй южӧдз челикысь петігӧн кыдзкӧ-мыйкӧ эз нин сувтлы.

Кыдзи сӧмын эг ышӧдлывлӧй ми вӧр кыскалысь вӧвъястӧ! И ки тыр чӧскыдджык туруннад, и нянь шӧрӧмнад, кодӧс мырдысьӧн сорӧн лоӧ торйӧдны аслад паёкысь. Но век жӧ ёнджыкасӧ коньӧръясӧс ышӧдлывлім ньӧрйӧн да зорйӧн да сизим вевся матьӧн.

А Кутю Митьӧ со и пӧсь шомӧдз воӧдчӧма.

А думыштны кӧ, мыйта вӧчисны миян вӧвъясыд война кадад! Ӧд техникаыд зэв гежӧд на сэки вӧлі; пример вылӧ, миян леспромхозын немся механизируйтӧм участок эз вӧв... Пӧшти став вӧрсӧ кыскисны колхозса вӧвъяс, посньыдик, но шензьӧдана винёв пемӧсъяс. Коньӧръяс и зӧртӧ омӧля аддзылісны; Эжва да Сыктыв дорса турун вылын сӧмын и олісны (и весиг туруныс эз тырмыв пӧттӧдзыс!), но найӧ мырсисны и мырсисны: сы мында кер лэччӧдісны гӧльмӧм страналы, сы мында му гӧрисны, сы мындаӧн тшӧтш фронт вылӧ веськалісны, а кор ёна нин ковмыліс — мездылісны асланыс чорыд яйӧн кок йывсьыныс усьны заводитӧм йӧзӧс...

Директорӧн дзужалӧм бӧрын ме слӧйӧн босьтчи кыскасьӧм дінад. Начальниккӧд ӧтвылысь звӧнитлім колхозса председательлы, корим содтӧд вылӧ нӧшта некымын вӧв мӧдӧдлыны. Мися, ми тэнӧ мыйӧнкӧ мездам жӧ. Мортыд эз кут ыръянитны, нёль вӧв вайӧдіс сезон помӧдз. Ямщикъясӧн! Эбӧссьыс усьӧм йӧзӧс унджык мӧдӧдім туй вылӧ — мед тёпканъясӧ слегаяс тэчӧны, чой горувъяс лыскалыштӧны... И вочасӧн унджык пондім кыскыны. Буракӧ, мися, немтор кӧ сэтшӧм-татшӧмыс оз ло, тыртам квартальнӧй плантӧ. Мед сэки, колӧкӧ, звӧнитӧ директорыд...

7

Ӧні, кыскасянінад ёна ноксигӧн, ме частӧ вӧлі ӧтлаын Динакӧд, аслам подчинённӧй десятниккӧд. И, веськыда кӧ шуны, меным нимкодь вӧлі сы дінын бергавны.

Кыдзкӧ ӧтчыд ме вои примитны вӧр Диналӧн бать — Тэрыб Ӧльӧш дінӧ. Тайӧ вӧлі ар ветымын вита ыджыд тушаа дядьӧ, корӧсь кодь паськыд тошка да куш юра, мый вӧсна меным век кажитчыліс, мый став юрсиыс сылӧн гусьӧникӧн тошкас лэччӧма. Сёрнитӧны вӧлі, мый Тэрыб Ӧльӧшыс — зэв асруа морт, он и тӧдлы, чажнитас мыйыськӧ, и сэки сӧмын виччысь: быдторсӧ вермас керны.

Ӧтчыд пӧ Ӧльӧшыс мӧдӧдчас ягӧ, джын туйсӧ нин, кык верст, подӧн восьлалас. Но виччысьтӧг конйыштчас кыз вужйӧ да усьӧ. И кымӧснас люкыштчӧ пожӧмӧ. Таысь мортыд сэтшӧма скӧрмас, мый лёкысь йирыштас пиньнас да уськӧдчас бӧр гортланьыс. Усьӧ пӧ да чеччӧ котӧртӧ. Кватитас гортсьыс чер, выльысь локтас вуж дінӧдзыд да, капустаӧс моз, чистӧ тшытшас-керавлас сійӧс. Тшӧтш и пусӧ, кодӧс люкалӧма, пӧрӧдас скӧрмӧм вывсьыд. Выжыв кӧ нин-а?..

Шуам, скӧрмынытӧ ме и ачым скӧрмывла, мукӧддырйиыс сэтшӧма на ещӧ чажнитла... Но мед увйӧ сконъясьӧмысь та дыра не ыркавны, сы ылна ӧтарӧ и мӧдарӧ котралігӧн не ыркавны, — ог тӧд, менам эськӧ аслам регыд и серамӧй петіс...

Татшӧм висьтъяс бӧрад ме полыштікодь Тэрыб Ӧльӧшсьыд. Но тшӧтш быттьӧ и окота вӧлі аддзывны сійӧс скӧрмӧманас, кутшӧмджык сійӧ сэки...

Уджаліс мортыс бура, нормасӧ век тыртіс, и ме быд лунсӧ эг и волыв сы дінӧ. Допталонтӧ позьӧ вӧлі сетны сылы вӧрсӧ примиттӧг.

А ӧні вои и шемӧс босьтіс, вомӧс паськӧді: Тэрыб Ӧльӧшыд аслас пӧрӧдӧм вӧрысь пашкыр сад вӧчӧма — быдлаын ув да йыв, ачыс некӧн оз тыдав, черӧн тюкӧдчӧмыс сӧмын кӧнкӧ кылӧ. Чаща пырыс ӧдва и писькӧдчи сы дінӧдз.

— Мый нӧ тэ увсӧ он сот? — юася дӧзмӧмӧн.

Пӧрччис кепысьсӧ, шылькнитіс кинас паськыд тошсӧ да долыдпырысь шуис:

— Выль ногӧн ме шуи уджавны, Педӧр. Квайт лун понда куш сӧмын пӧрӧдны да чинтавны, а сизимӧд лунас, вӧскресенньӧӧ — сотны, сӧмын сотны, мед быттьӧ шойччӧм кодь лоӧ.

— А лым кӧ усьӧ? Тыртас став увтӧ.

— Оз усь, детина, ӧні кутшӧм нин лым.

— Но мед, шуам, оз усь, — ог сетчы ме. — А кыскынысӧ кыдзи татшӧм вӧртӧ пондам? Запасыс ӧд миян абу ӧні, лун-мӧд мысти ковмас кыскыны... Вай, зон, тэ, Ӧльӧш, ӧні жӧ сот увсӧ!

— Ог, Педӧр, недель помӧдз ог кут сотны. Вай тэ эн торкав менсьым плансӧ, сэтшӧм лӧсьыда думыштӧмасӧ.

— Он кӧ сот талун жӧ, ме ог примит тэнсьыд!

— Ме тэд сета — ог примит!

— Ог, тэд шуӧма...

Кыдз тай Тэрыб Ӧльӧшыд горӧдас! Кватитіс мерайтчан зорсӧ и — ме вылӧ. Ме, повзьӧм ур моз, тюркниті сы киӧн вӧчӧм чащаӧ. Сійӧ ме бӧрся. Сэсся, пӧрысь мортыд, конъясис, усис, буракӧ, да пондіс эравны. А менам нин серамӧй петӧ, горза ылісянь:

— Аски асыв бара вола, мед вӧлі сотӧма увсӧ! А он кӧ сот — ог кут тэнсьыд примитны! Мед, колӧкӧ, начальник примитӧ.

Но и Тэрыб Ӧльӧш! Збыльысь, буракӧ, выжывмӧма...

Рытнас, кор Дина пыртіс ме ордӧ кыскасьӧм йылысь лыдпасъяс, ме висьталі сылы лунся спектак йылысь. Нылыд ыпнитіс-гӧрдӧдіс, кыв шуны оз куж. Мися, мыйла и висьтавсис мый оз ковсӧ!

— Ме ӧд, Дина, бурӧн шуи сылы... Эг лёк вылӧ... Эг чайт, мый сійӧ сэтшӧма пузяс... Вӧрсӧ ӧд кыскыны колӧ...

Дина копыртӧма юрсӧ, пашкыр юрсиыс дзикӧдз вевттьӧма чужӧмсӧ; сӧмын и аддза, кыдзи кузьмӧс чуньяса еджыд киясыс кальӧба шамралӧны ӧта-мӧднысӧ.

— Федя, тэ эн ёнасӧ дивит сійӧс... — кылӧ сылӧн тіралыштысь гӧлӧсыс. — Сідзсӧ абу лёк морт батьӧыс... Сьӧлӧмыс бур... Ӧдйӧ ӧзйысь сӧмын... Асьсӧ кутны оз вермы... Водзті сійӧ эз татшӧм вӧв, збыль шуа. Войнаӧдзыс сійӧ мӧд кодьӧн вӧлі. Зэв ёна уджавліс и, звучникӧн вӧвлі. Гортын важ газетъяс эмӧсь, унаысь сійӧс снимайтлӧмаӧсь.

— Видзӧд со! — чуйми ме.

— Ми сэки чойкӧд ичӧтӧсь на вӧлім, а Веча вокӧй пӧрнӧй зон нин вӧлі, институтӧ муніс велӧдчыны. Ёна и велавлӧма сійӧ миян... Батьӧ немысь-немтор эз жалитлыв сылы, гашкӧ, сы понда и ёнджыкасӧ вийсис — мед нин сӧмын велӧдчас... Костюмъястӧ вӧлі ньӧбалӧ сылы, деньгатӧ мӧдӧдӧ... Став сикт пасьтаысь пӧ ӧтнамлӧн пиӧй геологӧн лоӧ!.. А войнаыд кор заводитчис, вокъясӧй став курснас мунӧмаӧсь фронт вылӧ. Во мысти усьӧма сэсся Веча вокӧй Сталинград дорын...

Диналӧн чужӧмыс век на оз тыдав юрси пытшсьыс, и ме ог тӧд, мый вӧчсьӧ сылӧн чужӧм вылын. Гӧлӧсыс тай дзикӧдз вежсис-а.

— Воклӧн усьӧмыс ёна небзьӧдіс батьӧӧс, друг висьӧдчыны сійӧ пондіс. Ӧні ньӧти асьсӧ кутны оз вермы... Мыйкӧ кӧ не сы ног — пырысь-пыр и этшсьыс петӧ... Ме гортын паныд кыв ог нин шулы сылы...

Со кыдз вӧлӧма... А ме сералі старик вылас, чащаӧд котрӧдлі сійӧс...

Сьӧлӧмӧй нӧйтчӧ менам, ме полігтырйи вевття аслам киӧн Диналысь пӧсь кияссӧ. Сійӧ виччысьтӧмысла дрӧгнитӧ, но оз нетшышт кияссӧ; и ми вель дыр тадзи чӧла пукалам — войнаӧн дойдӧм челядь, кодъяс друг казялісны, мый, сьӧкыд кадыс вылӧ видзӧдтӧг, тшӧтш и на пытшкын пондісны ловзьыны томлунлӧн виртӧ ӧзтысь вынъяс.

Ме колльӧді Динаӧс горт дінӧдзыс. Батьыскӧд найӧ олісны Ыбын-ю мӧдарын, важ посёлокса ичӧтик керкаын. Миянладорын жӧ вӧліны выльджык, кузь баракъяс, столӧвӧй, пекарня да контора, кодлӧн вевт вылын ӧні, тӧлыся югыд войнад, ясыда еджвидзис сюмӧдысь шӧралӧм ыджыд лыдпас — «86», татчӧс кварталлӧн номерыс.

Вӧлі лӧнь. Тыр тӧлысьлӧн кельыд югӧрыс ойдӧдӧма и шойччысь посёлоксӧ, и узьысь вӧрсӧ, гӧгӧр быттьӧ мойдын кодь. Шондіа луннад небзьыштлӧм бӧрын ывлаыс удитӧма нин топыда кынмыны, и чарӧмыс лэптіс миянӧс, кокньыд йӧзтӧ. Миянлы лӧсьыд вӧлі вӧйласьтӧг мунны шыльыд чарӧм вывтіыс орччӧн, туйтӧг; а нӧшта лӧсьыдджык вӧлі кывны кутчысьӧм кияс пыр ӧта-мӧднымлысь вир пессьӧмнымӧс.

Ыбын юыс таті, пос дортіыс, тӧвбыд абу и кынмылӧма, буракӧ, ключьяс петӧны, и ми мыйкӧ дыра кывзыштім варов валысь сялькӧдчӧмсӧ да видзӧдім сьӧд йирӧ вӧйӧм югыд кодзувъяс вылӧ.

Ми кыкнанным вӧлім шемӧсмӧмаӧсь виччысьтӧм шудсьыным, да, вӧй ыжъяс моз, эгӧ тӧдӧй, мый колӧ вӧчны татшӧм здукъясас.

Ӧшинь улас ме, смелмӧдчи да, кужтӧг окышті Диналысь тіралысь вом доръяссӧ. И пыр жӧ став вир-яйӧн кылі, кыдзи сійӧ ыпнитіс-ӧзйис, а сэсся тэрыба мынтӧдчис менам сывъясысь да пырис гортас.

Ме и ачым ӧзйи жар биӧ веськалӧм сирӧд чаг моз да понді яра сотчыны. И сэтшӧм лӧсьыд лои меным! Лолӧй ыпъялӧ... И код быттьӧ ме... И быгыд тӧлысьӧдзыс окота чеччыштны... Вочаасис кӧ эськӧ ӧні меным Яков, ме эськӧ и сійӧс, заразаӧс, окышті.

8

Сёйӧм-юӧм кузя ӧні ме олі эг нин сэтшӧм омӧля. Дерт, шуам, кило няньыд быдмысь мортыдлы кизьӧриник вӧлӧганад озджык жӧ тырмышт, но и тшыглы он жӧ нин кув сыысь. Лукабанядорын ёна дзескыдджык вӧлі... А сэсся ӧд и войналӧн помыс нин тыдаліс. Тайӧ медъёна ышӧдіс миянӧс: чайтсис, мый Победа бӧрын дзик ставыс вежсьӧ, олӧмыс шудаысь-шудаӧн лоӧ. А сэтчӧдзтӧ кыдзкӧ-мыйкӧ позьӧ нин терпитны.

Сьӧм менам вӧлі жӧ — ӧд ӧні удждонӧй лои нин квайтсё шайт тӧлысьнас. А кытчӧ сійӧс ёнасӧ видзан? Кило нянь вылад да столӧвӧйса шыд-рок вылад зэв этша мунӧ.

Но ӧтчыд ме прамӧя валниті-лэдзи «лишнӧй» сьӧмӧс. И сэки вӧлись гӧгӧрвои, мый некутшӧм сійӧ абу лишнӧй. Кор тай зептыд тыртӧм лоӧ, сэки небось ӧдйӧ гӧгӧрвоан...

Рытын пыри ме баракӧ, а сэні пӧрӧдчысь мужикъяс очкоысь ворсӧны. Сконас быдса чукӧр дасаяс и весигтӧ гӧрд комынаяс ӧкмывлӧны. Видзӧдышті, кыдзи татшӧм чукӧръяссӧ то ӧти, то мӧд тіралысь киясӧн курыштавлӧны асланьыс. И сэки казялі: вӧлӧмкӧ, интереснӧ видзӧдны картіасьысьяс вылад: ӧд сэтшӧма вежласьӧны налӧн чужӧмъясыс — то пемдывлӧны, то югдывлӧны, быттьӧ кино видзӧдан.

Медыджыд сьӧм чукӧрыс вӧлі Юлий Шварц водзын. Скон босьтӧм бӧрын сійӧ тэрмасьтӧг шыльӧдлывліс вӧсни чуньяса кияснас чукрасьӧм витаяс да дасаяс да лӧсьыдіника тэчлывліс стопаӧ — гырысьджыкъяссӧ уліӧ, посниджыкъяссӧ выліӧ. Веськыд ныра да джуджыд кымӧса чужӧмыс сылӧн, сук чай рӧма синъясыс и ыпъялісны. И ме весиг думышті: гашкӧ, мися, Юлийыс олӧмас медъёна радейтӧ картіасьны? Сэки медъёна бурмылӧ сылӧн сьӧлӧмыс?

Коркӧя бӧрын ми сыкӧд ёнасӧ эг меліасьӧй. Налысь, гозъялысь, вӧр примитігъясӧ ме неӧтчыдысь паныдасьлі Юлийлӧн яр видзӧдласкӧд, и тайӧ видзӧдласъясыс ёна ыджыд бурсӧ меным эз вӧзйыны. Позис кӧ, сійӧ эськӧ менӧ, буракӧ, пырысь-пыр жӧ тшапнитіс голяӧд. Но сійӧ поліс Шура Рубакинысь, сійӧ, буракӧ, тӧдіс: мыйкӧ кӧ лоӧ мекӧд, начальник аддзас, кытысь колӧ корсьны мыжасӧ.

Сідз нин гусьӧникӧн сёрнитӧны вӧлі, мый тӧндзи, кор Юлийыс ветлӧдліс лӧз синмаӧн, сійӧс пӧвсалісны эз ёртъясыс, ни эз гӧтырыс, а Шура Рубакин. Ог тӧд, ачыс Шураыс меным эз висьтавлы та йылысь. Сӧмын тай, буракӧ, сійӧ лунъясас и эм, велӧдыштіс менӧ:

— Федя, коркӧ кӧ кодкӧ уськӧдчас тэ вылӧ, — эн повзьы. Мед кӧть пурта. Чужйы кок вож костас, и пуртыс усьӧ.

Ме сӧмын воча серӧктышті: мися, татшӧм велӧдӧмсяньыд да вӧчтӧдзыд коластыс ыджыдкодь.

Интереснӧ, кыдзи Юлийыс олӧ Маргаритаыскӧд ӧні, кор кывсис, мый гӧтырыслӧн воддза мужикыс ловъя?

Но со кодкӧ серам сорӧн шуис:

— Федялы талун телепит жӧ ворсыштны, но полӧ.

Меным эськӧ, кыдз мастер мортлы, ӧлӧдны мукӧдъясӧс деньгаӧн картіасьӧмсьыс, а менам, вильыш кычанлӧн моз, ыпнитіс сьӧлӧмӧй татшӧм шуӧмсьыд, да ме ыкпашитӧмӧн вочавидзи:

— Мыйысь мем повнысӧ! Сьӧмсӧ ачым на нажӧвита.

Пызан сайӧ пуксигӧн меным кутшӧмкӧ здукӧ усьліс тӧд вылӧ карса базар вылын коктӧм салдаткӧд сёрни, коді кӧсйис вузавны меным атласнӧй карті, но батьӧ усьӧм йылысь тӧдмаліс да эз вузав, — тайӧ казьтылӧмсьыс меным яндзимкодь лолі, но мӧд, ыджыдджык вын мырдысьӧн кыскис нин менӧ пызан сайӧ. «Ладнӧ, ӧтчыд ворса, сэсся и — пом!» — зіли ме лӧньӧдны яндысьӧмӧс.

Сиктын ми, зонкаяс, ворслывлім жӧ очкосьыд, истӧг вылӧ да посни деньга вылӧ. Но ӧнія кодь ворсӧмсӧ ӧнӧдз ме эг на аддзыв — мед сконсӧ заводитісны витаысь либӧ дасаысь.

Кор ме лои скон вӧдитысьнас, ӧтчыдысьӧн вои витсё шайт. Витсё! Да нӧшта зептын вӧлі квайтсё. Ӧти здукӧн ме озырми! Ӧти здукӧн пӧшти тӧлысся удждон вои! Окота лои, кытчӧдз абу на сёр, усйысьны татысь. Но вӧлі и яндзим пышйыны сэтшӧм кокниа воӧм сьӧмнас; мушкетёръяс сідзисӧ оз вӧчлыны — мед эськӧ курыштны да и пышйыны... Ладнӧ, мися, пукышта на, шуда местаӧ тай веськавсьӧма, абу, буракӧ, увъяс вылӧ. Воӧма вылас кӧть ворсышта...

Ме понді ворсны смелджыка, унджыкӧн коравны сконсьыс. Менам ыпъяліс сьӧлӧмӧй, ыззьӧм вежӧрӧй лӧсьӧдліс и лӧсьӧдліс ворсӧмӧс сё ногсӧн.

Кутшӧм пӧсь здукъяс вӧліны сэки! Кор тэ аслад муса туз вылӧ сконсьыс коран ставсӧ, мый сэні эм. Сэсся тіралысь кияснад ньӧжйӧникӧн босьтан выльӧн сетӧм картісӧ да пырысь-пырсӧ он на лысьт видлыны, мыйӧн козьналіс тэнӧ енмыс. Сетӧм картісӧ первой дзебан туз мышкад, сэсся вӧлись нин ньӧжйӧникӧн, пӧлялігтыр, пондан мыччӧдны сылысь синсӧ. И сэні кӧ «десятка», — тэ шудаа серӧктан да шлёчкан-восьтан ассьыд картіястӧ — очко!, а «король» кӧ, — тэныд окота лоӧ бӧрдны, сы вӧсна мый нӧшта кӧ босьтан ӧти карті, тэнад, кыдзи унджыкысьсӧ век артмылӧ, лоӧ перебор...

Кык часӧн ме ворсси став сьӧмӧс — и воӧмасӧ, и ассьым. Зепъясӧй лоины кушӧсь, кыдзи баракса войтырлӧн рачьясыс ужнайтӧм бӧрын.

Унджык сьӧмӧй менам вуджис Юлий Шварцлӧн чукӧрӧ, коді ӧні лои кирпичысь нин кызджыкӧн. Менам лӧгӧй пуис-петіс сы вылӧ, но мый вӧчан! Он кӧ куж ворснытӧ, эн пуксьы... И код лешакыс тэныд тшӧктіс ворснысӧ!

Баракысь петігӧн Юлийыс друг наяна шуис:

— Кӧсъян кӧ, верма бӧр сетны, ворссьӧматӧ.

Быттьӧ и сідз-тадз шуис, веськодьпырысь. Но менам весиг син водзӧй пемдыліс: со ӧд, мися, пежыд, бара на кӧсйӧ ньӧбны менӧ. Но вочавидзи ме сылы кыдз верми веськодьпырысь жӧ:

— Мыйла нӧ... Меным оз ков. Ворссьӧма кӧ, сідзкӧ, абу нин менам.

Меным вӧлі шог и зывӧк. Ачым аслым ме кажитчи медлёк да медпеж мортнас. Ӧд тайӧ сьӧм вылас, гашкӧ, и позис кутшӧмкӧ матерйӧ судзӧдны вокъяслы донаджык донысь. Либӧ мӧдӧдны налы, да кодлыськӧ йӧв ли мый ли кӧть ньӧбисны! А ме койышті понлы вомас.

Сэсся мый вылӧ ме ӧні понда сёйнысӧ? Кодлыськӧ ковмас удждысьны али мый? А мый шуасны йӧзыс, кывсяс да? Со пӧ, картіасьӧ, а сэсся, петӧма да удждысьӧ. Ыстісны жӧ пӧ миянлы мастерӧс!

А Шура Рубакин мый шуас? Бур мортӧс моз меліаліс-сибӧдіс ас дінас, а ме мый вӧча? Вермас на и директор кывлыны... Окма!.. Не пуксьыны эськӧ пызан саяс, и ставыс бур вӧлі... Мыйся нӧ морт ме!..

А Дина? — нӧшта ёнджыка повзи ме. — Со пӧ тай тэ кутшӧм вӧлӧмыд: тӧндзи усьтӧдзыд юин, а ӧні сы мында сьӧм ворссьӧмыд. Ёна и колӧ сылы татшӧмыд.

Аски асывнас ме эг и ветлы столӧвӧйӧ — куш зепнад он мун. Пузьӧді чай да сола няньӧн юи пӧсь васӧ (нёльсё грамм сакарыд тӧлысь кежлад меным оз жӧ тырмыв).

Сэсся, мед асывсянь не паныдасьны начальниккӧд, водза-водз котӧрті вӧрӧ.

Медводз вои Казимир Бордзиловский дорӧ — мися, гоз-мӧд пу пӧрӧда мортыслы да чер-пилаӧн уджалігас ог-ӧ бара палялышт сьӧлӧмӧс йирысь думъясысь. Казимир немтор эз юась, сӧмын ышловзьылӧ. Буракӧ, кор сылы усьлӧ тӧд вылас менам тӧрытъя ворсӧмӧй.

«Гашкӧ, сылысь удждывны сьӧмсӧ? — друг мӧвпышті пилитчигмоз. — Мездылас, гашкӧ... Ачым ӧд сылы не этша жӧ нин бурсӧ кери...».

Но меным абу лӧсьыд юавнысӧ: думыштас нӧшта, мый ме деньга вылӧ тадзи отсася сылы. А ачыс сійӧ оз вӧзйы. Вӧзйис кӧ, ме эськӧ ӧдвакӧ пыксьыны понді! Менам весиг лӧг пондыліс петны: мый нӧ, мися, чӧв олан, эн ӧмӧй аддзыв, кыдзи тӧрыт менӧ, сюмӧдӧс моз, кулисны, чериӧс моз сьӧмйисны. А, гашкӧ, Казимирыс чайтӧ, мый менам, вольпась улын, мешӧкын, миллион куйлӧ? Ладнӧ, мед думайтӧ!..

Оз, талун, буракӧ, некутшӧм удж оз вермы мездыны менӧ курыд думъясысь!

Паськыд тошка Тэрыб Ӧльӧш мичаа сотӧма став увсӧ, пасекаас гумла вылын моз сӧстӧм лоӧма, керъяссӧ быглялӧма-чукӧртӧма, шӧрас паськыд юков вӧчӧма — мед бура позис пырны вӧла доддьӧн. Босьтчас кӧ, кужӧ старикыд уджавнытӧ!

— Верман талун жӧ пыртны вӧвъястӧ, Педӧр, — паськыд тошсӧ малалігтыр бурӧн шуис Тэрыб Ӧльӧш, быттьӧ абу и скӧрмылӧма ме вылӧ. Вунӧдӧма нин зыксьӧмнымӧс, али Дина тшӧтш мыйкӧ шуис сылы?

— Лӧсьыда и вӧчӧмыд, — сьӧлӧмсянь ошкышті ме. — Мукӧдъясыд тадзи оз зоръявны-чукӧртны керъястӧ; кытчӧ ляскысяс пуыс, сэні и куйлӧ.

— Сы вӧсна мый оз думайтны вӧвъяс йылысь! — скӧрмыштіс старик. — Этайӧ чер пу судтаыс коньӧр ямщикъяс йылысь ни... — Некымынысь тэрыба кызӧктыштіс да содтіс: — Да ӧд сэсся, Педӧр, пӧрӧдчысьясыд тай коньӧр кодьӧсь жӧ. Менам аслам эбӧсӧй дзикӧдз бырӧма, ӧдва кокӧс перъя лым пытшсьыс, быд увйӧ крукася. Копыртча да, синъясын виж гӧгыльяс лэбалӧны. Пӧрысьма ли мый ли...

Орчча пасекаын пӧрӧдчисны кык нывбаба — Фрося да Амелия; кыкнанныс ар комын гӧгӧраӧсь, кызіникӧсь, он шу найӧс тшыгӧма олысьясӧн, картупель да кӧза йӧв кыкнанныслӧн вӧлі.

Фрося да Амелия пӧшти век тыртісны норманысӧ. Но менӧ кыдзкӧ эзджык кыскы на дінӧ; примита вӧрнысӧ и бӧр муна. Гашкӧ, сёрнитӧмджыкӧсь вӧлісны, да сы понда?

Кыдзкӧ ӧтчыд Фросяыс весиг шуис меным шмонитӧм сорӧн:

— Федя мукӧдыслы век отсасьӧ, а миянлы небось ӧти пу оз пӧрӧд.

Ме сэки немтор эг шу, но дӧзмыштікодь: мися, ме эг на медасьлы тіянлы отсасьысь вылас! Дай некодлы эг медасьлы...

Но век жӧ, мукӧд дінас меным нимкодь вӧлі сӧнъясӧс песыштны. Шуам, Марина Кириковаяс дінын. Гашкӧ, окота вӧлі татшӧм ногӧн кажитчыштны мича да шань нывбабалы? Ошйысьыштны сы водзын мужичӧй удаллунӧн? А, гашкӧ, и окота вӧлі кывзыны сылысь гажа да лэчыд сёрнияссӧ... Сералыштны ӧтлаын... Код тӧдас... Дас квайт арӧснад тай он на ёна тӧд, мый тэныд колӧ...

Кор ме примиті нин медбӧръя керъяс, Фрося йӧжгылясьыштіс ме дінын, сэсся мыччис мыйкӧ меным да вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис:

— Федя, тайӧ тэныд...

Ме, немтор думайттӧг на, босьті, видзӧдлі, и пырысь-пыр жӧ емӧн моз чунгис морӧсӧ.

Менам киын вӧлі кык гӧрд комына. Ирис кампет ыдждаӧдз куснялӧмаӧсь да лапыдмытӧдзыс нин пӧжсьӧмаӧсь Фросялӧн кабырын.

— Меным оз ков, мый тэ!.. — ме дзикӧдз шӧйӧвоши, сулала киӧс нюжӧдӧмӧн, ог лысьт матыстны, быттьӧ сэтчӧ взрывчатка друг веськаліс.

— Босьт, босьт, Федя! — бурӧн вӧзйӧ Фрося, а ачыс ылыстчыштӧ. — Миян некытчӧ жӧ воштыны деньгасӧ, а тэнӧ пӧ ускӧттьӧ суӧма. Босьт, босьт...

Ме падмӧмӧн сулала, лолӧй арся лун моз дзикӧдз гудыртчис. Окота горӧдны: оз ков меным тіян деньгаыд! А мортыс кӧ бурысь вӧзйӧ, жаляддза кӧ мездыны кӧсйӧ менӧ? Гашкӧ, весиг и тӧдӧ нин, мый асывнас ме эг ветлы столӧвӧйӧ... А мездыны кӧ кӧсйӧ, мыйла сэтшӧма нямралӧма, мыйла сідзи кыйкъялӧ, быттьӧ полӧ кодыськӧ?.. А, гашкӧ, сійӧ первойысь на тадзи бурторсӧ вӧчӧ, оз на куж?.. А, гашкӧ, первойысь на взятка сетӧ?

Дӧбелькиӧдз ме дзугси, ог тӧд, мый вӧчны...

Сэсся и шуи, синмӧс дзебӧмӧн:

— Босьтла, инӧ, удждонӧдз... Аттьӧ...

— Петлӧ — «удждонӧдз», — дзикӧдз збоймис Фрося. — Ыджыд тай деньга — кык комынаыд! Дзикӧдз вылӧ босьт...

Сэсся ме лунтыр новлӧдлі зептын тайӧ взрывчаткасӧ! И лунтырнад сійӧ ветьӧкӧдз бонзьӧдіс менсьым сідз нин шӧйӧвошӧм лолӧс. Мыйсӧ сӧмын ме эг думайт!

И кымын водзӧ вийси-песси, сымын ёнджыка пондіс чайтсьыны, мый эз бур сьӧлӧмӧн найӧ тадзисӧ вӧчны. А сетісны сэтшӧм думӧн, мед тайӧн «мавтыштны» менӧ?.. Ӧд мастерыд, кӧсъяс кӧ, унатор вермас вӧчны. Шуам, бурджык вӧрӧ сувтӧдны пӧрӧдчыны. Либӧ гырысь вӧр посньыдджыкӧн шуны — сэки нормаыд тӧдчымӧн чинӧ; козъя вӧрын ёна чинӧ и...

Сідзкӧ нӧ та понда и сетісны меным? И асьныс чайтӧны, мый ме буретш татшӧм ногӧн и босьті налысь комынаяссӧ? Взятка пыдди? И ӧнісянь пондасны виччысьны, мый ме вӧча налы кутшӧмкӧ «буртор»?

Сэсся ме пытшкын кодкӧ быттьӧ шуӧ: «Аддзӧма тай мый вӧсна вийсьыны! Кык комына вылад карса базар вылын весиг тупӧсь нянь оз шед... Мукӧдыс пӧ тай нӧ ыж тушаяс тадзи босьтӧны и то нинӧм!»

Но ӧд кӧть мыйта — всё равно взятка! Всё равно ме киӧс пежӧсьті! Кыдзи нӧ ӧні ме бур йӧз вылас понда видзӧдны?.. И мый эськӧ батьӧ шуис меным таысь? Сійӧ тай, войнаыс лои да, муніс сэтчӧ и усис. Эз калымась, эз дзебсясь пуляысь... И мамӧ эз веглясь, калым вылӧ эз жӧ корсь аслыс кокньыдджыкин. Висис, а век уджаліс, кувтӧдзыс уджаліс...

Висьталі нин тай, абу кокни кыскавны зептад взрывчаткатӧ.

Пажын бӧрын ме бӧр муні гортӧ да, гӧрдӧдліг и едждӧдлігтыр, висьталі начальниклы аслам картіасьӧм йылысь. Сэсся кори удждывны мыйтакӧ сьӧм.

— Бур, мый ме дінӧ воин, — шуис Шура. Перйис зепсьыс сё шайт, сетіс меным. — На, пӧлучкаӧдзыд кыдзкӧ-мыйкӧ олан. Унджыксӧ ог вермы, аслам семья. А накӧд, грекӧвӧйтысьяскӧд, тэ, Федя, эн ворс сэсся, быдторыс вермас лоны. Ёна нин кӧ окота лоӧ ворснытӧ, висьтав меным. Ми тэкӧд печикысь ворсам, видзӧдлам, кодлӧн кымӧсным ёнджык.

Рытнас ме куснялӧм кык комынасӧ, кодъяс лунтыртӧ менам зептын олігӧн нӧшта нин топалісны-лапыдмисны, бӧр сеті Фросялы. Мися, аслам сьӧмыс лои: леспромхозса ӧти ёрт уджйӧза вӧлі да, талун пыртіс.

Фрося ме моз жӧ эз тӧд, кытчӧ воштыны синъястӧ.

9

А сэсся лоис сэтшӧмтор, мыйысь ме водзысяньыс медъёна полі.

Ӧти асылӧ миян пӧрӧдчысь войтыр эз петны удж вылӧ. Ме пыри мужикъяслӧн баракӧ, а сэні — коді лӧня куйлӧ крӧвать вылын, коді дӧмсьӧ, коді сёрмӧмӧн пусьӧ.

А водзвыв нин вӧлі шуӧма, мый март тӧлысь — ударнӧй, колӧ уджавны шойччан лунъястӧг. Да и тулысыс регыд талявны пондас, он небось кыскась ёна сылігад, кор туйыд небзяс да вӧйтавны пондас. Ӧні жӧ, кын дырйиыс, колӧ зэвтчыштлыны-а. А сэсся вӧлись нин шойччыны. Кор шоръяс кутасны бузгыны.

А йӧз со баракынӧсь.

— Войтыр, ті нӧ мый вӧчанныд? Мыйла ягас онӧ мунӧй? — юася ме, а аслам сьӧлӧмӧй чеччӧ.

Некод оз шыась воча. И некод быттьӧ оз видзӧд ме вылӧ. Пасьтасьны некод оз тэрмась ни.

— Войтыр, вай эн йӧйталӧй! — кевмыся ме ӧта-мӧд вылысь синъясӧс вешталіг. — Таысь ӧд тіянлы бурыс оз ло... Судӧ вермасны сетны, йӧршитасны кытчӧ колӧ и оз ков...

Некод быттьӧ оз и кыв менӧ. Ме дзикӧдз падми и ог тӧд, мый вӧчны. Котӧртны начальник дорӧ? Сійӧ, буракӧ, немтор на оз тӧд... Тайӧяс сӧмын эз петны, али мукӧдъясыс тшӧтш?

Матыстчи Казимир Бордзиловский дінӧ, сійӧ гатшӧн куйлӧ крӧвать вылас, а гырысь лыяса чужӧмыс висьталӧ, мый дӧбелькиӧдз нин мудзӧма мортыс да мый шоныд вольпасьын нинӧм вӧчтӧг тадзи куйлӧмыс ӧні сылы — олӧмас меддонатор. Ме эськӧ и гӧгӧрвоа тайӧс, но меным быть колӧ ыстыны сійӧс вӧрӧ.

— Эг чайтлы ме, Казимир, мый тэ тадзи кӧмӧдан менӧ. — Ме думысь янӧдӧмӧн кӧсъя ызйӧдны-вӧрзьӧдны сійӧс. — Мыйла нӧ ягас он мун?

Сылӧн жугыля нюкырмуніс чужӧмыс, шуис ме вылӧ видзӧдтӧг:

— Як вси, так и я...

— Сідзкӧ, он мун?

— Вси пийдут, и я пийду...

А «вси» чӧв олӧны. Буракӧ, татшӧмторсьыс ме и полі медъёнасӧ, кор директор индіс менӧ мастернас. Этша на менам вынӧй, мед эськӧ татшӧм йӧзсӧ кыпӧдны. Ӧні ме тайӧс зэв бура гӧгӧрвои, и сэтшӧм шог меным лои...

Сэки шыасис орчча крӧватьвывса зон, зэв тешкодь сылӧн овыс — Пробка. Сылы ар кызь вит, сьӧд кудриа юра ачыс, ыкша чужӧма. Эз кажитчыв меным тайӧ Пробкаыс.

— Ӧтчыд кӧть сет шойччыштны мортыслы! — шуис Пробка; сійӧ мыйлакӧ эз ас йывсьыс понды сёрнитны. — Аддзан, лы-сьӧмыс нин гуля-голякылӧ шкелетлӧн моз, регыд дзикӧдз киссяс.

Видзӧда, тшӧтш и мукӧдъяс матыстчисны миян дінӧ, кытшалісны, пондісны шуасьны:

— Ӧти выходнӧйтӧ кӧть и шойччам, Федя, оз на Россияыд ор сыысь. А ми вермам ньӧмдыны.

— Он ӧмӧй аддзы, мастер, вуджӧр кодьӧсь ветлӧдлам, куш ӧти мунӧм вылас вынным оз тырмы.

— Колӧ жӧ гӧгӧрвоны тайӧс...

— Война помасьӧмсӧ миянлы тшӧтш жӧ ловйӧн окота аддзывны, Федя.

Ме дзикӧдз шӧйӧвоши татшӧмторсьыд. Видзӧда тошсялӧм зумыш чужӧмъяс вылӧ, быттьӧ гуран пыдӧсъяссянь кымрасьысь синъяс вылӧ, и жальӧсь меным найӧ, и полышта ме наысь...

— Ставыс тайӧ, войтыр, гашкӧ и сідз, — зіля на ӧлӧдны ме. — Но талун кӧ онӧ петӧй удж вылӧ, тіян пиысь унаӧнлы оз жӧ ло бурыс... Пондасны корсьны нырщикъясӧс, юрнуӧдысьясӧс... Вай кыдзкӧ сытӧг нин... Вай кыдзкӧ-мыйкӧ бур ногӧн вӧчам, шумтӧг-зыктӧг... Но, гашкӧ либӧ, мед кольччӧ сійӧ, коді дзикӧдз нин оз вермӧдчы. А мӧд лунӧ нӧшта кодъяскӧ шойччасны...

— Март помӧдз некутшӧм шойччӧм оз ло! Некодлы! — кыліс ӧдзӧс дорсянь тӧдса вӧсни гӧлӧс, коді ӧні вӧлі зэлалӧма оран выйӧдз.

И пырысь-пыр жӧ баракын лои шы ни тӧв, сӧмын кутіс кывны плита вылын пусьысь картупельлӧн варова ватшкӧмыс.

Шура воис, Рубакин.

А менам сьӧлӧмӧй нимкодьпырысь личмуніс тайӧ гӧлӧс шысьыс.

Начальник, чипанъяс вылӧ уськӧдчысь варыш моз, шуркнитіс-воис пызан дорӧ; изйысь лӧсйӧм кодь кос чужӧмыс быттьӧ нӧшта на чорзьӧма, пиньяссӧ ёна топӧдӧмлаыс пель бокъясас артмӧмаӧсь йӧгъяс.

— Март помӧдз! Тӧвся туй усьтӧдз! Некутшӧм шойччӧм оз ло! — выльысь шуис Шура Рубакин. — Туй усьӧм бӧрын быдӧнлы сета кык шойччан лун. А коді думыштіс талунъя «шойччӧмсӧ», коді военнӧй кадӧ нуӧдӧ йӧз пӧвстын саботаж, — сійӧс ми нальыштам... тойӧс моз! — И начальник пызан пӧв вылын паськыд гыжнас петкӧдліс, кыдзи тайӧс лоӧ вӧчӧма.

Ставӧн чӧв олісны. Начальник гӧгӧртӧдіс зэлыда читкыртӧм синъяснас зумыш войтырӧс да бытшкис видзӧдлассӧ крӧвать вылас лажыньтчӧм Казимир вылӧ.

— Бордзиловский, абу-ӧ тэ саботажникыс?! А?

— Мый ті, пан начальник! — повзис мӧдыс. — Ме абу!.. Ме йӧз мозыс жӧ... Як вси...

— Ак, як вси! Но, сідзкӧ, корсь катаникъястӧ! Вси пырысь-пыр пондасны кӧмасьны-пасьтасьны!

Но йӧз век на зумыша зуйвидзисны; эз на вӧв помӧдз сывдӧма-небзьӧдӧма кӧдзыд лымсӧ, мед эськӧ письтісны шоръяс.

— А тэ, Пробка, мый виччысян? Мед тэныд торйӧн копыртчылісны пан-баронлы моз?

— Меным, начальник, оз ков ни копрасьӧм, ни горзӧм, — пикӧ воӧм кычан моз воча эрӧктыштіс мӧдыс.

— Оз кӧ ков, вӧч, мый тшӧктӧны!

— Народ шуис шойччыны, меным колӧ жӧ шойччыштны...

— А этайӧ тэныд оз ков?! — начальник друг шамыртіс шуйга кинас кельдӧдӧм Пробкаӧс быгалӧм гимнастёрка морӧсӧдыс, а нӧш кодь веськыд кулаксӧ матыстіс нырвом дорӧдзыс.

Ме повзи: мися, лӧсыштас кӧ ӧні, мукӧдыс вермасны вувзьысьны миян вылӧ. Ӧтарӧ-мӧдарӧ дзоръялігтыр ме сетчышті Шура дінӧ, ме вӧлі дась помӧдз дорйыны сійӧс...

— Народ! — мый вынсьыс горӧдіс Шура веськыда чужӧмас Пробкалы. — Народ, шуан? Народыс, сюрс сӧтана мать, ставсӧ сетӧ! Медбӧръясӧ сетӧ!.. Народыс, гад тэ омӧлик, фронт вылын ловсӧ пуктӧ! Олӧмсӧ сетӧ! Вирӧн ойдӧма... Со кӧні народыс! Гӧгӧрвоан тайӧс тэ али он, гад омӧлик? — Шура вынӧн и зывӧкпырысь йӧткыштіс Пробкаӧс морӧсӧдыс кутысь кинас, мӧдыс, дзик пробка моз и эм, лэбовтіс кодлӧнкӧ крӧвать вылӧ. — Киӧс абу окота пежӧсьтыны, а то эськӧ петкӧдлі ме тэныд — «народ!».

Гӧгӧр зумыша чӧв олісны.

— Но, коді ещӧ кӧсйӧ народ йывсьыс сёрнитны? — Рубакин бергӧдчис мукӧдыс дінӧ. — Вунӧдінныд ті, кутшӧм кадӧ пӧжанныд мышнытӧ тылын? Да-а? Сідзкӧ, ме тіянлы казьтышта! А ноко, весасьӧй ме водзысь, к чёртовой матери! Дзикӧдз ышминныд тані, гад чукӧр! Лӧнинас да шоныдінас. А мый нӧ! — бомбаяс оз гылавны юр выланыд. Йизьӧм окопъясын оз ков туплясьны ни. Ки ни кок оз пазйысь разрывнӧй пуляясысь, вир оз киссьы ни... Рыт и асыв пӧсь сёян. Кӧнкӧ небось радланныд: мед пӧ сэні, фронт вылас, йӧйяс нырӧны ӧта-мӧднысӧ, а ми тані кыдзкӧ-мыйкӧ виччысям нин война помсӧ. Лунтырнад пӧ кер нёль-ӧ-виттӧ кыдзкӧ-мыйкӧ шлёчкам жӧ. А сэсся быд выходнӧйӧ пондам шойччыны... Сідзи али мый?!

Бӧръя кывъяссӧ начальник шуис лӧня моз, но тайӧ вӧлі гыма бушковкостса лӧньлун, кор тай ывлаыс здук-мӧд кежлӧ быттьӧ тшӧкмунлӧ, а сэсся и пондӧ гымавны-йиркавны му тіравтӧдз. Шура друг швачкис кулакнас пызан пӧвйӧ, пань-бекар зиль-зёльмуні, кымынкӧ рач клёнӧдчигтыр усисны джоджӧ. — Оз ло тіян ног! — чилӧстіс сэсся начальник. — Кыланныд?! Мед ӧні жӧ вӧлі мунӧма ягӧ! Ставныдлӧн! Онӧ кӧ мунӧй, ме... ме жугла бараксьыд став ӧшиньястӧ, мед гегданныд тӧрӧканъяс моз... А бӧртинас сэсся видзӧдлам, коді прав лоӧ. Аслам усьӧм ёртъяс нимсянь шуа, ме вӧча тайӧс, он кӧ ті ӧні жӧ мунӧй уджавны... Но, кодлы шуӧма?!

Но шоръяс нин письтісны: шойччыны лӧсьӧдчылӧм зумыш йӧз пондісны нин корсявны пач гӧгӧрысь нянь нажӧвитан катаникъяссӧ да гачьяссӧ.

Баракысь петӧм бӧрын ёна и донаӧн да мусаӧн кажитчис меным асъя югыдӧн тырӧм ывлаыс, быттьӧ адысь мыні. Сэтшӧм гажа асыв вӧлӧма ывлаас...

Начальник ӧдӧба шалсйис-восьлаліс, эз на жӧ вӧв ыркалӧма:

— Паразит чукӧр! Дась нянь сёйысьяс! — мургис сійӧ. — Бунт кыпӧдӧмаӧсь... Колӧма лӧсавны ставнысӧ!

Менӧ шогӧдӧ на баракса серпасъясысь, но ме, век жӧ, шуа начальниклы:

— Шура, он-ӧ тэ вывтіасьджык накӧд?

— Этайӧ паразитъясыскӧд?! — Сійӧ сувтіс. — Тэнӧ, заводитлін буравны да, ёна-ӧ кывзысисны?

— Гашкӧ эськӧ и кывзысисны...

— Виччысь, вомтӧ паськӧд да!

— Найӧ ӧд йӧз жӧ...

— Да — йӧз... Сӧмын унджыкӧныс на пиысь, вермисны кӧ, талун жӧ эськӧ орӧдісны тэа-меалысь горшнымӧс. И немтор накӧд чеченитчынысӧ... Чайтан, фронт йывсьыс ме налы сідз-тадз шуи, мед сӧмын мыйкӧ шуны? Эг бара, Федя! Быдтор, другӧ, позьӧ пыдӧсӧдзыс гӧгӧрвоны, позьӧ кӧ мыйкӧдкӧ ӧткодявны. Помнитан, ме тэныд висьтавлі оберст кутӧм йывсьыд? Но вот, сідзкӧ нин шуны: враг тылӧ тадзи ӧтчыд пыралӧмсӧ он веж став татчӧс ноксьӧмнас! Тэ, Федя, гӧгӧрво тайӧс, веськыда донъяв. Ставыс, мый тані вӧчсьӧ, фронтӧвӧй аршын серти кӧ муртавны, — тшаква...

— Гашкӧ и мукӧдыс на пиысь быдторсӧ жӧ нин аддзылісны, Шура. Гашкӧ и мукӧдыс абу нин сэтшӧм мыжаӧсь...

— Не мем, Федя, туясьны, коді мыжа да коді мыжтӧм. Ме абу следователь. Тэа-меалы колӧ план тыртны. И тырмас сэсся та йылысь. Точка! Тэ, бурджык, висьтав, петісны-ӧ удж вылӧ тэнад дамаясыд? Али тшӧтш корӧм-нуӧдӧм виччысьӧны?

— Ог тӧд... Час, ветла да видзӧдла. Менсьым Марина Кирикова сӧмын вӧзйысьліс...

— Мед не уджавны — вӧзйысьліс? И тэ, дерт, лэдзин? — тэрыба юаліс Шура.

— Лэдзи... Зэв уна пӧ дӧмсян-песласяныс чукӧрмӧма.

— Да тэ нӧ мый, Федя, йӧймин али мый?! Марина вылас жӧ ставыс видзӧдӧны — сійӧ кӧ эз мун, и мукӧдыс, тӧдӧмысь, гортас куткырвидзӧны!

— Да кыдз нӧ ме ог лэдз мортсӧ, кор сэтшӧма колӧ сылы! — горӧді ме. — Сійӧ ӧд оз крӧвать вылын черъявны вӧзйысь! Сылӧн ӧд кага — позьӧ жӧ гӧгӧрвоны... — менам пондіс кыптыны начальник дінӧ лӧглун. Сійӧ, буракӧ, казяліс тайӧс, кӧдзыда шуис:

— А, ноко, ветлам!

Кириковалӧн джодж пасьталаыс разӧдӧма пеславны дасьтӧм кӧлуй, плита вылас, тазйын, кӧлуй жӧ руасьӧ-шоналӧ. Ачыс Марина, вомгорулас сьылігтырйи, перъялӧ юрлӧс эжӧдъяс.

— Марина, лӧгась кӧть эн, а ковмас талун уджавны мунны, — пыригмоз небыда шуис начальник.

— Дерт, муна!.. — серӧктіс мӧдыс. — Он ӧмӧй аддзы, мый вӧчсьӧ. Кагалы али мый коля тайӧс ставсӧ? Али тэныд?.. Гашкӧ, тэ ачыд ме пыдди песлалан?

— Рытнас, удж бӧрад, помалан. А ӧні пасьтась и мун вӧрӧ, — чорзьӧдыштіс гӧлӧссӧ начальник. — Пачтӧ стӧрӧжика ваймӧдас.

— Некутшӧм вӧрӧ ме ог мун талун! — шуис Марина; сійӧ швачкис-пуктіс кияссӧ коскас да сувтіс миянлы воча. — Ме тӧрыт вӧзйыси Федялысь, водзвыв юаси. Да ӧд, Федя?

— Да... ме висьталі та йылысь начальниклы, — шуи ме, а аслам сьӧлӧмӧй сотчӧ яндзимысь да скӧрмӧмысь.

— Аддзан! — долыдмис Марина. — Мортыс висьталӧма, а тэ синтӧм гут моз лезитан. Вай ті, начальникъяс, кыдзкӧ-мыйкӧ асьныд нин ӧти кывйӧ воӧй. Менӧ талун эн вӧрӧдӧй, сетӧ бабаыслы няйтсӧ весавны, а то дзикӧдз тыри... Майтӧг буретш сетісны карточка вылӧ и... Кизьӧр сёй кодь эськӧ, но нинӧм, мыськалас...

— Всё равно ковмас мунны, — важ моз чорыдаліс начальник. — Луныс талун сэтшӧм — быдӧнлы колӧ уджавны. А то тэ вылӧ видзӧдӧмӧн и мукӧдъяс оз петны.

— Мед быдӧн ас вылас видзӧдӧ! — скӧрмыны жӧ пондіс Марина. — А ме шуи: ог мун, и — ог мун.

— Мунан!

— Ог!

— Сідзкӧ, ме гижа рапорт, мый тэ нуӧдін тані саботаж — кесйӧдлін быдса участокӧс не уджавны, — шуис начальник.

— Ме?! — Марина сыркмуніс, сьӧд синъясыс яра дзирдыштісны. — Мый тэ сӧран, Рубакин?! Мый нинӧм абусӧ лӧсьӧдлан? Чайтан, начальникӧдз кӧ воӧдчин, быд ногыс позьӧ дойдавны мужиктӧм бабаясӧс? То тэныд!.. — и Марина вайӧдліс начальниклы ныр водзас чургӧдӧм певъя кулаксӧ.

— Тэ верман кӧть мыйта петкӧдлыны кулактӧ, ме не сэтшӧмтор нин аддзылі!.. Пасьтась и мун вӧрӧ! Талун быдӧн пондас уджавны! Быдӧн!

— Да мый тэкӧд талун лоис, Рубакин?! — чирӧсті ме. — Маринасӧ ме лэдзи, мед ме мыжа. Вай ачым муна да пӧрӧдча талун сы пыдди!

— Ме ог кут тэнӧ: мун да пӧрӧдчы. Но не Марина пыдди, сійӧ ачыс петас, — мудзӧм гӧлӧсӧн шуис начальник.

— Тьпу! — ыджыда сьӧлыштіс Марина Рубакинлы кок улас. Мугов бандзибъясыс сылӧн ломзисны пӧсь вирӧн, сьӧд синъясас ыпъяліс лӧглун и дой. — Ладнӧ, муна ме, пӧрӧдча... — Сійӧ скӧрысь чужйис кок увсьыс сьӧд кӧлуй чукӧрсӧ. — Муна... Но тэ, Александр Павлович Рубакин, сибдӧм гӧлӧса петук, эн думайт, мый ме повзи тэысь, тэнад йӧй нога грӧзитчӧмсьыд... Ме, видзӧда да, ёна вежсьыны тэ пондін, начальникалігад... Омӧля пондін кывны йӧзлысь шогсӧ да вермытӧмсӧ... Толькӧ: давай-давай!.. Госсялыштін, буракӧ. Ме ӧд ставсӧ аддза!.. Ачыд нывъяскӧд ноксян... Маласян-окасян гӧтырыд вывті... Аслыд быдтор позьӧ вӧчны... А мукӧдыслы весиг выходнӧй лунӧ кагаыслысь паськӧмсӧ пеславны он лэдз... — Мариналӧн гӧлӧсыс джӧмдіс, и сійӧ бӧрддзис синваӧн.

Ме сэсся эг нин вермы кывзыны тайӧ сёрнисӧ; тшын-чадысь пышйысь морт моз, ме уськӧдчи ывлаӧ. А сэсся котӧрті пилоставняӧ, босьті лучкӧвӧй пила да чер и тэрыба мӧдӧдчи ягӧ.

А пикӧ воӧм лолӧй быттьӧ став вӧр-ва пасьталаыс горзіс:

«Да мед тіянӧс морыс лыяс ставнытӧ!!»

Ме мый вынысь кераси, пилитчи, а шызьӧм сьӧлӧмӧй некыдз эз вермы ӧвсьыны, вир-яйлӧн пессьӧм-нӧйтчӧмыс некыдз эз вермы лӧньӧдны ыпъялысь лолӧс.

Став йӧзыс лёкӧсь! — нӧйтчис менам вежӧрын. — Вӧльнӧй светыс ставнас лёкалӧ...

А Шура Рубакиныс нӧ тшӧтш али мый сэтшӧм?! А? Этатшӧм, герой кодь, мортыс? Мекӧд тай нӧ век на бурӧн вӧвлі!.. А талун мый керӧ? Маринаыскӧд эз жӧ позь сідзисӧ... Мед нин, шуам, мужикъяс вылас лёкаліс, но Марина вылас нӧ мыйла?

Али сідзи и колӧ? Гашкӧ ме, томыд да йӧйыд, ог на сяммы колана ногӧн гӧгӧрвоны олӧмсӧ? Ог вермы гӧгӧрвоны Рубакин мозыс? Сы вӧсна, мый эг вӧв фронт вылын, эг виав фашистъясӧс, ни менӧ эз лыйлыны разрывнӧй пуляӧн... Тадзи али мый?.. Таын али мый правдаыс?..

Недыр мысти орччӧн ноксьысь кыскасьысьяс дінын пондіс кывны начальниклӧн вӧсни гӧлӧсыс. Вӧлӧмкӧ, сійӧ воӧма жӧ вӧрӧ да босьтчӧма сӧвтны додьяс. Калисаӧс ыстӧма мӧд сӧвтчысь нывбаба дінӧ, а ачыс ӧтнас сувтӧма сы местаӧ.

Видзӧда, ыджыд зорйӧн бертӧ-чепӧстӧ додьсӧ мышсяньыс, ачыс пыкӧм лов шы сорыс меліа горӧдыштавлӧ вӧлыслы:

— Но, мила-ай! Оп-оп-оп! Но, босьтім!.. Но-но-но!.. Вӧрзис... Давай-давай!..

Муртса удитіс ӧти вӧла-доддяӧс мӧдӧдны, выль нин воӧ; босьтіс вӧлӧс домӧдыс, меліа ышӧдігтыр нуӧдіс пасекаӧдз. Ачыс шуркъялӧ-вӧрӧ том мегӧ моз, фуфайкасӧ пӧрччӧма. Горӧдыштавлӧ бертан зор кутысь ямщикыслы: «Вай, нылӧ, сюсьджыка! Шушунтӧ пӧрччыв, грекӧвӧйтысь!.. Сідзи бурджык...». Ачыс зорсӧ пӧшти оз и босьтлы, кияснас някралӧ, морӧснас пыкӧ. Татшӧм паськыд пельпомаыдлӧн выныд тырмӧ... И оз виччысь, кор ямщикыс гезнас кӧртавлас додьсӧ, ачыс пановтӧ сійӧс, тшӧтш зэлӧдӧ-кӧртавлӧ... А сэсся бара нин йӧткӧ сьӧкыд додьсӧ патрӧ мышсяньыс да меліа тшӧктӧ вӧлыслы: «Но, милай!.. Оп-оп-оп!..»

Вӧлаяслӧн коставлыштігӧн начальник кежаліс ме дінӧ. Ыззьӧма пӧсь уджсьыс, гигъялӧ-нюмъялӧ:

— Но, мый, Федя, даёшь стране угля?

— Да-а... — Меным абу на окота сёрнитны сыкӧд.

— Скӧрмӧм вывсьыд асьтӧ кӧть эн жӧ жугӧд, — шуис меліа еджыд лым вылӧ нырсӧ весаліг. — Аски мерниктӧ он вермы босьтны киад.

— Босьта...

А пажнайтігӧн лои шензьӧданатор: веськыда вӧрӧ вайисны сёян — ид шыдӧса рок да быдӧнлы кызкодь шӧрӧмӧн нянь. Некор на тадзсӧ эз вӧвлы, некутшӧм пажнайтігӧн.

Югдыштісны зумыш чужӧмъяс:

— Мый нӧ, Рубакин, водзвыв эн висьтав! Татшӧм сёян вылад дивъя уджавны, кӧть и выходнӧйӧ.

— А мый висьтавнысӧ, — воча сёрнитіс Рубакин. — Ме кӧсъя, мед эськӧ мортыс сьӧлӧмнас гӧгӧрвоис, мый колӧ уджавны, став вынсьыс. А не куш сӧмын сёян вӧсна... Гӧгӧрвоана?

Некод эз вочавидз Шуралы. Йӧз азыма сёйисны — коді кер вылын, коді мыр вылын, — кытчӧ суис виччысьтӧм пажыныс.

Сійӧ шойччан луннас лесопункт сетіс вӧрсӧ кызь вит кубометрӧн унджык мукӧд лунъяс серти. Рытнас звӧнитліс директор, юасис. Ме юӧрті сылы.

— Он-ӧ сӧрышт тэ, Мелехин? — оз эскы директор. — Он-ӧ содтав?

— Збыль, Иван Петрович, сідзи и эм. — Меным нимкодь, кӧть эськӧ кияс ӧдва кутӧны трубкасӧ, дай синъяс сідзи и куньсьӧны.

— А Рубакиныд кӧні? — юасьӧ директор.

— Гортас, куйлӧ.

— Но мед... Бур юӧр тэ висьталін меным, Мелехин, молодеч. Висьтав чолӧм Рубакиныдлы, мед шойччӧ.

Ме, дерт, висьталі Шураыслы. А сійӧ куйліс гортас кык лун на, серӧдаӧдз. Куйліс и сьӧласис тазйӧ вирӧн. Мыйкӧ вӧрзьӧма мортыдлӧн кынӧмас, кодӧс, кыдзи ми тӧдам нин, кырыштӧма немечлӧн разрывнӧй пуля.

10

Тадзи колис нелямын витӧд, войналӧн медбӧръя вося март. А сэсся вӧлі апрель... Шонді гӧграліс пыр вылітіджык да ёнджыка и ёнджыка сывдіс-топӧдіс вӧр-ва личкысь лымйӧс. Кыскасян туй куйӧдассис, омӧлик вӧвлӧн корпа моз лыбис, пондіс вӧйтавны. Доддьӧ шлёчкасны ӧти кер, и то вӧвъяс ӧдва кыскӧны. Унджык йӧзыс пондісны уджавны катище вылын, ва воссигкежлӧ лӧсьӧдчыны. Ме ёнджыкасӧ сэні жӧ вошласи. И ог шу, мый мырдысьӧн ме сэтчӧ ветлӧдлі.

Стрӧка сюрас да, пуксям вӧлі Динакӧд шондісянь шоналӧм, сир дукӧн ӧвтысь кер бунт вылӧ да нимкодьпырысь видзӧдам тасянь, джуджыд керӧссянь, ылӧдз тыдалысь мӧдлапӧвса парма вылӧ. Видзӧдам и кывзам таръясӧс, кодъяслы, миянлы моз жӧ, абу тырмӧма рыт-асылыс, да, видзӧд со, и луннас сьылӧны-кургӧны. Код тӧдас, мый йылысь кургӧны...

Ӧти татшӧм лунӧ миянӧ воис сплавса примитчысь. Кор висьталісны та йылысь, ёна и шогӧдіс менӧ. Сы вӧсна мый тайӧ войтырсьыс ме кодь вӧр лэдзысь мастер-десятникыс биысь моз повліс.

Сплавщикъяс миянлысь вӧрсӧ босьтлісны сідз шусяна «десятипроцентнӧй приёмкаӧн». Шуам, локтас татшӧм приёмщикыс лесопунктӧ, босьтас колана йӧзӧс и лэччӧ катище вылӧ. Ведомосьт серти бӧръяс любӧй бунт (мед сӧмын сэні вӧлі катищеса вӧрлӧн дасӧд пайыс) да тшӧктас выльысь гӧгльӧдлыны став керсӧ, и сэки ас ногыс выльысь примитас. Бунтас кӧ оз судзсьы, шуам, вит кубометр, сійӧ ыдждӧдас тайӧ лыдпассӧ дас пӧв. Сэсся кӧть мыйта оз судзсьы, всё равно дас пӧв ыдждӧдас.

Вермас лоны, мый катищеса десятниклӧн кийывсӧн уджалӧм вӧсна тайӧ вӧрыс веськаліс мӧд бунтӧ (кӧть эськӧ и нарошнӧ содталӧмъяс паныдасьлывлісны), но ӧд став бунтсӧ он гӧгляв выльысь. Кор ещӧ найӧс кыз лым улӧ личкӧма.

Тадзтӧ сдайтіг-примитчигӧн ӧтияс босьтлывлісны премияяс, весиг орденъяс, а мӧдъяс летитлывлісны удж вывсьыныс, весиг веськавлісны тюрмаӧдз.

Быть сэсся пов. Сплавнӧй мастеръястӧ аддзигӧн и не ме кодь зырымбедьясӧс шогӧдлывліс.

Мися, кужи-ӧ ме, ичӧт опыта мортыд, стӧча индыны керъясас сортсӧ? Эг-ӧ, мися, тӧдлытӧг лэптышт качествосӧ, мед бурджыка тырӧ делӧвӧй вӧр кузя планным? Ӧд татшӧм вӧрыс главнӧйыс...

Полышті ме и кер помыслысь кызтасӧ индӧм-пасйӧмысь. Ӧд тӧвнад вӧсньыдик веж кырсьыс кын керйыдлӧн пӧшти ӧткодь сьӧмӧсыскӧд, да унаысь тӧдлытӧг тшӧтш босьтсьӧ кызтаас. Колӧ эськӧ чинтавны сійӧс сэтысь... А мукӧддырйиыс, торйӧн нин первой лунъясас, ме, буракӧ, эг чинтав жаляддза: кор, шуам, эбӧссьыс петӧм, мерлина кодь омӧлик пӧрӧдчысь мый вынсьыс зільӧ тыртны норма, но некыдз оз вермы... Татшӧм здукъясас меным век кӧсйыссис, мед эськӧ керъясыс вӧліны кызджыкӧсь да кузьджыкӧсь, да та вӧсна кырсьыд, гашкӧ, и неӧтчыд тшӧтш босьтсис.

Сідзкӧ нӧ мый — чӧскӧ али мый сиася-шеда ӧні? Ас киӧн октӧм чӧскӧ?

Сплавнӧй мастертӧ начальник овмӧдӧма ме ордӧ, прӧст койка вылӧ. И кор удж вылысь воӧм бӧрын ме казялі сійӧс, сьӧлӧмӧй быттьӧ тап сувтліс морӧсын.

Тайӧ вӧлі великан кодь дядьӧ — ыджыд, паськыд и кыз; сійӧ пукаліс пызан сайын мелань мышкӧн, и — эскӧй кӧть эн! — пызанӧй сылӧн паськыд мыш сайсянь пӧшти эз и тыдав. Сувтіс — куш юрнас муртса пӧтӧлӧксӧ эз розьӧд.

— Но-с, видза олан, бурлак, — шуис войнаӧдзся племеннӧй ӧшлӧн букӧстӧм моз. — Эн дивит, мый кӧзяинлысь юасьтӧг пыри. Нимтӧны менӧ Африкан Африканычӧн. — И сійӧ нюжӧдіс мелань кер кодь кыз сойсӧ; а кор ме киаси сыкӧд, меным кажитчис, мый киӧй веськавліс изки костӧ.

Ме пыста тивӧстӧм моз висьталі жӧ ассьым нимӧс.

— Томӧн, томӧн воӧдчӧмыд мастерӧдз, — не то ошкана, не то дивитана шуис Африкан Африканович, и гӧлӧсыс сылӧн муркакыліс менам ичӧтик жырйын быттьӧ зэр бӧрын ылыстчысь гым. Ачыс копыртыштӧма гӧгрӧс куш юрсӧ увлань (буракӧ, мед бурджыка аддзыны менӧ) да юасяна видзӧдӧ негырысь лӧз синъяснас. — Но да ӧд кадыс тай сэтшӧм... Бурӧн-сямӧн кӧ, и том мортыд уна вермас керны... А тэ, со мый, бурлак, мед миянлы кадсӧ весьшӧрӧ не лотны, вайлы жӧ меным бунтӧвӧй ведомосьтъястӧ. Первой видзӧдла, кыдз-мый ті сійӧс нуӧданныд; сэсся тіянлысь лыдпасъястӧ ӧтластита бухгалтерияса даннӧйяскӧд. Мед ӧткодьӧсь вӧліны... Кыдз чайтан, лӧсяласны оз? А то ӧд тіян пӧвстын, вӧр пучӧйяс пӧвстын, эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс пыр зільӧны кӧмӧдны ми вокӧс. Но ме тӧвйӧм гут, куш киӧн он босьт менӧ... Но вот, талун тайӧс уджалам, а аски катище вылӧ мӧдам. Сідзи, Фёдор... а ӧвичыд нӧ кыдзи аслад?

— Кутшӧм на меным ӧвич... — яндысигтыр бара тивкниті ме.

— Но кыдз жӧ! — серӧктыштіс Африкан Африканович. — Быд мортлӧн эм ӧвичыс. А мӧд ногсӧ шуны тэнӧ меным оз позь — ӧд ми тэкӧд коллегаяс. Тэ ӧд ачыд он кут нимтыны менӧ Африкашкаӧн, а?

Кӧть кутшӧма эз вӧв зэлалӧма менам лолӧй, татшӧмтортӧ вежӧртӧмысь серамӧй петіс. Сэсся и висьталі: мися, Андреевич ме.

А сійӧ сэк кості зымкнитіс-лэптіс пызан вылӧ менам чемодан ыджда, едждӧдтӧдз ниртчӧм-вушйӧм доръяса кучик портфель, гольснитіс-восьтіс замоксӧ да медводз кыскис сэтысь... шомӧс вевт пасьта скӧвӧрӧда. Сё збыль — скӧвӧрӧда перйис! Ме сэтшӧма чуйми, мый пырис кӧ эськӧ миян дінӧ вывлань лэптӧм киа Гитлер, то ӧдвакӧ эськӧ ёнджыкатӧ верми нин чуймыны, сы вӧсна мый некытчӧ нин сэсся вӧлі чуймынысӧ.

— Вот мый, Федор Андреевич, — быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма, муркакыліс-сёрнитіс гӧсьтӧй, — тіян столӧвӧйӧ ме ог мун — ныастӧ панялӧмысь менам пӧрысь кынӧмӧй век кыпӧдӧ бунт... А сы пыдди тэ судзӧд меным неуна картупель; скӧвӧрӧда со дась, плитаыд эм жӧ и. Чай-сакар менам аслам жӧ, и пиньяс дасьӧсь... Но, мед енмыс отсалас тэныд, а сэк кості ме бунтӧвӧй ведомосьтъястӧ видзӧдла.

Ме лэчкысь мынӧм кӧч моз чепӧсйи аслам мастералан жырйысь. И тӧвзьышті контораӧ, начальник дінӧ. Чужӧмӧй, буракӧ, ёнакодь шемӧсмӧма вӧлі, сы вӧсна мый менӧ казялӧм бӧрын Шуралӧн пыдісянь видзӧдысь синъясыс вежсьыштлісны.

— Но, кыдз-мый сійӧ? — юаліс тӧждысяна.

— Буракӧ, топӧдас миянӧс... Ачыс сідзи и шуис: ме пӧ тӧвйӧм гут...

— Эн пов, — сьӧлӧм сетіс Шура. — Дерт, — гигант... Но ӧд сійӧ татчӧ эз миянкӧд тышкасьны лок... Ми эг содталӧй ни... Гашкӧ, и лишнӧй на петас вӧрным.

Сэсся меным син водзӧ сувтіс дядьӧлӧн портфельысь кыскӧм скӧвӧрӧдаыс да ӧні, повтӧг нин, зэв гораа серӧкті. И висьталі начальниклы.

Шура киксьыштіс жӧ, сэсся нёпмунӧм бандзибъяса чужӧмыс быттьӧ наянмыштіс.

— Картупель, шуан... Сэтшӧм добратӧ ми аддзам, мунам гортысь босьтам, миян чӧскыдджык столӧвӧйсяыд. — Мыйкӧ думайтыштіс, сэсся шуис: — Кывзы, Федя, квартальнӧй плантӧ вевтыртӧмысь тэа-меалы тшӧтш лоӧ пол-литраӧн спирт. Гашкӧ, ӧні босьтам ӧтисӧ да дознас воам Африкан Африканыч дінас?

— Мый тэ, абу лӧсьыд! — повзи ме. — Омӧльтор вермас думыштны.

— Ми ӧд сылы огӧ кутӧй мырдӧн кисьтавны вомас: юас кӧ — юас, а оз кӧ и — оз.

— Ме ог тӧд... Гашкӧ, инӧ сдайтӧм-примитӧм бӧрас...

— Ме жӧ шуа: тэа-меалы кык воӧ. Ӧтисӧ позьӧ ӧні чипнитны, а мӧдсӧ бӧртиас. Но ладнӧ, ме ачым ставсӧ ладмӧда. Та кузя ме тэысь мастерджык нин.

Картупель лои жаритӧма, и эз кушнас, а яй сорӧн. Чай пӧжсис плита вылын и. Ми буретш вӧлі кӧсъям пуксьыны Африкан Африкановичкӧд ужнайтны, и сэки пырис начальникным.

— О-о, тані тай русским духом пахнет, — долыда шуис Александр Павлович вӧсни гӧлӧснас да нимкодьпырысь ниртыштіс воча ки. — Кокӧй тай кузь на вӧлӧма.

— Куль кышӧдтӧ, ӧтлаын ужнайтам, — шуи ме яндысигтыр. Мен кажитчӧ, мый сплавнӧй мастер зэ-эв бура гӧгӧрвоӧ миянлысь мудеритӧмӧс.

Шура пӧрччис фуфайкасӧ, колис костюм кежсьыс. Морӧсас югъялӧ Краснӧй Знамя орден, шнич выль на быттьӧ. Зэв лӧсялӧ тайӧ сылы — костюмыс и орденыс. Матыстчис менам начальникӧй пызан дорӧ, перйис зепсьыс спирт доз, камгис-сувтӧдіс пызан вылӧ да кыпыда и кыдзкӧ зэв тӧдчана шуис:

— Братцы, сӧмын на телефон пыр юӧртісны: талун асывнас пӧ, водза-водз, Первой Белорусскӧй фронтлӧн войска пондӧмаӧсь наступайтны Берлин вылӧ, — шуис и веськӧдчис, быттьӧ «смирно» моз сувтіс.

Ме буретш сулалі пач водзын да медбӧръяысь бергӧдлі скӧвӧрӧда вылын чӧскыда руасьысь картупель. Татшӧмтортӧ кывлӧм бӧрын менам и картупельыд вуніс. Менам ставыс вуніс. Менам пондіс сӧмын тӧвйыв би моз ыпъявны-ворсны лолӧй, да эг и тӧдлы, кыдзи менам горӧдсис: «Ур-ра!»

— Ур-ра! — тшӧтш гымӧбтіс великан-мастер Шуралань воча воськовтігмоз. — Шуда юӧр тэ вайин, Александр Павлович! Ыджыд юӧр!

— Братцы, колӧ пасйыны тайӧ лунсӧ! — шуис Рубакин.

— Эм кӧ мыйӧн да эм кӧ кодкӧд, мыйла не пасйыны татшӧм лун, — шуис Африкан Африканович. И сыысь, мый багатыр оз тӧдтӧмась, меным нӧшта нин нимкодь лои.

Шура кисьталіс спиртсӧ: Африкан Африкановичлы — мича сера ыджыд чашкаӧ, меным — дрӧб тусьӧн дӧмӧм важ кружкаӧ, аслыс — стӧканӧ, мыйӧн и мерайталіс.

— Африкан Африканович, — шуи ме. — Ме зэв на ичӧт юысьыд; позьӧ кӧ, вай ме тіянлы кондышта ассьым.

— Да? — сійӧ яндысигтыр кыза мурӧстыштіс. — Сійӧтӧ бур, мый он пырӧдчы юӧмас, Андреич... Сӧмын кондысьӧмӧдз кӧ делӧыс воас, гашкӧ, и Александр Павловичлы тшӧтш.

— Тэ миян гӧсьт, Африкан Африканыч, — шуис начальник да вештыштіс стӧкансӧ. — И сэтшӧм лунӧ веськалін. Сэсся со и енмыс абу жмитуналӧма тэнӧ тэчигӧн, лы ни сьӧм абу жалитӧма — мед кӧть юрӧдзыд волас!

— Венінныд слаб характера морттӧ, конды, Андреич!

— Сорны абу ваӧн?

— Не-не! — изки пасьта кинас муртса эз вевттьы чашкасӧ. — Огӧ кутӧй тшыкӧдны добрасӧ.

И ми сутши-кетшиӧн сувтім — сэтшӧм жӧ разнӧйӧсь, кыдзи и киясын кутан дозъясыс; точкысим, и начальник шуӧ:

— Юам сы вӧсна, мед эськӧ миян вокъясным, кодъяс ӧні гындӧны фашистӧс медбӧръя позъяс, регыдджык джагӧдісны сійӧс. И мед этшаджыкӧн усисны миян.

— Да, юам та вӧсна! — шуис великан-мастер да гырыся ньылышталӧмӧн кымыньтіс вомас аслас ыджыд чашкаысь спиртсӧ; ньӧтчыд эз и пыдзыртчыв, позис чайтны, мый горш косьманінысь сӧстӧм ключ ва юӧ. Бӧртинас сӧмын чай гоз-мӧдысь чурснитіс.

Винасӧ юыштӧм бӧрын менам лолӧй нӧшта на ыззис, и ме быттьӧ понді кывны став военнӧй кинояслысь гым-йирксӧ, понді аддзыны «катюша» би ньӧвъяслысь дзижалысь ыпъялӧмсӧ, бомба нуысь самолётъяслысь жвиньгӧмсӧ. И ставыс шӧтӧ-зваркӧдӧ Берлин вылӧ — кисьтӧ, нырӧ, дзужалӧ... И мед! И мед! Такоскӧй! Став вирсьыс! Став синвасьыс! Став шогсьыс! Медбур йӧзлӧн му пасьтала сісьмысь лыясысь! Миянлысь челядьдыр талялӧмысь! Ставсьыс! Ставсьыс!..

— Бур орден тэ нажӧвитӧмыд фронт вылад, — кыла, сёрнитӧ Африкан Африканыч. — А ме кутшӧма вӧзйыси война вылас, но сідзи и эз босьтны...

— Висьӧм вӧсна? — гӧгӧрвоана юаліс Шура.

— Арлыдӧй кӧмӧдіс! Висьӧм вӧсна кӧ эськӧ ӧд мый! А то — пӧрысь пӧ.

— А кымын арӧс нӧ тіянлы, Африканыч? — юася ме.

— Ӧні сэсся сизимдаслань нин регыд матыстас.

— Но тай, — шенмуніс Шура. — А ме чайті, тэныд нелямын вит. Но, уна вылӧ, ветымын.

Великан-мастер мурӧктіс-серӧктіс, а сэсся нормыштӧмӧн шуис:

— Эн ышмав, Александр Павлович. Квайтымын вит таво тырас...

— Тэныд, буракӧ, сирӧд мырлы моз, кадыс оз мӧрччы.

— Небзьыны нин понді, коллега. Пӧрысь конда кодь лоны: ортсысянь кӧ видзӧдны — мыгӧрыс эм, а пытшкӧсыс — руш, гашкӧ и пес вылӧ нин оз туй.

— А том дырйиыд, кӧнкӧ, ён вӧвлін? — юася ме; ён йӧз йывсьыд меным век окота кывзыны.

— Оз позь норасьны, коллега, вӧлыштіс вынторыд, — шуӧ Африкан Африканович, гӧгрӧс юрсӧ мелань катовтӧмӧн. Матысяньыд чужӧм чукыръясыс сылӧн гырысьджыкӧсь кажитчӧны, кыз кучикыс — ёнджыка песӧмаӧн. Юасьны кӧ, мыйта, буракӧ, вермас висьтавны тайӧ мортыс!

— Вит пудъя гира вермылін лэптыны юр вылӧдзыд? — лов шыӧс кутӧмӧн юася ме.

— Гираяс эг лэптавлы, а кык сакар мешӧктӧ вӧлі петкӧда баржа вылысь, — сералӧ Африкан Африканович. — Пуд дас кык-дас куим сэні лоӧ... Йӧйтавлім ёна том дырйиыд, коллега. Ӧтчыд зонъяскӧд керка сруб дорын вензим, и ме лэптышті срубсӧ пельӧсӧдыс да сюйи сэтчӧ ёртлысь тулан ку шапкасӧ: сылы ковмис сэсся разьлыны срубсӧ... Но сэки коскӧ ёна жӧ сюйліс, весиг куйлытӧдз лои. Сідзкӧ, коллега, вывті ышмавнытӧ оз жӧ позь, кӧть и том дырйиыд... Дерт, сэсся, войнаясыд небзьӧдыштісны жӧ — За царя и Отечество, гражданскӧй. Кыкысь ранитчылі... Быдторыс жӧ сюрліс... Но ничево! Олыштам на, уджалыштам! Тіянлысь, вӧр пучӧйяслысь, не этша вир на тшыкӧдам! — и гылыда серӧктіс.

— А ме эськӧ, вӧлі кӧ тіян местаын, борецӧ муні! — пӧся шуа ме. — Поддубный кодьӧн эськӧ вӧлін!

— Тышкасьӧм-вермасьӧмысь менам гажӧй оз быр, коллега. Меным ёнджыка окота вӧлі лоны сьылысьӧн.

— Сьылысьӧн? — менӧ падмӧдӧ-жугыльтӧ татшӧмторыд.

— Да, коллега. Ме чайта, сьылӧмыд зэ-эв буртор! Зэв пыдди пуктана удж. Сӧмын тай олӧмыс мӧдарӧ кежӧдіс менӧ. Но да нинӧм норасьны олӧм вылас.

— Африкан Африканыч, вай сьылышт мыйкӧ, а? — корӧ начальник. — Комиӧн... Ме ӧд сёрнита жӧ тіян ног. А сьыланкывъяссӧ этша кывлі.

— А мый, сьыла ӧд! — нимкодьмӧ мӧдыс. — Винаыд шонтіс-ӧзйӧдіс менӧ, кывйӧс быттьӧ номыръяс гильӧдӧны... Шоналӧм вывсьыд мый не сьывны... Мый тіянлы сьывны — гажаӧс али норӧс?

— Гажаӧс! — шуим ми кыкнанным.

Африкан Африканович петіс джодж шӧрӧ, паськӧдіс-веськӧдіс великанлӧн кодь мыгӧрсӧ, сьӧд катаника кыз кокъяссӧ таджгӧдыштіс, гӧгрӧс юрсӧ пӧлыньтыштіс, чужӧм вылас лэдзис шензьӧм да, изки сьӧкта кырымъяснас отсасьӧмӧн, заводитіс буксыны кыз да мича гӧлӧсӧн:

Тутуруту Семӧ сайӧ

Ӧгрӧ Марпа верӧс сайӧ

Сэсся друг вильыша довкнитіс юрнас, чужӧмыс пырысь-пыр жӧ гажмис, и киясыс мӧд ног ӧвтыштчисны, и ачыс лажыньтчыштліс, сэк жӧ ёна вежсьӧм гӧлӧсӧн водзӧ сьыліс:

Майбыр, муніс,

Майбыр, муніс.

Ми, Шуракӧд, татшӧмтортӧ аддзигӧн да кылігӧн, нимкодьмим-серӧктім, и быттьӧ ичӧтик жырным кыдзкӧ друг дзоньнас тырис гажӧн, кыпыдлунӧн. А джодж шӧрын сулалысь великан-артист лайкйӧдліс-сьыліс:

Семӧ ордын пируйтӧны,

Пызан сайын пукалӧны

Став рӧдвужыс,

Став рӧдвужыс:

Ласей Мӧсей, Чукля Педӧр,

Пӧрысь Ярӧ, Ныртӧм Петыр,

Варгыль Кӧсьта,

Варгыль Кӧсьта.

Гӧгрӧс Ӧгрӧ, Куран Марья,

Кекур Надьӧ, Бырган Дарья, —

Дона гӧсьтъяс,

Дона гӧсьтъяс...

Торйӧн нин Шуралы ёна кажитчис сьылансьыс сійӧ юкӧныс, кӧні висьтавсьӧ, кыдзи жӧникыс свадьбуйтігкостіыс мӧдӧдчас кӧч кыйны...

— Но, грекӧвӧйтысь! Но кодкӧ и лӧсьӧдлӧма!.. — быдсӧн ойзіс-радліс Шура Рубакин ыджыд сьылысьӧс кывзігмоз.

...Тутуруту Семӧӧс,

Кӧч кыйысь мужикӧс,

Гӧтырыс аддзис

Мӧс видзан давйысь;

Гӧра вывсянь чеччыштӧма,

Став лысьӧмсӧ крӧшитӧма.

Ӧгрӧ Марпа кураліс...

Кирӧ Кузьма кокаліс...

Сё морӧ свадьба!

— Ой, лӧсьыд! — горӧдіс Шура Рубакин. — Но, молодеч, Африканыч! Да тэ жӧ збыльысь артист! И сьыланыс гажа да лӧсьыд! Тайӧ нӧ народнӧй?

— Да, — тӧдысь пыдди шуи ме. — Ичӧт дырйи меным батьӧ сьывліс жӧ, помнитышта.

— А вот и эн тӧд, коллега, — друг дзугыльмыштӧмӧн шуис Африкан Африканович. — Тайӧс ми пондім сьывны кызьӧд вояс помын, кор ӧти морт гижис... Ыджыд поэт гижис...

— Коді нӧ? Ми тай нӧ школаын эгӧ велӧдлӧй?

— Оз тай велӧдны сійӧс бӧръя каднас... Но да ладнӧ, коллега, не миянлы тӧдны та йылысь. Шуам народнӧйӧн и — олас!.. А сэсся буди дугдылам сьывнытӧ-а, вермам ӧд не сӧмын баракнымӧс, но и ставнас посёлоктӧ шызьӧдны.

Водӧм бӧрын ме кӧсйи унатор йылысь юасьны Африкан Африкановичлысь, но сійӧ, мыйӧн сӧмын пуктіс юрсӧ юрлӧс вылӧ, пырысь-пыр жӧ пондіс шкоргыны. Да сэтшӧма, мый тӧкӧтьӧ оз кисьт баракнымӧс.

Аскинас ми, куим мушкетёр, мӧдӧдчим катище вылӧ. Шура юаліс Африкан Африкановичыслысь, кымын рабочӧй пӧ ковмас миянлы, но мӧдыс ӧвтыштіс кыз кинас да букӧстіс-шуис:

— Сэні тыдовтчас...

Восьлалам. И кӧть тӧрытъя рытыс колис лӧсьыда, ӧта-мӧднымӧс гӧгӧрвоана, меным абу лӧсьыд сьӧлӧм вылын. Шуралӧн, видзӧда, син лапйыс пондылӧ жӧ корсюрӧясӧ тракйысьны... Чӧвлы, думайта, кыдз ӧні гудйыштас тэнсьыд мыжъястӧ тайӧ сьылысьыс! Сэки ковмас нин меным аслым сьывны. Сӧмын не тутуруту...

И кор ми пондім кайны кер бунт вылӧ, менам дзикӧдз лигышмунлісны кокъясӧй, шогӧдны кутіс; вӧлі, буракӧ, сэтшӧм чувство, мый быттьӧкӧ нуӧдӧны менӧ эшафот вылӧ юрӧс орӧдны.

Выліын куйлысь медводдза керъясысь жӧ Африкан Африканович аддзис сісь ув, сідз шусяна табачнӧй ув да шуис меным:

— Ме эськӧ тайӧс, коллега, экспортнӧй пиловочникад эг босьт. Уна вылӧ мӧд сортысь босьті.

Меным коли сӧмын гӧрдӧдлыны да едждӧдлыны.

Мӧд керлысь метиксӧ абу артыштсьӧма, эталӧн со кыз ув яндысьтӧг чурвидзӧ, а со эсійӧ вывтіджык чукля, быттьӧ мегыр вылӧ пондылӧмаӧсь синны. Сэсся и паныдасис сэтшӧм кер, мыйысь ме медъёна полі — кызтасӧ пасйыссьӧма ӧти сантиметрӧн унджык.

— Корсӧ тшӧтш арталӧмыд, коллега, — дивитыштіс менӧ Африкан Африканович.

Видзӧда, начальниклӧн чужӧмыс вочасӧн быттьӧ нӧшта ёнджыка зумышмис да пемдыштіс. Меным сэтшӧм сьӧкыд лои видзӧдлывлыны сы вылӧ.

А сплавнӧй великан, бур ныриса пон моз, водзӧ лукйысьӧ-гудйысьӧ. Со аслас зептын новлӧдлан чегсьысь-куснясьысь метрӧн мерайтіс лӧсйӧм коска кыз шпальникӧс и довкйӧдлыштіс юрнас:

— Припускыс, коллега, сӧмын вит сантиметр. А висьтав, уна-ӧ колӧ?

— Дас, — нурбыльті ме, а сэсся инді мӧд кер вылӧ: — А ті, Африкан Африканыч, орччасӧ мурталӧй.

— Ме, коллега, и сідз аддза, мый сэні лишнӧй. Но ӧд сійӧ керсьыс татчӧас он вуджӧд вит сантиметрсӧ, а? — а ачыс нюмъялӧ, быттьӧ поп ордын чай юӧма. Код тӧдас, мыйысь долыд сылы — тӧрытъясьыс, али менам тырмытӧмторъясысь?

Тадзи ми видлалім бунтлӧн вылыс радысь став керсӧ. И немся лёк пас эз дзебсьы пӧрысь мастерлӧн сюсь синъясысь. Да-а... Нинӧм он шу... Абу лоӧма сійӧ штатнӧй сьылысьӧн, но аслас уджын сійӧ вӧлӧма артистсьыс-артистӧн. Он ылӧдлы сійӧс, кӧть эськӧ и кӧсйин. Но ме ӧд эг и кӧсйы ылӧдлынысӧ! Эг и думайтлыв!

А коді ӧні эскас меным? Приговорсӧ меным гижӧма нин, колис сӧмын кырымавны. Час ӧні сійӧ корас рабочӧйясӧс да тшӧктас катайтны бунтсӧ. И сэки кӧ нӧшта и оз тырмы вӧрыс, дзугис кӧ Дина, то... кыдз шуасны, — капут.

Африкан Африканович, керъяс вывті сьӧкыда восьлалігтыр, бӧр лэччис бунт вылысь, ми сы бӧрся. Сійӧ нӧшта кежаліс штабель бокӧ, видзӧдліс кыдзсюрӧ щӧтясьӧм кер помъяс вылӧ да букӧстіс-шуис:

— Но тырмас сэсся. Ме чайта, тэнсьыд уджтӧ, коллега, позьӧ донъявны удовлетворительно вылӧ. Тырмымӧн абу тайӧ, а?

Меным сідзсӧ шуис.

— Катайтнысӧ ог кутӧй? — лӧниника юаліс Шура.

— Ог, нинӧмла, — мурӧктіс Африкан Африканович. — Учёт ті нуӧданныд бура, тӧрыт ме гуг и бан видлалі ведомосьтъяс серти. А сэсся, ме ногӧн, тіян кодь зонъясыс оз вермыны лоны лытунъясӧн, мӧд ногӧн кӧ — мошенникъясӧн.

— Аттьӧ эскӧмсьыд, Африкан Африканович, — начальниклӧн вӧсни гӧлӧсыс джӧмдыліс.

А ме и кыв шуны ог вермы, быттьӧ йи кӧдзыд васянь биа пӧсь ваӧ веськалі.

— Чӧв, Александр Павлович, мыйысь аттьӧасьнысӧ... Аслыныдлы аттьӧ, веськыдлунсьыныд. Быдӧн кӧ эськӧ тіян моз честнӧя уджалісны, сэки эськӧ и миянлы, сплавщикъяслы, кокниджык да долыдджык вӧлі... Дерт, менам коллегалӧн, Фёдор Андреичлӧн, кутшӧмсюрӧ нелючкияс, бурджыка кӧ гудйыштны, сюрасны. Но, висьталӧй меным, кодлӧн найӧ абуӧсь... Вӧрыд тіян ён, зумыд, кӧть и абу нин сэтшӧм шыльыд. Сісьыд татшӧм вӧрад шоча овлӧ. А кӧнкӧ кӧ ӧтарӧ ли мӧдарӧ сортыс оз скодит, то таысь огӧ жӧ пондӧй выль война панны. Водзӧ вылӧ мед сӧмын Фёдор Андреичным сюсь синмаджыкӧн лоӧ, ГОСТ бурджыка зубритӧ, мед «Отче наш» моз тӧдӧ сійӧс... Ылалі, «Отче наштӧ» ті ӧд, буракӧ, эн нин велӧдлӧй?

— Эг велӧдлӧй, — шуи ме.

Сэсся ми, вӧрса куим мушкетёр, личмунӧмӧн серӧктім.

И сэки вӧлись ме казялі — кутшӧм гажа вӧлӧма луныс!

11

Буракӧ, менам висьтысь мыйтакӧ тӧдчыштӧ нин, кутшӧма лӧсялім ми начальниккӧд, Шура Рубакинкӧд. Тані верма содтыны, мый ме век пӧся аттьӧала ассьым кодзулӧс сыысь, мый менам олӧмлӧн сьӧкыд кадӧ, кор ме, бордъясьтӧм на чикыш, петі йӧз дінӧ, петі ас нянь вылӧ, — мый тайӧ кадас меным паныдасисны Шура кодь йӧз.

Быттьӧ и мый эськӧ вермас лоны ӧткодьыс, ӧта-мӧдсӧ йитанаыс уна ветлӧм-мунӧм роч мужиклӧн да нэриник на коми зонлӧн? Видзӧднысӧ, немтор быттьӧ... Но мыйкӧ тай аддзысьӧма.

Гашкӧ и ми пондім лӧсявны сы вӧсна, мый олӧмыс абу жӧ век вӧвлӧма сылы небыд мамӧн, но мортыс абу измӧма сьӧлӧмнас, и бур вылӧ вочавидзӧ бурӧн, кӧть сэсся кутшӧм кывъя эз вӧв мӧд мортыс. Водзысянь сійӧ пондіс пыдди пуктыны менӧ кыдзи аскӧдыс ӧткодьӧс, и тайӧ, гашкӧ, медся ёна вӧрзьӧдіс менӧ. Дерт, сійӧ мукӧддырйиыс яра скӧрмывліс и сэки, гашкӧ, вывтіасьлісджык, — но ме тӧда: енмыс сылы сетӧма бур сьӧлӧм, коді сяммӧ кывны мӧд мортлысь дойсӧ...

Ӧні нин ме чайта, мый тӧндзинад Марина Кирикова вывтіасис жӧ, кор шуаліс начальниклы сэтшӧм лёк кывъяс. Ёна скӧрмӧм вывсьыс, дерт...

Но ӧтиторйын Маринаыс эз сорась. Кор парсыштіс сійӧс нывкӧд меліасьӧмӧн... Сӧмын ме ог тӧд, позьӧ-ӧ татшӧмторсьыд мортсӧ кыскавны...

Начальникным миян, Шура Рубакин, сійӧ каднас эз вӧв тырвыйӧ шуда мортӧн. Ме куті пыр ёнджыка и ёнджыка казявны, мый гортса олӧмыс мортыдлӧн разі-пели мунӧ.

Шура вӧлі гӧтыра, зэв шань нывкаӧс да зонкаӧс быдтісны гозъя; ыджыдджыкыс, детинкаыс, велӧдчис нин мӧдӧд классын. Гӧтырыс, Нюра нима, уджаліс детскӧй садикын. Тайӧ вӧлі ыджыд да ён нывбаба; кузьмӧс чужӧма, кузь ныра да чим сьӧд юрсиа. Нюра радейтіс варовитны, гӧлӧсыс сылӧн ёна торъявліс мукӧд нывбабаясысь, и ме эськӧ шуи, мый гӧлӧсыс сылӧн вӧлі межлӧн кодь, кӧть эськӧ, гашкӧ, и абу лӧсьыд тадзтӧ шуны начальник гӧтыр йывсьыд. А бур-ӧ, лёк-ӧ вӧлі Нюраыс, — ме ог тӧд, сы вӧсна мый верӧсыс гортас эз ёнасӧ нуӧдлыв. Артмытӧминад мый нин йӧзтӧ нуӧдан...

Ёнджыкасӧ ачыс сійӧ пыравлывліс ме ордӧ. Пукалыштам, сёрнитам. Либӧ пырас да водас прӧст койка вылӧ, сідз чӧла куйлыштас.

Да и шочиника ӧтлаын рытйысигъясӧ Шураыс эз жӧ лӧсявлыв гӧтырыскӧд. А сэсся ме куті казявны, кыдзи сійӧ друг ловзьыліс, кор орччӧн лолі фельдшерицаным; быттьӧкӧ Лизаыс вайліс сьӧрсьыс начальниклысь сьӧлӧмсӧ мавтыштысь медбур лекарствосӧ. Вӧвлӧма тай енъяслӧн нектар — амброзий... али амброзия.

Лизаыс — ар кызя кымын лӧсьыдіник ныв; сьӧдбӧж кодь пельк, повтӧм да инас ӧшйытӧм. Бокас ӧшӧдӧм гӧрд креста сумкаӧн сійӧ котраліс участокысь участокӧ (весиг, буракӧ, вӧв эз босьтлы, кӧть эськӧ ылыс участокӧдз вӧлі сизим километр) да кыдз вермис отсаліс эбӧссьыныс усьӧм йӧзлы, кодъяс дінӧ кокниа кӧвъясьлісны мирсьыс став висьӧмъясыс.

А уджысь мездӧм быд морт вӧсна колӧ вӧлі кывкутны начальство водзын, Александр Павлович Рубакин водзын. Колӧ вӧлі дорйыны быд висьысьӧс, мый эз кокни вӧв вӧчны. Сы вӧсна, мый миянлысь пычкисны план, кодӧс быть колӧ вӧлі тыртны. Быть тыртны! И плансӧ вылісянь лэдзлісны эз сӧмын дзоньвидзаяс вылӧ, а лесопунктын олысь став верстьӧ йӧз вылас. И висьысьясыд миянлы ньӧти эз ковны! Сы вӧсна, мый некутшӧм здоровӧй морт сэки эз вермы вӧчны кык норма, мед эськӧ тшӧтш и мӧд морт пыдди. Кык норматӧ миян уджалысьяс, буракӧ, сӧмын вӧтнас вермылісны вӧчны...

— Ӧтчыд, грекӧвӧйтысьыд, мездӧма удж вылысь кызь мортӧс! — норасис меным Лиза вылӧ начальник. — Кызьӧс!.. Ме чуть гатш эг усь, кор казялі. Понді лёкысь пинясьны: тэ нӧ, мися, мый вӧчан? Ачыд али мый пондан уджавны тамда йӧз пыддиыс? Мися, меным татшӧм медикъясыд матӧ оз ковны!.. А сійӧ ёнджыка на воча горзӧ. Меным пӧ ловъя йӧзыс тэнад кын керъяс дорысь донаджыкӧсь. И нинӧм пӧ повзьӧдлыны менӧ — эн тэ пӧ инды татчӧ уджавнысӧ, и не тэныд вӧтлыны.

Да, мӧдӧдчас кӧ вензьыны Лизаыд, кывъясыс сюрӧны. Гӧлӧссӧ оз ков лэчтавны ни. Ёкыштас руд синъяссӧ, йыла нырыс нӧшта на йывмас и — пызйӧ...

Лесопунктын ёна пыдди пуктісны тайӧ нывсӧ. Ме чайта, война бӧрын, кор олӧмыс бӧр кутіс ньӧжйӧникӧн ладмыны, уна йӧз бур кывйӧн казьтылісны Лизасӧ... Не этшаӧнӧс мездіс сійӧ кулӧмысь. Торйӧн нин сэтшӧмъясӧс, кыдз Казимир. Коланаинӧ лун-мӧд кежлӧ кольӧдас куйлыштны, оз лэдз ёсьмыны висьӧмыслы и, видзӧдан да, бӧр нин кок йылын мортыс. Ӧд омӧлика сёйиг-юигад быд висьӧм ӧдйӧджык йиджӧ, кыдзи бонзьӧм пуӧ — сир... Лиза бура гӧгӧрволіс тайӧс. И котраліс участокысь участокӧ, корсис, абу-ӧ кодкӧ кынмӧма, оз-ӧ кодӧскӧ лёк ногӧн кызӧд. Сійӧ ачыс вӧлі шулывлӧ: «Тӧданныд, кутшӧм менам медъён лекарствоыс? Профилактика да ёсь кывйӧй. Пон моз корся, коді висьман выйын. Сэсся увтча начальниккӧд, бара жӧ пон моз... Сы вӧсна, мый лекарство абу, бинт пӧшти абу жӧ; сы вӧсна мый войт спирт сетӧны да сы мында жӧ йод — ю кӧть мавтчы сэсся сійӧн...»

Нинӧм он шу, ыджыд сьӧлӧма ныв Лизаыс. Том на ачыс, а быдтор йылысь думайтӧ. Босьтам кӧть со кутшӧмтор. Миян столӧвӧйын, кӧть и жебиника, пӧшти тулысӧдз вердчисны пувйӧн. А пувйыс, кыдз бӧртинас тыдовтчис, уна висьӧмъясысь, вӧлӧм, видзӧ... Тшака шыд корсюрӧ пулывлісны и. Вӧлӧмкӧ, тайӧ Лизаыс арнас пырас начальник дорӧ и тшӧктас:

— Рубакин ёрт, шойччан лунӧ колӧ петкӧдны став йӧзӧс вотчыны. И мед вотӧссӧ столӧвӧйӧ вайисны.

— Да, виччысь, вотчас кодкӧ столӧвӧй вылӧ, — орӧдас мӧдыс.

— Абу столӧвӧй вылӧ, а аслыныс, тӧвся витамин, — стӧчмӧдас Лиза. — А мед ставӧн петісны, гиж приказ: коді пӧ оз вӧч тайӧ государственнӧй могсӧ, сылы не сетны содтӧд нянь вежон чӧж.

Кӧть и мырдысьӧн сорӧн, но вель уна чукӧртлӧмаӧсь вотӧссӧ. И, тӧдӧмысь, ёна буртор таысь лоис.

Колӧ тӧдчӧдны и сійӧс, мый Лизаыс сэсся синсӧ эз лэдзлыв тайӧ вотӧс вывсьыс, видзӧдіс, мед эськӧ уджалысьяслы сійӧ веськаліс, а эз разав кытчӧсюрӧ. А киыс нылыслӧн чорыд вӧлі.

И кӧть эськӧ сійӧ зэв частӧ бон-бус пинясьлывліс начальниккӧд, но кутшӧмкӧ би кинь со чеччыштӧма на костӧд. Ме пырысь-пырсӧ эг казяв, но сэсся гӧгӧрвои: радейтӧны ӧта-мӧднысӧ найӧ. Не этша шензи ме сы бӧрын... Кыдз нӧ, мися, позьӧ гӧтыра мортсӧ?.. Ӧд семья сылӧн, челядь... Оз жӧ позь тадзи, ӧд Шураыслӧн семьяыс киссьыны вермас... Та бӧрын менам лӧгӧй пондыліс петны Лиза вылас, ас кежысь весиг Лизкаӧн вӧлі нимта... Мися, ме ӧмӧй эськӧ ачым верми тадзи жӧ кутшӧмкӧ верӧса нывбабакӧд?.. Мисьтӧм тайӧ, неморт нога...

Субӧтаӧ ме понді вӧзйысьны начальниклысь лэччывны гортӧ. Мися, вокъясысь да чойысь ёна нин гажӧй бырис: лэччыла, видзӧдла, кыдзи найӧ олӧны да велӧдчӧны йӧз ордад.

— А мый, лэччыв! — эз понды пыксьыны Шура. — Кадыс ӧні миян буретш лӧньджык. Тӧвся уджъяс кызвыннас помасисны, а юным вежон кымын оз на воссьы. Да и важӧн нин эн шойччыв тэ — гуляйтышт.

Шура дзӧрыштіс улӧс вылын, кызӧктыштіс, сэсся и шуис пӧсялыштӧм гӧлӧсӧн:

— Сӧмын, Федя, ключтӧ коль меным аслад жырйысь. Но? Гашкӧ, тэнад ветлігкості кодкӧ воас?

И меным быттьӧ чунгис сьӧлӧмӧ: мися, жырйӧй сылы колӧ аслыс вылӧ, гусятор вылӧ колӧ...

— Тэ мый сідзи видзӧдан? — шуис сэсся Шура. И друг гӧрдӧдыштіс. — Тэ мыйкӧ тӧдан, Федя, да? Тӧдан кӧ, висьтав веськыда... Ми жӧ другъяс.

Меным эз ло лӧсьыд, зэв яндзим лои, но ме век жӧ шуи:

— Шура, тіян Лизаыскӧд... мыйкӧ эм?

Сійӧ эз ырсмун, эз горӧд, сідзи и колис менам пызан вылӧ сойяснас и морӧснас лэдзчысьӧмӧн пукалӧмӧн; сӧмын пыдӧ вӧйӧм синъясыс быттьӧ шӧйӧвошисны. Да вӧсни гӧлӧсыс быттьӧ пӧдыштіс:

— А мый, Федя? Сёрнитӧны йӧзыс та йылысь?

— Ог тӧд эськӧ да... Мем тай сідзи кажитчӧ-а... — шуи тадзи и повзьышті; мися, вот ӧні лёкысь горӧдас: кутшӧм нӧ тэныд, зырымбедьлы, делӧ таӧдз!

Но сійӧ друг лӧня серӧктіс да шуис:

— А ме чайтлі, мый тэ татшӧмторъяссӧ он на казяв! Быттьӧ водзджык на тэныд да... — чужӧм вывсьыс нюмыс, кымӧра лунӧ шонді моз, ӧдйӧ бӧр воши да курыдакодь нин содтіс: — Другӧ, вунӧдлі, мый война каднад том йӧзыд ӧдйӧджык верстяммӧны. Д-да... Но-а мыйкӧ кӧ эм миян Лизаыскӧд, дивитан таысь?

— Кутшӧм на ме дивитысь! — сьӧлӧмсянь шуи ме.

— И некор эн пырӧдчы татшӧмторсьыд дивитны йӧзӧс, Федя. Сы вӧсна мый он вермы помӧдз тӧдны, мый керсьӧ мӧд мортлӧн сьӧлӧмын, мый сэні вермӧ керсьыны... Дерт, Марина коддьӧм вермасны шуны: бурджыкатӧ да кокньыдджыкатӧ пӧ овны пондіс, и нывъяс сылы ковмисны! Быттьӧкӧ и тадзи позьӧ шуны ме йылысь. А ӧд, Федя, абу тадзи!.. Менам ӧтпырйӧ сотчӧ и гудрасьӧ лолӧй; ме овла мирас медся шуда мортнас, а недыр мысти меным нин окота лолӧ розьӧдны морӧсӧс пуляӧн... Да, Федя. Шуам, кор ме овла ӧтлаын Лизакӧд, меным кажитчӧ, мый мем дас кӧкъямыс арӧс на, мый ме сӧстӧминик зон на; мый ме немтор на эг аддзыв олӧмсьыс и вайи сылы став ассьым сӧстӧм радейтӧмӧс, юрӧс и сьӧлӧмӧс...

А гортын челядь горзӧны: «Папа!» Найӧ пӧшти ме кодь жӧ чужӧмаӧсь. Найӧс ме вывті жӧ ёна радейта. Гортын жӧ — гӧтыр, кодкӧд олӧма нин дас во. Сійӧ чужтіс менсьым челядьӧс, быдтіс-видзис. Ӧтнас война чӧж уджаліс-быдтіс найӧс, эз сет висьмыны ни кувны. И сьӧкыд вояс чӧж бурӧн виччысис менӧ.

Но сы бӧрын, мый ме тӧдмалі Лиза дырйи, тайӧ шуд бӧрас меным сьӧкыд лои видзӧдны гӧтыр вылӧ... Ме тӧда: сійӧ бур сьӧлӧма, шань морт, радейтӧ челядьӧс, буракӧ, менӧ тшӧтш и... Ме ачым зэв пыдди пукта сійӧс, кыдз мортӧс, уважайта... И ӧттшӧтш мустӧмта... Тэныд, кӧнкӧ, дивӧ тайӧс кывны, Федя? Кыдз нӧ пӧ сідз позьӧ — уважайтны и мустӧмтны? А вот со менам сідзи. Мукӧддырйиыс сэтшӧма лӧгӧй петны кутлӧ. Кӧть керала... Быттьӧ фашистӧн лои Нюраыс... А ӧд сійӧ бур морт, менам челядьлӧн мам. И челядьыс ёнджыка велалӧмаӧсь сы дінӧ, война чӧжыд ме эг вӧв да. Сьӧкыд лои овнысӧ, Федя!..

Шура чӧв усис, а ме ог тӧд, мый вӧчны. Менӧ дзикӧдз весьӧпӧртіс сылӧн татшӧм сёрниыс. Сійӧс кывзігӧн меным весиг пондыліс кажитчыны, мый пытшкӧсас сылӧн зэв жара мыйкӧ сотчӧ, да та вӧсна кывъясыс кыдзсюрӧ тӧвзьӧны-летитӧны сэтысь, кыдзи пӧжар дырйи биӧн шымыртӧм керка пытшкӧсысь кабалаторъяс.

... — Дас сизим арӧс меным вӧлі, кор ӧтлаасим Нюраыскӧд, — юасьтӧг бара шуис Шура. — Кык йӧй... Мырсим-уджалім, овныд ӧд колӧ... Челядь лоисны. Быттьӧ ставыс лючки-ладнӧ вӧлі... А мый эськӧ и ладнӧыс! Кор семья лӧсьӧдсьӧ куш сӧмын удж да челядь быдтӧм ради... Ӧнітӧ ме, дерт, гӧгӧрвоныджык понді, но — сёр... Эк, Федя! Гӧтрасьнытӧ, вӧлӧм, колӧ не сӧмын та ради, не сӧмын гӧтырыдкӧд ӧтвылысь картупель быдтӧм ради! А медсясӧ сы ради, мед эськӧ ӧтлаын олігад быд лун вӧлі праздник кодьӧн, кыкнанныдлы. Татшӧмторыд, другӧ, позяна вӧлӧма... Гӧгӧрвоан? Кӧть и мудзӧмыд тэ пон моз, и юрыд потӧ быд пӧлӧс тӧждысьӧмсьыс — всё равно быттьӧ праздник. Гӧгӧрвоан?

— Гӧгӧрвоа, — шуи ме, кӧть эськӧ ачым немысь-немтор ог вӧлі гӧгӧрво. Лолӧй тай сӧмын шызьӧма-а, сідзи и ыпъялӧ.

Ме весиг эг и чайтлы, мый тшӧтш понда татшӧма майшасьны Шура вӧснаыс.

— Сідз, Федя, — бара на шуис сійӧ, — мед быд лун вӧлі праздник кодьӧн. Татшӧм шудыс позяна, вӧлӧм, другӧ...

Ме сеті Шуралы аслам жырйысь ключӧс, мый нин сэн сёрнитнысӧ...

А сэсся ветлі лавкаӧ, ньӧби нёльсё грамм гырысь торъя сакар да сымда жӧ кортӧм, топалӧм-пычалӧм кампет, — тайӧ лун кежлас ме век на видзи сакар талонӧс, а мӧдсӧ сетіс Шура, и ме эг кут пыксьыны. Карточка вылӧ жӧ ньӧби мазь кодь сьӧд да кизьӧр майтӧг да нёль лун кежлӧ водзӧ еджыд нянь.

Ставсӧ тайӧс ме тӧби мешӧкӧ да сӧнікасьӧм туйӧд тэрыб воськолӧн мӧдӧдчи гортлань.

12

Вӧвліны-ӧ тіян олӧмын сэтшӧм здукъяс, кор эськӧ ті, дас вит-дас квайт арӧса морт, кӧнкӧ бокын дыр кад олӧм бӧрын, тӧдтӧм йӧз дінын уджалӧм-вийсьӧм бӧрын мыйкӧ дыра кежлӧ бӧр вӧлі воанныд гортад? Бӧр воанныд став свет пасьталаас медмусаинӧ, кӧні ті чужлід-быдмылід, кӧні кужтӧм на вом доръяснад медводдзаысь шуид «мамӧ» кыв. Кӧні тіянлы ставыс тӧдса — сад йӧрад быд ув, быд шы, керка стенын быд потас, — сьӧлӧм доймытӧдзыд тӧдса, и ставсӧ тайӧс аддзигӧн да кылігӧн юр садьыд бергӧдчӧ помтӧм нимкодьлунысь...

Вӧліны-ӧ тіян татшӧм здукъясыс?

Эз кӧ, эз кӧ мунлы татшӧмыс тіян вывті, ті ӧдвакӧ гӧгӧрвоад, мый вӧчсис менам сьӧлӧмын.

Сӧніка туйӧдыд болскигӧн бӧръя помыс менам зэв ёна мудзисны кокъясӧй, пуксьыны эськӧ да кӧть неуна шойччыштны. Но пуксьысяс ӧмӧй, кор сьӧлӧмыд важӧн нин лэбовтӧма гортӧдзыд.

Медбӧрын туйыс мынтӧдчис жӧ вӧрлӧн топыд сывъясысь, петіс паськыд кушинӧ, кӧні уна лыда джуджыд мылькъяслӧн дзибъясыс кушалӧмаӧсь нин лымйысь да косьмӧны-руасьӧны тувсов шонді водзын.

Кежамӧй шуйгавыв, асланым грездлань, коді лӧня поздысьӧма горулӧ, лӧзӧдӧм йиа Сыктыв пӧлӧнӧ...

Ме котӧрӧн вои Кирӧ Мысйылӧ, кӧні, зонкалӧн юрси моз, сука быдмис ловпу сора понӧль, и мыйӧн сӧмын тыдовтчис грездным, сувті сэтчӧ. И видзӧда, видзӧда... Кокъясӧй лигышмунӧмаӧсь, морӧсӧй шоналӧма, сьӧлӧмӧй вынысь діпӧдчӧ морӧсын... И лолӧй радлӧ, и нор быттьӧ тшӧтш... И синъясӧй вазьӧны...

Дерт, менам синъясӧй медводз тэрмасьӧны асланым керкалань. Со тай сійӧ сьӧдӧдӧ воймӧм мышнас. Вевт вылас, таладорсяньыс, лымйыс абу на сылӧма. Дерт, кӧтасис и сьӧкыда личкӧ. Колӧ, зыр босьтны да, гылӧдны лымсӧ... Тӧвбыд керканым овтӧмӧн вӧлі. Буракӧ, медводдзаысь на керӧмсяньыс. Оз кывны сэні ни челядьлӧн гажа гӧлӧсъяс, ни мамӧлӧн вильшасьӧмысь миянӧс ӧлӧдӧмыс. А батьӧлысь гӧлӧссӧ ме и вунӧдны нин понді...

Кирӧ Мысйылын немся исласьысь абу, кӧть эськӧ и зэв на позьӧ. Дерт, не исласьӧмӧдз ӧні: унджык зонкаыс уджалӧ. А кӧть и он уджав, та ыджда чойтӧ тшыг кынӧм вылад абу зэв окота кайны.

А вот войнаӧдз таті ёна исласьлім! Гырысь и посни. Лызьӧн и даддьӧн, весиг турун кыскалан додьясӧн. Километрысь унджык тӧвзьӧдӧ-нуӧ, сӧмын пельясад тӧв шутьлялӧ...

Помнита, ӧтчыд мужикъяс пондісны вензьыны: коді пӧ исковтігас веськалӧ Пока Мититлӧн звӧз вылӧ. Ми батьӧкӧд медпервойӧн шуркнитім. Лым бус пыр пуля моз лэбигӧн батьӧ кыдзкӧ веськӧдлышталӧ зор помӧн, ме кыпыда горза... И ӧд миян додьным кайис звӧз вылӧ.

Коркӧ сэсся овлас ли оз ли татшӧмыс-а?

Пока Митит, дӧмаса ыджыд гын сапӧга, важ кӧч ку шапкаа да дӧра пася, пукаліс кильчӧ помас да вуграліс шонді водзын. Сійӧ нӧшта на пӧрысьмӧма, чужӧм вылас кольӧмаӧсь сӧмын йӧгъяс моз чурвидзысь черлыясыс да лӧза-гӧрда сӧнъясӧн везйӧдлӧм кузь нырыс.

Сійӧ пырысь-пырсӧ эз и тӧд менӧ, а сэсся, кор тӧдіс, нимкодьмис, перйис кепысь письыс чукчи лапа кодь чорыд да лыӧсь кисӧ да нюжӧдіс меным.

— Но, бур пи, ёна быдмӧмыд, — шуаліс сійӧ вазьысь синъяснас ӧдйӧ лапйӧдлігтыр. — Регыд батьтӧ вӧтӧдан... Кхы... Кывлі, мастерӧн пӧ уджалан... Мамыд эськӧ, коньӧрушко, ёна и рад вӧлі.

— Дедуш, а вокъясӧй нӧ кыдз-мый олӧны? — юася, а ачым муртса ог бӧрд.

— А мый? — олӧны. Нянь карточкаяс пӧ тай налы петӧны тэсянь... Тьӧткаыд, дерт, тіян чирышджык жӧ-а...

Ме куритӧді старикӧс махоркаӧн, содтӧд сеті табаксӧ некымын чигарка вылӧ и мӧдӧдчи водзӧ.

Кор вои асланым керка ӧшинь улӧ, кокъясӧй дзикӧдз лигышмунісны, оз кӧсйыны мунны водзӧ; кокъясӧй асьныс кӧсйӧны пыртны менӧ овтӧм керкаӧ, кодлӧн кильчӧлань оз нуӧд некутшӧм кок туй...

Оз тшынасьны трубаяс, некод оз тыдав, некод оз мыччӧдлы еджгов юрсӧ сылӧм ӧшиньяс пыр. Сӧмын войтва, кыдзи и коркӧя шуда лунъяс дырйи, гажаа тюргӧ-виялӧ вевт вывсянь.

Но коді нӧ, кутшӧм зонка сэтшӧм тэрыбасӧ котӧртӧ Кулига помсянь? Да тайӧ жӧ Шурик, ичӧт вокӧй! Шапкатӧм и дӧрӧм кежсьыс... Кодкӧ, буракӧ, висьталӧма нин ме йылысь.

Ме шӧйӧвошӧмӧн тэрыба восьлала паныд, а сійӧ нин со ме дорын, видзӧдӧ ме вылӧ, кутӧ петысь бӧрдӧмсӧ, быттьӧ яндысьыштӧ... Но тадзсӧ сӧмын ӧти здук; мӧд здукнас ме нин топӧда сылысь еджгов юрсӧ морӧс бердӧ, шыльӧда сыркъялысь мышсӧ. И сьӧлӧмӧй менам ымралӧ дас кык арӧса морт дінӧ муслунысь и сэк жӧ нетшкысьӧ гӧгӧрвотӧм шогысь да дойысь.

— Но, чӧв, Шурик, тэ жӧ мужик морт, — шуала ме, кыдз верма, збодерджыка. — Мыйла нӧ куш дӧрӧм кежсьыд котралан? Висьмӧдас ӧд тувсов тӧлыс... А мыйӧн сэки лечмӧдан?.. Весиг миян участокын йодысь кындзи немтор абу...

Ми восьлалам орччӧн, киясӧн кутчысьӧмӧн. Сійӧ видзӧдлывлӧ ме вылӧ, и нывлӧн кодь мича да гырысь синъясас сылӧн — и радейтӧм, и шензьӧм.

— Федя, мый ыджда тэ лоӧмыд!.. Ме быдсӧн повзьылі...

— Тэ быдмыштӧмыд жӧ, Шурик.

Миян вылӧ дивӧпырысь видзӧдӧны посньыдик зонкаяс да нывкаяс, а шочиника паныдасьлысь тӧдса бабаяс шуалӧны сьӧлӧм сетана кывъяс.

Тьӧткалӧн верӧсыс, пӧрысь дядь, ӧтнас гортас. Сійӧ воча чеччис кузь улӧс вылысь — ичӧтик, омӧлик, но, кыдзи и пыр, жылеткаа. Сійӧ абу на сэтшӧм пӧрысь, ар квайтымына, но кутшӧмкӧ висьӧмъяс дзикӧдз нин косьтӧмаӧсь морттӧ да омӧля пӧ и лэдзлӧны паччӧр вылысь. Ме нимкодьпырысь казялі, мый тӧвбыднад менам пановтсьӧма дядьӧс тушаӧн.

— Но, воин, Федя, кульсьы вай, — шуаліс дядь, велалӧмпырысь, важ моз нырнас кыскышталігтыр. — Часлы, чай пуктам... Шурик, вай, зонка, петавлы свежӧй вала.

Шурик петіс. Ме шыбиті нопйӧс, пӧрччыси. Понді лэптавны пызан вылӧ ассьым гӧснечӧс.

— Быдторсӧ тай вайӧмыд, Федя, — ышлолаліс дядь. — Видзӧда тэ вылӧ, а аслым кажитчӧ, быттьӧ батьыд воис ме ордӧ, Ӧндрей... Сы моз жӧ вӧран да... А кысь нин воас... Пиянӧй менам некор оз воны ни...

— Но ладнӧ, дядь, мый сэсся керан... — гораа ӧлӧда ме пӧрысь мортӧс косьмӧм корпаас тапкӧдігтыр; сійӧ сьӧкыд пеля, и лоӧ гораа сёрнитны сыкӧд.

Стариклӧн вӧлі кык пи и кыкнанныс усины война вылын. Ичӧтджыкыс, Васька, ар куимӧн сӧмын ыджыдджык меысь. Ми ӧтлаын моз быдмывлім сыкӧд, ӧтлаын ворслім да чери кыйлім. Вӧлі лэччам тывъясьны Кӧджса тыясӧ да гӧпъясӧ и сымда гыч кыям. Ме, ичӧтыд, вӧлі зэв ёна пола тыса быд пӧлӧс гагсьыс да сьӧд лёльӧ-нидзувсьыс. А сійӧ нарошнӧ шыблалӧ найӧс ме вылӧ; либӧ, сералігтырйи, босьтас да вомас аслыс сюйлас сьӧд лёльӧсӧ.

Со Васькаыс видзӧдӧ ме вылӧ стенсянь — гӧгрӧс чужӧма томиник салдат, важиник пилоткаа да туша сертиыс ыджыдджык гимнастёркаа. Видзӧдӧ и быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Часлы, Федя, ми тэкӧд кӧвтам на Йир тысьыд гычьястӧ!»

Но, буракӧ, оз нин ло сылӧн татшӧм шуӧмыс: дас кӧкъямыс арӧсӧн усьӧма мортыд, Берлин дорын нин мина вылӧ веськалӧма...

Рытнас ставӧн чукӧрмим пызан сайӧ. Медбӧрын воис Митя вокӧй; вӧлӧмкӧ, сійӧ школасяньыс котӧртлӧма мӧд грездӧ, мамӧлӧн чой ордӧ.

Топӧдчылім кык вок. Митя зумыдмыштӧма жӧ, кӧть и тушанас абу ёна нюжалӧма. Сійӧ миян пӧвстысь медсюсь, тэрыб вӧраса, ӧти здук оз ӧшйыв инас. Киясыс винёлӧсь, мамӧлӧн кодь чорыд кучикаӧсь.

— Кайин да некор сэсся он и волы, Федя, — мода вылас дивитӧ менӧ Митя, а руд синъясыс видзӧдӧны ме вылӧ шоныдсьыс шоныда; и еджыд синкымъяса, тулысланьыс ёнджыка беринӧссьӧм чужӧмыс сэтшӧм шуда.

— Уджыс уна, вокӧ, — дорйыся ме. — Мастернад пуктісны да, юрӧс гыжйыштны некор... А ті кыдз-мый велӧдчанныд?

— Шурик бурджыка, а ме омӧльджыка, — нюмъялӧ Митя. — Сылы тэ моз сетчӧджык велӧдчӧмыс...

— Вай ті кыдзкӧ-мыйкӧ ёнджыка нин зільӧй, — кора ме.

Лэчыд гӧлӧса варов тьӧтканым некымынысь бӧрдыштіс, усьӧмаясӧс да кулӧмаясӧс казьтыліс. Мекӧд, дерт, медмелі сійӧ. Чӧскыдджыкторъяссӧ меланьӧджык вешталӧ. А сэсся, оз-оз да и норасьыштас вокъяс вылӧ.

Ме гӧгӧрвоа сійӧс: ӧд содтӧд лоӧ тӧждысьны на вӧсна. А найӧ сӧмын улӧджык копыртлӧны еджыд юръяснысӧ татшӧм здукъясас.

Куим вок узьны водім пӧлатьӧ. Менӧ тайӧ пӧрйӧ шӧрас водтӧдісны, а асьныс ляскысисны-топӧдчисны ӧтар-мӧдарсянь. И сэки вӧлись заводитчис миян тыр-бур аддзысьӧмыс, сэки вӧлись ми гугӧдім ӧта-мӧднымлы гажтӧмтчысь ловъяснымӧс.

— Федя, мунам бӧр гортӧ овны! — друг пӧся пондіс шӧпкыны ичӧтик Шурик. — Ме ог вермы сэсся йӧз ордад...

— Ми Шуриккӧд унаысь нин кӧсйылім мунны гортӧ, но тэнӧ виччысим, — мӧдарсянь вашнитіс Митя.

Налӧн татшӧм сёрниыс пуртӧн моз кырыштіс менсьым сьӧлӧмӧс. Ме дзикӧдз шӧйӧвоши и немтор ог куж шуны. И ачымӧс дивита: мися, нянь карточкаяс мӧдӧдалан и, чайтан, ставыс нин бур сэсся!

— Ӧбидитӧны тіянӧс? — юася.

— Век мыйкӧ не сідз вӧчсьӧма! — дӧзмӧмӧн сёрнитӧ Митя.

— Гашкӧ, терпитыштанныд на? — заводитла бурӧдны ме найӧс. — Тьӧткаясыдлы ӧд сьӧкыд жӧ. Кыкнан пиыс, братанъясыд миян, война вылын усисны. А ми со ловъяӧсь. Налы ӧд, буракӧ, ассьыныс пиянсӧ окотаджык аддзыны миян пыдди...

— А ми нӧ мыйӧн мыжаӧсь! — оз сетчы Митя. — Бӧр гортӧ мунам, Федя. Шондӧдас и — мунам. Картупель пуктам, гожӧмнас пондам колхозын уджавны, нянь карточкаяс сорнад олам.

— Кыкӧн?

— А мый нӧ! — збоялӧ Митя. — Ми ставсӧ нин арталім.

— Неважӧн, Федя, ми сола треска зэв ёна сёйим, — шӧпкӧ Шурик. — И ме уна ва юи, кынӧм дундытӧдз. Войнас вӧтася: быттьӧ ме асланым гортын, петі сарайӧ. Быттьӧ Сюрукыд миян эм на. Ачыд ӧд тӧдан: сійӧ тай век вӧлі локтӧ солатӧ нювны... Сэки быттьӧ тшӧтш ме дінӧ локтіс да нюлӧ... Асывнас садьми да, менам чистӧ кӧтӧдсьӧма вольпасьсӧ. И сэтшӧма пинялісны менӧ... Мунам, Федя, гортӧ овны!

— Меным либӧ ковмас жӧ бӧр локны? — шуа ме.

— Мыйла нӧ! — ырсмунӧ Митя. — Ми кыкӧн олам!.. Нянь карточкаясыд кӧ лоӧны, ми олам!.. А тэ уджалышт на, бур места сюрӧма да...

— Гашкӧ, меным гӧтрасьны колӧ да? — шуа сэсся ме. — Гашкӧ, бур гӧтыр кӧ сюрас, миянлы лӧсьыдджык лоӧ овны?

— Мамыд кодь некод оз сюр, — ылӧсас шуӧ Митя.

— Федя, вай первой асьным видлам! — долыдмӧ Шурик. — Йӧзыд — йӧз и эм.

Паччӧр вылын, шочиника корснитлігтыр, жылеткасӧ пӧрччытӧг, кымыньӧн узьӧ сьӧкыд пеля, косьмӧм-омӧльтчӧм дядь; мукӧдъясыс узьӧны жырйын. А ми дыр на шӧпкӧдчам пемыд пӧлатьын.

Аскинас ми, куим вок, мӧдӧдчим детдомӧ, коді вӧлі сиктлӧн шӧр грездын.

Кык судта керка, коркӧ пӧ сэні овлӧма поп, а ӧні — батьтӧм-мамтӧм челядь олӧны, ӧд татшӧмыс не этша чукӧрмис войналӧн сьӧкыд воясӧ.

Ми пырим югыд залӧ, гӧгӧр чилзӧны-котралӧны ӧткодь паськӧма посньыдик челядь. Менам тіпиктӧ сьӧлӧмӧй, меным шог, меным сьӧкыд видзӧдны тайӧ гажа, но и коньӧр челядь вылас. Вокъяслӧн шӧйӧвошӧмаӧсь жӧ чужӧмъясыс.

Воспитательница киӧдыс кутӧмӧн вайӧдіс руд платтьӧа, капуста мач кодь еджыд юра ичӧтик нывкаӧс. Мыйӧн сӧмын ме казялі сійӧс, сьӧлӧмӧй муткыртчис морӧсын, и пӧсь синва ылькнитіс синъясӧ. Сэтшӧм ас чужӧма вӧлі тайӧ нывкаыс! Ме водзын быттьӧ сулаліс ичӧтик Митя.

А сійӧ уськӧдчис вокъяс дінӧ да радпырысь горӧдіс вӧсни гӧлӧснас:

— Вокаяс воӧмаӧсь! Митя воӧма! Шурик воӧма!

А менӧ оз и тӧд. Ме вылӧ оз и видзӧдлы.

Митя босьтіс сійӧс моздорас, индалӧ ме вылӧ да шуалӧ:

— Верук, а тайӧ — Федяыд миян. Эн ӧмӧй тӧд?

Нывка эскытӧма видзӧдліс ме вылӧ да шуис:

— Тайӧ абу Федя. Тайӧ тӧдтӧм дядьӧ.

Серав кӧть бӧрд. Вунӧдӧма нин со.

Сэсся ӧдва и локтіс ме ордӧ. Гашкӧ, и ёнджыкасӧ локтіс сы вӧсна, мый ме понді вӧзйыны сылы кампет.

И со, ми пукалам улӧсъяс вылын, чойӧй визула дзӧрӧ менам водзын, чӧскыда сёйӧ кампет; ме шыльӧда сылысь лым еджыд юрсисӧ, и менсьым лолӧс косявлӧ шог да дой.

А ӧд кутшӧм дона ныв сійӧ вӧлі батьӧлы да мамӧлы. Сы вӧсна, мый век пиян да пиян вӧлі чужӧны (Шурик бӧрын миян куим вок кулісны ичӧтнас). Помнита, батьӧ вӧлі шуӧ: нӧшта кӧ пи чужас, медмисьтӧм нимсӧ бӧръя. И енмыс сетіс тайӧ нывкасӧ. Радыс вӧлі батьӧлӧн да мамӧлӧн! Оз и кужны, кыдзи нимтыны. Сё нимтӧ ӧд вежлалісны жӧ. Медбӧрын батьӧ шуис Вероникаӧн.

Ачыс кык вежон сӧмын и нимкодясис муса Верониканас. Сэсся со и мамӧыд дзикӧдз вылӧ эновтіс.

А Вероника азыма сёйӧ кампет, серӧктышталӧ вокъяслы. Мыйкӧ со тӧдӧ оз-а, коньӧр? Мыйкӧ кылӧ оз сьӧлӧмыс, кутшӧм сьӧкыд олӧм пыр ковмас сылы вуджны?

Бӧртинас, уна вояс мысти, Вероника шуас аслас челядьдырлӧн тайӧ кад йывсьыс:

— Батьӧӧс ни мамӧӧс ог помнит. Помнита сӧмын: кутшӧмкӧ зонкаяс пуксьӧдлывлісны менӧ пидзӧс выланыс да гӧститӧдлывлісны кампетӧн. Да еджыд няньӧн...

13

Уджаланінӧ бӧр мунігчӧж ме мӧвпалі сы йылысь, кыдзи водзӧ овны, мый водзӧ вӧчны. Но сідзи немтор эг и вермы думыштны. Ладнӧ, мися, виччысьыштла мыйтакӧ, а сэсся видзӧдлам.

Вои — а сэні бара на юр выв тыр удж. И лунъясыс бара пондісны тӧвзьыны пуяс вылысь арся коръяс моз.

Ӧтчыд пукала вӧлі Шура Рубакинлӧн кабинетын, отсася лӧсьӧдны сплавконтораса директорлы делӧвӧй письмӧ. Друг тар-рк-нитіс телефон да сэтшӧма, мый повзьӧдіс менӧ и Шураӧс.

— Федя, вай кывзыв, кодӧс-мый сэн косявлӧны! — шуис Шура да нюжмасьыштіс. Тайӧ лунъясӧ ӧд миянлы узьӧм ни олӧм, кылӧдчӧм заводитчис.

Ме матӧді сьӧкыд трубкасӧ пель дінӧ и пырысь-пыр жӧ чеччышті места вылысь, быттьӧ менӧ ӧтпырйӧ чушкисны витсё мазі. Трубкаас шемӧсмӧм гӧлӧс помся горзіс:

— Победа!.. Победа!.. Победа!.. Победа!.. Победа!.. Победа!.. Германия капитулировала! Победа... победа... Братцы, победа наша! Победа!.. Победа!.. Победа!..

Ог велав, мый горзӧ Шура. Сійӧ нетшыштіс киысь телефон трубкасӧ, мӧд пельсӧ ыджыд кинас тупкӧмӧн ляскысис сы бердӧ... Синъясыс ыдждӧны-паськалӧны, нёпкысьӧм чужӧмыс гӧрдӧдӧ, ойдӧ вӧвлытӧм шудӧн... Гольскис-пуктіс трубкасӧ, кыкнан кинас ӧдӧбтӧмӧн чеччыштліс пӧтӧлӧкӧдз да горӧдіс:

— Иэхх!

Топӧдіс менӧ ён сывнас, пондіс окавны вомӧс, чужӧмӧс, юр пыдӧсӧс, пондіс гӧгрӧдлыны кабинет пасьта. Горзӧ:

— Федя, босьт флагъяс, ӧшлы быдлаӧ! Тшӧкты быдӧнлы, мед кодлӧн эм гӧрд чышъян, ӧшӧдас жӧ бедь йылӧ. Сэсся пырав пекарняӧ, тшӧкты, мед рытӧдзыс — кӧть синсьыныс би петӧ! — а вӧлі еджыд нянь. Мед быдӧнлы пӧттӧдз вӧлі! Ме босьта ас вылӧ магазин-столӧвӧй, рытнас став йӧзӧс чукӧртам столӧвӧйӧ. Тэрмась, браток!

Ме кватиті водзвыв нин дасьтӧм флаг чукӧр и — шондіа ывлаӧ. Бухгалтерияса нывъяс тані жӧ мырддисны менсьым флагъястӧ — асьным пӧ ӧшӧдам. Котӧрті столӧвӧй дінӧ и давай клёнӧдны-кучкавны кӧрт листӧ, весиг би сявкйӧ сэтысь.

Быдладорсянь шызьӧм бабаяс котӧртӧны, мужикъяс и, чужӧм выланыс повзьӧм-юасьӧм: мый нӧ лоӧма, абу-ӧ пӧжар? А ме швачкӧда да горза: «Победа!.. Победа!.. Победа воис!..»

— О енмӧй... Енмӧй!

— Да збыль ӧмӧй олім сэтчӧдз?

— Да мун сэсь, кутшӧм нин удж талун!

— Бабаяс! Лешакъяс! Челядьнытӧ босьталӧй садикысь, челядьтӧ босьтӧй...

— Ок, и юся ме талун, став война пайсьыс...

Бабаяс бӧрдӧны да усиг да чеччигтырйи, повзьӧм сьӧлаяс моз, сюв-сявмунӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ.

Ме котӧрта пекарняӧ, висьтала олӧма пӧжасьысьлы еджыд нянь пӧжалӧм йылысь приказ. Сійӧ мыйкӧ пондӧ лӧвтны: «Кыдз ог!.. Но, кристос... Пӧжала, Федя...»

Сэсся ме котӧрта бонаяс кузя ойдӧм Ыбын вомӧн мӧдлапӧлӧ, важ посёлокӧ. «Динаяс керкаӧ ӧшӧда флагсӧ!» — ас кежысь шуа ме. Вот эськӧн Динаыс кӧ гортын вӧлі, но сійӧ уджалӧ.

Гортас ӧтнас Диналӧн батьыс, Тэрыб Ӧльӧш. Сійӧ муртса на воӧма чери кыянінысь.

— Победа, Алексей! Победа, Михайлович! — котӧртігмоз горза ме.

Сійӧ мыйлакӧ кутчысьӧ паськыд тош дінас...

— Да, збыль али мый, Педӧр?.. Эн-ӧ тэ ылав, детина?

— Збыль, збыль! Рытнас столӧвӧйын пондам пасйыны! Чериыд шедіс эз?

— Шедіс, детина, шедіс... Мича сиръяс пырӧмаӧсь кулӧмӧ. Тар эм и... Ёна койтісны, гажа поводдяыс да; кык асылӧн ӧкмыс тар уськӧді!.. Час ӧні жӧ котӧртӧда столӧвӧйӧ...

Молодеч жӧ начальникным! Тайӧ лун-войсӧ ми, дерт, кылім нин, мый Победа лун матысмӧ. И Шура вежон сайын нин тшӧктіс Тэрыб Ӧльӧшлы: тэ пӧ миян ӧтнад кужанджык вӧравны да чери кыйны. Вай пӧ отсав бурджык пызан дасьтыны. А дон вылад пӧ огӧ сувтӧй...

— Кутшӧм сэн дон, Павлович, — дӧзмис весиг Тэрыб Ӧльӧш. — Ме ӧмӧй ог гӧгӧрво, кутшӧм лун матысмӧ! Мед сӧмын енмыс отсалас-а.

И мойвиӧма со мортыдлы! Ӧкмыс тар!

А луныс, луныс кутшӧм мича талун! Шондіа, гажа, жургыштӧны Ыбынӧ котӧртысь тувсов шоръяс, ва сора ыркыдӧн, сир дука ыркыдӧн ӧвтӧ парма ягъясысь... А сынӧдыс кутшӧм! А сынӧдыс мыйтӧм! Некор на татшӧмыс эз вӧвлы! Некор! Ньӧтчыд!

— Федя, Федя, вай ме тэнӧ окышта!..

— Федя, сулав, вай ме тшӧтш!

Менам чужӧмӧй дзикӧдз нин кӧтасьӧма. И ог тӧд ёнджыкасӧ мыйысь — окасьӧмысь-ӧ, синваысь-ӧ, лапыд тувсов сынӧдсьыс-ӧ...

— Бабаяс, бабаяс, рытнас ставныд столӧвӧйӧ локтӧй!

Меным сэтшӧм окота котӧртны улыс складӧ, Дина дінӧ. Ме шуа начальниклы, мися, лэчча да кора сэтчӧсъясӧс.

— Ме мӧдӧді нин, Федя, мӧдӧді. Быдлаӧ мӧдӧді. Тшӧкті ценнӧй вӧр плиткаястӧ бурджыка домавлыны и... Федя, збыль ӧмӧй нӧ Победа? Збыль ӧмӧй нӧ ми вермим? Збыль ӧмӧй нӧ эз нин ло войнаыс?! И ми ловйӧн колим, а, Федя?

Сэсся ми нуӧдім медбӧръя военнӧй сӧвет: коді мый вермас сетны победа пызан вылӧ. И заводитчис некор вӧвлытӧм на кондысьӧм-ректысьӧм, сэтшӧм, кор окота сетны ӧтувъя пӧртйӧ ставсӧ, мый тэнад эм. Сійӧ лунас весиг зэлыдкодь завмагным ёна небзис: гашкӧ пӧ и немтор оз ло Победа лунсьыд, мыйкӧ кӧть и лишнӧй лэдзсяс.

И быд керкаын муніс кондысьӧм-ректысьӧмыс. И йӧзыс асьныс ёна и шензисны сыысь, кутшӧм лышкыд сьӧлӧмаӧсь найӧ вӧлӧмаӧсь. Да ӧд сэсся татшӧм луныс некор на эз вӧвлы...

Столӧвӧйӧ шӧтӧмӧн сюйим куим рад пызан, и быд рад чегӧ сёян-юанысь. Кузь нёль во чӧж ми эгӧ аддзылӧй та мында сёян-юансӧ...

Мыйыс сӧмын тані эз вӧв!

И улиса дзирдалысь пувйыд, и пемдыштӧм нин сола тшакыд, и сола трескаыд, и жаритӧм картупельыд, и шома капустаыд; и пызан пасьтаыс сир чериняньяс, и банйӧм вылыса еджыд пирӧгъяс, кодъяс йылысь ми весиг и думайтнысӧ нин эгӧ кужӧй... И тайӧ, лышкыда сӧвтӧм, быд лунъяджык сёян пӧвстас чурвидзисны, мед кӧть и вель ылынӧсь ӧта-мӧдсьыныс, жаритӧм таръяс...

А шыд вӧлі пуӧма менам важ другысь, ӧтувъя козёл Яковысь. Эг и удит ме сылысь водзӧс босьтны... Да и кыдз нин ӧні скӧралан сы вылӧ: Яков, кыдз ыджыд сьӧлӧма патриот, ошйысьтӧг-горзытӧг пырис ӧтувъя пӧртйӧ.

А юанторъясыс вӧліны: югыдгӧрд пув ва, сӧмын на вийӧдӧм зарава и, дерт жӧ, — спирт...

Со кутшӧм пызан ми лӧсьӧдім ӧти лунӧн!

И ӧдвакӧ сюрис эськӧ сэки сэтшӧм морт — пӧрысь ли том ли, мужик ли баба ли, — коді эськӧ, столӧвӧйӧ пырӧм бӧрын, эз шатовмун татшӧм озырлунсӧ казялӧмысь, татшӧм пызан водзас веськалӧмысь. И ставсӧ тайӧс вайис миянлы сэтшӧм дженьыд, но сэтшӧм нин виччысяна кыв — Победа!

Чужӧмъяс, чужӧмъяс, чужӧмъяс... Шудаӧсь, норӧсь, пӧся дзирдалысь синъясаӧсь, тшыгла югъялысь синъясаӧсь; и став чужӧмыс — топалӧм бандзибъяса, омӧльтчӧма, ёна омӧльтчӧма...

Ас кыӧм ковтаяс, ситеч платтьӧяс... горзӧм-сёрнияс, и камод пыдӧсъясысь лыбӧм нафталин дук; шензьӧм и радлӧм, ёнджыкасӧ радлӧм, сьӧлӧм тырӧн радлӧм...

И мича чужӧмъяс, ловзьӧм чужӧмъяс, омӧльтчӧмаӧсь, но мичаӧсь, быттьӧ весалӧмаӧсь ас вывсьыныс кузь война чӧжӧн чукӧрмӧм сасӧ.

И ставсӧ тайӧс вӧчис ӧти кыв — Победа!

Шура Рубакин сувтіс, мыйкӧ кӧсйӧ шуны, ставлы мыйкӧ кӧсйӧ шуны.

Кутшӧм сьӧкыд мортыслы — вом доръясыс тірзьӧны, быдсӧн чеччалӧны, синъясыс, буракӧ, оз аддзыны, тырӧмаӧсь синваӧн. Стӧкансӧ кутысь киыс дзӧрӧ, и спиртыс визувтӧ чуньяс кузяыс.

Ставӧн лӧньӧмаӧсь и чӧла видзӧдӧны миян начальник вылӧ, Александр Павлович Рубакин вылӧ. И тайӧ сьӧкыд здукас некод оз вермы отсавны сылы, некод.

Дерт, Шуралӧн лов пытшкын ӧні нӧйтчӧны-чепсасьӧны уна сюрс кыв, лӧсьыд кыв, но найӧс некыдз он вермы кутны тайӧ здукас, некыдз он вермы кутны...

— Ми вермим, ёртъяс... — лӧня шуис Шура да кузя видзӧдліс гӧгӧр, быдӧн вылӧ видзӧдліс. — Юам победа вӧсна... — Сэсся сылӧн быттьӧ дзикӧдз бырисны кывъясыс.

Спиртыс талун ньӧти абу курыд. Абу спирт, а — зарава! Кыдз пулӧн юмов ваыс, муысь сысъялӧм ваыс. Кутам юны талун! Юны, мыйта лоӧ, мыйта мыччасны! Ставыскӧд ӧтвылысь! Юны ловъяяс вӧсна. Юны кулӧмаяс вӧсна. Юны победа вӧчысьяс вӧсна!

Кутшӧм чӧскыд жаритӧм тар кокыс. Кутшӧм меліа тӧдмасьӧ сэні, пытшкӧсам, чорыд спиртыскӧд... Кутшӧм шоныд лои, пӧсь весиг... Кутшӧм долыд лои, кутшӧм шог, кутшӧма ыззьӧма лолӧй... А эстчаньын со Дина пукалӧ, батьыскӧд орччӧн. Веж идзас кодь юрсиыс усьысь ва моз сявмунӧма пельпомъяс вылас, личкӧ найӧс, мед кӧть оз жӧ лямӧд. Кыйкнитліс ме вылӧ синъяссӧ и, менам синъяскӧд вочаасьӧм бӧрын, бӧр лэдзис. Эз лысьт мекӧд орччӧн пуксьыны. И ме ачым эг лысьт... Ме весиг эг и думыштлы, мый колӧ орччӧн пуксьыны. Ме сӧмын кӧсйи, мед ставӧнкӧд ӧтлаын вӧлім, ме талун став йӧзсӧ радейта...

Мекӧд орччӧн, веськыдладорын, пукалӧ Марина Кирикова, дженьыд соска вӧсньыдик платтьӧа, венеч улысь воысьлӧн кодь югзьысь чужӧма. Ме став вир-яйӧн кыла, кыдзи дзескыдінад менам кокӧй инмӧдчывлӧ Мариналӧн топыд яя пӧсь лядьвей дінӧ, и таысь менам пемдылӧны синъясӧй.

Марина тшӧктӧ ёнджыка сёйны меным, ачыс судзӧдалӧ ме водзӧ чӧскыдджыкторъяссӧ, мыйкӧ меліа сёрнитӧ. Сэсся сійӧ ачыс сувтӧ да тшӧтш гораа шуӧ тост:

— Бабаяс, вайӧ юам миян вӧсна, став бабаясыс вӧсна! Ӧд мыйта лои терпитны миянлы!.. Татшӧм лунад позьӧ и юыштны миян вӧсна!

Юим бабаяс вӧсна.

Юим Берлинӧдз воысь салдатъяс вӧсна.

Юим салдатъяс вӧсна, кодъяс эз воны Берлинӧдз.

Юим весиг миян вӧсна, зонпоснияс вӧсна. Ме ёна нин гажа вӧлі, но тайӧ тосттӧ кылі на и — юи. Кыдз нӧ он ю. Ӧд ми, устӧм мерлинаяс, сэтшӧма ружтім-мырсим, гӧгъяснымӧс вӧрзьӧдалім, косъяснымӧс чегим, сплав вылын кынмим, сісь картупель сёйим, — но бертім мужичӧй удж! Верстьӧ мужичӧйяс пыдди бертім! Кыдз он ю татшӧм зырымбедьяс вӧснаыс!..

Сэсся коді сьылӧ, коді бӧрдӧ, коді азыма вензьӧ, а коді некыдз оз вермы дугдыны сёйӧмысь, сёйӧ, сёйӧ, сёйӧ.

Шура Рубакин ывла вылын нин няръялӧ-ворсӧ хромкаӧн «Барыня». Йӧз чукӧр, горзіг-ливкйӧдлігтыр, майкӧны кокъяснас муртса на вежӧдны босьтчӧм ласта. Менам синъясын йӧзыс кык пӧвстаӧсь нин лоины, но ме век жӧ казяла, кыдзи начальниклӧн гӧтырыс, кузь тушаа Нюра, азыма воськовтӧ Лизалань, фельдшерицалань. И менам пӧлӧстчӧм вежӧрын друг быттьӧ ыпнитлӧ: «Сулав, Нюра, сулав, бур аньӧй, оз позь ӧні сы йылысь, кадыс оз лӧсяв...» Ме босьта вильыша сералысь Лизаӧс киӧдыс да кыска йӧктысьяс шӧрӧдз. И ачым тшӧтш йӧкта, зэв сьӧлӧмсянь йӧкта, кӧть эськӧ ньӧти ог куж. Ме сӧмын зіля кыдз позьӧ вылӧджык чеччыштавны, мед ставсяыс вылӧджык чеччыштны. Ме вылӧ видзӧдігӧн Лиза нӧшта ёнджыка ваксьӧ-сералӧ, куснясьтӧдзыс сералӧ. А ме зіля нӧшта на вылӧджык скокнитны да йӧзлӧн юръяс весьтӧд видзӧдлыны, оз-ӧ лок миянлань Нюра, Шура Рубакинлӧн законнӧй гӧтырыс...

Бӧръяысьсӧ чеччыштӧм бӧрын ме вошті кок улысь мусӧ. Быттьӧ муыс кытчӧкӧ вешйис ме улысь, кытчӧкӧ бокӧ вешйис, и ме дыр лэби сійӧс корсигмоз...

Бӧр вои ас садьӧ морӧсын сатӧк дойысь. Куйла зэв небыд вольпась вылын. Татшӧм вылас ме нэмӧн на эг узьлывлы... Кылыштӧ сӧстӧм прӧстынялӧн да пӧдушка эжӧдлӧн свежӧй кӧрыс. Кодкӧ пӧрччӧдӧ менӧ, гырддзанас личкыштіс морӧсӧс. Видзӧда — Марина.

— Мый, мусаникӧй? Палялыштін?.. — сійӧ дугдіс менӧ пӧрччӧдӧмысь, сійӧ друг вылын морӧснас ляскысис ме вылӧ, увсянь шымыртіс голяӧс пӧсь кияснас, топӧдіс да пондіс окавны, окавны — вом доръясӧс и чужӧмӧс, и синъясӧс, и голяӧс.

И ме муртса бара эг вошты садьӧс. Ме вунӧді став йывсьыс. Ме, кутюк моз, тшӧтш воча окаси. Ме нинӧм эг кыв ни эг аддзы... Став вир-яйӧй сотчис менам...

Друг бара доймис морӧсӧй, и ме шуи, ачым ог тӧд мыйла:

— Морӧсӧй зэв ёна доймӧ... Марина...

И мыйлакӧ лӧсьыд меным вӧлі тадзи норасьнысӧ.

— Кыті нӧ, кытіджык висьӧ? — пӧся шӧпкӧ Марина. Сійӧ разис дӧрӧмӧс, небыда малыштіс чорзьӧминъяссӧ, серӧктіс да шуис:

— Йӧюк...

Сэсся окыштіс кыкнан нёньӧс да мелісьыс-меліа бара шуис:

— Йӧюк... Тайӧ тэнад бур висьӧм... Быдман тэ... Та бӧрын регыд бритчыны кутан... Нывъяс дінӧ котравны...

Друг сійӧ пондіс тэрыба пӧрччысьны, а ме, яндысьтӧм син, гусьӧникӧн видзӧді ме водзын кушалысь, енлӧн кодь мича, вирӧс шызьӧдысь нывбаба вир-яй вылӧ, и менам дзикӧдз вошис лов шыӧй. Сэсся сійӧ тэрыба водіс мекӧд орччӧн, топӧдіс менӧ ас дінас, и ме ачым топӧдчи сы дінӧ. Гӧгрӧс кынӧмыс сылӧн и ыджыд морӧсъясыс вӧліны пӧсь пачысь кыскӧм небыд тупӧсьяс кодьӧсь, и кыліс, кыдзи наын ёпкӧ-тіпиктӧ вирыс... И лов шыыс сотӧ и чуксалӧ, чуксалӧ...

— Лок ме дінӧ, йӧюк, лок, — пӧся шӧпкис Марина. — Эн пов... Некод оз тӧдлы... Мися, код вӧлі Федяыс, да узьтӧді джоджын... А мужиклы, волас кӧ коркӧ, верма и веськыда висьтавны. Мися, кузь война чӧжыс ӧтчыд, куш ӧтчыд... сибӧдлі ас дінӧ зонмӧс. Андел кодь сӧстӧм да мича зонмӧс... Да, буракӧ, некор нин оз и волы сійӧ... Вошис кытчӧкӧ, без вести пӧ, сӧмын на тӧдмалі... Ланьт, Федя, немтор сэсся эн шу... Ӧні абу тайӧ главнӧйыс... Абу...

Ме сэсся немтор нин эг вермы шуны. Менам став кывъясыс вунісны. Сы вӧсна, мый ме быттьӧ эг нин ло ачым ачымӧн. Менам ыпъялысь вир-яйӧй ойдіс-йиджтысис сьӧлӧмӧс сывдысь муслунӧн да шудӧн, и ме быттьӧ понді лэбны кытчӧкӧ, вӧвлытӧм шудаинӧ лэбны...

Ой, мый ме!.. Ме, буракӧ, важӧн нин лэба, асывсяньыс лэба... Сійӧ здуксяньыс, кор медводзӧн участокын кывлі шемӧсмӧдысь, коддзӧдысь... Победа кывсӧ... Буракӧ, и Марина тшӧтш лэбӧ... И мукӧдыс тшӧтш...

А гашкӧ ме, Федя Мелехин, сьӧкыд кадӧн быдтӧм-нюжӧдӧм леторос, ӧнісянь век понда кытчӧкӧ лэбны — ӧнӧдз тӧдтӧм на шудаинъясӧ лэбны...

Ӧд войнаыс помасис!!.